سایت علمی و پژوهشی آسمان - مطالب ارسال شده توسط abedi

اين مطلب در تاريخ: یکشنبه 10 خرداد 1394 ساعت: 22:39 منتشر شده است
برچسب ها : قرآن و پدیده انحراف در جامعه,تعریف انحراف,عوامل انحراف,

نويسنده:abedi

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید

معنی شناسی تأویل در روایات

بازديد: 139

دسته بندي: تحقیق و پروژه رایگان,پروژه و تحقیق رایگان,

معنی شناسی تأویل در روایات

محمد فرجاد

چکیده: نويسنده، پس از تأكيد بر اهميت شناخت تأويل، نخست به تعريف تأويل در نگاه مفسّران پرداخته از سه نظريه نام مى‏برد:
1- تأويل به معناى تفسير 2- تأويل به معناى خلاف ظاهر 3- تأويل به معناى بازگشت گاه كلام.
آن گاه تأويل را در روايات بررسى كرده چهار دسته روايت را بيان مى‏كند. 1- رواياتى كه واژه‏هاى تأويل و تنزيل را در برابر يكديگر به كار برده‏اند. 2- رواياتى كه تأويل را در برابر تفسير به كار برده‏اند. 3- رواياتى كه هر سه واژه تأويل، تنزيل و تفسير را در برابر يكديگر به كار برده‏اند. 4- رواياتى كه تنها واژه تأويل در آنها آمده است.
در پايان به اين نتيجه رسيده است كه تأويل در روايات به دو معناى كلى به كار رفته است. 1- مراد خداوند. 2- حقيقت خارجى.

كليد واژه‏ها: تأويل/ معنى‏شناسى «تأويل»/ تفسير/ تنزيل/ مراد خداوند/ حقيقت خارجى.

یكی از دانش های پراهمّیت و توان سوز در ارتباط با قرآن، تأویل است. درباره تأویل سخن بسیار رفته و از زوایای چندی بدان نگریسته اند. تعریف تأویل، پیشینه تأویل، روش های تأویل و… در شمار مباحث این موضوع قرار می گیرد.
هر یك از مباحث تأویل از اهمیت بسیاری برخوردار است و تعریف تأویل در این میان اهمیت دو چندان دارد؛ چرا كه كلید طرح درست و فهم بهینه سایر مباحث تأویل و مانع بروز تنش های لفظی در بسیاری از دانش های قرآنی است. بر این اساس، نوشتار پیش رو در پی معنی شناسی تأویل در روایات و یاری جستن از آن در بازشناسی معنای تأویل در آیات قرآن است.
شایسته است پیش از بحث درباره روایات، نخست نگاهی داشته باشیم به معنای تأویل در نگاه تفسیرگران و قرآن پژوهان.

معنای تأویل در نگاه مفسّران

مفسّران و قرآن پژوهان دربارهٌ معنای واژهٌ تأویل سه نظریه ارائه داده اند:
1. برخی از تفسیرگران، تأویل را با توجه به معنای تفسیر به بحث و بررسی نشسته اند. برای نمونه مجاهد (م104هـ.ق) تفسیر را مترادف تأویل می شناسد و بر این اساس برای اثبات تفسیرپذیری قرآن از روایتی بهره می گیرد كه واژه تأویل را در خود دارد و تأویل پذیری قرآن را نتیجه می دهد.1 طبری نیز تأویل و تفسیر را دارای یك معنی می داند و بر این اساس نام تفسیر خویش را «جامع البیان عن تأویل آی القرآن» نهاده است. جصاص نیز در شمار قرآن پژوهانی است كه ترادف تأویل و تفسیر را باور دارد و بسیاری از دیدگاه هایی كه به عنوان تأویل ذكر می كند همان تفسیر اصطلاحی است.2
در میان تفسیرگران شیعه نیز برخی مانند شیخ طوسی و مرحوم طبرسی تأویل و تفسیر را هم معنی می دانند.
شیخ طوسی بارها از مفسّران به عنوان اهل تأویل یاد می كند.3 او پس از نقل دو دیدگاه درباره آیه «فقلنا لهم كونوا قردة خاسئین» می نویسد:
«و هذان القولان منافیان لظاهر التأویل، لما علیه أكثر المفسرین من غیر ضرورة داعیة الیه.»4
مرحوم طبرسی نیز جملاتی دارد كه نشانگر نگاه او به تفسیر و تأویل است. برای نمونه:
«ولایقلد أحد من المفسرین فیه، إلاّ أن یكون التأویل مجمعاً علیه.»5
همو در موردی دیگر برای اثبات درستی این نظریه كه راسخان در علم، تأویل آیات را می دانند می نویسد:
«و ممّا یؤید هذا القول أن الصحابة و التابعین أجمعوا علی تفسیر جمیع آی القرآن، و لم نرهم توقفوا علی شیء منه، و لم یفسّروه بأنّ هذا متشابه لایعلمه الله» .6
در برابر این عده گروهی تفسیر را ازاعمّ از تأویل خوانده اند، عده ای نیز تأویل را بیان لفظ از طریق درایت و تفسیر را بیان لفظ از طریق روایت شناسانده اند. بعضی دیگر تأویل را ترجیح یكی از احتمالات و تفسیر را قطع پیداكردن به مراد خداوند دانسته اند و…
2. گروهی تأویل را خلاف ظاهر آیات معرفی می كنند. این معنی در میان پسینیان از قرآن پژوهان و تفسیرگران رواج بسیار یافته است.
3. عده ای میان معنای لغوی تأویل و تعریف اصطلاحی آن ارتباط می بینند و تأویل را بازگشت گاه كلام می خوانند. به باور این عده اگر كلام، كلام خبری باشد تأویل همان چیزی است كه اتفاق افتاده و كلام از آن خبر داده است. بنابراین اگر سخن ها اخبار از رویدادهای گذشته باشد تأویل همان حادثه ای است كه در گذشته رخ داده است؛ مانند داستان پیامبران در قرآن. و اگر اخبار از آینده باشد تأویل همان قضیه ای است كه اتفاق می افتد؛ مانند پیروزی رومیان بر ایرانیان، یا همان نفس قضیه ای كه اتفاق خواهد افتاد؛ مانند واقعه های قیامت.7
این معانی نشان از تأثیر بسیار زیاد واژه تفسیر و تنزیل در شكل دادن به معنای تأویل دارد. بنابراین برای رسیدن به نتیجه ای درخور، بایستی روایاتی كه واژه تأویل و تنزیل، تأویل و تفسیر، تأویل و تفسیر و تنزیل، و یا تأویل را به تنهایی در خود جای داده است مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

تأویل در آیات

در این پژوهش چهار گروه از روایات مورد بحث قرار می گیرد:
1. روایاتی كه واژه تأویل و تنزیل را دارد و آن دو را در برابر یكدیگر قرار داده است.
2. روایاتی كه تأویل در برابر تفسیر است.
3. روایاتی كه تأویل و تنزیل و تفسیر در برابر یكدیگرند.
4. روایاتی كه تنها واژه تأویل را دارد.

٭گروه اول

1. امام(ع) در تفسیر آیه شریفه «و ما یعلم تأویله إلاّ الله و الراسخون فی العلم یقولون آمنا به كلّ من عند ربّنا» می فرماید:
«پیامبر(ص) سرآمد راسخان در علم است، خداوند تمامی تنزیل و تأویل را به آن حضرت آموخت. «قد علّمه الله عزّوجلّ جمیع ما أنزل علیه من التنزیل و التأویل» و هیچ آیه ای فرود نیامد مگر آنكه خداوند تأویل آن را به پیامبر آموخت».8
2. وقتی آیه شریفه «و إن طائفتان من المؤمنین اقتتلوا فأصلحوا بینهما فإن بغت إحدیهما علی الاخری فقاتلوا الّتی تبغی حتی تفیء إلی أمر الله» فرود آمد پیامبر فرمود:
«از میان شما كسی است كه برپایهٌ تأویل قرآن می جنگد؛ چنان كه من بر اساس تنزیل قرآن جنگیدم.
از پیامبر پرسیدند: آن فرد چه كسی است؟
پیامبر فرمود: امیرالمؤمنین».9
3. امام علی(ع) از پیامبر روایت می كند كه آن حضرت فرمود:
«ای علی تو برادر منی و من برادر تو، من برای نبوت برگزیده شدم و تو برای امامت انتخاب شدی، من دارنده تنزیل هستم و تو مالك تأویل».10
4. وقتی در منزل امّ سلمه آیه «إنّما یرید الله لیذهب عنكم الرجس أهل البیت و یطهّركم تطهیراً» فرود آمد، پیامبر(ص)، امام علی، حضرت فاطمه و حسن و حسین(ع) را فراخواند و تطهیر ایشان را از خدا درخواست كرد.
امّ سلمه گفت: ای پیامبر، آیا من نیز از اهل بیت شما هستم؟
پیامبر پاسخ منفی داد و در پایان ضمن معرفی امام مهدی(ع) فرمود:
«او بر اساس تأویل می جنگد، چنان كه من بر تنزیل جنگیدم؛ «یقاتل علی التأویل، كما قاتلت علی التنزیل».11
در روایت نخست، مراد از «تنزیل» آیات قرآن است. در نتیجه، تأویل كه در برابر تنزیل قرار گرفته به معنای تنزیل نیست، بنابراین معنای «تأویل» یكی از چند احتمال زیرخواهد بود:
الف. معنای تحت اللفظی؛
این احتمال نادرست است؛ چه اینكه پیامبر مانند هر عرب زبان دیگری معنای ظاهری واژگان قرآن را می دانست و در این جهت نیازمند آموزش نبود.
ب. معنای خلاف ظاهر آیه؛
این احتمال نیز درست نمی نماید؛ زیرا تأویل به معنای ظاهر، دربخشی از آیات كه بیشتر با عنوان متشابهات شناخته می شود جاری است؛ نه در تمام آیات، در صورتی كه بر اساس این روایت تمام آیات قرآن تأویل دارد.
ج. معنایی از معانی آیه؛
تأویل در صورتی به این معنی است كه تمام آیات قرآن چند معنی و چند پهلو باشند؛ در صورتی كه تنها بخشی از آیات قرآن متشابهات اند، یعنی چند معنی و چند پهلو هستند. بنابراین از آن جهت كه در این روایت، تمام آیات دارای تأویل معرفی شده است، نتیجه می گیریم تأویل بر معنایی از معانی آیه نمی تواند انطباق داشته باشد.
د. مراد خداوند؛
این احتمال از تمام احتمالات دیگر بهتر است و كاستی های سایر احتمالات را ندارد.
در روایت دوم نیز تأویل به معنای مراد خداوند از آیات قرآن است؛ چه اینكه تنش های ایجاد شده میان پیامبر و مشركان در وحیانیت قرآن بود؛ نه تأویل. پیامبر قرآن را وحی الهی می خواند و مشركان، سخن بشر. اما دشمنان علی(ع) در اصل قرآن و اینكه قرآن وحی الهی است با امام اختلاف نداشتند، بلكه ناسازگاری ایشان در مراد خداوند یا همان تأویل آیات بود.
در روایت سوم و چهارم نیز تنزیل همان قرآن و تأویل مراد خداوند از آیات است.

٭ گروه دوم

در روایات، تأویل در برابر تفسیر قرار گرفته است، برای نمونه:
امام علی(ع) می فرماید:
«آیه ای بر پیامبر نازل نشد مگر آ نكه آن حضرت آن آیه را بر من قراءت كرد و املا كرد و من نوشتم و تأویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه و خاص و عام آیات را به من آموخت «و علّمنی تأویلها و تفسیرها و…» و از خدا خواست كه فهم و حفظ قرآن را به من عطا كند».12
امام علی(ع) خطاب به مردم فرمود:
«تأویل و تفسیر هر آنچه برای شما می آورم نزد من است».13
و در جای دیگری فرمود:
من همیشه در خدمت پیامبر بودم و آن حضرت تفسیر و تأویل تمامی آیاتی كه بر ایشان نازل می شد به من می آموخت «تفسیرها و تأویلها».14
رویاروی یكدیگر قرارگرفتن تأویل و تفسیر در این روایات، نشان از نابرابری مفهومی این دو واژه دارد؛ چنان كه تقابل ناسخ با منسوخ و محكم با متشابه و… حكایت از دوگانگی معنایی ناسخ و منسوخ و محكم با متشابه دارد، بنابراین احتمال دیگری وجود دارد كه:
تفسیر، اعم از تأویل باشد، با این توضیح كه تفسیر در الفاظ و مفردات است و تأویل در معانی و جمله ها.
تفسیر، بیان معنای آیاتِ تك معنی می باشد، و تأویل، شناخت یك معنی از میان معانی گوناگون آیه.
تفسیر، بیان دلیلی است كه ما را به فهم خاصی از آیه می رساند، و تأویل، بیان حقیقتی است كه اراده شده است. تأویل، مراد خداوند، و تفسیر، مدلول ظاهری آیات است. البته احتمال دیگری نیز می توان مطرح ساخت و آن اینكه مراد از تأویل آیات و تفسیر، آیات تأویل و آیات تفسیر باشد، چنان كه مراد از «ناسخها و منسوخها، محكمها و متشابه ها، خاصها وعامها»، آیات ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، خاص و عام است. مؤید این احتمال آنكه در روایت نخست از گروه اول می خوانیم: «قد علّمه الله عزّوجلّ جمیع ما أنزل علیه من التنزیل و التأویل».

