اصول فقه  

( مبانی استنباط حقوق اسلامی )

مقدمه

دانش­های مختلف مرهون تفکر و اندیشه انسان است. آدمی با استدلال و استنتاج به قواعد کلی و تعمیم­پذیر دست می­یابد. اما پرسشی که همواره ذهن اندیشمندان را مصروف خود ساخته این است که چگونه بیندیشیم تا به اشتباه و خطا دچار نشویم و بر اساس چه قواعد و ضوابطی استدلال کنیم تا به اشتباه و خطا دچار نشویم و به نتایج درست دست یابیم. این ضرورت علم منطق صوری را به وجود آورد که در تعریف آن گفته­اند: « منطق، ابزاری است که ذهن را از انحراف و خطا در اندیشه باز       می دارد»: ( المنطق آلة قانونية تعصم مراعاتها الذهن عن الخطأ في الفکر )

منطق در مفهوم عام خود شیوه درست اندیشیدن و درست استدلال کردن را می­آموزد که این مفهوم در همه علوم به کار می­رود و به همین اعتبار به آن « منطق عمومی» گفته می­شود؛ لکن دانشمندان تدریجاً متوجه شدند هر علمی به شیوه اندیشیدن و استدلال کردن ویژه­ای نیاز دارد و علاوه بر منطق عمومی، روش تحقیق و منطق ویژه­ای می­طلبد که بی­توجهی به آن باعث انحراف در گسترش و توسعه آن علم می­گردد که این نوع منطق، منطق علم گفته می­شود.

با پیدایش علم فقه در قرن اول هجری، به تدریج، فقیهان به این نکته واقف شد که باید روشهای استدلال فقهی و قواعد کلی استنباط حکم شرعی را مشخص کرد تا از میزان خطا و اشتباه در آن کاسته شود. لذا علم اصول فقه پا به عرصه وجود گذاشت.

با توجه به رابطه تنگاتنگی که بین علم فقه و علم حقوق وجود دارد و این که مطالعه علم اصول فقه، حقوقدان را در استدلال و استنتاج حقوقی قوی می­کند و به او شیوه اندیشیدن می­آموزد لذا سالهاست که در رشته حقوق و رشته های مرتبط، علم اصول فقه تدریس می­شود. اما باید دانست که علم اصول فقه و علم حقوق یکی نیستند.

تعریف علم فقه و تاریخچه آن

دین اسلام، به عنوان آخرین و کاملترین دین الهی، سه بخش دارد:

الف) اعتقادات و اصول دین: مجموعه آموزه­های اعتقادی که بیانگر نحوه نگرش انسان به هستی، آفریننده جهان، راهنمایان دین و معاد می­باشد.

ب) احکام و مسائل عملی: مجموعه مقررات و احکام عملی که بیان­کننده وظایف و حقوق انسانها در زندگی فردی و اجتماعی است.

ج) مسائل اخلاقی و تربیتی: که دربرگیرنده مباحث نظری و دستورالعملهای اخلاقی برای پاکسازی روح و تهذیب نفس انسان است.

با توجه به این سه بخش، به تدریج در جهان اسلام سه علم به وجود آمده است: علم کلام برای شناخت اعتقادات، علم فقه برای مطالعه احکام عملی و علم اخلاق برای بیان و تعلیم اخلاقیات.

فقه در لغت به معنای علم و فهم آمده که در اصطلاح عبارت است از « علم به احکام فرعی شرع از روی منابع و ادله تفصیلی آن » احکام فرعی شرع که در واقع همان فروع دین می­باشد در مقابل احکام اصلی دین که اصول دین هستند به کار می­رود.

از نظر تاریخی تا زمانی که پیامبر اکرم در میان مسلمانان حضور داشت، غالباً برای رسیدن به احکام دینی مشکلی وجود نداشت؛ لکن بعد از رحلت پیامبر عظیم­الشأن و گسترش جامعه اسلامی و پیدایش مسائل جدید و این که پیامبر (ص) در طول 23 سال فرصت بیان تفضیلی احکام را نیافته  بود و محرومیت اغلب مسلمانان از نعمت ائمه شیعه (چون شیعه در اقلیت بودند و ائمۀ بزرگوار تشیع همواره مورد ظلم واقع می­شدند و دسترسی به آنها برای عموم آسان نبود.) لذا باید چاره­ای اندیشیده می­شد.

پس از رحلت پیامبر (ص) شیعیـان بـرای دستیابـی به احکـام شرعی مشکـل چندانـی نداشتند و سنت ائمه را همسان با سنت پیامبر می­دانستند لکن اهل سنت به خاطر محرومیت از ائمه شیعه برای استنباط احکام اسلامی دچار اشکال شدند. خلیفه اول و دوم مردم را از نقل احادیث پیامبر منع می­کردند که اهداف مختلف داشت؛ این ممنوعیت تا صد سال ادامه یافت تا در زمان عمر بن عبدالعزیز آزاد شد که در این میان تعداد زیادی از احادیث پیغمبر (ص) از بین رفته بود و علمای اهل سنت احادیث زیادی در دست نداشتند، به خاطر همین به رأی، عمل صحابه و اجماع روی آوردند که گاهی حتی فتوا بر خلاف نص نیز به وجود آمد مثلاً در زمان پیامبر سه طلاق در یک مجلس، یک  طلاق محسوب می­شد اما عمر برای سخت­گیری در امر طلاق سه طلاق در یک مجلس را سه طلاق رجعی محسوب کرد و پیوند مجدد زن و شوهر را مشروط به محلل کرد.

در این راستا فقهای اهل سنت به دو گروه تقسیم شدند:

الف) گروهی فقط در صدور فتوا به قرآن و سنت و فتاوی صحابه پیامبر بسنده می­کردند و استفاده از رأی و قیاس را معتبر نمی­دانستند که به آنها اهل حدیث می­گفتند اما گروهی دیگر که اجتهاد به رأی و قیاس را جایز می شمردند که به گروه اهل رأی معروف شدند.

فقه اهل سنت در قرن­های دوم تا چهارم دوران شکوفایی خود را پیمود و فقهای مشهوری پا به عرصه وجود گذاشتند که چهار نفر از فقها از همه مشهورتر بودند:

الف) ابوحنیفه نعمان بن ثابت کوفی ( 80-150 هـ ) که پیروان وی را حنفی می­نامند.

ب) مالک بن انس ( 93-179 هـ ) که پیروان وی را مالکی می­نامند.

ج) محمد بن ادریس شافعی ( 150-204 هـ ) که پیروان وی را شافعی می­نامند.

د) احمد بن هلال بن حنبل ( 164-241 هـ ) که پیروان وی را حنبلی می­نامند.

بعد از این چهار فقیه بزرگ، اهل سنت که آراء آنها در برخی جهات با هم در تعارض و تشتت نیز بود دیگر فقه اهل سنت دچار ایستایی و رکود شود تا سال 1286 قمری دوباره با ظهور « مجلة الاحکام العدلية» رونقی جدید یافت و فقیهان نواندیشی در جهان اهل سنت ایجاد شدند.

جهان تشیع تا حدود سیصد سال از نعمت ائمه برخوردار بود لذا کمتر به اجتهاد روی می­آوردند لکن بعد از شروع غیبت کبرا ( 329 هـ ) بود که علمای تشیع نیز به ناچار به اجتهاد روی آوردند لکن چون منابع حدیثی تشیع زیاد بود ( عدم محرومیت نقل حدیث در شیعه و برخورداری از ائمه و تأکید ایشان به جمع­آوری احادیث) فقهای شیعه به قیاس، استحسان و ... روی نیاوردند و اعتقاد دارند که منابع حدیثی ائمه و پیامبر (ص) کافی برای استنتاج احکام فرعی از آنهاست. لذا منابع اجتهاد را کتاب (قرآن) ، سنت (معصوم) عقل و اجماع (در معنی خاص) دانستند.

تعریف اصول فقه و تاریخچه آن در جهان تشیع

الف) تعریف اصول فقه: به مجموعه­ای از قواعد، ضوابط و ابزارهایی گفته می­شود که فقیه را در مسیر استخراج و استنباط احکام شرعی یاری می­دهد مثلاً  یک فقیه با این سئوال مواجه می­شود: « آیا زن از شوهر خود ارث می برد یا نه ؟ »

برای پاسخ به این مسأله و یافتن حکم مورد نظر، چندین پرسش مطرح می­شود:

ـ برای یافتن حکم مورد نظر به چه منابعی می­توان مراجعه کرد؟ آیا آیات قرآن می­تواند مستند و دلیل حکم شرعی قرار گیرد؟ آیا ظواهر آیات قرآن و فهم از این آیات اعتبار دارد؟ از چه ضوابط و ابزارهایی در استنباط از آیات قرآن و روایات می­توان استفاده کرد؟ بی­گمان بدون پاسخ به این پرسشها نمی­توان به اجتهاد صحیح پرداخت.

ب) تاریخچه: بعد از شروع غیبت کبرا تلاش فقها برای شکل­گیری و توسعه علم فقه و اصول آغاز شد. در این راستا علمای شیعه و سنی تلاش کرده­اند . اما نقش دو امام بزرگوار امام محمد باقر (ص) و امام جعفر صادق (ع) در تبیین، تحلیل و آموزش قواعد و موازین اصولی بسیار ممتاز و برجسته است.

در قرن چهارم و پنجم علم اصول فقه با تلاش اندیشمندان برجسته­ای چون شیخ مفید سید مرتضی و شیخ طوسی به کمال رسید. کتاب عده الاصول کتاب مشهور شیخ طوسی است. پس از رحلت شیخ طوسی ( 460 هـ ) علم اصول قریب یکصد سال در جامعه شیعی دچار رکود شد و این به خاطر عظمت علمی شیخ طوسی بود که فقهای بعدی جرأت نقد نظریات شیخ طوسی را نداشتند، تا این که ابن زهره و ابن ادریس حلی در قرن ششم ظهور کردند. بعد از ایشان اصولیون بزرگتری ظهور کردند مانند محقق حلی و علامه حلی.

در قرن یازدهم، میرزا محمد امین استرآبادی، ظهور کرد. ایشان اعتقاد داشت تمامی مسائل جزئی و فرعی در احادیث معصومین یافت می­شود و شیعه علم اصول را از اهل سنت اخذ کرده و بدان نیازی نداریم که پیروان نظریه وی به اخباریون و مکتب ایشان به اخباری­گری معروف شد که این مکتب مخالف اصول فقه بود.

علمای بزرگی به مقابله با این عقیده پرداختند که وحید بهبهانی از همه برجسته­تر بود و تحول عمیقی را ایجاد و اهمیت و ضرورت علم اصول فقه را اثبات کرد و بعد از او مجدداً علم اصول رونق گرفت و پس از او شاگردان او به توسعه علم اصول فقه پرداختند، مانند سیدمهدی بحرالعلوم، شیخ جعفر کاشف الغطا، میرزا ابوالقاسم قمی و شریف­العلما مازندرانی، ملا احمد نراقی و شیخ محمدحسن نجفی (صاحب جواهر الکلام) تا این که علم اصول با ظهور شیخ مرتضی انصاری ( متوفی 1281  هـ ) به قله کمال رسید.

کتاب مشهور او فرائدالاصول مشهور به رسائل است که سالهاست در حوزه­های علمی تدریس   می­شود و بعد از او علمای بسیاری به توسعه علم اصول پرداختند: ملا محمد کاظم خراسانی ، شیخ محمدحسین نجفی اصفهانی، ضیاء الدین عراقی، میرزا حسین نایینی، سید ابوالقاسم خوئی، امام خمینی و شهید سید محمد باقر صدر و استاد محمد مظفر می­باشند هم اکنون نیز علمای بزرگی به تدریس علم اصول فقه می­پردازند.

کاربرد علم اصول فقه در رشته حقوق

کاربردهای علم اصول فقه در رشته حقوق را می­توان در چند بخش مورد بررسی و توجه قرار داد:

الف) فهم و تحلیل درست قوانین برگرفته از فقه.

ب) استفاده صحیح از منابع فقهی به عنوان مستند حکم دادگاه.

ج) فهم و تحلیل درست قوانین مبتنی بر قواعد اصول فقه.

د) استفاده از قواعد اصول در استنباطهای حقوق.

تعریف حکم شرعی و اقسام آن

گفتیم علم اصول فقه مجموعه قواعد و روشهایی است که فقیه را در مسیر استخراج و استنباط احکام شرعی یاری می­دهد. سئوالی که در این باره مطرح می­باشد این است که اساساً حکم شرعی چیست و چه اقسامی دارد ؟

الف) تعریف: از نظر شهید صدر حکم شرعی، قانونی است که از جانب خداوند برای تنظیم و ساماندهی زندگی انسان صادر شده است.

ب) اقسام حکم شرعی

به دو نوع تقسیم بندی اشاره می کنیم:

تقسیم حکم شرعی به دو دسته تکلیفی و وضعی

1- حکم تکلیفی: آن دسته از احکام شرعی است که مستقیماً به اعمال و رفتار انسانها (مکلفین) مربوط می­شود و وظایف و تکالیف آنها را در برابر خداوند و سایر افراد جامعه مشخص می­کند مانند وجوب نماز و روزه، حرمت ظلم و تصرف در مال غیر.

2- حکم وضعی: حکمی است که به طور مستقیم متوجه افعال و رفتار انسانها نمی­شود بلکه وضعیت معینی را بیان می­کند که به صورت غیرمستقیم متوجه افعال و رفتار انسانها می­شود مانند ملکیت، صحت، لزوم، طهارت، نجاست و ...

احکــــام تکلیفــی فقط شامل افراد بالغ و عاقل می­شود ( به جز استحباب که شامل صغیر ممیز نیــز می­گردد ) لکن احکام وضعی در مورد همه یکسان است مانند ضمان، ملکیت، صحت، بطلان ، زوجیت و ... مثلاً ماده 1216 قانون مدنی مقرر می­دارد: « هر گاه صغیر یا مجنون یا غیررشید باعث ضرر غیر شود ضامن است.»

احکام وضعی بی­شمارند اما احکام تکلیفی پنج قسمند:

1-        واجب: زمانی که شارع ( خداوند ) انجام عملی را الزام می­کند مانند وجوب نماز

2-       حرمت: زمانی که شارع ( خداوند ) ترک عملی را لازم می­داند مانند حرمت دروغ

3-      استحباب: زمانی که شارع انجام عملی را بهتر می­داند اما ترک آن حرام نیست مانند صدقه دادن

4-      کراهت: زمانی که شارع ترک عملی را بهتر می­داند اما انجام دادن آن حرام نیست مانند طلاق

5-      اباحه: هر گاه انجام عمل یا ترک آن از نظر خداوند یکسان باشد مانند خوردن و آشامیدن در اغلب حالات.