٭ گروه سوم

امام علی(ع) آیات قرآن را با نظر داشت تأویل و تنزیل به چهار گروه تقسیم می كند:
«برخی از آیات قرآن، تأویل آن در تنزیل آن است، و شماری تأویلش پیش از تنزیل است، و تعدادی تأویلش در تنزیل است، و دسته ای تأویلش پس از تنزیل است.»15
تقابل تأویل، تنزیل و تفسیر نشان می دهد در این روایت معنای تأویل معنای تنزیل و تفسیر نیست، بلكه معنای دیگری دارد كه آن معنی امر عینی، وجود و رخداد خارجی است. این معنی از سنخ دلالت الفاظ بر معانی نیست.

٭ گروه چهارم

واژه تبدیل در این روایات، معانی گوناگونی را بر می تابد كه در یك دسته بندی كلی می توان آن معانی را در دو مجموعه قرار داد:
دسته نخست. آنچه از قبیل دلالت الفاظ بر معانی است.
در برخی روایات، تأویل، مراد خداوند از آیات است كه این مراد همان مدلول كلام است. این مدلول در بعضی روایات همان مدلول مطابقی است و در برخی مدلول تضمنی و التزامی. برای نمونه به این روایت بنگرید:
وقتی از امام(ع) درباره آیه «و من أحیاها فكأنّما أحیی الناس جمیعاً»(مائده/32) پرسیده می شود، امام می فرماید:
«كسی كه او را از گمراهی به هدایت رهنمون سازد گویا او را زنده ساخته است و كسی كه او را از هدایت به گمراهی كشانده است، همانا او را كشته است».
و هنگامی كه فضیل بن یسار از آیه فوق می پرسد امام(ع) در پاسخ می فرماید:
«من حرق أو غرق»؛ یعنی از آتش یا غرق شدن نجاتش دهد.
فضیل بن یسار می پرسد: نمی توان گفت: «فمن أخرجها من ضلال إلی هدی»؛ یعنی آیه به معنای نجات از گمراهی به سوی هدایت باشد؟
امام می فرمایند: این تأویل اعظم آیه است.16
واژه (تأویلها) نشان می دهد جمله «فمن أخرجها من ضلال الی هدی» تأویل است و كلمه «الأعظم» آن را تأویل اعظم معرفی می كند. بنابراین به قرینه مقابله، جمله «من حرق أو غرق» نیز تأویل خواهد بود، اما تأویل غیر اعظم.
آنچه در سخن امام تأویل خوانده شده همان مراد خداست كه برابر با مدلول التزامی است، به این معنی كه جمله «فمن أخرجها من ضلال الی هدی» مدلول التزامی كلام است و لزوم آن غیر بین؛ یعنی برای اثبات ملازمه نیاز به حدّ وسط داریم.
نمونه دوم: از امام صادق(ع) دربارهٌ آیه «و الذین یصلون ما أمرالله به أن یوصل…» می پرسند، امام(ع) در پاسخ می فرماید:
«من ذلك صلة الرحم، و غایة تأویلها صلتك إیانا».17
بر اساس عبارت صریح روایت، صله رحم، تأویل آیه است، اما نه بالاترین و آخرین تأویل آیه، و تأویل در روایت همان مراد خداست كه در مدلول التزامی آیه رخ داده است؛ چنان كه جمله «صلتك إیانا» نیز تأویل بوده و نهایی ترین مدلول التزامی است.
نمونه سوم: امام علی(ع) از اشعث بن قیس می پرسد: آیا تو تأویل آیه «إنّا لله و إنّا إلیه راجعون» را می دانی؟
اشعث می گوید: نه، شما نهایت علم هستید.
امام(ع) می فرماید:
«أمّا قولك إنّا لله، فإقرار منك بالملك، و أمّا قولك و إنّا إلیه راجعون، فإقرار منك بالهلاك.»18
یعنی اینكه می گویی «إنّا لله»، اقرار تو به ملك خداوند هستی است و اینكه می گویی «إنّا إلیه راجعون»، اقرار تو به مرگ و هلاكت است.
در این روایت نیز تأویل، مراد خداست كه مدلول التزامی بیانگر آن است. نوع دلالت در این مورد دلالت اقتضایی است، به این معنی كه شارع از این آیه همان را اراده كرده كه عرف آن را قصد می كند. البته احتمال نیز می رود كه تأویل در این روایت مدلول اشاره ای باشد.
تعدادی از روایات، نشان از تأویل آموزی امام علی(ع) از پیامبر دارد؛ مانند:
«آیه ای بر پیامبر نازل نشد ؛مگر آنكه پیامبر بر من قراءت می كرد و تأویل آن را به من می آموخت».19
در این گونه روایات می توان تأویل را مراد خدا و برابر با مدلول التزامی آیه معرفی كرد؛ چه اینكه اگر تأویل، مدلول مطابقی آیه بود پیامبر تأویل تمام آیات را به علی(ع) آموزش نمی داد و برابر روایتی دیگر، از آن امام، آموزش تأویل به مردم را خواستار نمی شد و تأویل را در شمار دشواری ها قرار نمی داد.20
دسته دوم. آن دسته از معانی كه مدلول الفاظ نیست.
برخی از این معانی عبارتند از:
1. اتفاق افتادن، این معنی برای تأویل در عصر پیامبر و از سوی آن حضرت به كار رفته است؛ برای نمونه وقتی از آن حضرت درباره آیه شریفه «قل هو القادر علی أن یبعث علیكم عذاباً من فوقكم أو من تحت أرجلكم» می پرسند ایشان پاسخ می دهند:
«أما إنّها كائنة و لم یأت تأویلها».21
ابن مسعود نیز تأویل را در همین معنی به كار برده است. او در مورد آیه «یا أیها الذین آمنوا علیكم أنفسكم لایضرّكم من ضلّ إذا اهتدیتم» می گوید:
«تأویل این آیه از زمان نزول قرآن تاكنون نیامده است. برخی از آیات قرآن، تأویلش پیش از نزول قرآن رخ داده است و شماری از آیات، تأویلش در آخرت می آید و…»22
این معنی در عصر اهل بیت نیزكاربرد داشته و ائمه از آن بهره جسته اند؛ برای نمونه امام دربارهٌ آیه شریفه «و قاتلوهم حتی لاتكون فتنة و یكون الدین كلّه لله» می فرماید:
«لم یجیء تأویل هذه الآیة…»23
2. معنی یا فلسفه عمل، در برخی روایات، تأویل به معنای فلسفه عمل یا حقیقت عمل و فعل است؛ برای نمونه:
از امام علی(ع) درباره تأویل دو سجده نماز می پرسند، امام می فرماید:
تأویل سجده اول، جمله «اللهم إنّك منها خلقتنا»، تأویل سربرداشتن از خاك «و منها أخرجتنا»، تأویل سجده دوم «و إلیها تعیدنا» و تأویل سربرداشتن از سجده دوم «و منها تخرجنا تارة أخری» است.24
و در روایتی از امام باقر(ع) می خوانیم كه اسم پیامبر(ص) در صحف ابراهیم، «ماحی» و در تورات «الحاد» و در انجیل «احمد» و در فرقان «محمد» است.
شخصی از امام می پرسد: تأویل ماحی(محوكننده) چیست؟ امام می فرماید:
«الماحی صورة الأصنام، ماحی الأوثان و الأزلام و كلّ معبود دون الرحمن»؛ یعنی محوكننده تصویر بتان و نمادهای شرك و هر معبودی جز خدای رحمان. و سپس پرسش كننده از تأویل الحاد و احمد و محمد می پرسد و امام پاسخ می دهد.25
و در روایت دیگری امام علی(ع) از فردی درباره تأویل نماز می پرسند، آن شخص می گوید: آیا نماز غیر از تعبد، تأویلی دارد ؟ امام می فرماید:
هر چیزی را كه خدا نسبت به آن پیامبری فرستاده دارای متشابه، تأویل و تنزیل است، اگر تأویل نماز را ندانی نماز تو خداع ناقصه غیرتامّه است. آن گاه امام خود تأویل تمامی اجزاء اركان نماز را بیان می كنند.
3. توجیه، در بعضی روایات، تأویل به معنای خلاف ظاهر و یا توجیه به كار رفته است؛ برای نمونه پیامبر در مورد عمّار بن یاسر فرمود: «عمار تقتله الفئة الباغیة».
وقتی سپاهیان معاویه در جنگ صفین عمّار را شهید كردند و معاویه مورد اعتراض قرار گرفت، او این روایت را تأویل كرد و گفت:
«إنّما قتله علی بن ابی طالب، لما ألقاه بین رماحنا.»
تأویل معاویه حمل روایت بر خلاف ظاهر آن است و از دیدگاه امام صادق(ع) تأویل ناروا و زشت است.
به نظر می رسد در روایت پیامبر «إنّ منكم من یقاتل بعدی علی التأویل، كما قاتلت علی التنزیل»26 نیز تأویل دشمنان علی(ع) گروهی بوده است كه آیات را بر خلاف ظاهرش حمل می كرده اند.
4. بطن آیه، مانند: شخصی خدمت امام می رسد و از روایت «ما من آیة إلاّ و لها ظهر و بطن…» و معنای «لها ظهر و بطن» می پرسد، امام در پاسخ می فرماید:
«ظهر و بطن هو تأویلها، منه ما قد مضی و منه ما لم یجیء، یجری كما تجری الشمس و القمر، كلّما جاء تأویل شیء منه یكون علی الأموات كما یكون علی الأحیاء».27
مراد خداوند، در برخی روایات تأویل، مرادی كه مدلول الفاظ نشانگر آن باشد نیست؛ برای نمونه در روایاتی كه از معصوم درباره تأویل حروف مقطعه پرسیده می شود آنچه امام می فرماید مدلول حروف مقطعه نیست؛ چه اینكه این حروف دلالتی از سنخ دلالت الفاظ بر معانی ندارند. بنابراین تأویل آنها همان مراد خداست كه اهل بیت باعلم لدنی خویش از آن آگاهند. برای نمونه شخصی به امام می گوید:
«فأخبرنی یابن رسول الله عن تأویل كهیعص».
امام در پاسخ فرمود:
«هذه الحروف من أنباء الغیب اطلع الله علیها عبده زكریا، ثمّ قصّها علی محمّد(ص)…»

نتیجه

مجموعه معانی كه برای تأویل در روایت آمده است عبارت است از:
1. مراد خداوند، در روایات گروه اول و دوم و بخش نخست از گروه چهارم، تأویل به معنای مراد خدا از آیات قرآن است. این معنی از قبیل دلالت الفاظ بر معانی است.
2. حقیقت خارجی، رخداد، اتفاق افتادن، فلسفه و معنای عمل، توجیه و بطن. گروه سوم از روایات و بخش دوم از گروه چهارم این معانی را نتیجه می دهند.

پی نوشت‌ها:

1. مجاهد، تفسیر مجاهد، 1/19.
2. جصاص، احكام القرآن، 1/471،428،245،224 و 2/65 و 201.
3. طوسی، محمد بن حسن، تبیان، 1/110 و 2/392.
4. همان،1/290.
5. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، 1/40.
6. همان، 2/241.
7. زركشی، محمد، البرهان فی علوم القرآن، 2/285ـ286؛ زرقانی، عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، 2/7-8؛ القطان، مناع، مباحث فی علوم القرآن، 319-320؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، 1/80؛ آلوسی، محمود، روح المعانی، 1/4.
8. كلینی، محمد بن یعقوب، الكافی، 1/213.
9. همان، 5/11؛ طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الأحكام، 4/116 و 6/137؛ صدوق،محمدبن علی ابن بابویه، الخصال، 275.
10. صدوق، محمدبن علی ابن بابویه، الخصال، 275.
11. خزاز قمی، كفایة الأثر، 66.
12. كلینی، محمد بن یعقوب، الكافی، 1/64؛ صدوق، محمدبن علی ابن بابویه، الخصال، 257.
13. مفید، محمدبن نعمان، الأمالی، 352؛ محمودی، محمد باقر، نهج السعادة، 7/132.
14. احمدی میانجی، علی، مكاتیب الرسول، 1/409.
15. علم الهدی، مرتضی، رسالة المحكم و المتشابه، 68ـ79.
16. كلینی، محمد بن یعقوب، الكـافی، 2/210؛ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، 16/186؛ نوری، میزرا حسین، مستدرك الوسائل، 21/238.
17. نوری، میزرا حسین، مستدرك الوسائل، 15/236.
18. كلینی، محمد بن یعقوب، الكافی، 3/261.
19. هلالی كوفی، سلیم بن قیس، كتاب سلیم بن قیس،331 و 146.
20. صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، 215.
21. احمد بن حنبل، مسند احمد، 1/170؛ ترمذی، سنن الترمذی، 4/327.
22. بیهقی، السنن الكبری، 1/92.
23. كلینی، محمد بن یعقوب، الكافی، 8/201.
24. صدوق، محمدبن علی ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، 1/314؛ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة (آل البیت)، 6/331.
25. صدوق، محمدبن علی ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، 4/177.
26. كلینی، محمد بن یعقوب، كافی، 5/11؛ طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الأحكام ، 4/116 و 6/137.
27. نوری، میزرا حسین، مستدرك الوسائل، 17/331.

براي ديدن ساير اقدام پژوهي هاوگزارش تخصصي ها وتحقيقات ديگر برروي لينک هاي زيرکليک کنيد

اين مطلب در تاريخ: یکشنبه 10 خرداد 1394 ساعت: 22:37 منتشر شده است
برچسب ها : معنی شناسی تأویل در روایات,معنای تأویل در نگاه مفسّران,تأویل در آیات,

نويسنده:abedi

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید

نگاهى كوتاه به فرهنگ موضوعى تفاسير

بازديد: 93

دسته بندي: تحقیق و پروژه رایگان,پروژه و تحقیق رایگان,

نگاهى كوتاه به فرهنگ موضوعى تفاسير

تفسير و تعليم كتاب حكيم، بنابر مفاد آيه‏هاى قرآن، از شئون رسالت و در مرتبه مسئوليت‏هاى اصولى پيامبرصلى الله عليه وآله قرار دارد «كَمَآ أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولاً مِنْكُمْ يَتْلُواْ عَلَيْكُمْ ءَايَتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ اَلْكِتَبَ وَ اَلْحِكْمَةَ» بقره/151
«وَأَنزَلْنآ إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِم» نحل/45
تفسير قرآن توسّط پيامبرصلى الله عليه وآله شامل بيان معانى آيات و كشف و تبيين آنها بوده است.××× 1 طباطبايى، محمد حسين، الميزان، 4/1. ×××
در دوران صحابه، طبقه اول از مفسران همانند: ابن عباس، ابن مسعود، ابى بن كعب، وزيد بن ثابت و... تفسير قرآن، با رويكرد به بيان معانى آيات و توجه به ويژگى‏هاى ادبى آن شكل گرفت، استدلال به آيات قرآن براى فهم آيات ديگر و بهره‏گيرى از روايات تفسيرى پيامبرصلى الله عليه وآله در دوران صحابه اندك است.××× 2 همان و ذهبى، محمد حسين، التفسير و المفسرون، 97/1. ×××
تفسير كتاب كريم را در دوران مفسران از صحابه با مشخّصه‏هاى ذيل مى‏توان بازشناخت:
1- تفسير يا بيانى كوتاه و اجمالى.
2- بسنده كردن به معانى لغوى - كلمات و عنوان‏ها - در آيات قرآن.
3- محدود بودن استنباطات فقهى از آيات الاحكام.
4- پيدايش دوران نخستين بيان حديث در جريان تفسير.××× 3 ذهبى، محمد حسين، التفسير و المفسرون، 98/1. ×××
در دوران تابعان مؤلّفه‏هاى ديگرى تفسير وارد مى‏گردد:
الف - بخش زيادى از اسرائيليّات در كار.
ب - شكل‏گيرى مدرسه‏هاى تفسيرى و روايت‏گرى هر يك از تابعان از امام خود.
ج - گرايش‏هاى مذهبى در تفسير.
د - گسترش و افزايش اختلاف در ديدگاه‏هاى تفسيرى تابعان.
مراحل نخستين تاريخ تفسير با همه تفاوت‏ها، نكته اشتراكى دارد و آن عدم تدوين تفسير كامل در اين دوره‏هاست.
تفسير كتاب حكيم، بعد از دوران تابعان به مرحله جديدى وارد گرديد، عوامل بسيارى در اين دوران جديد از تاريخ تفسير اثرگذار بوده‏اند كه به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
1- گسترش جغرافيايى سرزمين‏هاى مسلمان‏نشين در پى جنگ‏هاى حاكمان بعد از پيامبرصلى الله عليه وآله.
2- ارتباط و تعامل فكرى مسلمانان با پيروان مذاهب و فرقه‏هاى مختلف.
3- ورود مباحث و مسائل عقلى، فلسفه يونان، در دوره‏هاى پايانى حكومت بنى‏اميّه و گسترش گفت‏وگوها و مناظرات علمى در موضوعات و بحث‏هاى عقلى و...××× 4 طباطبايى، محمد حسين، الميزان، 5/1. ×××
مجموعه اين عوامل فضاى جديد، متنوّع و گسترده‏اى را در حوزه فكر و انديشه مسلمانان پديد آورد و انديشمندان و عالمان را به جست‏وجو و پاسخ‏گويى عالمانه و مدبّرانه به نيازهاى علمى، دينى مسلمانان در شرايط جديد فرامى‏خواند.
مرجعيّت كتاب حكيم، عليم، خبير، در آن هنگامه علمى، فكرى، راه و روش ستودنى است كه انديشمندان دين‏باور را به خود بازخوانده است. زيرا در آن شرايط علمى - تاريخى، تنها مجموعه معتبر و مدوّن و مورد اتّفاق تمامى مسلمانان با مشرب‏ها و مذاهب و فرقه‏هاى مختلف - كه از يك سو پاسخ‏گوى نيازهاى مؤمنان به خود و از ديگر سو در بردارنده معارف آگاهى‏ها و علوم قابل مناظره و عرضه به پرسشگران بيرونى و مخالفان باشد - قرآن مجيد است.
متن مقدّسى كه، كتاب حكيم، خبير، عليم و مبين××× 5 يونس / 1، هود / 1، انعام / 59، واقعه / 77. ××× است. كتابى كه هدايتگرى و راهبرى‏اش شك‏ناپذير××× 6 بقره / 3. ××× و در بردارنده تبيان هر چيز،××× 7 نحل / 89. ××× دليل روشن خداى××× 8 انعام / 157. ××× و نيكوترين سخنان.××× 9 زمر / 22. ×××
بدون ترديد، گزينش و انتخاب اين مرجعيّت علمى با منزلت و مكانت خاص وحيانيّت كه برآيند درايت و فرزانگى گزينش‏گران آن بوده است، از سويى موجب استوارى استدلال‏ها و گرايش‏هاى علمى مراجعه كنندگان گرديده و از سوى ديگر در ابطال و رد ديدگاه‏هاى مخالفان علمى به كار مى‏آمد.
بررسى، ابعاد و پيامدهاى اين رويكرد عالمان دين به عرصه تفسير، مجال مستقل و فرصت ديگرى مى‏طلبد. آنچه در اين نوشتار بدان اشارت مى‏رود، دستاورد پر حجم و عظيم علمى، فكرى است كه از اين رهگذر به جاى مانده است.
گنجينه عظيم متون و منابع تفسيرى بخش گسترده‏اى از تاريخ علمى مدوّن مسلمانان است كه در پرتو كلام و كتاب خدا شكل گرفته است.
بيش از هزار سال نوشتار تفسير، تمامى محورها و موضوعات حوزه‏هاى علمى دينى مسلمانان را كه در اين قرن‏ها با آن درگير بوده‏اند مورد توجّه و تحقيق قرار داده است. در اين جريان فراگير علمى به دشوارى مى‏توان مكتب فكرى و يا گرايش خاصّى را يافت كه با رويكرد خاص خود به عرصه تفسير پا ننهاده و يا اثرى مكتوب از خود به يادگار نگذارده باشد.
منابع و متون تفسيرى، برآمد سطح و مراتب تعالى و رشد و بالندگى انديشه بشرى در جهت فهم كلام وحيانى است، اين دوره از حيات علمى مسلمانان نه تنها در تاريخ علم دينى از برجستگى‏هاى ممتازى برخوردار است، كه در تاريخ علم داراى منزلت و مكانت برجسته‏اى است.
جايگاه تاريخى دانش تفسير، با رويكرد معرفت شناسانه درون دينى بيش از هر مشخّصه ديگر، درستى راه و روش نخبگان و فرهيختگان را در مرجعيّت قرآن، در تاريخ انديشه و فكر دينى مى‏نماياند.
هرگاه و در هر جاى، به هنگام تحوّلات فكرى، اجتماعى در حوزه‏هاى مختلف انديشه و معرفت دينى، رويكرد به قرآن و تفسير درست آن مورد بى‏مهرى قرار گرفته و يا كم‏رنگ شود، نقطه خطا آغاز گرديده و تا بازگشت به قرآن تداوم مى‏يابد.
البته اصل در شناخت دين و مقولات آن متن متقن، صحيح و معتبر، كتاب وحى است. و آنچه نام تفسير در سطوح و مراتب متفاوت بر خود دارد، برآمده از انديشه‏هاى بشرى، و فاصله كلام خالق با سخن مخلوق است.
مجموعه تفاسير حلقه وصل مناسب و متناسب راه‏يابى به فهم درست قرآن مى‏باشد؛ زيرا، نوشتارهاى تفاسيرى حاصل تلاش عالمانه و ژرف‏نگرى‏هاى محققانه دانشمندان دين‏باورى است، كه هر يك به اندازه ظرفيّت خويش از آبشخور علوم بهره گرفته‏اند و دوره‏هايى بس دراز مدّت در ساخت ايمان خود با تعبّد فكرى و ذهنى برخاسته از نورانيّت ايمان، با تمام استعداد و ظرفيّت علمى در جهت فهم كلام خداوند به تفسير كتاب حكيم روى آورده و تلاش‏ها و تحقيقات علمى خود را در شكل تفسير ارائه نموده‏اند.
چشم‏پوشى و يا غفلت، از اين همه كار عالمانه و ثمرات آن ناديده انگاشتن آثار علمى ايمان عالمان و روشنگرى‏هاى هدايت‏هاى علمى قرآن نسبت به انديشمندان و نخبگان دين باورى است كه در آستانه فهم قرآن تلاش كرده‏اند.
بهره‏گيرى از منابع تفسير در پژوهش‏هاى دينى از لوازم بايسته‏اى است كه در مرحله نخست، روند پژوهش را در مسير منطقى قرار داده و در مرحله بعد به دريافت‏هاى مستند و برگرفته از منابع و متون اوليه دين نزديك مى‏كند.
آنچه بايستگى تحقيق و جست‏وجو در تفاسير را افزايش مى‏بخشد، روش بيانى قرآن در طرح و بررسى موضوعات است.
در قرآن مجيد، در آيه‏هاى متعدّد و با بيان‏هاى متنوّع به معارف مرتبط با موضوع واحد اشاره شده است، گاهى تناسب زمينه‏ها و بسترهاى بيانى طرح و اشاره به موضوع را در آيه موجب شده است، و گاهى شرايط و موقعيت‏هاى مخاطبان سبب نزول آيه و اشاره به آن موضوعى با بيان خاص گرديده است.
دست‏يابى، شناخت و ارائه ديدگاه جامع قرآن در هر موضوع با توجه به روش ياد شده و تعدّد آيات، بهره‏گيرى رازآلود، استفاده گسترده و فراگير از عنوان‏هاى مترادف و هم معنى، نيازمند گردآورى تمامى آيات و توضيحات پيرامونى است. با تكميل محورهاى اطلاعاتى در آيات نسبت به موضوعى مشخّص مى‏توان نظرى جامع در موضوع خاص ارائه نمود كه تنها با استفاده از متون و منابع تفسيرى ممكن و مقدور است.
تنوّع بيانى و كاربرد الفاظ و عنوان‏هاى عام و كلى در آيه‏هاى قرآن، همراه با نگاه چند سويه به موضوعات، ميزان كارايى فرهنگ‏ها و معجم‏هاى لفظى را براى تحقيق در موضوعات قرآن كاهش داده است.
پژوهش كامل در موضوعاتى همانند، خداشناسى، در قرآن نيازمند جست‏وجوى موضوعى در ده‏ها موضوع و عنوان كامل ديگر است.
موضوعاتى همانند: آفرينش، اسماء حسنى، اسم اعظم، اسماء و صفات، با توجه به وجود معارف خاص در هر يك و صفت به صورت مشخص و به صورت تركيب و متناسب و با ضميمه به موضوع آيه شريفه، يعنى برهان امكان، برهان تمانع، برهان عليت، برهان نظم و...
گستردگى اطّلاعات اثرگذار در تكميل و تكامل پژوهش محدود به عنوان‏هاى خاص نيست، بلكه در عنوان‏هايى، همانند آفرينش، آموزش، انسان، اراده، اجتهاد و... اين گستردگى وجود دارد.××× 01 محققان با مراجعه به فهرست سرعنوان‏هاى موضوعى نظام يافته جلد سوّم فرهنگ موضوعى تفاسير، ص 2035 به ابعاد و گستردگى پيوندهاى موضوعى آشنايى بيشتر و عينى پيدا خواهند نمود. ×××
ارتباط معنايى عنوان‏هاى مختلف با يكديگر در رابطه متقابل تكميل و تكامل معنى و اطلاعات در موضوعاتى كه از يك يا چند جهت به يكديگر مرتبط هستند جست‏وجو و مراجعه به منابع علمى را - كه به اين ارتباطات علمى و رابطه معنايى دست يافته‏اند - ضرورى مى‏نمايد.
تفاسير قرآن مجيد، عموماً به مناسبت مفاد آيات قرآن به روابط علمى موضوعات اشاره نموده‏اند.
تفاسير قرآن چنانچه بايسته است مورد مراجعه گسترده و فراگير قرار نمى‏گيرد. عوامل متفاوتى در اين روند اثرگذار بوده‏اند.
دشوارى دست‏يابى به اطلاعات موضوعات در بيش از ششصد جلد كتاب و متن تفسيرى با بيش از يك‏صد و هشتاد هزار صفحه××× 11 آمار دوره‏هاى كتاب‏هاى تفسيرى با شمارگان صفحات در فاز اول و دوم و سوم فرهنگ موضوعى تفاسير. ××× از عوامل بنيادين كاهش روند مراجعه و دريافت اطلاعات از تفاسير است.
نبود اطلاعات نظام واره، فهرستگان جامع موضوعى و... از محتوا و اطلاعات منابع و متون علمى و مرجع، پژوهش‏هاى دينى را در مراحل مختلف با آسيب‏هاى جدى در شكل و محتوا همراه نموده است.
برنامه‏ريزى چند سويه و علمى، در جهت طبقه‏بندى اطلاعات و نظام‏بخشى آنها و ارائه سامان يافته محتوى منابع و متون مرجع از اولويّت‏هاى نخست عرصه پژوهش‏هاى دينى است.
مركز فرهنگ و معارف قرآن، از كانون‏هاى پژوهشى است كه در مراحل نخست، تلاش‏هاى پژوهشى خود را با نگاه و برنامه‏ريزى علمى و كارشناسانه همراه نموده است.
اگر چه فرهنگ‏ها و معجم‏هاى موضوعى - بعد از گذر از دوره نگارش معجم‏هاى لفظى - در حوزه متون دينى مورد جريان پژوهش قرار گرفته است. امّا كاربرى روش‏هاى علمى، رعايت ضوابط و اصول علمى اطلاع‏رسانى، پيش نياز انجام صحيح و افزايش آثار و ثمرات كاربردى اين پژوهش‏ها است.
برنامه ريزى براى پژوهش، با تعيين اهداف بلند مدّت و با توجه به زير ساخت‏ها و پيش نيازها انجام گرفت، با نگاه علمى به برنامه‏ها، پروژه‏هاى كاربردى و مستقلى تعريف و اجرا گرديده است.
تنظيم و تدوين تفسير موضوعى جامع قرآن مجيد از اهداف بلند آرمانى است كه نيازمند آماده‏سازى اطّلاعات متفاوتى است كه پروژه‏هاى پژوهشى چندى در آن جهت طراحى و انجام يافت:
1- دست‏يابى به همه معارف در موضوعات قرآنى نيازمند استخراج تمامى ابعاد موضوعات طرح شده در جاى‏جاى قرآن و با عبارات و عنوان‏هاى متفاوت است. طرّاحى و انجام تفسير راهنما با اين هدف انجام يافت.
كار به يادماندنى تفسير راهنما در 20 جلد كه با نوآورى و دورانديشى قرآن پژوه فرزانه آية اللَّه هاشمى رفسنجانى طرّاحى و به همّت مفسّران و محقّقان ارجمند آن پايان يافت، گام بلند و نخستين در جهت آماده‏سازى موضوعات براى تدوين فرهنگ موضوعى قرآن به شمار مى‏رود.
2- ارائه الگوى ساختار معارف قرآن به سامان بانك اطلاعات حوزه قرآن يارى درخورتوجهى مى‏رساند و دستيار مناسبى در جهت ارائه پژوهش‏هاى ساختارى موضوعات و معارف قرآن.
3- طبقات آيات قرآن، فراتر از طبقه‏بندى عام و كلى آن، برابر با نظام قابل ارائه و مستند به آيات قرآن، با نگاه به تمامى آيات در موضوع واحد و از تمامى جهات، تفسير موضوعى را با جامعيت و غنا همراه مى‏سازد، برآورد اين مهم در كليد راهيابى به موضوعات و معارف قرآن - فرهنگ قرآن - تعريف شده است.
4- كتاب‏هاى تفسيرى پرشمارى كه در طول بيش از هزار سال نگارش يافته است، در بردارنده معارف و اطلاعات و نكته‏ها و لطائف و اشارات راهگشايى است كه در جهت فهم درست و صحيح كلمات و آيات قرآن كارايى بسيار دارد.
اشراف و دست‏يابى به اين اطلاعات، پژوهشى را مى‏طلبيد كه اكنون با نام فرهنگ موضوعى تفاسير، شناخته مى‏شود.
فرهنگ موضوعى تفاسير در نگاه به تفسير موضوعى جامع قرآن كريم جايگاه كليدى نسبت به معارف قرآن دارد كه در تمامى پژوهش‏ها در حوزه معرفت دينى نقش شكل بخشى به نظام و ابعاد پژوهش را به خود اختصاص داده است.
در فرهنگ موضوعى، پژوهشى علمى و مستند در جهت راه‏يابى و تعريف موضوعات و رابطه علمى متقابل و ارتباط معنايى عنوان‏ها و اصطلاحات كلامى، فقهى، حقوقى، اجتماعى انجام يافته و به صورت نظام واره ارائه گرديده است.