تقسیم حکم شرعی به حکم واقعی و حکم ظاهری

حکم واقعی، حکمی است که از جانب خداوند برای اعمال انسان و امور دیگر زندگی او مقرر گردیده و علم و جهل مکلف ( انسان ) در آن دخالتی   ندارد. مانند وجوب حج، حرمت غیبت و حلیت. فقها همواره تلاش می­کنند حکم واقعی را کشف کنند.

حکم ظاهری: حکمی که در فرض جهل به حکم واقعی، یا شک در آن برای مکلف ثابت می­شود و وظیفه عملی او را مشخص می­کند، مانند حکم به طهارت چیزی که نمی­دانیم آیا نجس است یا طاهر (اصل برائت ) یا حکم به طهارت چیزی که می­دانیم طاهر بوده اما نمی­دانیم نجس شده یا خیر ( اصل استصحاب )

دلایلی که به وسیله آنها حکم واقعی را کشف می­کنیم عبارتند از کتاب (قرآن) سنت  سنت چهارده معصوم)، عقل و اجماع که به آنها دلیل اجتهادی می­گویند و دلایلی که به وسیله آنها حکم ظاهری بیان می شود دلیل فقاهتی (یا اصول عملی ) نامیده می­شود مانند اصل برائت ، استصحاب ، احتیاط، تخییر و ...

حکم واقعی به دو قسم منقسم می­گردد:

حکم اولیه: احکامی که شارع مقدس با توجه به مصالح و مفاسد واقعی و در حالت عادی یعنی بدون در نظر گرفتن حالات استثنایی ( اضطرار و حرج ) برای مکلفین مقرر فرموده است مانند وجوب نماز، روزه و حرمت قتل عمد و خوردن شراب .

حکم ثانویه: احکامی که یا در نظر گرفتن حالات خاص و استثنایی پیش آمده برای مکلف از طرف شارع صادر می­گردد و حکم ثانوی محسوب می­شود مانند عدم تکلیف به وضو برای بیمار یا فقدان آب، یا جواز خوردن شراب در حالتی که حیات انسان بسته به آن دارد یا جواز خوردن میته یا حرام­گوشت­ها در این حالت.

فصل دوم مباحث الفاظ

مقدمه

منابع اصلي فقه، كتاب، سنت، اجماع و عقل است. كتاب و سنت كه مشتمل بر قرآن و احاديث معصومين مي­باشد، دليل لفظي هستند و اهميت بيشتري دارند، زيرا نشان­دهنده احكام شرعي و اراده شارع­اند كه به صورت الفاظ براي مردم بيان شده است. در مورد ادله لفظي اين سئوال مطرح مي­شود كه چگونه مي­توان از ظاهر الفاظ به وراي آن راه يافت و مقصود شارع را درك كرد ؟

مثلاً در مورد آيه مبارکه « یا ايها الذين امنوا اوفوا بالعقود»  براي درك معاني اين آيه و استخراج مراد شارع ابتدا بايد به سئوالاتي پاسخ داده شود:

الف) آيا در اين آيه فعل امر «اوفوا» دلالت بر وجوب مي­كند؟

ب) آيا مي­توان به ظاهر لفظ «اوفوا» » و معناي متبادر (اوليه) آن اعتماد كرد ؟

ج) آيا «عقود» در معناي عرفي و ظاهري آن مورد نظر شارع بوده است ؟

د) آيا لفظ «عقود» در معاني حقيقي خود به كار رفته است ؟

ه)  آيا «عقود» شامل عام  عقود می­گردد يا برخي از آنها؟

و) آيا بر اين آيه قيد و شرطي وارد شده يا مطلق عبارات مورد نظر است ؟

و سئوالات ديگر

به اين سئوالات در اصول فقه در مبحث الفاظ پاسخ داده مي­شود كه اين مباحث در تفسير و تدوين متون قانوني و حقوقي نیز بسيار كاربرد دارند.

تعريف زبان

انسان موجودي اجتماعي است و براي رفع نيازهاي خود ناگزير از برقراري ارتباط با همنوعان خويش است. اما هيچ يك از اين ابزارها به اندازه استفاده از آواها گسترده و كارآمد نيست.

انسان مي­تواند واحدهاي صوتي مختلف را با يكديگر تركيب دهد و الفاظ و جملات را پديد آورد. لذا هر گروه انساني براي سهولت در برقراري ارتباط الفاظ خاصي را براي معاني مورد نظر خود وضع كرده­اند كه مجموع این الفاظ سامانه كارآمدي به نام «زبان» را پديد آورده است.

وضع الفاظ

هر يك از الفاظي كه ما به كار مي­بريم بر معنايي دلالت مي­كند. لذا با شنيدن يك لفظ ذهن آدمي به معنايي منتقل مي­شود. اين به دليل رابطه­اي است كه بين لفظ و معنا وجود دارد. لكن سئوالي كه در اينجا مطرح شده اين است كه رابطه بين لفظ و معنا چگونه به وجود آمده است ؟

با ديدن دود غليظ به وجود آتش پي مي­بريم، زيرا دود بر وجود آتش دلالت مي­كند. دلالت دود بر آتش، به علت ملازمه ذاتي بين دود و آتش مي­باشد اما وقتي با شنيدن كلمه «گل» ذهن ما به گياه خاصي منتقل مي­گردد يا با شنيدن كلمه «گاو» به مفهوم حيوان خاصي فكر مي­كنيم به دليل رابطه ذاتي بين گل و گاو و  معاني آن نيست، بلكه اين به خاطر رابطه اعتباري و قراردادي است، لذا اگر از ابتدا گل در معني حيوان خاص و گاو در معني گياه مورد نظر وضع شده بود هيچ اشكالی نداشت. بنا بر اين وضع الفاظ در معاني آن اعتباري و قراردادي است.

اقسام وضع

گاهي فرد يا افراد خاصي لفظي را براي معني خاصي به كار مي­برند، ما به اين نوع وضع، وضع تعييني مي­گوييم، مانند الفاظي كه فرهنگستان زبان و علوم براي برخي معاني ايجاد مي­كند.

اما گاهي لفظي در برابر يك معنا به صورت مكرر استعمال مي­شود بي آن كه پيشتر براي اين معنا به صورت مستقيم وضع شده باشد و به تدريج در اثر كثرت استعمال، علاقه و پيوندي خاص بين لفظ و معنا در ذهن ايجاد مي­شود مثلاً كاربرد لفظ مدينه يا مدینة النبي براي يثرب يا كاربرد لفظ قانون كه ابتدا به معني خط­كش بوده براي قاعده حقوقي در اثر كثرت استعمال ايجاد شده است.

تقسيم الفاظ

اگر به لفظ و معنا از نظر وحدت و تعدد توجه كنيم، سه صورت مختلف قابل بررسي است:

الف) اگر لفظي تنها بر يك معني دلالت كند آن را مختص يا تك­معنا مي­نامند مانند كتاب و تهران (يك لفظ – يك معنا)

ب) اگر دو يا چند لفظ داراي يك معنا باشد يعني چند لفظ براي يك معنا وضع شده باشد، آن الفاظ را مترادف يا هم­معنا مي گويند، مانند علم و دانش يا انسان و بشر (چند لفظ – يك معنا)

البته برخي كلمات در نگاه اول مترادف به نظر مي­آيند ولي پس از كمي دقت درمي­يابيم كه به طور دقيق مترادف نيستند كه در علم حقوق نيز نمونه­هاي زيادي دارد مانند محاربه و افساد في­الارض يا حراج و مزايده  و غلط و اشتباه و ... .

ج) در بسياري از موارد ما در زبان، به واژه­هايي برمي­خوريم كه در چند معني به كار مي­روند. اين مسأله را چندمعنايي  و چنين كلماتي را واژه­هاي چندمعنا مي­نامند. (يك لفظ – چند معنا)

واژه­هاي چندمعنا به سه دسته تقسيم مي­شوند:

مشترك: هر گاه يك لفظ در ابتدا براي چند معنای متفاوت به صورت جداگانه وضع شده باشد آن را مشترك مي­نامند، مانند عين در عربي كه براي چشمه، چشم، طلا و ... به كار مي­رود يا مانند شير در زبان فارسي كه براي سه معناي، حيوان درنده، مايع نوشيدني خاص و وسيله قطع و وصل كردن آب. هنگام به­كارگيري لفظ مشترك بايد حتماً قرينه­ای ذكر شود تا شنونده درك كند كه مقصود گوينده كدام معناست.

منقول: اگر پس از آن كه لفظ براي معنايي وضع شد به واسطه وجود مناسبتي به معناي جديدي انتقال يابد و براي معناي دوم وضع گردد آن لفظ را منقول مي­نامند، وقتي لفظي به معناي جديد انتقال مي­يابد، معمولاً معناي نخست مهجور و متروك مي­ماند. مثلاً نماز به معناي پرستش، نياز و بندگي است اما اكنون در زبان فارسي به معناي فريضه مخصوصي مي­باشد.

اگر ناقل (واضع جديد) عرف باشد، لفظ را «منقول عرفي» مي­گويند. لفظ قانون كه در ابتدا به معناي خط­كش بوده ولي بعدها به معناي قاعده درآمده است ولي اگر ناقل، شرع باشد آن را منقول شرعی می­گوییم، مانند حج که در ابتدا به معنی عزم و حرکت بوده ولی به واسطه نامگذاری در شرع، کم کم به معنای فریضه خاص به کار رفته است.

حقیقت و مجاز

الف) تعریف حقیقت و مجاز

اگر لفظ در همان معنای اصلی و موضوعٌ­له (یعنی برای همان معنایی که برای آن معنا وضع شده) به کار رود حقیقت است و یک استعمال حقیقی صورت گرفته است مانند این که ماه و ستاره در مورد اجرام آسمانی به کار رود، لکن اگر لفظ به واسطه مناسبتی در معنایی غیر از معنای موضوعٌ­له استعمال شود مجاز خواهد بود و چنین استعمالی را استعمال مجازی می­گویند مانند ماه و ستاره در این مصرع شعر:

« ستاره ای بدرخشید و ماه مجلس شد»

ب ) شرایط صحت و استعمال مجازی

برای صحت استعمال مجازی دو شرط ضرورت دارد:

1- وجود مناسبت (علاقه): باید میان معنای حقیقی و معنای مجازی حتماً ارتباط و مناسبتی وجود داشته باشد تا ذهن بتواند به معنای مورد نظر گوینده برسد. این ارتباط باید قوی و قابل توجه باشد و طبع و ذوق سلیم آن را بپذیرد.

مناسبت ها (علاقه) انواعی دارند:

*مشابهت: مانند به کار بردن لفظ شیر برای انسان شجاع.

*علاقه ظرف و مظروف (حال و محل): مانند عبارت کلاس ساکت است که منظور دانشجویان داخل کلاس است .

*علاقه جزء وکل: مانند این که کسی که دیوار منزلش خراب شده بگوید «خانه­ام خراب شد.»

*علاقه مشارفت: یعنی آن چه در شرف انجام و وقوع است و در آینده محقق می­شود مانند این که به دانشجوی دکترا می­گویند: «دکتر»

*علاقه ماکان: یعنی آن چه پیش از این وجود داشته است مانند کسی که به قضاوت مشغول بوده و هم اکنون باز نشسته شده قاضی گفته می­شود.

2- وجود قرینه: شرط دیگر برای صحت استعمال مجازی وجود قرینه است. یعنی باید نشانه و علامتی وجود داشته باشد که نشان­ دهد منظور گوینده معنای حقیقی نبوده است بلکه معنای دیگر را اراده کرده است.

قرینه بر دو نوع است:

قرینه لفظی: یعنی لفظی به عنوان قرینه ذکر می­گردد مثلاً در مصرع: «ستاره­ای بدرخشید و ماه مجلس شد» کلمه مجلس قرینه لفظی است.

قرینه معنوی: اگر کسی که صحبت از میدان جنگ می­کند بگوید شیرانی دیده­ام، با توجه به موضوع بحث متوجه می­شویم که منظور او رزمندگان شجاع بوده است بدون این که به صراحت لفظی را ذکر کند.

علامتهای حقیقت و مجاز

1- تصریح لغت­شناسان: در صورتی که لغت­شناسان معنای حقیقی را ذکر کرده باشند می­توان به لغت­نامه آنها برای درک معانی حقیقی مراجعه کرد.

2- اصل تبادر: تبادر در لغت به معنای سبقت گرفتن است و در اصطلاح اصولیون به این معناست که وقتی لفظی بدون قرینه به کار برده می­شود یکی از معانی زودتر از بقیه به ذهن شنونده خطور  می­کند. البته شنونده­ای در اینجا منظور است که اهل آن زبان یا عالم به آن زبان باشد.

تبادر و سبقت گرفتن یک معنا از میان چند معنا، نشان­دهنده این است که آن معنا، معنای حقیقی لفظ است.

اقسام حقیقت :

حقیقت بر سه نوع است:

الف) حقیقت لغوی: لفظی است که در همان معنایی که واضع و اهل لغت برای آن تعیین کرده­اند به کار می­رود، مانند لفظ ماه و شیر در معنای کره آسمانی و مایع نوشیدنی خاص.

ب) حقیقت عرفی: گاهی عرف، لفظی را برای معنایی خاص وضع می­کند در چنین موردی، اگر لفظ در همان معنایی که عرف برای آن در نظر گرفته شده استعمال شود «حقیقت عرفی» نامیده می­شود. اصطلاحاتی که در علوم و حرف مانند پزشکی، دارویی، کشاورزی و... به کار می­رود دارای حقیقت عرفی هستند.

ج) حقیقت شرعی: اگر شارع مقدس (خداوند) لفظی را برای معنای خاصی وضع کرده باشد، به چنین لفظی «حقیقت شرعی» می­گویند، مثلاً شرع برای بیان مفهوم نماز از لفظ «صلات» کرده است.

نکته

نکته­ای که بین اصولیون محل اختلاف شده این است که آیا الفاظ قرآن و روایات دارای حقیقت شرعی هستند یا خیر؟ در مقابل این پرسش دو نظر مطرح شده است:

الف) الفاظ قران و احادیث دارای حقیقت شرعی هستند یعنی کلمات در معنای خاص شرعی به کار رفته­اند.

ب) الفاظ قران و احادیث دارای حقیقت شرعی نیستند یعنی در معنای خاص شرعی به کار    نرفته­اند مگر این که قرینه قطعی در میان باشد.

فایده این بحث در این جا آشکار می­گردد که اگر حقیقت شرعی را بپذیریم باید کلمات قرآن و احادیث را بدون قرینه حمل بر معنای شرعی کنیم اما اگر حقیقت شرعی را نپذیریم باید کلمات قرآن و احادیث را بر معنای عرفی یا لغوی حمل کنیم و فقط اگر قرینه­ای وجود داشت به معنای شرعی حمل کنیم.

حقیقت قانونی

اصولیون حقیقت را همان سه نوع بالا دانسته­اند اما می­توان در نظر گرفت که در قوانین نیز نوعی حقیقت قانونی وجود دارد، یعنی برخی الفاظ در قوانین معنای خاصی می­یابند که با معنای لغوی و عرفی آن فرق می­کند که می­توان آن را حقیقت قانونی نامید، مثلاً اگر به قانون تجارت الکترونیک یا قانون مجازات جرائم رایانه­ای مراجعه فرمایید متوجه می­شوید که قانونگذار چگونه کلمات را در معنای خاص مورد نظر خود وضع کرده است.

اصول لفظیه

یکی از اهداف اصلی سخن گفتن، ایجاد ارتباط و تفاهم میان افراد است. در حقیقت، گوینده سخن با بیان مطالب خویش می­خواهد منظور و مرادش را به شنونده انتقال دهد و در مقابل، هدف اصلی شنونده نیز از شنیدن سخن دیگران، درک مقصود آنهاست.

در این راستا، شرط نخست تفاهم، آشنایی با زبان و لغت طرف مقابل است، اما این کافی نیست چون گاهی اوقات با این که ما معنای حقیقی و مجازی کلام را می­دانیم اما چون سخن گوینده بدون قرینه بیان شده است نمی­دانیم که مقصود گوینده کدام معناست. به خاطر همین علمای علم اصول، اصولی را پیشنهاد کرده­اند که در اینجا به مطالعه آنها می­پردازیم:

الف) اصالة الحقیقة

اگر در کلام گوینده لفظی به کار رفته باشد که معنای حقیقی و مجازی دارد و شنونده نیز معنای حقیقی و مجازی آن را به خوبی می­شناسد اما نمی­داند که گوینده معنای حقیقی لفظ را اراده کرده است یا معنای مجازی آن و قرینه­ای هم بر معنای مجازی وجود ندارد، اصل را بر آن می­گذاریم که گوینده معنای حقیقی را اراده کرده است. به این اصل «اصل حقیقت» گفته می­شود.

ب) اصالة عدم تقدیر

اگر احتمال مخفی ماندن قسمتی از کلام گوینده وجود داشته باشد یعنی شنونده احتمال می­دهد که قسمتی از مراد گوینده در کلام او منعکس نشده و در تقدیر است یا از کلام وی حذف شده ولی قرینه­ای بر این احتمال وجود نداشته باشد در اینجا می­گویند (اصل بر عدم تقدیراست)، یعنی آن چه در کلام گوینده آمده تمام مقصود و مراد وی بوده و چیزی در تقدیر نیست یا حذف نشده است.

ج) اصالة العموم

اگر در کلام، لفظ عامی به کار رفته و احتمال تخصیص آن وجود داشته باشد اما دلیل و قرینه قطعی به وجود مخصص موجود نباشد و در این صورت در مقصود و مراد گوینده تردید به وجود آید، یعنی معلوم نباشد که آیا گوینده معنای عام را اراده کرده یا معنای خاص را در این جا به اصالة العموم متوسل می شویم و می­گوییم گوینده معنای عام را اراده کرده است.

د) اصالة الاطلاق

لفظ مطلق، لفظی است که بدون قید ذکر شده و شامل همه افراد جنس خود می­گردد. اگر لفظی مطلق در کلام ذکر شده باشد و قرینه مطلق و قید مسلمی در کلام نباشد اما شنونده احتمال دهد که گوینده لفظ مطلق را مقید ساخته است در این صورت با استناد به اصالة الاطلاق باید احتمال تقیید را بی­اعتبار دانست.

ه)اصالة الظهور

هرگاه لفظ یا عبارتی ظهور عرفی در یک معنا داشته باشد و درعین حال احتمال برود که گوینده معنایی خلاف ظاهر لفظ را اراده کرده در این صورت اصل بر این است که معنای ظاهر مورد نظر او بوده است.

اصالة الظهور مهمترین اصل لفظی است چرا که اصولیون معتقدند تمام اصول دیگر به این اصل برگشت دارد به عبارت دیگر:

الف) اگر شک کنیم که مقصود گوینده حقیقت است یا مجاز، ظاهر در حقیقی بودن کلام است.

ب) اگر شک کنیم که چیزی در کلام مقدر است یا بخشی از کلام حذف شده است یا خیر، ظاهر در عدم تقدیر است.

ج) اگر شک کنیم که کلام عام تخصیص خورده یا نه و قرینه­ای در میان نباشد ظاهر در عدم تخصیص است. (عام بودن کلام است.)

د ) اگر شک کنیم که کلام مطلق است یا مقید، ظاهر در مطلق بودن کلام است.

بنا بر این مهمترین اصل لفظی، اصالة الظهور است و تمامی اصول دیگر به اصالة الظهور برگشت دارد.

*دلیل حجیت و اعتبار اصول لفظی

چون گفتیم تمامی اصول لفظی به اصالة الظهور برگشت دارند بنا بر این کافی است حجیت اصالةالظهور را اثبات کنیم .

دلیل عمده اصالة الظهور، سیره و بنای عقلای عالم است، یعنی سیره و روش عملی عاقلان آن است که الفاظ و عبارات دیگران را بر معانی ظاهر آن حمل می­کنند و به احتمال اراده معنای خلاف ظاهر، اعتنایی ندارند مگر این که قرینه­ای در کلام باشد که آدمی را متوجه معنای خلاف ظاهر نماید.

اوامر

در آیات و روایات، که منبعی برای استنباط احکام است، بسیاری از احکام شرعی به وسیله فعل امر برای مکلفان بیان شده است. برای درک بهتر مراد شارع در چنین مواردی باید با مفهوم امر و میزان دلالت آن آشنا شویم.

گفتار اول: معنای امر

امر در لغت به معنای طلب، درخواست و دستور است. اوامر جمع امر است، لکن در علم اصول عبارت است از: « دستور انجام کار به شخص دیگری که در مرتبه پایین­تری قرار دارد» که شخص دستوردهنده « آمر» و شخصی که به او امر شده « مأمور» گفته می­شود و به عملی که امر به آن صورت گرفته « مأمورٌبه »گفته می­شود.

گفتار دوم : الفاظ امر

در زبان عربی امر معمولاً به صورت صیغه امر حاضر بیان می­شود: « أطیعوالله وَ أطیعوالرسول» گاهی نیز به صورت صیغه امر غایب ظاهر می­شود: « ولیطّوّفوا بالبیت العتیق»

ویا در مواردی در قالب جمله خبریه بیان می­شود مانند: « کتب علیکم الصیام»

در زبان فارسی نیز مفهوم امر گاهی به وسیله فعل امر و گاهی به وسیله جمله خبریه به کار  می­رود که از کلماتی مانند باید، لازم است، الزامی است، مکلف است، استفاده می­شود.

گفتار سوم: دلالت امر

مهمترین بحث مطرح­شده در اصول فقه این است که آیا « امر» دلالت بر وجوب و الزام دارد یا خیر؟

عقیده مشهور در اصول فقه این است که فعل امر دلالت بر وجوب دارد.

بحث دیگری که در این خصوص صورت می­گیرد این است که آیا فعل امر دلالت بر فور دارد یا تراخی؟ (یعنی آیا صیغه امر بر لزوم تعجیل و فوریت در انجام مأمورٌبه دلالت می­کند یا از آن جواز تأخیر فهمیده می­شود؟) به نظر مشهور اصولیون، فعل امر هیچ دلالتی بر لزوم فوریت یا جواز تأخیر ندارد، بلکه تنها طلب انجام عمل را بیان می­کند و فوریت یا تأخیر را باید با کمک قرائن خارجی فهمید.

گفتار چهارم : تقسیمات واجب

گفتیم که فعل امر دلالت بر وجوب دارد، حال بهتر است «تقسیمات واجب» را نیز مورد بررسی قرار دهیم:

الف) واجب عینی و کفایی

واجب عینی آن است که انجام دادن آن بر تک تک اشخاص مکلف واجب است و حتی اگر از سوی یک یا چند نفر صورت گیرد، تکلیف از عهده دیگران ساقط نمی­شود؛ مانند نمازهای روزانه، حج و خمس.

واجب کفایی آن است که تکلیف به همه افراد و مکلف تعلق می­گیرد اما اگر عده­ای به اندازه نیاز آن را انجام دادند کفایت می­کند و تکلیف از دیگران ساقط می­شود، مانند خاکسپاری مردگان، نجات غریق و امر به معروف و نهی از منکر و نیز حرفه­ها و مشاغل مورد نیاز.

ب) واجب تعیینی و واجب تخییری

واجب تخییری آن است که مکلف موظف باشد که از میان چند عمل معین، به اختیار خود، یک عمل را انتخاب کند و انجام دهد مانند کفاره روزه که آزاد کردن بنده یا گرفتن شصت روز روزه یا سیر کردن شصت فقیر است.

واجب تعیینی یعنی این که تکلیف تنها به یک عمل معین تعلق می­گیرد و بدل و جایگزینی ندارد مانند اغلب عبادات (روزه، حج، نماز)

ج) واجب تعبدی و توصلی

سئوالی که در مورد برخی واجبات مطرح می­شود این است که آیا صرف انجام عمل واجب کافی است یا باید قصد قربت داشته باشد. قصد قربت یعنی این که فرد در آغاز انجام عمل واجب، عمل را به قصد اطاعت از فرمان خدا و نزدیکی به او (قربتاً الی الله) انجام دهد.

اصولیون واجب را با توجه به لزوم یا عدم لزوم قصد قربت بر دو قسم تقسیم کرده­اند:

واجب تعبدی: آن است که حتماً باید با قصد قربت انجام شود مانند روزه، وضو، نماز، غسل.

واجب توصلی: که قصد قربت در آن شرط نیست و به هر انگیزه­ای که صورت گیرد، تکلیف ساقط می­شود: مانند ادای دین، انجام تعهد، رد مال امانی به صاحبش، طهارت.

د) واجب مطلق و واجب مشروط

واجب مشروط: آن است که وجوب عملی مشروط به حصول شرطی باشد به گونه­ای که تا شرط مزبور حاصل نشود آن عمل هم وجوبی ندارد. مانند حج که مشروط به استطاعت (توانایی مالی و بدنی) می­باشد یا خمس که مشروط بر آن است که شخص در پایان سال پس از کسر هزینه­های زندگی مال دیگری داشته باشد یا وجوب پرداخت نفقه که مشروط به داشتن تمکن مالی است.

واجب مطلق: آن است که وجوب عملی متوقف و مشروط بر امر دیگری نباشد مانند نماز.

مفاهیم

گفتار اول: تعریف مفهوم و اقسام آن

الف )تعریف منطوق و مفهوم

واژه مفهوم در اصطلاح علم اصول در مقابل منطوق به کار می­رود. « منطوق در لغت، یعنی آن چه بدان نطق شده و در اصطلاح عبارت است از معنایی که به طور مستقیم از یک عبارت به ذهن   می­رسد و در جمله ذکر شده است و در مقابل، « مفهوم به معنایی گفته می­شود که در جمله بدان تصریح نشده، ولی از آن فهمیده می­شود و لازمه معنای اصلی جمله است.»

مثلاً تبصره 2 ماده 1210 قانون مدنی مقرر می­دارد: « اموال صغیر را که بالغ شده است در صورتی می­توان به او داد که رشد او ثابت شده باشد» از این تبصره دو معنا استفاده می­شود:

1- معنای مستقیم: اگر رشد صغیری که بالغ شده ثابت گردد می­توان اموالش را به او داد. (منطوق)

2- معنای غیرمستقیم: اموال صغیری که بالغ شده و رشد او ثابت نشده است، نمی­توان به او داد. (مفهوم)

ب) اقسام مفهوم

اصولیان مفهوم را به مفهوم موافق و مفهوم مخالف تقسیم کرده­اند:

1- مفهوم موافق: هر گاه مفهوم جمله از جهت نفی و اثبات مطابق با منطوق باشد، آن را «مفهوم موافق» یا « فحوای خطاب» می­گویند. ( یعنی منطوق جمله اگر مثبت باشد مفهوم نیز مثبت است و اگر منطوق منفی باشد، مفهوم نیز منفی است.)

مثلاً قران کریم می­فرماید: « فلا تقل لَهُما اُفٍّ : به پدر و مادر اُف نگویید.» از این آیه شریفه استفاده می­شود که به طریق اولی توهین و ضرب و جرح پدر، مادر نیز حرام و ممنوع است.

ماده 1048 قانون مدنی مقرر می­دارد: « جمع بین دوخواهر ممنوع است، اگر چه به عقد منطقع باشد.» از این ماده استفاده می­گردد که به طریق اولی جمع بین بیش از دو خواهر نیز ممنوع است.

به این نوع اخذ مفهوم، قیاس اولویت نیز گفته می­شود.

انتقال ذهن از منطوق جمله به مفهوم موافق آن، در حقیقت به دلیل اولویت و رجحانی است که مفهوم موافق نسبت به منطوق دارد. اصطلاح مفهوم موافق در جایی مطرح می­شود که علت حکم در مفهوم، قوی­تر از علت حکم در منطوق باشد.

2- مفهوم مخالف: هر گاه حکم مفهوم از جهت نفی و اثبات با حکم منطوق، متفاوت باشد، آن را مفهوم مخالف یا دلیل خطاب می­گویند مثلاً ماده 1176 قانون مدنی: « مادر مجبور نیست که به طفل خود شیر بدهد مگر در صورتی که تغذیه طفل به غیر شیر مادر ممکن نباشد. ( مفهوم مخالف: اگر تغذیه طفل به غیر شیر مادر ممکن نباشد مادر اجبار می شود که به طفل خود شیر بدهد.)

ماده 1108 قانون مدنی: « هر گاه زن بدون مانع مشروع از اجرای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود.» ( مفهوم مخالف: هرگاه زن با وجود مانع مشورع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند مستحق نفقه خواهد بود.)