سير پژوهش فرهنگ موضوعى تفاسير

1- تدوين آيين‏نامه
با هدف ارائه روش به محقّقان طرح، و در جهت پژوهش هماهنگ، آيين‏نامه روش‏ها و اصول موضوع‏نگارى از تفاسير، براساس اهداف پروژه تدوين و مورد استفاده قرار گرفت.
2- پژوهش گروهى
حسّاسيت مرحله پژوهش و موضوع‏نگارى، كارى جمعى را اقتضا مى‏كرد، گروه‏هاى پژوهش در راستاى افزايش اعتبار علمى و اتقان موضوعات تشكيل شد و موضوع‏نگارى از سوى گروه‏هاى ياد شده انجام مى‏گرفت.
3- هماهنگى در پژوهش
برآمد پژوهش، نيازمند هماهنگى‏هاى علمى است. با هدف اين هماهنگى‏ها، گروه‏هاى هماهنگ كننده شكل گرفت، هماهنگى در برابرى موضوعات با ضوابط و اصول تبيين شده در آيين‏نامه و متن مورد پژوهش، در اين گروه‏ها انجام يافت.
4- سازماندهى اطلاعات
تنوّع گسترده و فراگير موضوعات ثبت شده از بيش از 300 جلد تفسير، توسط ده‏ها محقّق با تفاوت ذهنيّت‏ها از يك سو، فاصله زمانى آغاز تا پايان پژوهش از سوى ديگر، نظام‏بخشى و سازماندهى اطلاعات را مى‏طلبد.
تعيين جايگاه علمى، منطقى موضوعات فرعى و چند سويه، شناخت و ارائه پيوندهاى معنايى موضوعات، ارائه عنوان‏هاى وابسته و پيوسته به جست‏وجوگران و تنظيم ارجاعات و... در مرحله سامان‏بخشى اطلاعات علمى تفاسير صورت گرفت.
در پروژه فرهنگ موضوعى تفاسير، تمامى اطلاعات با مستندسازى ارائه شده است. موضوعات و معارف موجود در اين پژوهش با استناد به پشتوانه‏هاى علمى - تشريحى كه در منابع و متون معتبر تفسيرى قرار دارد شكل يافته است.
مستندسازى اطلاعات با اين ابعاد نه تنها منزلت و اعتبار پژوهش مستند را افزايش مى‏دهد بلكه پژوهش جست‏وجوگران و كاربران را ارتقاى علمى مى‏دهد.

نظام اطلاعات و موضوعات

1- موضوعات اصلى، فرعى نظام الفبايى يافته‏اند.
2- رايج‏ترين و متداول‏ترين عنوان‏ها ثبت شده و از عنوان غير متعارف غير متداول به متداول ارجاع شده است.
3- اطلاعات سرعنوان‏هاى موضوعى خاص - كه با عنوان عام شناخته شده و مورد مراجعه قرار مى‏گيرند - در سرعنوان عام آمده است. مثلاً اطّلاعات سرعنوان‏هاى «احرام»، «سعى»، «طواف» در سرعنوان عام «حج» آمده است.
البته، هرگاه سرعنوان‏هاى خاص، مستقل شناخته شده و مورد مراجعه قرار گيرند در جايگاه الفبايى خود قرار دارند؛ همانند، «تسبيح»، «تهليل»، «ذكر» و...
4- در سرعنوان‏هاى موضوعى، «خدا»، «اسلام»ل، «قرآن»، «انسان» با توجه به گستره اطلاعات آنها، اطّلاعات عنوان‏هاى وابسته - با سرعنوان خاص خود - در جايگاه الفبايى ثبت شده است.
5- اطّلاعات اعلام اشخاص، زمان‏ها، مكان‏ها، قبيله‏ها كه در قرآن كريم به آنها تصريح و يا اشاره شده است و مفسّران نسبت به آنها اطلاعات تحليلى - توصيفى داشته‏اند در جايگاه الفبايى خود آمده است.
اعلام غير قرآنى كه در تفاسير به تناسب موضوعى مورد توجه قرار گرفته‏اند در عنوان موضوعى ثبت شده است كه با استفاده از فهرست اعلام مى‏توان بدان دست يافت.

ويژگى‏هاى اطلاعات

1- موضوعاتى كه مفسّران گرانقدر به تناسب مفاد آيات و فراتر از منطوق آيه مورد بررسى قرار داده‏اند در فرهنگ موضوعى ثبت شده است.
2- برابر اصول علمى اطلاع‏رسانى، موضوعات بدون داورى و حكم خاص ثبت شده است و اين دورى از حكم نسبت به ارزش و صحّت و اعتبار آن موضوع در گرايش و يا مذاهب خاص مى‏باشد. البته در موضوعات كلامى و يا موضوعات حقوقى - فقهى، هرگاه در متن تبيين حكم و يا استدلال بر آن و يا فلسفه و بطلان كلى باشد موضوع با تمام مشخّصه‏هاى آن ثبت گرديده است؛ مانند:
دلايل اختيار انسان، دلايل اختيار خدا در فاعليت
دلايل جبر در كفر، دلايل بطلان جبر...
3- ثبت موضوعات بدون هرگونه برداشت و تطبيق انجام گرفته است، و هر موضوع بنابر دلالت مطابقى در متن كتاب ثبت شده است.
4- حجم بالاى موضوعات كلامى خاص، همانند اراده خدا، اراده انسان... و تفاوت آمارى آنها با موضوعات انسان‏شناسى و دين‏شناسى جديد، متوجّه رويكرد عصرى مفسران ارجمند به مسائل علمى است.
توجه جدّى عالمان دين پژوه به نيازهاى علمى دينداران دوران خويش و پاسخ‏گويى عالمانه به پرسش‏هاى عصرى گام‏هاى شايسته محققان است كه تبلور آن را در منابع تفسيرى شاهد هستيم.
نزديك به سه هزار سرعنوان موضوعى، همراه با موضوعات فرعى اول و موضوعات فرعى دوم، مستند به تحقيقات مفسران در اين مجموعه نظام يافته است.
موضوعات و معارف در محتوا و در عنوان‏ها با نظر به تعريف علمى - در برخى موارد با يادداشت‏هاى دامنه سرعنوان‏هاى موضوعى در متن كتاب آمده است.
قلمرو موضوعات شامل همه حوزه‏هاى علوم انسانى كه در تفاسير قرآن به آنها توجه شده است و در حوزه‏هاى كلامى، فقهى، حقوقى، اخلاق، مسائل اجتماعى و... همراه با فروع مسائل و فرعى‏هاى اول و دوم ثبت شده است:
موضوعات كليدى و روزآمدى همانند، آزادى، اراده، انتخابات، اكثريت، برگزيدگى، بيعت، حقوق، حكومت، مشاوره و... در حوزه مسائل اجتماعى.
موضوعات اسلام، اديان، اهل كتاب، دين، شريعت، كفر، مجوس، مسلمانان، مسيحيت، يهود و... در حوزه مسائل كلامى.
در حوزه فقه و حقوق: احكام، اجتهاد، اوامر، تشريع، تكليف، حق، حقوق، فروع دين، نواهى و...
در حوزه مسائل عقل: ادراك، الهام، برهان، تخيلات، تفكر، ذهن، شناخت، ظن، عقل، علم و... با ارجاع به موضوعات وابسته تنظيم شده است.
تنظيم ساختار علمى موضوعات با نظم الفبايى هماهنگ و با بهره‏گيرى از روش ارجاعات انجام يافته است و اين پژوهش مرجع و اصولى در جهت ظرفيّت‏سازى، بالا بردن توانمندى‏هاى پژوهش و در جهت ارائه ملاك و ميزان، اتقان و اعتبار پژوهش‏هاى دينى علمى است.
ساختار معارف قرآن موجود در اين مجموعه، اكنون اين ظرفيّت را در حد بالايى دارد، كه ملاك سنجش اعتبار و اتقان علمى پژوهش‏هاى كلان دينى از جهت ساختار و ابعاد تحقيق در موضوعات محور پژوهش باشد.
نظام موضوعى فرهنگ با توجّه به رابطه تكميل و تكامل اطلاعات يا موضوعات وابسته و پيوسته ثبت شده در سرعنوان‏ها شكل يافته است. به ديگر سخن، پژوهش‏هاى موضوعى در حوزه معرفت دينى با رويكرد به اين نظام مستند و علمى است كه مى‏تواند محورهاى تحقيقات خود را كامل ديده و يا با كاهش روبرو ببيند.
ارائه ساختار معارف قرآن در فرهنگ براى كانون‏هاى پژوهشى، برنامه‏ريزى‏هاى علمى، كارشناسى نيز حركتى علمى و راهبردى است كه از يك سو روشن‏گر زير ساخت‏ها و پيش نيازهاى تحقيقاتى است و از سوى ديگر نشان‏گر مرزهاى مشترك و حد فاصل حوزه اطلاعات اختصاصى.