ماده 1106 قانون مدنی: « در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است.» ( مفهوم مخالف: در عقد غیردائم نفقه زن به عهده شوهر نیست.)

گفتار دوم : حجیت و اعتبار مفاهیم

اصولیون معتقدند چون مفهوم کلام مورد توجه گوینده می­باشد لذا برای شنونده حجت است، چه این مفهوم از موافق کلام برآید چه از مخالف کلام برداشت شود. بنا بر این هیچ بحثی در حجیت و اعتبار مفاهیم وجود ندارد.

اما آن چه همواره در بین اصولیون محل اختلاف و بحث بوده این است که چه جملات و عباراتی مفهوم دارند و جمع جملات و عباراتی مفهوم ندارند. (یعنی فقط باید به منطوق آنها توجه کرد.) مثلاً ماده 997 قانون مدنی می­گوید: « هر کس باید دارای نام خانوادگی باشد.» آیا این نهآجمله مفهوم موافق یا مخالف دارد ؟ قطعاً پاسخ منفی است.

به همین خاطر اصولیون به مطالعه مفهوم در شرط، وصف، غایت، حصر و استثنا، عدد و لقب پرداخته­اند.

الف) مفهوم شرط

جمله شرطیه یکی از اقسام جملات در تمامی زبانهاست. به طور مثال ماده 239 قانون مدنی مقرر می­دارد: « اگر بایع تدلیس نموده باشد، مشتری حق فسخ بیع را خواهد داشت.» و یا « اِن تنصرو الله ینصُرکمُ.»

هر جمله شرطیه دارای سه جزء است:

ادات شرط: اگر ـ إن

جمله شرطیه: بایع تدلیس نموده باشد - تنصروالله

جزای شرط: مشتری حق فسخ بیع را خواهد داشت ـ یَنصُرکُم .

به جزای شرط جواب شرط یا نتیجه نیز گفته می­شود.

اغلب عالمان اصولی معتقدند که جمله شرطیه دارای مفهوم است. یعنی این که اگر شرط منتفی شود، جزا نیز منتفی می­گردد (مفهوم مخالف)، اما برای این که جمیله شرطیه مفهوم داشته باشد دو شرط لازم است:

1- باید شرط، سبب انحصاری برای تحقق جزا باشد: مثلاً جمله « اگر در بخش صنعت فعالیت کنی، ثروتمند می­شوی» مفهوم مخالف ندارد، چون فعالیت در بخش صنعت دلیل منحصر ثروتمند شدن نیست اما مواد قانونی ذیل همگی مفهوم دارند چون شرط دلیل منحصر جزای شرط می باشد:

ماده 928 قانون مدنی: « هر گاه برای میت وراث طبقه دوم نباشد ترکه او به وراث طبقه سوم می­رسد.»

ماده 622 قانون مدنی: « اگر وراث امین، مال ودیعه را تلف کند باید از عهده مثل یا قیمت آن برآید اگر چه عالم به ودیعه بودن مال نبوده باشد.»

ماده 642 قانون مدنی: « اگر بهر مستعیر شرط ضمان شده باشد مسئول هر کسر و نقصانی خواهد بود اگر چه مربوط به عمل او نباشد.» ( مفهوم مخالف: اگر بر مستعیر شرط ضمان نشده باشد، مسئول هر کسر و نقصانی نخواهد بود.)

2- نباید انتفای شرط باعث انتفای موضوع حکم شود، مثلاً در جمله: « اگر اتومبیلی خریدی آن را بیمه کن.» انتفای شرط (یعنی نخریدن اتومبیل) موجب انتفای موضوع می­شود لذا جمله این معنا را نمی­دهد: « اگر اتومبیل نخریدی، آن را بیمه نکن.»

ب) مفهوم وصف

به این مثال توجه کنید: « به زوجهای دانشجو، تسهیلات خرید مسکن داده می­شود.» آیا وصف دانشجو در این جا بدین معناست که به زوجهای غیر دانشجو تسهیلات خرید مسکن داده       نمی­شود؟ یعنی آیا وصف در این جا مفهوم مخالف دارد ؟

مشهور اصولیون معتقدند وصف، دلالتی بر مفهوم مخالف ندارد. بنا بر این جمله­ای که وصفی در آن ذکر شده فقط در مورد همان وصف معنا می­دهد و دلالتی بر مفهوم مخالف (یعنی انتفای وصف) ندارد. ( اثبات شی­ء  نفی ماعدا نمی­کند.)

با این حال در متون قانونی وصف همراه با مفهوم مخالف است. مثلاً در این مواد قانونی:

ماده 1132 قانون مدنی: « طلاق باید به صیغه طلاق و در حضور لااقل دو نفر مرد عاقل که طلاق را بشنوند واقع گردد.» وصف عادل مفهوم دارد، یعنی طلاق در حضور دو مرد غیر عادی (فاسق) اعتباری ندارد.

ماده 24 قانون مدنی: « هیچ کس نمی­تواند طرق و شوارع عامه و کوچه­هایی را که آخر آنها مسدود نیست تملّک نماید.» مفهوم مخالف این ماده چنین است: « کوچه­هایی که آخرش مسدود است قابل تملک می­باشد.»

علت این که در متون قانونی وصف مفهوم مخالف دارد و در آیات و روایات وصف مفهوم مخالف ندارد این است، در آیات و روایات، احتمالات و ملاحظاتی وجود دارد که در قوانین موضوعه مطرح نمی­شود. بعلاوه غالب روایات مربوط به مواردی است که شخص معصوم به سئوال فردی پاسخ داده است، بنا بر این باید اوصاف و قیود را منحصر به همان مورد خاص نمود.

* مواردی که وصف مفهوم ندارد :

الف) زمانی که وصفی علت انحصاری حکم نیست، مثلاً ماده 348 قانون مدنی مقرر می­دارد: «بیع چیزی که منفعت عقلایی ندارد باطل است.» اگر عقلایی در اینجا مفهوم داشته باشد نتیجه این می­شود که: « بیع چیزی که منفعت عقلایی دارد باطل نیست.» اما این مفهوم صحیح نیست چون برای صحت بیع شرایط دیگری نیز لازم است.

ب) زمانی که منظور از وصف صرفاً بیان مورد غالب باشد، مثلاً اصل 28 قانون اساسی مقرر   می­دارد: « هر کس حق دارد شغلی را که بدان مایل است برگزیند.» عبارت « که بدان مایل است»، یک وصف غالبی است، یعنی معمولاً انسان شغلی را بر­می­گزیند که به آن علاقه­مند است اما گاهی ممکن است انسان به شغلی بپردازد که هیچ علاقه و تمایلی به آن ندارد، چنین وصفهایی یقیناً مفهوم ندارد.

ج) زمانی که وصف، توضیحی یا تأکیدی می­باشد: چنین وصفهایی نیز مفهوم مخالف ندارد، مثلاً این عبارت: « کودکی که به حد بلوغ نرسیده مبرا از مسئولیت کیفری است.» به این مفهوم     نمی­باشد: « کودکی که به حد بلوغ رسیده مبرا از مسئولیت کیفری نیست.» چون کودک وقتی معنا دارد که به حد بلوغ نرسیده باشد و اصولاً عبارت « که به حد بلوغ نرسیده» تأکیدی بیش نیست. بنا بر این مفهوم مخالف ندارد.

ج ) مفهوم غایت

غایت در لغت به معنای هدف، پایان و انتهای چیزی است و در اصطلاح علم اصول منظور از غایت پایان و نهایتی است که در ضمن یک حکم بیان می­شود، مثلاً ماده 398 قانون مدنی   می­گوید: « اگر مبیع حیوان باشد، مشتری تا سه روز از حین عقد اختیار فسخ معامله را دارد.»

غالب اصولیون مفهوم غایت را پذیرفته­اند، بنا بر این مفهوم مخالف ماده فوق چنین است: « اگر مبیع حیوان باشد، مشتری پس از سه روز از حین عقد اختیار فسخ معامله را ( به استناد خیار حیوان) ندارد.»

ماده 236 قانون آیین دادرسی کیفری مقرر می­دارد: « مهلت درخواست تجدیدنظر برای اشخاص مقیم ایران بیست روز و برای اشخاص مقیم خارج از کشور دو ماه از تاریخ ابلاغ یا انقضای مدت واخواهی است.» مفهوم آن این است: « افراد مقیم ایران بعد از انقضای بیست روز و اشخاص مقیم خارج از کشور پس از انقضای دو ماه از تاریخ ابلاغ یا انقضای مدت واخواهی حق تجدیدنظرخواهی ندارد.»

بحثی که در مبحث غایت مطرح می­شود این است که آیا غایت داخل در مغیّا می­باشد یا خیر؟ یعنی حکمی که در جمله بیان شده شامل خود غایت می شود یا نه؟

اصولیون می­گویند که قاعده ثابتی در این مورد وجود ندارد، اما حقوقدانان معتقدند در متون قانونی غایت داخل در مغیا می­باشد. مثلاً ماده 107 قانون آیین دادرسی مدنی که مقرر داشته:        « خواهان می تواند تا اولین جلسه، دادخواست خود را مسترد دارد.» یعنی این که تا پایان اولین جلسه می­تواند دادخواست خود را مسترد دارد.

منابع فقه

گفتیم که در فقه شیعه، کتاب (قرآن)، سنت، عقل و اجماع از منابع فقه است که به اجمال به مطالعه آنها می­پردازیم :

الف) کتاب (قرآن)

قرآن مجید به عنوان معجزه جاوید و زنده پیامبر (ص) مورد اتفاق همه فرق اسلامی می­باشد؛ بسیاری از احکام قرآن به صورت تدریجی و بر حسب نیاز جمعه عرب در زمان نزول، بیان شده است. در نزد شیعه و سنی تفاسیر متعددّی شده است که از تفاسیر قدیمی در شیعه، مجمع­البیان طبرسی، تفسیر بیان شیخ طوسی اعتبار خاصی دارد.

قرآن نامهای دیگر مانند فرقان، کتاب، ذکر و تنزیل دارد.

آیه در اصطلاح قرآنی، بخشی از حروف یا کلمات و یا جمله­هایی است که از طریق نقل و روایت حدود آن مشخص شده است. در تعداد آیات اختلاف نظراست. امّا نظر مشهور 6236 آیه می­باشد که شمارش کوفی می­باشد.

سوره بخشی از آیات قرآن است که دارای آغاز و انجامی است که با آیه بسم الله الرحمن الرحیم (به جزء سوره توبه) شروع می­شود. تعداد سوره­های قرآن 114 سوره می­باشد، بخشی از سوره­ها مکی و بخشی از سوره­ها مدنی می­باشند. سوره مکی، سوره­ای است که تمام یا اغلب آیات آن در مکه نازل شده باشد و سوره مدنی سوره­ای است که تمام یا اغلب آیات آن در مدینه نازل شده باشد.

نگارش قرآن از زبان پیامبر (ص) و به دستور وی صورت می­گرفت. پیامبر دستور حفظ قرآن را صادر کرد که همین دستورات باعث حفظ قرآن و جلوگیری از تحریف قرآن شد.

حجیت ظواهر قرآن

برخی از اهل اسلام نه تنها ظواهر قرآن را حجت می­دانند بلکه تأویل قرآن یعنی آن فهمی را که به قرآن نسبت داده می­شود نیز حجت می­دانند. در مقابل گروهی به نام اخباریین معتقدند حتّی ظواهر قرآن حجت نیست و تنها نصوص قرآن قابل استناد است. منظور از نصوص قرآن عبارات صریح روشنی است که احتمال معنای خلاف ظاهر آن را نمی­دهد و منظور از ظاهر قرآن عباراتی است که معنای ظاهری دارد گرچه عبارت احتمال معنای دیگری دارد ولی قرینه­ای برآن وجود ندارد.

با این حال اکثریت قریب به اتفاق علمای امامیه که که طرفدار اجتهاد هستند معتقدند که ظواهر قرآن قابل استناد است.

سنت

سنت در اصطلاح فقه و اصول به معنی قول، فعل و تقریر معصوم به کار می­رود.

منظور از قول همان احادیث است، منظور از فعل اعمالی است که معصوم انجام می­دهد، منظور از تقریر سکوتی است که معصوم در مقابل عمل شخص ثالثی می­نماید.

منظوراز معصوم در فقه شیعه همان 14 معصوم می­باشد. بنا بر این سنت به سه قسم تقسیم   می شود:

                          الف » سنت عملی  

                          ب » سنت تقریری (امضایی) 

                          ج» سنت قولی

الف) سنت عملی: اگر فرد معصوم (ع) عملی را انجام دهد این بدان معناست که آن عمل مجاز است، اما نمی­توان به صرف این که معصوم عملی را انجام می­دهد به واجب بودن یا مستحب بودن آن پی برد و درک واجب یا مستحب بودن عمل معصوم نیازمند قرائن و ادله دیگر است .

معصومین دارای برخی مختصات بوده­اند، مثلاً نماز شب بر پیامبر واجب بوده و بر دیگران مستحب. مردان دیگر برای ازدواج باید حد نصاب را رعایت کنند اما پیامبر محدودیتی نداشت. مانند این خصایص دیگر از معصومین هم داشتند. اگر ما شک کنیم که عملی که معصوم انجام   می­دهد جزء خصایص اوست یا خیر؟ حکم می­کنیم که جزء خصایص او نیست، چون معصوم هم مانند افراد دیگر بشر است و اختصاصی بودن یک حکم نسبت به وی نیاز به دلیل دارد.

ب) سنت تقریری: تقریر معصوم یعنی این که عملی در حضور معصوم واقع شده و معصوم آنرا نهی یا رد نکرده باشد.

برای استناد به تقریر معصوم دو مقدمه استدلالی وجود دارد:

1- امر به معروف و نهی از منکر بر همه مسلمانان من جمله معصوم واجب است.

2- معصوم هیچ گاه واجبی را ترک نمی­کند.

با این دو مقدمه از تقریر معصوم دو برداشت می­شود:

1- هرگاه عملی در حضور معصوم از شخصی سر بزند و مورد ایراد معصوم واقع نشود، حداقل جایز بودن آن عمل استفاده می شود.

2- هر گاه یکی از واجبات در حضور معصوم انجام شود و معصوم به نحوه انجام دادن آن ایراد نکند معلوم می شود که آن عمل به طور صحیح انجام شده است.

برای حجیت تقریر دو شرط دیگر هم لازم است:

اولاً: معصوم کاملاً در جریان عمل قرار گرفته یعنی عمل را رؤیت کند.