محدوده اطلاعات موضوعات

بدون ترديد، ساختار معارف قرآن ارائه شده در فرهنگ در رسيدن به اتقان بيشتر در ويرايش‏هاى بعدى استعداد و ظرفيت تكامل را داراست اما آنچه در اين مرحله تنظيم و تدوين شده است، با قرار گرفتن در ميزان سنجش تحقيقات موضوعى، دينى برنامه‏ريزى‏هاى تحقيقاتى نظام جديدى را ارائه نموده است.
از مشخّصه‏هاى برجسته در اين مجموعه ثبت ديدگاه‏هاى مذاهب و فرق كلامى، فقهى و... صاحب‏نظران و كارشناسان حوزه‏هاى تفسير، كلام، فقه، علوم قرآن و... است.
در فاز اوّل فرهنگ موضوعى تفاسير، بيش از هفتاد مذهب، فرقه و گرايش علمى با موضوعات منسوب و منقول از آنان ثبت شده است.
موضوعات ديدگاهى، بيش از هزاران موضوع است كه با توجه به قابليّت برنامه‏هاى رايانه، اين اطلاعات در لوح فشرده صراط، قابل جست‏وجو است.
روايات تفسيرى در فاز اوّل فرهنگ به صورت موضوعى ثبت شده است.
در فاز دوّم به علامت‏گذارى خاص و جداسازى روايات تفسيرى و روايات و موارد شأن نزول به جست‏وجوگران امكان استفاده مستقل از روايات را بخشيده است.
سه هزار سرعنوان موضوعى، 16000 هزار نمايه‏هاى تركيبى، همراه با 34000 موضوع فرعى اطلاعات فرهنگ موضوعى تفاسير را تشكيل مى‏دهد.
اين موضوعات محتوا معارف بيست تفسير كامل قرآن مجيد، شامل بيش از سيصد جلد تفسير را در بردارد. كه از قرن چهارم هجرى تا دوره معاصر تدوين يافته است.
با توجه به اصول علمى اطلاع‏رسانى و ارائه مجموعه موضوعات در حجم قابل قبول، اطلاعات در سه بخش انجام شده است.
1- ارجاع در موضوعات هم معنى و مترادفات.
آگاهى ر علم
سعادت ر خوشبختى
2- سرعنوان‏هاى فرعى غير مستقل به سرعنوان‏هاى اصلى خود ارجاع شده است.
احرام ر حج
استطاعت ر حج
چنانچه عنوان با دو عنوان هم معنى و مترادف باشند به هر دو عنوان ارجاع شده است.
استطاعت ر حج
استطاعت ر قدرت
3- موضوعات فرعى - تركيبى كه از وجود نوعى رابطه اطلاعاتى ميان دو عنوان حكايت مى‏كنند، در صورتى كه اطلاعات محدود داشته باشند در يك جا آمده و از سرعنوان ديگر ارجاع شده است.
اسراف در انفاق ر انفاق
انفاق در نمازر- انفاق على بن ابى طالب‏عليه السلام
سرعنوان‏هاى موضوعى كه قلمرو اطلاعات آنها در نظر محقّقان از قبض و بسطهاى متفاوتى برخوردارند، با يادداشت دامنه محدوده اطلاعات تبيين شده است.
موضوعاتى كه مراجعه به اطلاعات آنها معارف موضوعى مورد پژوهش را تكميل نموده و يا تكامل مى‏بخشد در پايان اطلاعات با ارجاع ثبت شده است.
در جهت سرعت و سهولت دست‏يابى محققان و جست‏وجوگران در پايان اين فرهنگ موضوعى فهرست‏هايى هفتگانه تنظيم شده است.
1- فهرست الفبايى موضوعات.
2- فهرست سرعنوان‏هاى موضوعى نظام يافته.
3- فهرست اعلام، اشخاص.
4- فهرست اديان، مذاهب، فرقه‏ها.
5- فهرست جاها و مكان‏ها.
6- فهرست روزها و زمان‏ها.
7- فهرست قبيله‏ها و قوم‏ها
دستاورد پژوهش در فرهنگ موضوعى تفاسير، تجربه موفّق كار جمعى، و تحقيقات مبارك گروهى است. كه در پروژه در مركز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبليغات اسلامى آغاز و انجام يافت. در اين پژوهش كليدى - راهبردى كه به دو شكل، لوح فشرده، «صراط»، و مجموعه چاپ شده سه جلدى ارائه گرديده است، از آغاز تا پايان، محققان بسيارى از مشهد و قم حضور داشتند. برخى با همكارى كوتاه مدت و برخى تا پايان راه همراه بودند - توضيحات بيشتر در مقدمه كتاب ثبت شده است.
ره‏آورد اين تحقيق گروهى، تجربه جديدى در عصر اطلاع‏رسانى از حوزه معرفت دينى است. در اين رهگذر، مركز فرهنگ و معارف قرآن، با تشكر از قرآن‏پژوهانى كه تا كنون ديدگاه‏هاى خويش را ارائه كرده‏اند، از همه متفكّران و كارشناسان در خواست دارد كه ديدگاه‏هاى خويش را ارسال فرمايند.
فاز دوّم فرهنگ موضوعى با توجه به تجربيّات مرحله نخست در حال آماده‏سازى است. اطلاعات موضوع‏نگارى چهارده دوره كامل تفسيرى پايان يافته است. كه به يارى خداوند با طبقه‏بندى و ساماندهى اطلاعات نشر خواهد يافت.
پروژه فرهنگ موضوعى تفاسير، اگر چه به صورت مستقل و در جهت راه‏يابى به محورهاى تكامل اطلاعات در تنظيم و تدوين تفسير جامع موضوعى قرآن كريم انجام يافت، اما هم‏اكنون اين پژوهش در جايگاه خاص خود زمينه‏ها و بسترهاى جديد و پژوهشى را ايجاد كرده است.
در شرايط نوين ارتباطات و تحوّلات شتابزده علمى و فرهنگى، روش‏هاى علمى مقابله و برخورد با هنگامه‏ها و تحوّلات فكرى، فرهنگى در قرن‏هاى پيشين، چنانچه تبيين گردد، راه‏هاى گزينش از سهولت بيشترى برخوردار مى‏گردد.
توجه به بنيادهاى پژوهشى و پژوهش‏هاى بنيادين راهكار علمى پذيرش عالمانه پديده‏هاى روزآمد عرصه فكر و انديشه است.

زمينه‏سازى‏هاى پژوهشى

آنچه هم اكنون در فرهنگ موضوعى تفاسير وجود دارد. با توجه به اصل مدلول مطابقى متن تفاسير است. جنبه علمى - تفصيلى اين‏گونه موضوعات با گرايش‏هاى متنوّع زمينه پژوهش‏هاى بسيارى را آماده نموده است كه به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
الف: 1- شناسايى فضاى علمى - فرهنگى دوران تدوين تفسير در سده‏هاى پيشين.
2- ميزان تأثيرگذارى گرايش‏هاى علمى بيرونى در متن تفاسير پيشينيان.
3- تشخيص و تعيين و ارائه گرايش‏هاى مثبت و پذيرفته شدن مفسران در تفسير.
4- تشخيص و ارائه گرايش‏هاى طرد شده از سوى هر مفسّر در تفسير خود.
5- امتيازات و توانايى‏هاى برجسته و مختص و علمى مفسران.
6- ميزان اثر پذيرى تفاسير دوره‏هاى متأخر از تفاسير پيشين و اثرگذارى گرايش‏هاى علمى تفسير در آيندگان.
7- تشخيص و تعيين دوران افول انديشه‏ها و گرايش‏هاى كلامى، فقهى مذاهب و فرقه‏هاى مختلف.
ب: نظام معارف موجود در فرهنگ موضوعى، برگرفته از متن تفاسير، زمينه‏هاى علمى و مستند را در جهت ترسيم نمودارهاى علمى آماده نموده است. اين نمودارها با هدف شناخت تاريخى، بررسى و طرح موضوعات در منابع مكتوب دستاوردهاى پربارى به همراه دارد؛ از جمله:
- ترسيم نمودارهاى علمى از سير و جريان تحقيقات قرآنى - كليات.
- ترسيم نمودار پيدايش و رشد تحقيقات در موضوعات خاص كلامى در تاريخ و دوره‏هاى تفسيرى.
- تعيين كميّت پژوهش‏هاى فقهى در تفاسير با توجّه به گرايش‏هاى مذهبى صاحب تفسير.
- شناسايى و تعيين ميزان طرح و بررسى موضوعات اجتماعى و... پيشينه آن در تفاسير.
شناخت و تعيين ميزان و كميّت بررسى و طرح موضوعات فرقه‏ها و مذهب‏هاى خاص.
فرهنگ موضوعى تفاسير، تجربه نوينى در عرصه اطلاع‏رسانى و طبقه‏بندى اطلاعات از حوزه معرفت دينى است، اين گام بلند اگر چه در آغاز راه خويش است و با توجه به كاستى‏هاى طبيعى دوران نخست خويش نيازمند يارى و يادآورى صاحب‏نظران و قرآن پژوهان، اما انجام آن اين باور را توانمند نموده است كه پژوهش‏هاى دينى يكسره از نبود اطلاعات سامان يافته و نظام‏مند رنج مى‏برند.
دورى و گاه عدم مراجعه به منابع و متون معتبر علمى آسيب‏هاى بسيارى را بر پژوهش و عرضه آن وارد مى‏سازد و جريان فراگير دين پژوهى با توجه به ضعف روش‏هاى اطلاع‏رسانى علمى و فاصله بسيار آن با مسير مطلوب و كارآمد و به روز خود از نيازهاى عصرى گام‏هايى فاصله دارد.
نگاه كمّى و آمارى به پژوهش‏ها، بسنده كردن به حجم آنها، غفلت و يا چشم‏پوشى از منزلت، اعتبار و اتقان و علميّت در پژوهش، كاربرد و جايگاه پژوهش‏ها را تحت تأثير قرار داده و برآيند علمى جريان پژوهش را در حوزه‏هاى خاص به مخاطره افكنده است.