ثانیاً: محظوری(عذری) برای امر به معروف و نهی از منکر وجود نداشته باشد.

ج) سنت قولی: سنت قولی در اصطلاح به روایت، خبر و حدیث اطلاق می­شود. پیامبر و معصومین (ع) همواره به اصحاب خود تأکید می­کردند که احادیث آنها را نقل کنند، همچنین ایشان تأکید داشتند که احادیث را از افراد ثقه «موثق» بشنوند و برای تشخیص صحت آن علاوه بر بررسی رجال احادیث را بر عقل و قرآن نیز عرضه کنند. این توصیه­ها باعث شد است که علم حدیث و رجال پدید آید در علم حدیث، احادیث به چند دسته تقسیم می­شود:

خبر متواتر:  تواتر از نظر لغوی یعنی پی در پی آمدن و از لحاظ علم حدیث یعنی حدیثی است که   عده­ای آن را نقل کنند که احتمال مواضعه (تبانی) بر کذب ممکن نباشد.

تواتر بر دو نوع است:

الف - تواتر لفظی

ب - تواترمعنوی

الف - تواتر لفظی آن است که عین لفظ حدیث متواتر باشد.

ب - تواتر معنوی زمانی است که خود حدیث متواتر نباشد اما از مجموع احادیث یک یقین اجمالی بدست آید.

2- خبر واحد: خبری است که به حد تواتر نرسیده است اگر چه بیش از یک راوی داشته باشد.

3- خبر صحیح: خبری است که سندش به معصوم متصل باشد و همه راویان عادل (ثقه) باشند.

4- خبر حسن: خبری است که سندش به معصوم متصل باشد و راویان آن امامی و ممدوح باشند، گر چه به عدالت همه آن تصریح نشده باشد.

5- خبر موثق: خبری است که سند آن متصل به معصوم باشد اما برخی از راویان، امامی نباشند، اما در نقل حدیث توثیق شده باشند.

6- خبر ضعیف: خبری است که سند آن متصل به معصوم نباشد یا بدون سند باشد یا برخی راویان فاسق باشند یا مجهول باشند.

* حجیت خبر واحد:

آیا خبری که متواتر نباشد حجیت دارد ؟

اگر خبری صحیح باشد ولی متواتر نباشد با استفاده از دلایل قرآنی و بیانات معصومین و دلایل عقلی حجیت دارد. برای تشریح موضوع به کتب اصول فقه مراجعه فرمایید.

اجماع

در اصطلاح علم اصول یعنی این که تمامی فقها از قدیم تا جدید بر نظری اتفاق کنند. طوری که نظر مخالفی نباشد.

اجماع در اغلب مذاهب اهل سنت حجیت دارد اما در فقه امامیه و نیز شافعی به طور مطلق حجت نیست. در فقه شیعه می­گویند اجماع حجیت دارد و دلیل حجیت اجماع این است که کاشف از قول معصوم است. (یعنی ائمه هم موافق این اجماع بوده­اند.)

دلیل کاشفیت این است که وقتی همه فقها بر روی مسأله­ای اتفاق نظر داشتند این نشان      می­دهد که اجماع بدون مستند نبوده و نشأت گرفته از نظر امام معصوم بوده است.

عقل

بر اساس حدیث شریف «کُلُ ما حَکَمَ به العقل، حکم به الشرع» احکام عقلی برای مجتهد در جهت استخراج احکام شرعیه حجیت دارد.

دلیل عقل بر دو قسم است:

 1- مستقلات عقلیه: منظور از مستقلات عقلیه آن سلسله احکام عقلی است که عقل به طور مستقل یعنی بدون دخالت شرع به آن حکم می کند مانند خوبی عدالت و بدی ستمگری.

2- غیر مستقلات عقلیه: به مواردی می­گویند که استکشافات حکم شرعی به تنهایی دخالت ندارد بلکه پس از دریافت حکمی از شرع عقل آدمی حکم می­نماید. مثلاً اگر عملی شرعاً واجب شد مقدمه آن عمل عقلاً واجب است مثلاً اگر حج واجب شد و مقدمه حج استطاعت باشد به حکم عقل تا استطاعت حاصل نشود حج واجب نمی­شود.

قیاس:

انواعی دارد که عبارتند از:

الف) مستنبط العله

ب) قیاس منصوص­العله

ج) قیاس اولویت

در فقه شیعه فقط قیاس منصوص­العله و قیاس اولویت حجیت دارد اما قیاس مستنبط­العله حجیت ندارد لکن این نوع قیاس و نیز مصالح مرسله و سدّ ذرایع در فقه اهل سنت اعتبار دارد که مطالعه تفصیلی به کتب مربوط ارجاع می شود.

اصول عملیه

در مواردی که به حکم واقعی جاهل هستیم یا در وجود یا فقدان آن شک داریم به وسیله دلایلی که آنها را دلیل فقاهتی ( اصل عملی ) می­نامند وظیفه مکلف ( انسان ) تعیین می­گردد. برخی از این دلایل عبارتند از: استصحاب، برائت، تخییر و اشتغال ( احتیاط )

* استصحاب

از ریشۀ صحبت و مصاحبت گرفته شده و در زبان فارسی به معنی همراه داشتن یا با خود داشتن می­باشد و در اصطلاح علم اصول ابقاء ماکان می­باشد و در مواردی به کار می­رود که حکم یا موضوع یا وصفی در گذشته معلوم باشد سپس مورد تأیید قرار گیرد در اینجا به باقی بودن حالت سابق حکم می­کنیم.

* ارکان استصحاب

استصحاب 2 رکن دارد:

الف) یقین سابق: یعنی این که نسبت به حکم یا موضوع یا وصف در زمان گذشته یقین وجود داشته باشد.

ب) شک لاحق: یعنی در مورد بقای حالت سابق، شک حادث شود.

* دلایل حجیت استصحاب

الف) عقل: چنان چه امری در گذشته محقق شده باشد و بعد احتمال از بین رفتن آن مطرح شود بقای آن مظنون است. این گونه استنتاج ناشی از استدلال عقل نظری است.

ب) بنای عقلا: این که ما حالت یقینی سابق را باقی بدانیم و به شک بعدی خود را اعتنا نکنیم قاعده­ای است که مورد قبول و عمل عاقلان عالم است.

ج) اخبار: در روایات متعدد به لزوم عدم اعتنا به شک لاحق در مقابل یقیین سابق تأکید شده است در حدیثی چنین آمده است: « وَ لا تَنقُز الیقین بالشَّک » یعنی یقین نباید با شک بعدی نقض گردد.

اصل برائت

هر گاه در مورد تکلیف واقعی از جهت حرمت و یا وجوب تردید شود و مکلف محکوم به برائت است، یعنی تکلیفی ندارد.

گفتیم اصل برائت در موارد تردید ( شبهه ) نسبت به حرمت یا وجوب می­شود. حال باید بدانیم که شبهات بر دو قسم هستند شبهه حکمی، شبهه  موضوعی.

شبهه حکمی: آن است که شک و تردید در حکم شرعی حرمت و وجوب باشد مانند این که مثلاً نمی­دانیم آیا شراب حرام شده است یا حلال است.

منظور از شبهه موضوعی این است که حکم کلی شرعی معلوم است اما در مصداق آن شک وجود دارد مثلاً می­دانیم که غصب مال دیگری حرام است اما نمی­دانیم که فلان مال، مال دیگری یا مال خودمان می­باشد.

* دلایل حجیت اصل برائت:

الف) کتاب خدا : تعدادی از آیات قرآن کریم دلالت بر اصل برائت دارند، مانند آیه شریفه: « ما کنا مؤذبین حتی نبعث رسولاً»

ب) سنت: در روایات متعددی به حجیت اصل برائت اشاره شده است مانند حدیث رفع که در بخشی از آن تکلیف به چیزی که بدان علم نداریم از دوش ما برداشته شده است.

ج) عقل: مستند عقلی اصل برائت قاعده مشهور عقلی « قبح عقاب بلا بیان» است. یعنی مؤاخذه راجع به چیزی که حکم آن بیان نشده است یا به اطلاع مخاطب نرسیده است زشت و ناپسند است.

اصل تخییر

گاهی وقتها اجمالاً به وجوب یا حرمت چیزی علم داریم اما تردید در دو مورد یا دو موضوع است. (دوران  امر بین المحذورین) مثلاً می­دانیم که روزه روز سی­ام ماه مبارک رمضان واجب است و گرفتن روزه روز عید فطر حرام است ولی نمی­دانیم که امروز روز سی­ام رمضان است یا روز عید فطر. در اینجا اصل تخییر به کمک ما می­آید و هر دو تکلیف برداشته می­شود یا در خصوص نماز ظهر جمعه و نماز جمعه دلیل داریم که یکی از آن دو واجب است اما نمی­دانیم کدام یک واجب است لذا هر کدام که بخوانیم دیگری ساقط می­شود.

اصل اشتغال

گاهی وقتها نسبت به اصل تکلیف شرعی علم و یقین وجود دارد اما متعلق تکلیف شارع بین دو یا چند چیز است. در این جا باید برای جلوگیری از ارتکاب حرام یا ترک واجب به احتیاط عمل نمود. مثلاً فروشنده­ای اموالش با مال مسروقه مخلوط باشد اما نتواند مال مسروقه را اخراج کند در این جا احتیاط آن است که اقدام به فروش نکنند یا مثلاً دو لیوان پُر از نوشیدنی موجود است و علم دارد که یکی مسکر است و دیگری غیرمسکر. در اینجا احتیاط آن است که هیچ کدام را میل نکند.

شبهه ای که موجب اجرای اصل احتیاط می­گردد اصطلاحاً به شبهه محصوره مشهور است. شبهه محصوره آن است که تردید بین دو یا چند چیز معین باشد لکن شبهه­ غیرمحصوره آن است که تردید بین مصادیق نامحدود باشد.

پایان

اسفراین

اِسفَرایـِن شهری است در شمال غربی استان خراسان شمالی. این شهر مرکز شهرستان اسفراین است.

اسفراین بین 56 درجه و 57 دقیقه تا 58 درجه و 7 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 40 دقیقه تا 37 درجه و 17 دقیقه عرض شمالی واقع شده است. این شهرستان از جنوب و جنوب غربی با شهرستان سبزوار، از شرق با قوچان و سبزوار و از غرب با بجنورد و شیروان همسایه است. ارتفاع شهرستان اسفراین از سطح دریا در بلندترین نقاط قله شاه جهان 3032 متر و در پست ترین نقطه حدود هزار متر می باشد. اسفراین در حاشیه جنوبی کوههای آلاداغ که خود در امتداد شرقی رشته کوه البرز قرار دارد و در قسمت جنوبی به ارتفاعات جغتای می پیوندد. مرکز شهرستان اسفراین شهر اسفراین و ارتفاع آن از سطح دریا 1260 متر است. قله شاه جهان در آلاداغ بلندتر از قله های دیگر کوههای شانو، دلقره، برمهان، پاتو، نادری، خیبران، ارسن، کول، گاوتیغ و قره داش است. ادامه کوههای آلاداغ در قسمت غربی شهرستان اسفراین با نام سالوک معروف است. رشته کوه دیگری که به موازات رودخانه جوین قرار دارد در جهت جنوب شرقی- شمال غربی، بین شهرستان های اسفراین و سبزوار امتداد پیدا کرده است. ارتفاع این رشته کوه از سطح دریا 1353 متر است و مهمترین آنها کوه تپه سیاه و هرده گچی می باشد..

اسفراین دارای نقاط تاریخی فراوانی می باشد و بیش از 25 بقعه از بزرگان و امام زادگان در این شهرستان وجود دارد. همچنین این شهر مشاهیر فراوانی را در خود پرورش داده است. ابو عوانه، ابو حامد، شیخ محمد رشیدالدین، شیخ جمال الدین احمد ذاکر گوریانی اسفراینی، احمدبن ابی طاهر اسفراینی، شیخ محمد رشیدالدین، رضی الدین علی لالای اسفراینی و ابو عباس فضل بن احد اسفراینی از جمله این بزرگان هستند.

قومیت ها

طبق اثر جواد زاده (1380)، مردم اسفراین از چهار قوم تشکیل شده اند که شامل تات ها (فارس ها)، ترک ها، کردها و هزاره ها (بربری ها) می باشند:

 1. تات ها فارسی زبا نهایی هستند که پس از کشتارهای مردم اسفراین در اواخر قرن دهم و اویل قرن یازدهم به روستاهای دوردست کوچیدند و اکنون در دو روستای نیش کیش و گنجدان یا گیجدان زندگی می کنند و دارای لهجه خاص و آداب و رسوم قدیمی خود هستند.

 2. کردها: در گذشته شاه اسماعیل، شاه عباس و نادر شاه افشار اغلب کردها را برای مرزداری و دیگر مسائل سیاسی به مناطق مختلف استان خراسان کوچاند. طوایف مختلف کرد عبارتند از کرمانج، کلهر، گوران، شادلو، زعفرانلو، میلانلو، ایزانلو، توپکانلو، دیرانلو که عموما در روستاهای شمالی و حومه اسفراین زندگی می کنند.

 3. ترک ها از ترک های تتار و جغتایی هستند و بیشتر در بخش بام اسفراین زندگی می کنند. فرهنگ آها سنگلاخ نام دارد و توسط امی علیشیر نوایی تالیف گردیده و یادگار دوران رشد آنهاست.

4. بربری ها که در زمان حکومت احمد خان ابدالی به نوار مرزی ایران کوچانده شده بودند و یا در دوره ناصرالدین شاه به ایران آمده بودند و توسط یکی از ملاکین و تجار معروف خراسان به نام رضا مهدوی رییس التجار به اسفراین آورده شده اند. بربری ها بیشتر در روستاهای قاسم آباد، کلاته بربرها، عباس آباد و چند روستای دیگر ساکن شده اند و بیشتر از طوایف چوره، پالانی، چارشانگی، خوجکه، لنگر، جاقوری و دیزنگی هستند.

شهر فعلی اسفراین از 19 محله تشکیل شده است و حدود 30000 متر مربع از خیابان های این شهر را خیابان های اصلی پوشش می دهند. صنایع اسفراین در دو کارخانه پنبه و کارتن سازی خلاصه می شود و غیر از آنها کارگاههای کوچک زیادی از جمله کارگاههای صنایع چوب، صنایع فلزی و صنایع ساختمانی وجود دارد. کارخانه کمپوت روستای کوشکی، کوره های آجر روستای اتیمز، کارخانه آسفالت شهرداری، کارخانه تولید ماکارونی و کارخانه بسته بندی خشکبار از دیگر صنایع اسفراین می باشند. در بخش های اسفراین همچون دهستان های حومه، زرق آباد، رویین، فرطان، میلانو، بام وصی آباد، انواع تولیدات کشاورزی و دامداری یافت می شود. سیب رویین و انگور اسفراین شهرت خاصی دارند و زمین های قابل کشت غلات، پنبه، زیره، هندوانه، خربزه، انگور و غیره به فراوانی در این شهرستان تولید می شود. کشت توت و پرورش کرم ابریشم، زنبورداری و دامداری از فعالیتهای دیگر روستاها و شهر اسفراین است. صنایع دستی اسفراین، پارچه بافی، قالی و قالیچه بافی، جاجیم بافی و گلیم بافی است. پارچه بافی بیشتر در روستاهای رویین، محمودی و ایرج معمول است.

آب و هوا

آب و هوای اسفراین معتدل است و منابع تاریخی نیز این بر این نکته تاکید دارند. اعراب اسفراین را بلقیس می خوانده اند که یادآور سرزمین های زیبای یمن بوده است. قسمت های جنوبی اسفراین به علت مجاورت با کویر دارای زمستان های سرد و تابستان های گرم و خشک می باشد. رودخانه های مهم اسفراین، بیداز و رویین و قره سو می باشند. قره سو اصلی ترین رود است که از ارتفاعات رشته کوههای آلاداغ و شاه جهان سرچشمه گرفته و شامل رودخانه های سنخواست، جاجرم، بیدواز، گرماب، رویین و غیره است. این رود پس از سیراب کردن جلگه جاجرم به طرف جنوب جریان یافته و به کالشور در جنوب سبزوار می پیوندد و سرانجام در کویر گم می شود. در بخش صنايع كارخانه ي لوله گستر اسفراين در صنايع فولاد و تهيه لوله هاي بي درز قطب مهمي در منطقه محسوب مي شود .

پوشش گیاهی

به غیر از درختان ارس که در بلندیهای شاه جهان، سالوک و ساری گل بطور پراکنده می رویند، اسفراین دارای 450000هکتار مرتع و جنگل می باشد. این جنگل ها که در ارتفاعات شمالی و شمال شرقی قرار دارند، اغلب از درختان پسته، انار، سماق، انجیر، زبان گنجشک، گلابی وحشی، ارغوان و ... تشکیل شده است. پوشش گیاهی منطقه را نیز گیاهانی چون پیاز کوهی، درمنه، خارشتر، بارهنگ، اسپند، قارچ، پونه، زرشک، بومادران، استاقدوس و غیره تشکیل می دهد.

حیات وحش

به علت وجود مراتع و جنگل ها، زیستگاه حیات وحش در قسمتهای زیادی از این شهرستان گسترده شده است. حیواناتی چون شغال، آهو، گرگ، گورکن، خرگوش، روباه، خوک، پلنگ، کفتار و بزکوهی در نقاط مرتع به ویژه در منطقه سالوک زندگی می کنند. منطقه حفاظت شده ساری گل در شمال شرقی اسفراین، با وسعت 28000 هکتار زیستگاه انواع وحوش و گیاهان می باشد.

تقسیمات کشوری

• بخش مرکزی شهرستان اسفراین
• دهستان آذری
• دهستان دامن کوه
• دهستان زرق آباد
• دهستان روئین
• دهستان میلانلو

شهرها: اسفراین

• بخش بام و صفی‌آباد
• دهستان بام
• دهستان صفی‌آباد

شهرها: صفی‌آباد

روستاها

روستاهای با بیشتر از هزار نفر جمعیت:

بخش مرکزی:

• دهستان آذری

اتيمز، فرطان كهنه، فرطان تازه، جوشقان، كوشكي

• دهستان دامن کوه

چهاربرج، سارمران، توي، خالدآباد

• دهستان زرق‌آباد

چهل‌حصار، زرق‌آباد

• دهستان روئین

روئین، سست، خوشین، ایرج، کلات

• بخش بام و صفی‌آباد
• دهستان بام

بام، دهنه اجاق

دانستنی های گردشگری اسفراین

موقعیت جغرافیایی:

شهرستان اسفراین با وسعتی حدود 5345 کیلومترمربع از شمال به شهر های بجنورد و شیروان، جنوب به شهرستان سبزوار در خراسان رضوی،غرب به شهرستان فاروج و شرق به شهرستان جاجرم محدود می شود.

شهر بلقیس:

در 3کیلومتری جاده اسفراین به سبزوار واقع شده ، این بنای عظیم گلی را می توان پس ازارگ بم دومین بنای گلی ایران دانست.

بنا از دو قسمت شهر و ارگ تشکیل شدهو دور حصار آن 29 برج قرار داشته است و از محوطه داخلی آن قطعات چینی های سبز رنگ وهمچنین چینی های گل و بوته دار لاجوردی بر زمینه سفید مربوط به عصر صفوی به دستآمده است.

بقعه شیخ محمد رشیدالدین:

بقعه شیخ محمد رشید الدین در 33 کیلومتریشمال شرقی شهرستان اسفراین و در حاشیه روستای بید واز قرار گرفتهاست.

بنای بقعه دارای طرحی هشت ضلعی است که گنبدی بر روی آن استوار شدهو در داخل بنا دو ردیف کتیبه گچبری نفیس تعبیه شده است. در بخشی از کتیبه گچبری کهباقیمانده شیخ محمد رشید الدین، نواده شیخ همام و نبیره شیخ احمد غزالی برادر اماممحمد غزالی معرفی شده است.

دهکده توریستی رویین در 27 کیلومتری جادهاسفراین به بجنورد و در دره ییلاقی سرسبز رویین قرار دارد. معماری روستا به شیوهپلکانی است که نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند. هنر عمده بانوان در اینمنطقه چادر شب بافی است.

پیشینهتاریخی:

آریایی ها پس از ورود به سرزمین وسیع ایران درنقاط مختلفی سکنی گزیدند که اسفراین یکی از آن نقاط محسوب می شود.

پس ازآن و پس از قدرت گیری قوم پارت اهمیت این منطقه بدلیل سکونت پارتیان در آن دو چندانگردید به گونه ای که در زمان اشکانیان و ساسانیان جزء مهمی از ابر شهر نیشابورمحسوب می گشت.

پس از اسلام اسفراین موقعیت و اهمیت خویش را حفظ نمود.

این شهر بارها در هجوم مغولان و تیموریان با نابودی و کشتار مواجه شداما هر بار پس از گذشت زمانی چند ، مجددا رو به آبادانی نهاد.

اسفراینبه دلیل قدمت و پیشینه تاریخی قوی دارای قلعه ها و تپه ها ی باستانی و مساکن قدیمیبسیاری است.

پارک ملیساریگان:

پارک ملی ساریگان که در کنار منطقهحفاظت شده آن قرار دارد در فاصله کوتاهی از اسفراین واقع شده و با بیش از 200 گونهگیاهی از تنوع مطلوبی برخوردار است و گیاهان دارویی فراوانی در این منطقه رشد میکند. از آن جمله میتوان به بومادران، تاج خروس، پیاز کوهی، چوبک، گل گاو زبان وخرفه اشاره نمود.

پارک ملی سالوک نیز مجاور منطقه حفاظت شده سالوک درشمال غربی اسفراین قرار گرفته و در دره های زاری، جوزی و چهار برج جنگل های پراکندهمشهود است. این منطقه زیستگاه پرندگان و حیوانات همچون آهو، قوچ، میش، گربه وحشی وپلنگ است .

برخی از جاذبه هایگردشگری و تاریخی:

دره ییلاقی بید واز

دره ییلاقی اردغان

آبشار زیبای توی

آبشارزیبای ایزی

مناظر طبیعی سیاه خانه

غار گسك

غارنوشیروان

غار گور پان

کاروانسرای راونیز و...

اسفراین کهن یکی از شهرهای مهم خراسان بوده است پس از برقراری حکومت مشروطه از سال 1324 هجری قمری برابر با 1285 هجری شمسی تا سال 1316 هجری شمسی  ولایات اسفراین خود دارای سه بلوک شامل : بالا ولایت (مرکز آن میان آباد ) میان ولایت و پایین ولایت ویکی از ولایت هیجده گانه خراسان و سیستان بوده است . براساس قانون تقسیمات کشوری و وظایف فرمانداری و بخشداری مصوب 16 آبانماه سال 1316 هجری شمسی استان خراسان دارای هفت شهرستان گردید : که از اسفراین به عنوان یک شهرستان مستقل نام برده نشد.

در سال 1329 خراسان دارای یازده شهرستان شد و اسفراین با دهستانهای میان آباد جاجرم , سنخواست و شوقان (شقان) به صورت بخش جداگانه و تابع شهرستان بجنورد بود. این وضعیت تاسال 1339 ادامه یافت و هریک از بخشها و آبادیهای کنونی شهرستان اسفراین از لحاظ تقسیمات کشوری تابع حوزه شهرستان قوچان , سبزوار و بجنورد بودند .

بر اساس قانون 1339 خراسان 15 شهرستان شد. د راین سال بخش اسفراین از شهرستان بجنورد و بخشهای جغتای و بام و صفی آباد از شهرستان سبزوار جدا و تبدیل به شهرستان اسفراین شدند . در  تیرماه سال 1339 شهرستان اسفراین به مدت پنج ماه دارای سه بخش حومه ، جغتای , بام و صفی آباد بود ؛ اما در آذر ماه همین سال جغتای از شهرستان اسفراین جدا و ضمیمۀ شهرستان سبزوار گردید .

از آذر ماه سال 1339 تا پایان 1346 شهرستان اسفراین شامل بخشهای حومه (به مرکزیت میان آباد ) و بام و صفی آباد بود . در این سال طبق قوانین مصوب در محدودۀ شهرستان اسفراین ، دو بخش و هفت دهستان ایجاد گردید . بخش مرکزی با دهستانهای (حومه ، رویین ، زرق آباد ، پرتان ، میانلو یا میلانلو ) و بام و صفی آباد با دهستانهای (بام و صفی آباد) . تا آبان ماه 1379 تنها نقطۀ شهری شهرستان اسفراین شهر اسفراین بود . از آبان ماه همین سال صفی آباد نیز به شهر ارتقا یافت .

 موقعيتجغرافيايي اسفراين       

جمعیت و مساحت شهرستان اسفراین :

مساحت شهرستان اسفراین 5023 کیلومتر مربع است که دارای 2 بخش و یک شهر می باشد . بر اساس آمار جمعیت سال 1375 و آخرین تقسیمات کشوری تا تابستان 1377 جمعیت شهرستان اسفراین  118581 نفر بوده است که که41062 نفر ( 21199 نفر مرد + 19863 نفر زن ) در نقاط شهری و 77519 نفر (37657 نفر مرد + 39615 نفر زن ) در نقاط روستایی استقرار دارند . تراکم جمعیت1/24 نفر در کیلومترمربع است که در مقایسه با تراکم نسبی جمعیت استان(3/19 نفر) می باشد.

اقوام ساکن در شهرستان اسفراین را قوم فارسی ، کرد (کرمانج ) و ترك تشكيل مي دهند كه آمار آنها به شرح زير است :

1) قوم فارس 41402 نفر ( 8778 خانوار ) . نام منطقه غالب : شهر اسفراين

2) قوم كرد 52391 نفر ( 10888 خانوار ) . نام منطقه غالب : شهر و بخش مركزي

3) قوم ترك 23886 نفر ( 5128 خانوار ) . نام منطقه غالب : بخش بام و صفي آباد

  موقعيت و حدود جغرافيايي شهرستان اسفراين

اسفراين يكي از شهرستانهاي استان خراسان است كه با مساحت 5345 كيلومتر مربع در شمال غربي استان بين 56 درجه و 57 دقيقه تا 58 درجه و 7 دقيقه طول شرقي و 36 درجهو 40 دقيقه تا 37 درجه و 17 دقيقه عرض شمالي واقع شده است .

اين شهرستان در دامنه جنوبي كوههاي آلاداغ ودر جنوب و غرب كوه شاه جهان قرار گرفته است .

از شمال به شهرستانهاي بجنورد و شيروان از جنوب و جنوب غربي به شهرستان سبزوار ، از شرق به شهرستانهاي قوچان و سبزوار و از غرب به بجنورد محدود است . ارتفاع آن در بلندترين نقطه 3032 (قله شاه جهان ) و در پستترين نقطه حدود 1000 متر ( خروجي دشت آبادي سرخ چشمه ) از سطح دريا مي باشد .

تا قبل از سال 1369 همسايه شرقي اسفراين ، شهرستانهاي قوچان و نيشابور بودند . در اين سال قسمت نيشابور كه با اسفراين هم مرز بود به شهرستان سبزوار داده شد و در نتيجه شهرستان سبزوار با اسفراين هم مرز شد .

مركز شهرستان ، شهر اسفراين است كه در 57 درجه و 30 دقيقه طول شرقي و 37 درجه و 4 دقيقه عرض شمالي واقع شده و بر سر راه بجنورد – سبزوار قرار گرفته است . ارتفاع آن از سطح دريا 1،260 متر مي باشد .

آب و هواي اين شهر ، نيمه خشك با زمستانهاي سرد و تابستانهاي معتدل است . از لحاظ اقتصادي به طور كلي اسفراين ، ناحيه كشاورزي است و انواع مختلف محصولات در آن به دست مي آيد .

اسفراين از لحاظ سياحتي و گردشگري

اسفراين شهري است زيبا داراي آثار تاريخي بسيار ديدني . جغرافي نويسان مسلمان ، از جمله يعقوبي، مستوفي و صاحب كتاب حدود العالم آنرا شهري آباد و خوش آب و هوا توصيف كرده اند .

اين شهر زادگاه انوشيروان است . خورشيد روزهاي اين شهر عقربه هاي ساعت دروني انسان را به زمان اشو ابراهيم زر داشت و ماه قشنگ شبهاي اين شهر عقربه هاي ساعت دروني انسان را به زمان قمر بني هاشم مي كشاند . البته اسفراين از ديرگاه خواستگاه فرهيختگان ، عرفا و ادباي بسياري بوده است كه سيمرغ انديشه آنان براي هميشه تاريخ ، در وراي آلاداغ در پرواز است . مزيد به آن ، طبيعت زيبا ، ابنيه تاريخي ، امامزاده ها و غارهاي طبيعي اين شهر كهن ، پيوسته آنرا مورد توجه شرق شناسان قرار داده است تا جايي كه « هرمان اندلت » كانادايي كه كتاب ارزشمند نورالدين عبدالرحمن كسرقي ( كشف الاسرار ) را تصحيح نموده از كسرق ديدن كرده است .