براي ديدن ساير اقدام پژوهي هاوگزارش تخصصي ها وتحقيقات ديگر برروي لينک هاي زيرکليک کنيد

اين مطلب در تاريخ: یکشنبه 10 خرداد 1394 ساعت: 22:35 منتشر شده است
برچسب ها : نگاهى كوتاه به فرهنگ موضوعى تفاسير,سير پژوهش فرهنگ موضوعى تفاسير,نظام اطلاعات و موضوعات,

نويسنده:abedi

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید

تفسير راهنما، طليعه‏دار تفسير قرن پانزدهم

بازديد: 143

دسته بندي: تحقیق و پروژه رایگان,پروژه و تحقیق رایگان,

تفسير راهنما، طليعه‏دار تفسير قرن پانزدهم

احمد ترابی

تفسير راهنما كه اكنون در 20 مجلّد به چاپ رسيده و در اختيار اهل نظر و قرآن پژوهان قرار گرفته است، به اذعان پژوهشيان و صاحبان رأى در ساحت مطالعات قرآنى، تفسيرى است متفاوت با ساير تفاسيرى كه طى قرون گذشته به تبين مفاهيم قرآنى پرداخته‏اند.
اين تفاوت را در چند زمينه مى‏توان شاهد بود كه برخى جنبه محتوايى و بنيادى دارد و بخشى به جهات صورى و شكلى آن مربوط مى‏شود.
در كوتاه سخن مى‏توان اين تفسير را نتيجه و دستاورد تحوّلات فكرى و علمى جهان اسلام در قرن چهاردهم دانست و سبك و شيوه و نگاه آن را طليعه‏دار حركت تفسيرى نوين قرن پانزدهم به شمار آورد.
تحوّلاتى كه ناگزير در ارتباط و تعامل با شرايط و دگرگونى‏ها و پيشرفت‏هاى علمى و فرهنگى و اجتماعى و سياسى در عرضه جهانى بوده و هست.
بديهى است كه هميشه و در هر جا، دگرگونى‏ها و تحوّلات رو به كمال نيست و يا همسويى و تعامل با اقتضاهاى پيرامونى مثبت ارزيابى نمى‏شود بلكه بايد تغييرها را با ملاكهاى علمى و ارزشى محاسبه كرد تا دريافت آنچه از بستر تغييرها و تحوّل‏ها سر برآورده، مولودى سالم و طبيعى و منطقى است يا خير.
در طول اعصار و قرون گذشته، مفسّرانى تلاش كرده‏اند تا طرحى نوين در فهم كلام الهى دراندازند و گامى متناسب با نيازها و تحوّلات فكرى و اجتماعى عصر خود بردارند كه برخى از آنان موفّق و گروهى ناموفّق بوده‏اند.
بخشى از تفسيرهاى كلامى، عرفانى و علمى - تجربى را مى‏توان در زمره حركتهاى ناموفّق و غيرقانونمند به شمار آورد كه به جاى تكامل و پيشرفت فهم دينى و قرآنى، ره‏آورد آنها تحريف مفاهيم وحيانى و تفسير به رأى و تحميل آراى غير قرآنى بر متن قرآن بوده است.
تطبيق قرآن بر فرضيه‏هاى علوم تجربى - به گونه افراطى - و تفسير و تأويل آيات بر پايه‏هاى ديدگاه‏هاى سوسياليستى - در قرن چهارده - و تلاش براى پياده كردن مبانى كلام جديد مسيحى در تبيين و تفسير قرآن را مى‏توان تلاشهايى ناموفّق در جهت همسو شدن با نيازها و پاسخگويى به مسائل عصرى دانست.
رخداد اين نگرشهاى افراطى و بى‏ضابطه و تحريف گر باعث گرديد تا جمعى از دينداران و دانشوران ساحت علوم دينى به موضع تفريط روى آورند و زير عنوان سلفى‏گرى بر ظاهر آيات جمود ورزند و در فهم و تعديل و ترجيح روايات راه تساهل و بى‏دقّتى بپيمايند و يا تنها راه صحيح فهم قرآن را بسنده كردن به مجموعه احاديث معرّفى كنند.
فارغ از اين دو جريان افراطى و تفريطى، جريان متعادل نيز استمرار داشته است با اين ويژگى كه هر مفسّر متناسب با اطلاعات، منابع و معلومات كلامى، فلسفى، فقهى، ادبى و عرفانى عصر خود به يك يا چند جنبه از موارد ياد شده پرداخته است.
در اين ميان تفاسير قرن چهاردهم از نوعى كمال و تنوع برخوردار است كه بخشى از اين كمال را مرهون بهره‏گيرى گسترده از منابع و تفاسير پيشين، و بخشى را مديون تحوّلات اجتماعى و علمى زمان بوده است
سرعت تغيير و تكامل و تنوّع نگاه در اعصار پيشين، بسيار كند و بطى‏ء بوده است در حالى كه اين حركت تفسيرى در قرن چهارده سرعت بيشترى يافته است و انتظار مى‏رود كه تفسير در قرن پانزده به شكلى پرشتاب‏تر راه تحوّل و تكامل را بپيمايد. مى‏توان تفسير راهنما را - كه به صورت خاصى از تفسير الميزان و به شكل عامى از تفاسير مهم گذشته بهره جسته است - درآمدى بر اين حركت نو و با اين حال قانونمند دانست.

كمال و كاستى‏ها

آنچه تاكنون درباره تفسير راهنما گفته آمد، شايد بر بعضى انديشه‏ها گران آيد چه اينكه در ميان تفاسير پيشين، تفسيرهاى گرانسنگى وجود دارد كه گاه فهم و دقّت در آنها نه در حدّ پژوهشيان تازه كار كه در شأن صاحب‏نظران علوم قرآنى است. در حالى كه تفسير راهنما با عباراتى ساده، كوتاه و به فارسى روان براى بسيارى از كسانى كه مى‏خواهند به تفسير و فهم قرآن رو آورند قابل بهره‏بردارى است.
اين قلم به دليل ممارست فعّال در گروه‏هاى پژوهشى و تدوين تفسير راهنما، چه بسا بيش از كسانى كه با حاصل و نتيجه كار آشنا شده و به نقد و بررسى آن پرداخته‏اند، به نقطه‏هاى كمال و كاستى اين تفسير واقف باشم - هر چند گاه انس و قرابت با يك موضوع مانع توجّه به برخى نقطه قوت‏ها و ضعف‏ها مى‏شود - ولى در مجموع بايد تصريح كرد كه اگر گفته مى‏شود تفسير راهنما در مقايسه با تفاسير پيشين، دستاوردهاى جديدى دارد و گام نو و حركتى جدّى و اساسى به شمار مى‏آيد؛ اولاً بدان خاطر است كه از ذخائر علمى پيشين و منابع فهم تفسيرى و روايى بهره برده است ثانياً از امكانات و روشهاى نو پيداى عصر خود در عرضه پيامها و نكته‏هاى قرآنى استفاده كرده است، ثالثاً - راه را براى استمرار مطالعات نوين قرآنى هموارتر نموده است. و اين هم بدان معنى نيست كه كمبودها و ضعفها و كاستى‏هايى در كار نباشد، كه هست و بايد تا حد ممكن مراكز پژوهشى - به ويژه مركز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبليغات كه بناى اين تفسير را استحكام بخشيده است - به تقويت آن همّت گمارند.
بى‏شك تاكنون انديشمندان و صاحب‏نظران مختلفى از اين تفسير با عبارتهاى بلند ياد كرده‏اند و ما در اين نوشته در صدد توصيف و تمجيد نيستيم، بلكه هدف اصلى معرّفى اين تفسير به گونه‏اى است كه بتواند براى پژوهشيان مورد استفاده قرار گيرد و راه را براى تقويت و تكميل اين حركت تفسيرى هموارتر نمايد، از اين‏رو، به طرح نكات ذيل مى‏پردازيم.

پيشينه طرح تفسير راهنما

در مقالات و كتابهاى مختلفى در اين باره اظهار نظر شده است - از جمله در مقدمه جلد نخست تفسير راهنما كه جويندگان اطلاعات بيشتر مى‏توانند بدانجا مراجعه كنند - امّا به اجمال مى‏توان گفت:
جمعى از دانشيان حوزه علميه قم در حدود سالهاى 1340 تا 1350 به اين نكته توجّه مى‏كنند كه دسترسى به منابع مهم اسلامى مثل قرآن و نهج‏البلاغه در برخى كتب حديثى سهولت لازم را ندارد و براى دستيابى سريع و جامع به اين منابع بايد حركتى را آغاز كرد.
اين جمع از چند ويژگى برخوردار بودند: علوم حوزه را در حدّ بالا فرا گرفته و با اصول و روشهاى علمى معتبر آشنا بودند، فراتر از علوم حوزوى با مباحث جديد مطرح در محافل علمى كه خواه ناخواه از قلمروهاى غير اسلامى به سرزمين‏هاى اسلامى از طريق ترجمه و يا تحصيل كردگان و الهام گرفته‏گان از فرهنگ غرب راه يافته بود مواجه بودند و مى‏بايست موضع تفكر دينى و جامعه اسلامى را در قبال آن ديدگاه‏ها تبيين كنند.
فلسفه‏هاى غربى و اروپايى، مباحث كلامى جديد، ديدگاه‏هاى ماترياليستى متكى بر استدلالهاى فلسفى و اصلاحات اجتماعى و ايده‏هاى رفاه‏گستر يا عدالت‏خواه از يك‏سو و سيطره دانش تجربى كشورهاى غير اسلامى كه به سلطه سياسى - فرهنگى - اجتماعى آنان بر جوامع دينى انجاميده بود از سوى ديگر، مى‏طلبيد كه پاسداران اقاليم قبله روشها و سبكها و نگاه‏ها و بيانها را در تبيين مواضع و آرمانهاى دينى، هم تنوع بخشند و هم سهولت دهند و هم با نوع پرسشها و نيازها هماهنگ سازند، بلكه موضع دين را از دفاع به موضع مديريت و خلاقيت و سازندگى ارتقا بخشند.
اين گرايش‏ها در تاريخ ايران و برخى جوامع اسلامى به يك يا دو قرن گذشته نيز معطوف بود.
برخى معتقدند كه حضور عالمان دينى در جريان اصلاحات اجتماعى مشروطيت گرچه ظاهرى سياسى - اجتماعى داشت امّا روح آن را بايد در نگاه نوين عالمان دين به چگونگى حضور دين در صحنه جوامع جست‏وجو كرد كه پيش از آن از سوى سيدجمال الدين اسدآبادى پيگيرى شده بود.
ارتباط اين تحوّلات اجتماعى - سياسى - فرهنگى با تغيير و تحوّل نگاه عالمان در تفسير و تبيين مسائل دينى از آن رو بود كه تحوّلات اجتماعى و سياسى، ناگزير تحوّلات فرهنگى را به دنبال داشت و در اين تحوّلات فرهنگى نخستين رويارويى ايده‏ها و فرضيه‏ها در نظريه‏هاى جديد و ايده‏ها و آموزه‏هاى دينى شكل مى‏گرفت.
رسالت عالمان دينى و كارشناسان مسائل اسلامى و مفسّران قرآن و تبيين كنندگان سنّت در مصاف ميان فرهنگ مسلّط وارداتى و فرهنگى دينى ،اين بود كه دين را از موضع مقهوريت بيرون آورده و در جايگاه بايسته آنكه جايگاه پاسخگويى ، هدايتگرى و مديريت و سازندگى فكرى و اجتماعى است قرار دهند. و به تعبير دقيق‏تر، ظرفيت‏هاى نهفته دين و احكام و عقايد دينى را شناسايى كرده و به نسل و عصر خود معرّفى كنند.
اظهار نظرهاى سياسى - دينى عالمان مبرّز در مشروطيّت و تلاش آنان براى تبيين نظرى ديدگاه اسلام در مقولات سياسى اجتماعى، شكلى از ايفاى اين رسالت دينى بود.
تدوين كتابهايى در رد شبهات دينى و پاسخگويى استدلالى به آنها وجهه ديگرى از اين وظيفه دارى بود.
روى‏آورى به تبيين و تشريح فلسفه اسلامى در مواجهه با فلسفه‏هاى مادى و ماترياليستى و ديالكتيكى گونه ديگرى از اين هدفمندى بود.
رويكرد به تفسير قرآن با بيان روز و استخراج مفاهيم اجتماعى و فلسفى و اخلاقى و اعتقادى كه بتواند ناظر بر نيازها و پرسشهاى نسل معاصر باشد چهره ديگرى از اين حركت مصلحانه بود كه اوج آن را در الميزان مى‏توان شاهد بود.
تبيين و تشريح فقه سياسى اسلام و شفاف‏سازى ديدگاهاى عدالت‏خواهانه و عزّت جويانه دين و تأكيد بر ضرورت حفظ كيان مسلمانان و امّت اسلامى صورتى ديگر از اين معنى بود.
استمرار اين رسالت علمى و معنوى - و در عين حال مصلحانه و انسانى - نياز به آبشخورى فراخ داشت، آبشخورى كه نمى‏توانست خارج از سرچشمه‏هاى زلال قرآن و سنّت باشد.
اين بود كه ضرورت بازبينى و واكاوى معارف قرآنى و روايى به شدّت احساس شد و شيوه‏هاى نوين بر انديشه جويندگان جوانه زد كه تهيه »معجم معنايى« با عنوان »فرهنگ قرآن« يكى از آنها بود.

از معجم‏هاى لفظى تا معجم معنايى

تهيه معجم‏هاى لفظى قرآن را مى‏توان مرتبه نازلى از شكل‏گيرى معجم معرفتى و معنايى دانست.
تا پيش از تدوين »كشف الآيات« و »معجم المفهرس« تنها كسانى مى‏توانستند از مجموعه آيات و معارف جامع قرآنى بهره گيرند كه، يا حافظ كل آيات باشند و در ذهن خود احاطه بر الفاظ - و به تناسب فهم معناى - آيات داشته باشند و يا براى تحقيق در يك مقوله بارها و بارها قرآن را مرور كنند. در حالى كه بسيارى از حافظان قرآن به دليل صرف توان خود در فراگيرى و حفظ آيات، فرصت و مجال و يا امكان تأمّل در مناسبات ميان آيات مرتبط و تحقيق موضوعى در آيات را نداشتند و كسانى كه احاطه حفظى بر مجموعه آيات را كسب نكرده بودند براى تحقيق در يك موضوع مى‏بايست صرف وقت فراوان كنند.
تهيه »كشف الآيات« و كارآمدتر از آن. »معجم المفهرس« آيات قرآن، هم بر حجم و سرعت جستارهاى قرآنى افزود و هم بر دقّت آن.
امّا اين حركت تنها مى‏توانست راهنماى لفظى آيات باشد، در حالى كه مهم‏تر از الفاظ، معنى و معارف بود و اساساً الفاظ از آن جهت مى‏توانست مورد توجّه باشد كه نوعى هدايت به معنى دارد و چون فهم معانى الفاظ قرآنى و دريافت پيامهاى آيات خود ميدانى ديگر بود مى‏بايست، فهرستى از معانى و معارف قرآنى تهيه مى‏شد. تا كار تحقيق و پژوهش در آن سريع‏تر و آسان‏تر صورت گيرد و از دقّت و اتقان بيشترى برخوردار شود.