جلگه اسفراين ، دنباله دشت نيشابور است كه شمال آن را رشته كوه البرز در بر گرفته كه در هر محلي به نامي خوانده مي شود . در بام و صفي آباد به نام « جهان و ارغيان » و در اسفراين به نام  « شاه جهان » و در نيشابور به نام « بينالود » و در بجنورد « آلاداغ » . ارتفاعات هرده جوين ( رشته اسفراين ) بين شهرستان اسفراين و سبزوار كه در جهت جنوب شرقي و شمال غربي كشيده شده و به موازات رودخانه جوين قرار دارد . ارتفاع اين رشته به نسبه كم است . مهمترين ارتفاعات يا قلل هرده جوين ، كوه تپه سياه و هره گچي است كه بلندترين نقطه آن 1353 متر ارتفاع دارد . مهمترين رودخانه اسفراين (قره سو) است كه از شرق به غرب از شاخه هاي فرعي رودخانه هاي : گرماب،سرخ آب،كال ولايت،بيدواز،رويين،سنخواست،جاجرم تشكيل مي شود كه همگي در قسمت شمالي قره سو هستند. اين رودخانه در حقيقت زهكش دشت اسفراين و اصلي ترين رودخانه آن مي باشد كه از ارتفاعات قوچ خوار و دشت صفي آباد واقع در جنوب شرقي حوضه آغاز و از جنوب شرقي در جهت شمال غرب جريان مي يابد . رودخانه هايي كه از ارتفاعات شاه جهان و آلاداغ سرچشمه مي گيرند ، پس از تغذيه دشت اسفراين ،به قره سو مي پيوندند و از طريق اين رودخانه به كوير خار توران و كوير مركزي مي ريزند.در شهرستان اسفراين دو نوع پوشش گياهي طبيعي قابل تشخيص است ،يكي جنگلهاي و مراتع و دومي گياهان و بوته ها و درختچه ها ي پراكنده .بر اساس آمار اداره كشاورزي اسفراين ،سطح جنگلها و مراتع اين شهرستان در حدود 450000 هكتار مي باشد كه نسبت به كل اراضي زراعي تحت آيش و كشتهاي مختلف و باغات كه حدود 75000 هكتار است رقم قابل ملاحظه اي را تشكيل مي دهد . در اين جنگلها كه در ارتفاعات شمالي و شمال شرقي قرار دارند ، درختان و درختچه هايي مانند پسته ، انار، سماق، زبان گنجشك، انجير، زلزالك، ارغوان، ذغال اخته، گلابي وحشي، سنجدوحشي، (دردره ها) وغيره را مي توان نام برد .در ارتفاعات ساري گل ، سالوك وشاه جهان جنگهاي پراكنده اي از درخت ارس نيز وجود دارد كه در حقيقت نمي توان به آنها جنگل اطلاق نمود.اين درختان توسط اداره محيط زيست شهرستان اسفراين حفاظت مي شود.

پوشش گياهان و بوته ها و درختچه هاي پراكنده نيز شامل دو قسم هستند .اولي شامل منطقه شمال و شمال شرقي كه كوهستاني هستند مي باشد.گياهان موجود در اين نواحي بيشتر شامل گونه هايي از قبيل انواع گون ، قياق، پياز كوهي، فرز، درمنه ، خارشتر، بارهنگ، ورك، اسپند، پونه، قارچ، زرشك دانه دار (كه رنگ آن تيره تر و مزه اش ترشتر از زرشك معمولي است وبه آن زرك مي گويند)،قسني،استاقدوس،قرپچ (كه قبلاً به عنوان ماده اي شستشو استفاده مي شده است)،نخود وحشي،بومادران و .... است . البته نوعي گون به نام Astragalus Siliquosus Boiss در شيب شمالي كوه شاه جهان از طرف روستاي در پرچين در ارتفاعات 2500-1700 متر مشاهده مي شود . گون از نظر اقتصادي حايز اهميت خاص است همه ساله مقدار قابل توجهي كتيرا از آن به دست مي آيد.

دومي شامل منطقه جنوب و جنوب غربي كه شامل تپه ماهور و تپه هاي به نسبت مرتفع هستند؛ مي شود گياهان موجود در اين منطقه شامل گونه هايي : درمنه،تلخ بیان ، خار زرد ، وخاربادبر، بومادران، ساليكور نيا و سالسولا،اسپند، درمنه دشتي، بادبر و... مي باشد. قسمتهايي از مراتع شمالي ازجمله اطراف روستاي سارمران ( زادگاه اين محقق ناچيز خدا ) و ارتفاعات شاه جهان به دليل وجود شكار فراوان از زمان رژيم گذشته حفاظت شده اعلام شده است .

يكي ديگر از جاذبه هاي ديدني اسفراين حيات وحش اين شهرستان است . در واقع شهرستان اسفراين به دليل موقعيت جغرافيايي و وجود مراتع و جنگلهاي پراكنده زيستگاه مناسبي براي حيوانات وحشي بوده  و هست .درحال حاضر عمده ترين آنها عبارتند از: پلنگ،كفتار،گرگ، خوك، روباه، شغال،گربه وحشي ،گوركن، سمور، خرگوش، تشي، بزكوهي، قوچ و ميش وحشي و آهو.  شغال وگوركن وخرگوش بيشتردر دشتها ديده مي شوند .

آهو،روباه،گرگ وخوك هم در دشتها و هم در ارتفاعات زندگي مي كنند، قوچ و میش وحشی , بز کوهی , سمور , گربه وحشی , پلنگ , تشی و کفتار هم بیشتر در ارتفاعات بویژه ارتفاعات سالوک زندگی می کنند , البته ناگفته نماند كه تمامي اين حيوانات تحت حفاظت اداره محيط زيست اسفراين هستند.علاوه بر حيوانات فوق انواع مختلف مار از جمله مار افعي و كبري ، انواع پرندگان همچون جغد ، چوپ پا ، بوف ، سبزقب ، زاغي ، كپك ، تيهو، زنبور، خوره، قرقاول، پرستو، لاشخور، انواع گنجشك، انواع بلبل، بلدرچين، سينه سرخ و...نيز در اسفراين وجود دارند.

اسفراين يعني (Spehr Adwin) كه يك واژه پهلوي ، اوستاي است، اسپهر به معني آسمان نهم و آدوين كه واژه آدينه نيز از آن گرفته شده تلفظ قديمي و املاي واژه آيين است، در واقع مي توان گفت كه اسفراين اجرا كننده آيين و مراسمات آسمان نهم بوده ؛ هست و مي باشد و اين درحالي است كه بعضي ها حتي تا آسمان هفتم هم به سختي رفتند . براي اسفراين نامهاي زيادي آورده شده كه از تكرار آنها پرهيز كرده ولي ،ياقوت حموي مؤلف معجم البلدان به نقل از ابوالقاسم بيهقي درباره نام اسفراين نوشته است:اصل آن(أسپر آيين) بوده است و مركب از أسپر يعني سپر و آيين يعني عادت و روش است . به نظر وي اسفراين سرزمين سلحشوران وجنگاوران بوده ،چنانكه از دوره اشكانيان به عنوان دژ مستحكم پارتها به شمار مي رفته است . اسفراين از دوره باستان در مسير شاهراه تجارتي نيشابور به گرگان يعني جاده ابريشم ،قرار داشته است وهمواره به عنوان سدي در مقابل هجومها وحملات بوده و بدين جهت به چنين اسمي مشهور شده است. كشتارهاي دسته جمعي بسياري از مردمان اين سامان ضمن  فتنه هاي بزرگ تاريخ ، حكايت از روحيه حماسي و دلاوريهاي مردم اسفراين دارد . ياقوت حموي در اين باره مي گويد : اسفراينييان همواره با خود سپر و وسايل رزم حمل مي كرده اند و از قديم به حمل سپرها شناخته شده اند از شهرستان به نام أسپرايين ناميده شده است .

منابع متفق القولند كه اسفراين در دوره ساسانيان به زيبايي و سرسبزي و نيكويي آب و هوا زبانزد بوده است . حادثه مهمي كه در رابطه با تاريخ اسفراين درباره ساسانيان و وجه تسميه آن شايان ذكر است ، رويداد بركناري قباد پدر انوشيروان از پادشاهي (496م) و فرار ايشان از طريق استان ( نيشابور ) به همراه زرمهر فرزند شوخرا كه قباد را در احياي تاج و تخت از دست رفته ياري نمود و توقف قباد در اسفراين و ازدواج وي با دختر مرزبان يا دهگان يا كنارنگ اسفراين و يا فريمان اسفراين است . چنانكه آباداني و سرسبزي را « مهرگان » ناميد . سپس وي به سرزمين هپتاليان رفت و به جستجوي كمك نظامي بر آمد و بدان دست يافت و سرانجام به سال 499 ميلادي به همراه سپاهيانش به مهرگان آمد و همسر و فرزند خود انوشيروان يا نوشين روان را همراه كرد و به مداين بازگشت از اين رو انوشيروان را به انتخاب مادرش ايراندخت يا نيودخت به اسفراين و زادگاه وي در مداين ، نيشابوري و اسفرايني مي خواندند . وجه نامگذاري نوشين روان و مهرگان ( شادي روان ) نيز بي ارتباط با يكديگر نيست ، چنانكه « ياقوت» مهرگان را « فرح النفس » معنا كرده است . از آن جايي كه اسفراين و ناحيه مهرگان قبل از اسلام از جمله پايگاههاي رواج ميتراييسم :[ = مهرگرايي ] بوده است و هنوز هم شواهد و قراين و مظاهر اين آيين در اين منطقه وجود دارد و جشن مهرگان نيز در قديم جشن ميترا يعني خداوند نور و آفتاب بوده و از 16 مهرماه آغاز و تا روز21 مهرماه ، يعني رام روز پايان مي پذيرفت و تا عهد اسلامي دربار غزنويان برگزار مي شد ؛ نيز بي ارتباط با اينگونه نامگذاريها و اينگونه آيين نيست . چنانكه پادشاه خراسان در اين روز خلعتهاي خزاني ( پاييزي) و زمستاني را به سران سپاه مي بخشيدند و مردم در « رام روز » به يكديگر چنين دعا مي كردند : « هزار سال بزي » .

باري جشن مهرگان به خاطر هدايايي كه توسط دهقانان ( زمينداران و صاحبان ملك) به خلفاي اموي داده مي شد ، در دوره اسلامي نيز با همان اهميت قبل از اسلام خود باقي بوده است . بنا به گفته قلقشندي مؤلف صبح الاعشي : « بدين سبب كسري قباد اسفراين را مهرگان ناميد ، چون كه مهرگان يكي از عيدهاي ايرانيان و مطبوعترين اوقات فصلهاي سال است و به خاطر سرسبزي و طراوت و خوشي هواي اسفراين بدين نام خوانده شده است .» يعقوب بن اسحاق كندي فيلسوف و موسقيدانان قرن دوم و سوم هجري در رساله موسیقي خود و ابن خرداد به جغرافيدان و موسیقيدان قرن سوم هجري در كتاب « مختارات من اللهو و الملاهي » كه به كوشش پدر اگتاتيوس ( اغناطيوس ) چاپ و منتشر شده است .

مهرگان و اسفراين را در زمره الحان هشتگانه موسیقي ايران زمين در دوره ساسانيان در عهد بهرام پنجم ساساني بر شمرده اند . ابن الحان بنا به گزارش كندي عبارتند از :

 « 1. شسم 2. اپرن ( اپرين = افربن ) 3. اسپرايين 4. سبدار(شبديز) 5. نيروزي ( نوروزي ) 6. مهرگان 7. مادز (ماهور) و ...

ابن خرداد نيز مقامها را بدين شرح نوشته است : «1. بندستان 2. بهار 3. ماذر و استان (ماه در بستان) 4. شسم (نسيم) 5. قبه گبه يا گوه Goveh احتمالاً همان جوين 6. ابرين ( آفرين ) 7. ابرنيه (ابزنه) 8. اسپراس ( اسپرايين ، اسفرائين ، اسفراين ).»

مورخين قدمت تاريخي اسفراين را با قوچان كه در قديم با نامهاي (آسااك ، استائنه ، استوا ، خبوشان ، خوجان ، قوچان ) بوده است ، يكي مي دانند . با توجه به منلبه و مآخذ و شواهد و قراين ، به نظر آقاي فسنقري ، منطقه اسفراين در ادوار تاريخي قبل از اسلام با نامهاي استوئن ، اسپرايين ، مهرگان ، و در دوره اسلامي با نام اسفراين كه تحول يافته اسپرايين است ، به حيات تاريخي خود ادامه داده است . اگر چه درباره گذشته بسيار دور اسفراين ، منابع كمتر به آن پرداخته اند؛ اما آثار تاريخي ، موقعيت جغرافيايي ، سبك معماري شهر و نامهاي آباديهاي آنكه هر كدام ريشه در نام اقوام ، پادشاهان حاكم بر ناحيه ، آداب و سنن و اعياد خاص گذشتگان اين سامان دارد ، قرايني بسيار قوي و شواهدي قريب به يقين اند . امروزه بقاياي كهندژ اسفراين كهن « شهر بلقيس » مشهور است .