مراحل شكل‏گيرى معجم معنايى (كليد مفاهيم قرآن)

از آنچه مبتكر و و طرّاح اين روش، جناب حجةالاسلام والمسلمين اكبر هاشمى رفسنجانى در مقدمه جلد اوّل تفسير راهنما نگاشته است استفاده مى‏شود كه طرح آغازين اين حركت بيش از آنكه جنبه تفسيرى داشته باشد، كارى در جهت جداسازى و دسته‏بندى پيامهاى محتوايى قرآن و تلاش به منظور آسان‏يابى مفاهيم بوده است.
در حقيقت نگاه نخستين به معجم معنايى، چندان پيچيده و تودرتو نبوده است، بلكه به نظر مى‏رسيده كه با مختصر دقت در مجموع مطالب يك آيه مى‏توان موضوعات مربوطه را با عناوين تك واژه‏اى مشخص كرد و در نهايت از مجموعه واژه‏هاى به دست آمده (= نمايه‏ها) به فرايند تفسير موضوعى ره يافت.
مثالى كه طرّاح »كليد مفاهيم قرآن« براى اين مرحله از كار ارائه كرده چنين است:
انسان
تاريخ سابقه تاريخى جامعه متّحد و بى‏اختلاف بشريّت
وحدت كان الناس امة واحدة
جامعه
اختلاف
با اين روش اگر همه آيات قرآن مورد بررسى قرار مى‏گرفت، چنانچه موضوع مورد مطالعه مربوط به »جامعه« بود، محقّق مى‏توانست مثلاً دويست آيه كه به شكلى ناظر به »جامعه« بود و درباره آن نظرى را ابراز داشته بود در »كليد مفاهيم قرآن« بيابد و با جمع‏بندى آنها به ديدگاه قرآن درباره جامعه دست يابد.
امّا زمانى كه كار، مراحل تكميلى را پيمود و به ويژه زمانى كه مجموعه يادداشت‏ها و فيشهاى اوليه در اختيار مركز فرهنگ قرآن دفتر تبليغات اسلامى قم قرار گرفت، مشخّص شد كه آنچه انجام گرفته:
1- مى‏تواند بخشى از كار و مرحله‏اى از آن باشد و بهره‏گيرى از اين نمايه‏ها در كنار تيترهاى كوتاه، تنها براى كسانى قابل بهره‏گيرى است كه با نوعى تخصّص قرآنى بتوانند مستند هر واژه را در آيه شناسايى كنند.
2- برخى برداشت‏هاى ثبت شده را بر اساس معيارهاى دقيق تفسيرى نمى‏توان توضيح داد.
3- برداشت‏هاى زياد ديگرى از آيات مى‏توان داشت كه هم مفسران به آن اشاره داشته‏اند و هم با معيارهاى تفسيرى قابل توضيح و استناد است ولى مبدع طرح به آنها اشاره‏اى نداشته است.
4- سبك تدوين جمله‏ها - كه مرجع نمايه‏ها خواهد بود - و بخش مهمّى از بار معنايى را بر دوش مى‏كشد بايد از سبك و سياق خاصّى پيروى كند كه فهم معنى از آن دقيق باشد و ساختار جمله از نظر ادب فارسى كامل به شمار آيد.
دريافت اين نكته‏ها و اقدام به بازنگرى و تكميل برداشت‏ها، فرصت درخور توجّهى را به خود اختصاص داد، زيرا زمانى كه محقّقان از سوى مركز فرهنگ قرآن براى پژوهش و كار روى اين پروژه دعوت به همكارى شدند، براى بيشتر محقّقان در آغاز امر، سبك و روش و هدف و معيارهاى خاص اين تفسير چندان شفاف نبود و اساساً برخى نتوانستند در مسير پژوهش گامى هماهنگ بردارند و آنان كه پايدارى ورزيدند طى نشستهاى متعدّد و مشاوره‏هاى طولانى در نهايت توانستند به سبكى منسجم و قانونمند دست يابند.
يكى از شگفتى‏هاى اين پژوهش كه از دشوارى آن نيز به حساب مى‏آيد اين بود كه هر قدر بر ميزان دقّت افزوده مى‏شد، باز هم دستيابى به نهايت و سخن آخر و حرف پايانى دشوار مى‏نمود، و از آنجا كه تأكيد بر اين امر مى‏توانست مانع پيشرفت كار شود به سطحى از اين معيارها و ضوابط بسنده شد. تا چارچوب اصلى طرح شكل‏گيرد و كار تكميل و تكامل در دوره‏هاى بعد؛ يا به وسيله همين محققان و يا ژرف انديشان ديگر، صورت پذيرد.
كار مستمر گروه‏هاى پژوهشى و مطالعه تفاسير متعدّد از سوى محقّقان، پيش از تشكيل جلسات مشورتى و جرح و تعديل پيامهاى استخراج شده از سوى هر محقّق و اصلاح و تصويب آن، سبب شد تا »كليد فهم قرآن« كه به عنوان »فرهنگ قرآن« انتشار مى‏يابد، عملاً به تفسيرهاى جامع و ريزنگر و به صورت راهنمايى براى پژوهشهاى موضوعى در قرآن، ظاهر شود.

مهم‏ترين دستاورد تفسير راهنما

از نگاه اهل نظر، تفسير راهنما دستاوردهاى متعدّدى داشته است، از آن جمله:
1- ابداع سبك نوين در تدوين تفسير
2- بهره‏گيرى‏از منابع‏معتبرومتعدّد تفسيرى در چارچوب اصول پذيرفته شده.
3- تلاش در داشتن جامعيّت نگاه نسبت به مسائل ادبى، عرفانى، اخلاقى، تربيتى، اجتماعى، طبيعى، فقهى و...
4- انجام كار با هم‏انديشى و هم‏فكرى گروه‏هاى پژوهشى
5- ريزنگرى در آيات و واژگان قرآنى فراتر از آنچه از سوى مفسّران ديگر صورت پذيرفته بود.
6- بهره‏گيرى از معيارهاى قرآنى در فهم قرآن.
7- توجّه به روايات در تفسير قرآن همراه با نگاه نقادانه نسبت به صحّت و همخوانى آنها با متن قرآن و فرهنگ دينى.
8- بهره‏گيرى از نمايه‏ها به دو شكل - در پايان هر آيه و پايان هر جلد - به منظور تسهيل دستيابى به معارف مرتبط و پژوهش موضوعى در قرآن.
9- مستندسازى هر برداشت به متن قرآنى و ارائه دلايل برداشت
10- تفكيك ميان برداشت‏هاى صريح و ترديدناپذير و برداشت‏هاى احتمالى كه انتساب آنها به قرآن چندان روشن و قطعى نيست.
11- فراهم آوردن زمينه پژوهشهاى متعدّد قرآنى و هموار ساختن مسير تدبّر و دقّت در معارف وحى.
12- امكان بهره‏ورى از آن براى سطوح عالى و متوسّط علمى
در اين ميان مهم‏ترين دستاورد تفسير راهنما از نگاه اين قلم به اصل ابداع شيوه مطالعه در قرآن مربوط مى‏شود، زيرا اين سبك و روش است كه مى‏تواند از سوى محققان تا آينده‏هاى دور مورد استفاده قرار گيرد و به دستاوردهاى نوين نيز منتهى شود.

پيش فرضهاى تفسير راهنما

شيوه و روشى كه تفسير راهنما در فرايند تفسير به كار گرفته است و از ابداعات و رهاوردهاى آن به شمار مى‏آيد، در صورتى پسنديده و پذيرفته خواهد بود كه پيش‏فرض‏هاى اين روش تفسير مورد پذيرش قرار گرفته باشد.
اين پيش‏فرض‏ها عبارتند از:
يك. قرآن با همين قالب‏هاى عبارتى و ساختار و تركيب كلام الهى است و حتّى نوع واژگان و تك‏تك حروف آن با عنايت خاص خداوند در كنار هم چيده شده است.
دو. نه تنها ظاهر پيامهاى قرآنى داراى حجيّت است كه دلالتهاى فحوايى، تضمنى و التزامى آن نيز مورد توجّه فرستنده وحى بوده است.
سه. قرآن در درجه نخست كتابى دينى است و درصد اصلاح انديشه و بينش انسان نسبت به آفرينش و آفريدگار هستى و تربيت آدميان به آداب الهى است، ولى از آنجا كه انسان در متن طبيعت زندگى مى‏كند و نمى‏توان او را از زندگى مادّى و اجتماعى جدا ساخت، بلكه حكمت الهى اقتضا كرده است تا هدف آفرينش انسان با زندگى مادّى و جسمانى او در هم آميخته و تفكيك‏ناپذير باشد، ناگزير اين كتاب آسمانى، واقعيت‏هاى زندگى زمينى را از نظر دور نداشته است و با همين ابزار و امكانات مادّى او را رشد داده، آزمايش نموده و كيفر و پاداش را بدو يادآور شده است.
اين است كه اين كتاب وحيانى همچنان كه كتاب معنويت و عقيده شناخته مى‏شود، كتاب انسان با جهان و طبعيت نيز هست، گاه با صراحت و زمانى با اشارت به هستى مادّى نگريسته و درباره آنها داورى كرده است. داورى‏ها و اشاراتى كه هر يك به يكى از مقولات علوم تجربى و انسانى ارتباط مى‏يابد.
چهار. گرچه قرآن مانند كتابهاى علوم تجربى و بشرى، عهده‏دار بيان رموز و ويژگيهاى علمى نظام طبيعت و وجود انسان نبوده و نيست، ولى از آنجا كه نزول قرآن از جانب خداى »عليم« و »حكيم« بوده است و در صريح آيات قرآن آمده است كه احكام دين و بايد و نبايدهاى وحيانى داراى ملاك‏هاى واقعى است و ريشه در هستهاى هستى دارد و از سوى ديگر شناخت هستى و نظام‏هاى حاكم بر طبعيت، حيات و وجود انسان راهى به سوى شناخت آفريدگار آن دانسته شده است، ناگزير همه پيامهاى قرآنى چه در بعد عبادات و اخلاق و قوانين و چه در زمينه مسائل اجتماعى، انسانى و طبيعى ناظر به واقعيتهاى هستى بوده و كمترين تخطّى از واقعيت‏ها يا ناسازگارى با هستهاى نظام وجود ندارد.
به تعبير ديگر خداى هستى، خداى يگانه است و او است كه هم آسمان را آفريده و هم زمين را، هم طبيعت را رقم زده و هم وجود انسان را، هم جسم را آفريده و هم روح را، و چون آفرينش او متكى به علم و قدرت و حكمت و عزّت است در كلّ آفرينش او تناقضى مشهود نيست و همو است كه در كنار كتاب تكوين، كتاب تشريع را آفريده است بدون كمترين فطور و كاستى و ناهمخوانى.
اين است كه حتّى از گزاره‏هاى دينى، اخلاقى و تربيتى و تاريخى قرآن نيز مى‏توان، شناخت اسرار و ارتباطات نهفته هستى و ويژگى‏ها و نيازهاى واقعى انسان و ضوابط حاكم بر جوامع انسانى را توقع داشت، هر چند اين شناخت در طول زمان و به تدريج و متناسب با ظرفيتهاى علمى - فرهنگى و تجربى انسان قابل دستيابى باشد.
پنج . نظم آيات قرآن و تنظيم سوره‏هاى قرآنى هر چند با ترتيب نزول آيات تفاوت دارد، ولى نظم كنونى به راهنمايى و ارشاد خود پيامبر(ص) صورت گرفته است و در اعصار بعد مورد تأييد اهل بيت(ع) - به عنوان آگاهان واقعى به قرآن و پاسداران قلمرو دين - قرار گرفته است.
از اين‏رو است كه مى‏توان از سياق آيات و ارتباط مطالب يك سوره يا بخش‏هايى از يك سوره نيز برداشت‏هاى معرفتى داشت.
شش. گرچه حقيقت پيام الهى فراتر از هر قالب زبانى و گويش بشرى است، امّا از آنجا كه حكمت الهى اقتضا كرده است تا آن حقيقت متعالى را در ظرف كلام و ادبيات بشرى - كه آن را هم خود به انسان تعليم داده است - نازل نمايد، بديهى است كه در اين روند به كامل‏ترين شكل و دقيق‏ترين وجه، ظرفيت‏هاى اين قالب بيانى را اشباع كرده است و همچنان كه در يك لغت و گويش كامل بشرى از مفاهيم مطابقى، التزامى، تضمنى استفاده مى‏شود و الفاظ گاه در معناى حقيقى و زمانى در معانى مجازى به كار مى‏روند و مطالب گاه به كنايه يا با تمثيل ارائه مى‏شوند و گاه با يك عبارت چندين مقصود پيگيرى و ايفاد مى‏شود و... قرآن نيز از همه اين ظرافتها و ظرفيتها بهره جسته است، و به همين دليل مى‏توان از دلالتهاى فحوايى و اولويّتى و كنايى و... بهره جست و نتيجه گرفت و به ظواهر و دلالت‏هاى مطابقى بسنده نكرد.
و نيز به همين دليل مجاز خواهيم بود تا از قوانين ادبيات گفتارى عام بشرى و قوانين ادبى خاص لغت عرب و رموز بلاغى آن در تفسير و تبيين مقاصد آيات استفاده كنيم.
هفت. حجم محدود آيات و سوره‏هاى قرآنى در صورتى مى‏تواند پاسخگويى نيازهاى روزافزون و گونه‏گون انسان در طول تاريخ شناخته شود كه مجال تفكّر و استنطاق داشته باشد.
به تعبير ديگر اگر پهناى آيات قرآن از ژرفاى لازم برخوردار نباشد، انسان به زودى احساس خواهد كرد كه بر مجموعه معارف قرآنى احاطه يافته و ديگر انتظار پيام جديد و دستاورد نوين را نبايد داشته باشد. و در اين صورت است كه پيام به تدريج، رو به كهنگى و تكرار مى‏گذارد و اگر پرسشهاى يك نسل را پاسخ دهد، در برابر پرسشهاى جديد ساكت خواهد بود امّا اگر قرآن داراى لايه‏هاى متعدّد معرفتى باشد و پيامهاى خود را به شيوه‏ها و گونه‏هاى مختلف در حجم محدود آيات، نهفته باشد، در اين صورت، پژوهش در آيات قرآن و جست‏وجو در فهم مرادات و مقاصد و اشارات آن از ميدان گسترده‏اى برخوردار خواهد بود كه هر جوينده‏اى به قدر استعداد، تلاش و ظرفيتهاى معرفتى و نيازهايى كه احساس كرده است مى‏تواند از آن بهره جويد؛ بى‏آنكه به تكرار و كهنگى گرفتار شود.
خداى قرآن، همان خداى طبيعت است!
چگونه اسرار آفرينش و رموز و قوانين طبيعت در متن مادّه به گونه‏اى تعبيه شده است كه انسان طى هزاران سال به كاوش پرداخته ولى هنوز تنها به بخشى از آنها راه يافته و هر روز گوشه‏اى ديگر از آن را كشف مى‏كند و اين كاوش علمى نه تنها از تازگى و كارآمدى دانش تجربى نكاسته كه هر روز به آن اهميّت بيشترى داده و مى‏دهد.
آياظرفيّت كلام‏ومعانى‏وادبيات‏بيانى كمتر از ظرفيّت عناصر محدود ماده است!
- اين سخن را از آن رو آورديم تا كسانى كه به لايه لايه بودن معارف و وجود سطوح مختلف پيامهاى قرآنى و بطون هفت‏گانه يا هفتادگانه قرآن با نگاه ترديد و ابهام مى‏نگرند لختى درنگ كنند و ذهن خود را به دقّت و تواضع فرا خوانند.
اعتقاد به اين اصل به پژوهشگر قرآنى اجاره مى‏دهد تا با همّت بيشتر و انتظار فزون‏تر به بازخوانى و بازنگرى قرآن بپردازد، زيرا يافته‏هاى گذشته انسان و پرسشهاى جديد او به وى اين توان را مى‏دهد تا سرّى ديگر و بيانى ديگر از قرآن را شناسايى كند.
هشت. روايات وارد شده از پيامبرصلى الله عليه وآله و اهل بيت‏عليهم السلام هر چند تفسير حقيقى و جدّى آيات قرآنى است، امّا اين بدان معنى نيست كه جز معصومان‏عليهم السلام كسى قادر به فهم قرآن و برداشت از آن نباشد - اگر چنين بود خداوند از اهل ايمان نمى‏خواست تا در آيات قرآن تدبّر كنند. بلكه دستور مى‏داد تنها در سنّت و روايات تدبّر نمايند.
اعتبار و اهميّت روايات و تفسير مأثور نيز بدان معنى نيست كه آنچه در روايات آمده بيان تمامى معنى و مراد يك آيه باشد، بلكه گاه در روايت، مصداقى از مصداقها و يا بخشى از يك معنى را متناسب با سؤال مخاطب يا فهم او بيان شده است.
در حقيقت، روايات تفسيرى را بايد به سطوح مختلفى تقسيم كرد، بخشى از روايات، حاصل معانى و مفاهيم عمده و مبنايى است كه اصلى از اصول تفسيرى را آموزش مى‏دهد و قاعده‏اى از قواعد معرفتى و معيارى از معيارهاى اساسى فهم قرآن را تبيين كرده است. در حالى كه دسته‏اى ديگر از روايات درصدد بيان مصداق‏ها و يا بارزترين مصداق يك آيه هستند و يا وجهى از وجوه معنى را متناسب با درك و استعداد مخاطب بيان كرده است و...
بنابراين جمود بر ظاهر روايات در تفسير قرآن، كارى غير علمى و نامعتبر است بلكه مهم‏ترين نقش روايات را بايد در اين دانست كه شيوه استفاده از كلام الهى را به اهل ايمان آموزش داده و معيارها و ملاكهاى تفسير صحيح را به تدبّركنندگان در قرآن ارائه كرده است.
از نظر اين قلم - اينها مهم‏ترين پيش فرض‏ها و اصول پذيرفته شده تفسيرى، چون تفسير راهنما است كه در واژه‏ها، جمله‏ها، آيات، سياق آيات، دلالتهاى التزامى و فحوايى و مناسبات آيات به جست‏وجوى پيام و معنى پرداخته‏اند و يا مى‏پردازند.
چه بسا برخى از اين اصول بديهى بنمايد و احساس شود كه يادكرد آنها چندان ضرورت ندارد، امّا حقيقت اين است كه رواج كلام جديد حوزه‏هاى مسيحى در انديشه برخى پژوهشيان و يا بهره‏وران از ترجمه آثار ياد شده، سبب گرديده است تا مسلّم‏ترين اصول، از سوى آنان مورد ترديد و تشكيك قرار گيرد و يا دستخوش قبض و بسط گردد.
اگر كسانى معتقد شوند كه قرآن حاصل تجربه شخصى پيامبرصلى الله عليه وآله است و آنچه را در ذهن و فكر خيالش دريافت كرده با عباراتى بشرى بيان داشته است، در اين صورت برداشت از واژه‏ها و الفاظ مى‏بايست در حدّ برداشت از كلمات بشرى باشد و تصوّر بطون و لايه‏هاى معرفتى مجال نخواهد داشت!

راهى كه در آينده بايد پيمود

يك - تفسير راهنما، همچنان كه در مقالات و گفت‏وگوى صاحب‏نظران و بانيان آن آمده است، آغاز راه است و نتيجه مهم‏تر را بايد در مراحل بعد زير عنوان فرهنگ قرآن يا تفسير موضوعى جست‏وجو كرد - كه چنين نيز هست - امّا نبايد غفلت ورزيد كه بزرگ‏ترين خلأى كه در مسير تدوين تفسير راهنما ذهن برخى محققان و پژوهشيان را به خود معطوف كرده بود خلأ مطالعات تخصّصى بود.
توضيح اينكه اگر آيات در گروه‏هاى پنج نفرى ابتدا مطالعه و سپس فيش‏بردارى و پس از آن به بحث و گفت‏وگو گذاشته مى‏شد و به روشنى مشهود بود كه هر محقّق متناسب، با مطالعات و علقه‏هاى علمى و فكرى و فرهنگى و استعدادهاى شخصى خود به برداشت از قرآن رو آورده است. درست مانند كسانى كه وارد محيطى بزرگ و پر امكانات شوند و بخواهند از موجودى آن محيط، اشيا و لوازم مورد نياز خود را بردارند و خارج شوند. اگر هنگام خروج ملاحظه شود، آشكارا ديده مى‏شود كه هر فرد به اندازه توان و تناسب با احساس نياز و تحليل خود، اشيائى را ارزشمند دانسته و به همراه برداشته است.
محقّقان نيز برخى داراى گرايش ادبى، بعضى داراى علقه‏هاى فلسفى و عرفانى، دسته‏اى متمايل به مباحث اخلاقى و تربيتى، و گروهى علاقمند به موضوعات اقتصادى اجتماعى و سياسى و... بودند و به تناسب همين علاقه‏ها و اطلاعات پيشينى، به اصطياد معانى از ژرفاى معارف قرآنى مى‏پرداختند.
اين امر نشان مى‏داد كه: 1- اگر محقّقان در رشته خود از تخصّص و دقّت بالاترى برخوردار باشند؛ 2- اعضاى يك گروه پژوهشى از تخصّص‏هاى بيشترى در حوزه‏هاى علوم انسانى و حتى علوم تجربى و طبيعى بهره‏مند باشند، دستاورد و نتايج تفسير به مراتب قوى‏تر و پربارتر خواهد بود.
بنابراين هنوز مجال اين گونه پژوهش باقى است و اين راه مى‏تواند همچنان ادامه يابد و گروه‏هاى تخصّصى مى‏بايد با شيوه‏ها و معيارهاى به كار گرفته شده در تفسير راهنما به تعمّق و تدبّر و جستار در قرآن بپردازند. هر چند پس از تدوين اوليه تفسير راهنما و شكل‏گيرى 20 مجلّد، افزوده‏هاى هر گروه پژوهشى از نظر كميّت انبوه نخواهد بود، ولى از جهت كيفيّت قطعاً حائز اهميّت بوده و مورد استفاده رشته و گرايشهاى گوناگون علمى قرار خواهد گرفت.
دو - يكى از مشكلاتى كه حوزه مطالعات دينى ما طى قرون گذشته بدان مبتلا بوده و در دو سه دهه اخير تلاشهايى براى رهايى از آن صورت گرفته، اين است كه مطالعات و پژوهشهاى ما در قلمرو مسائل دينى، بيشتر جنبه نظرى و ذهنى داشته و كمتر به كارآمدى و شيوه‏هاى كاربردى شدن آن در متن زندگى انسان‏هاى معاصر انديشيده شده است.
بسيارى از فعاليتهاى علمى - دينى ما طى قرنها، همانند مطالعات نظرى رياضى‏دانان، فيزيك‏دانان و شيمى‏دان‏هايى بوده است كه با دقيق‏ترين محاسبات به حل مسائل و كشف روابط و درك عناصر و خواص موادّ نايل آمده، ولى از آن محاسبات دقيق در ساحت صنعت و يا ساخت و تهيه داروها عملاً استفاده‏اى نشده باشد در حالى كه شاهد هستيم كه در حوزه علوم تجربى و حتى علوم پايه به مجرّد رهيافت محققان به دستاوردهاى جديد، به سرعت آن طرح نظرى، به واقعيتى عينى و جدّى و مؤثّر در زندگى انسان تبديل مى‏شود و مورد بهره‏بردارى و استفاده انسانها قرار مى‏گيرد.
با اين مقدّمه در صدد تأكيد بر اين نياز هستيم كه مطالعات قرآنى نبايد در خلأ انجام گيرد، بلكه بايد مطالعات و پژوهشهاى دينى عموماً و قرآنى خصوصاً جامعه‏نگر باشد، نيازهاى زمان را در نظر گيرد و اين تلاشها در نهايت به طرحى براى ساخت جامعه‏اى برتر، اخلاقى‏تر، عادلانه‏تر و عزيزتر منتهى گردد و اين كارى است كه - دست كم اين نويسنده - فرد يا گروه يا مركزى را نمى‏شناسد كه نسبت به آن اعلام فعاليّت كرده باشد و حتّى به ياد نمى‏آورد كه در نوشته‏ها و گفته‏ها چندان مورد تأكيد قرار گرفته باشد. هر چند به صورت آرمانى نهفته در قلب و ذهن همه مؤمنان و مصلحان وجود داشته و دارد، امّا هرگز كافى نيست.
در پايان يادآور مى‏شوم كه آنچه در تجزيه و تحليل تفسير راهنما به رشته تحرير درآمد، فهم و ديدگاه اين نويسنده نسبت به تفسير راهنما - به عنوان فردى است كه نقشى طولانى مدّت در گروه‏هاى پژوهشهاى آن داشته است - و نبايد آن را نظر و ديدگاه همه محققان فعّال در اين پروژه مطالعاتى دانست، چه بسا برخى از نيروهاى مؤثّر در شكل‏گيرى اين تفسير، آرا و ديدگاه‏هاى متفاوتى داشته باشند و در آينده به طرح آن دست يازند.

براي ديدن ساير اقدام پژوهي هاوگزارش تخصصي ها وتحقيقات ديگر برروي لينک هاي زيرکليک کنيد

اين مطلب در تاريخ: یکشنبه 10 خرداد 1394 ساعت: 22:32 منتشر شده است
برچسب ها : كمال و كاستى‏ها,پيشينه طرح تفسير راهنما,از معجم‏هاى لفظى تا معجم معنايى,

نويسنده:abedi