قشنگترين تفرجگاه جديد التاسيس در اسفراين پارك قائم و هتل درجه 1 آن است . اين پارك داراي پلاني به شكل كشتي است و از نظر توپوگرافي در مكان مرتفعي در شمال اسفراين قرار دارد و از چشم اندازهاي زيبا و مناظر طبيعي فرح بخش و بسيار جالبي برخوردار است . مساحت اين پارك 230 هزار متر مربع آن درختكاري از نوع سرو و كاج  و نوع ديگر است و هزار متر مربع آن گلكاري شده است . زيرا اكثر درختان سكويي براي استراحت گردشگران نصب شده است . پارك قائم اسفراين با امكانات رفاهي و تفريحي و بهداشتي مناسب همواره پذيرايي مهمانان و مسافران عزيز مي باشد . امكانات قايقراني ، آبشارهاي زيبا با نورپردازيهاي جاذب و جالب ، شهربازي كودكان ، بوفه قوري ( مخصوص چاي ، بستني و تنقلات ) ، رستوران درجه يك و سكوهاي زيبا براي اطراق مشرف بر استخرهاي قايقراني و كل فضاي شهربازي مجموعه اي از بهترين امكانات تفريحي است كه در پارك قائم اسفراين فراهم آمده است . ومجسمه بلال حبشي اذان گوي رسول گرامي اسلام (ص) بر بلندترين تپه شرقي پارك و پخش اذان ، دل مؤمنان را صفاي ويژه اي مي بخشد ، ازاين رو نمازخانه با امكانات بهداشتي نيز در پارك جهت رشد معنوي ميهمانان فراهم شده است . رستوران پارك قائم كه در بلندترين مكان و به منزله ( عرشه كشتي ) است ، به صورت شبانه روزي با پرسنل مجرب آماده پذيرايي است . از آنجايي كه محدوده اين پارك كوهستان با تپه هاي متعدد محصور شده،تمهيدات پوشش گياهي ودرختكاري قابل توجهي به وسيله شهرداري محترم اسفراين دراين پارك معمول شده است . بنابراين پوشش گياهي بسيار متنوعي با گونه هاي آتري پلكس ( Atripleks) و تاق به زيبايي فضاي اطراف اين پارك افزوده است ، مهمترين ويژگي پارك آب وهواي بسيار متنوع آن مي باشد كه به چگونگي موقعيت جغرافيايي آن بستگي تام و تمام دارد . مشرف شدن روستاي سرسبز حسن آباد و باغات متعدد منطقه كاهي و نهر كاهي كه شعبه اي از رودخانه پر آب بيد وازو عبور آن از حاشيه شرقي پارك ،طراوت و شادابي و اعتدال خاصي به فضا و هواي پارك بخشيده است.شبانگاهان آسمان صاف و پر ستاره اسفراين بر فراز بلنديهاي پارك ديدنيتر از هر جايي ديگر است ، نگاهي به كل شهر اسفراين كه زير نگين بلندهاي پارك قائم با نورهاي بي شمار سوسو مي زنند با شبهاي به ياد ماندني وخاطره هاي فراموش نشدني اي را براي هر بيننده اي فراهم مي آورد . مجموعه كوههاي سر سبز پارك واطراف آن محيطي مناسب براي كوهپيمايي خانوادگي در سحرگاهان است كه بر روي تمام ميهمانان عزيز آغوش گشوده است .

سوغاتاسفراين       

عسل

عسل اسفراین به دلیل تنوع در گیاهان داروئی و کوهی این شهرستان از مرغوبیت خاصی برخوردار است که هم اکنون بالغ بر 8000 کلنی و 250 عضو فعال و غیر فعال در شرکت تعاونی زنبورداران شهرستان تحت پوشش داشته و سالانه حدود یکصد تن عسل تولید می کند . درحال حاضر هم تولید و عرضه عسل بیش از تقاضا بوده و نرخ آن نسبت به سایر مواد غذایی از قبیل پنیر , انواع مرباجات و شکلات پائین است.

 قالیبافی

 شرکت تعاونی فرش دستبافصفی آباد در سال 1375 تشکیل گردید که در حال حاضر با  295 عضو مشغول فعالیت است. ازجمله خدماتی که شرکت تعاونی به اعضاء ارائه می نماید می توان به این موارد اشارهکرد: 1) تامین مواد اولیه مناسب و با کیفیت به منظور ارتقاء کیفیت تولیدات

 2)بازاریابی و فروش تولیدات اعضاء و جلوگیری از سوء استفاده عوامل واسطه و سودجو , همچنین برگرداندن سود حاصل از فروش تولیدات به اعضاء

 3) ارائه خدمات آموزشی ومشورتی به اعضاء

 4) ارائه خدمات مطالعاتی و تحقیقاتی مورد نیاز

 5) گرفتن تسهیلاتبانکی بلند مدت برای اعضاء

كشاورزي و دامداري        

طبق گزارش کار مدیر جهادسازندگی اسفراین آقای مهندس عظیمی : پس از پیروزی انقلاب اسلامی در 91 روستا عملیات برق رسانی به پایان رسیده , بالغ بر 75 کیلومتر شبکه فشار متوسط , 186 کیلومتر شبکه فشار ضعیف و 86 دستگاه پست هوائی احداث گردیده و همچنین 115 حلقه چاه کشاورزی برقی شده و به طور کلیه 97 درصد جمعیت روستا از نعمت برق برخوردار شده اند.

کنترل سیلاب و رسوب , حفظ آب و خاک , تغذیه سفره های آب زیر زمینی , ایجاد اشتغال و درآمد , تبدیل اراضی دیم و کم بازده به درختان مثمر بادام و یونجه دیم از اهداف مهم آبخیزداری بوده است که با عملیات گسترده خاکی , احداث خشکه چین و گابیون انجام شده بیش از هزار هکتار مرتع حفاظت و قرق شده , ایجاد سد خاکی , بند انحرافی , دیوار ساحلی و استخر کشاورزی , لایروبی قنوات و آزمایش پمپاژ چاه کشاورزی انجام شده است.

عمده محصولات زراعی تولیدی شهرستان گندم , جو , پنبه , زیره , گوجه فرنگی , لوبیا , چغندرقند , سیب زمینی و محصولات باغی مانند سیب , گلابی , انگور , بادام , گیلاس , آلبالو و زردآلو می باشد. اسفراین در زمینه کشت زیره آبی از نظر سطح کشت و تولید در واحد سطح رتبه اول را در استان خراسان دارد در زمینه کشت لوبیا قرمز و یونجه دیم رتبه دوم , در زمینه کشت کنجد از نظر تولید در واحد سطح رتبه دوم و در زمینه کشت هندوانه بذری و نخود دیم و عدس دیم از نظر تولید در واحد سطح رتبه سوم در استان خراسان را دارد.

شرکت تعاونی کشاورزی گاوداران شهرستان اسفراین با 850 عضو فعال و تولید روزانه  10 تن شیرخام  یکی از تعاونیهای فعال و پر تلاش این شهرستان است که عمده فعالیت تعاونی بیشتر در راستای رفع نیازها و مشکلات دامداران و خدمات رسانی به آنان می باشد که عمدتا شامل تهیه و توزیع علوفه , همچنین خرید شیر از دامداران و تشکیل کلاسهای آموزشی برای راهنمایی و آموزش دامداران بوده است. مهمترین خدماتی که تعاونی به اعضای تحت پوشش ارائه می دهد عبارتند از :

 1) تهیه علوفه مورد نیاز دامداران و توزیع بین آنها

 2) خرید و جمع آوری شیر تولیدی اعضاء و تحویل به کارخانجات فرآورده های لبنی

 3)فروش جوانه گاوهای گوشتی اعضاء

مصوبات

وظایف سازمانی مصوب شهرداریها

·        در یک تقسیم بندی کلی می توان وظایف محوله به شهرداری بر طبق قانون شهرداری را به 4 دسته عمرانی , خدماتی , نظارتی و رفاه اجتماعی تقسیم نمود. وظایف عمرانی مواردی نظیر احداث خیابان و فضای سبز , وظایف خدماتی مواردی مانند تنظیف معابر و دفع زباله , وظایف نظارتی مواردی مانند صدور پروانه ساختمان و نظارت بر امور صنفی اصناف و رفاه اجتماعی مواردی نظیر تاسیس نوان خانه و احداث مساکن ارزان قیمت برای نیازمندان را در بر می گرفت.

·        وظایفی نیز که به عهده شهرداری است به چند بخش اصلی تقسیم می شود :

ابتدا بخشی که مربوط به کنترل و نظارت بر عملکرد اصناف است. بخش دیگر مربوط به مسائل شهرسازی , معماری و سیمای شهری است و بالاخره بخشی که در زمینه خدمات مورد نیاز شهر از قبیل نظافت سطوح شهری و نگهداری فضای سبز و دیگر موارد مشابه می باشد در بخش نخست وظایف که عمدتا توسط قانون شهرداری بخصوص ماده 55 آن معین شده اند , وظایفی بندی شرح قرار دارند :

الف) تهیه و تعیین میدان های عمومی برای خرید و فروش اوراق و ....

ب) جلوگیری از ایجاد و تاسیس کلیه اماکن که به نحوی از انحا موجب بروز مزاحمت برای ساکنین یا مخالف اصول بهداشت در شهرهاست.

ج) صدور پروانه کسب برای اصناف و پیشه وران

در بخش دوم , طیف وسیع تری از وظایف که عمدتا توسط قوانین متاخر بر قانون شهرداری معین شده اند , قرار دارند و وظایفی بدین شرح وجود دارند :

الف ) تامین نیازمندی های شهری , اعم از احداث و اصلاح و توسعه معابر , ایجاد پارکها و پارکینگ ها

ب) تهیه طرح و برنامه برای شعر

ج) حفظ حریم شهر و نظارت بر استفاده از اراضی و ساختمانها

د) نظارت بر امور تفکیک زمین

هـ) نظارت بر فعالیتهای ساختمانی

در بخش سوم مجموعه ای از وظایف خدماتی شهرداری قرار دارد که چنین وظایفی را دربر می گیرد:

الف) حفظ و نگهداری پارکها و باغهای عمومی

ب) نظافت سطوح شهری

ج) رفع سد معابر عمومی

د) اداره غسال خانه و گورستان

هـ) خدمات آتش نشانی

و) جمع آوری زباله , نخاله و فضولات ساختمانی

به نظر می رسد با توجه به اهمیت نسبی و مهم بودن برخی از وظایف سازمانی شهرداری ها , وظایف سازمانی در بخش های کلیدی زیر قابل تفکیک باشند:

1)     وظایف شهرسازی

2)     وظایف عمرانی , فنی , معماری

3)     وظایف خدماتی

4)     وظایف مربوط به کنترل و نظارت بر عملکرد اصناف , که تمامی این وظایف به گونه ای با طرح های توسعه شهری در ارتباط بوده و از سویی دیگر وسعت و دامنه وسیع وظایف شهرداری بر لزوم جامع بودن برنامه ریزیها در طرحهای توسعه شهری , تاکید دارد. چرا که در حقیقت شهرداریها از زمان تاسیس و تشکیل در هر محل نقش بسزایی در خدمت رسانی در زمینه های مختلف زندگی شهری به عهده دارند و تحقق اهداف در چنین سازمان گسترده ای محتاج برنامه ریزیهای جامع شهری است.

وظایف مدیریت شهرسازی

اهم وظایف آن نظارت بر اجرای ضوابط طرح تفضیلی , نظارت بر تحقق یافتن عملکردهای پیشنهادی طرح جامع , صدور پروانه ساختمانی و تهیه طرحهای شهرسازی است که با تخصیص حدود 100 پست برای معاونت شهرسازی در قالب مدیریتهای :

1)     مدیریت نظارت بر اجرای ضوابط طرحهای تفضیلی

2)     مدیریت طرحهای تفضیلی

و نیز ایجاد واحدهای شهرسازی در مناطق شهرداری به وظایف شهرسازی عمل می گردد.

سازمان تفضیلی (اداری) شهرداری:

·  مدیریت امور شهرسازی و معماری

بخش ها و روستاهایاسفراین

  بخش مرکزی :

 دهستان میلانلو : قزاقی – کلاته حبیب – کلاته پیاله – پرکانلو – سارکانلو – انوشیروان – دنج – برستو – شور – قلعه سفید – گنج دان – پندار(پلنگ دره) – بیدواز – حسن آباد – اردغان – سرخ قلعه – درپرچین – کریم آباد علیا – کریم آبادسفلی – جان احمد – حصار کاظم آباد – سرچشمه

دهستان روئین : ایرج – امین آباد – عراقی – آب بخش – کلات – محمودی – روئین – شیرویه – سست – کریم آباد – بزنج – فریمان – کبوترخانه – برج – خوشینبالا – حصار کردها – آهنگران – باغی – گرمه خوش – اکبرآباد – حصاری آستانه – گرمه – مراغه – دوری – کلاته سادات – کسرق – سینان .

 دهستان زرق آباد : زرق آباد – رحیم آباد – علی آباد – کلاته بزرگ – گرازپی – قلعه نو – تقی آباد – کلاته بیش کش – کلاته شور – آجقان – مهرآباد – فتحآباد – جعفر آباد – درازپی – عمارت – علی مراد خان – اسماعیل آباد – مهدی آباد – کوران – حسین آباد – زمان آباد – ابراهیم آباد – قنبرآباد – ادکان – چهل دختران – سرخ چشمه – گورپان – نیش کش – چهل حصار – خیر آباد .

 دهستان آذری : کشتان – جوشقان – فیروزآباد – کوشکی – پشت جوی – فرطان – ایزی – قاسم آباد – عباس آباد – دولت آباد – کلاته میرزا رحیم

تعزیه خوانی در روستای سینان اسفراین

اصطلاح تعزیه از عزا گرفته شده است به معنای غم و اندوه و اصطلاح تعزیه خوانی یعنی احساس و ابراز همدردی با امامان و خاندان پاک از طریق نقش ایفا کردن می باشد.

مراسم تعزیه خوانی در روستای سینان همه ساله از اول محرم تا دهم محرم برگزار می شود مردم این روستا بنا به اعتقادات قلبی و مذهبی شان سالیان سال است که این مراسم را با شکوه خاصی انجام می دهند. این مراسم در محل صحن مسجد امام حسن مجتبی (ع) روستای سینان البته بیرون از مسجد برگزار می شود ولی بعضی مواقع به علت شرایط آب  وهوایی داخل مسجد هم این مراسم برگزار می شود محدوده ی این مرکز برای تعزیه خوانی وسیع و به صورت دایره ای مانند می باشد .و مشکل مکانی ندارد. در سالهای خیلی دور حدودا 70 سال قبل در این مراسم از اسب بعنوان مرکب مراسم عزاداری و تعزیه خوانی استفاده می شده ولی اکنون کاربرد چندانی ندارد.ما در این ابتدا پیشکسوتان این حرفه را به شما معرفی می کنیم اساتید معظمی که سالیا درازی این مراسم را اجرا می کردند ولی اکنون در بین ما نیستند آقایان الیاس اسماعیلیان –حاج امرالله تمیمی– نبی ایزانلو – علیرضا حسین زاده – جابرعلی غفوری- شیخ عبدالحسین اسماعیل زاده (معروف به شیخ سینان) – شیخ محبت برادران – عباس زارعی – علیمحمد اسماعیل پور- احمد بهرام پور – وسایردوستانی که الان به علت محدودیت تحقیق از قلم افتاده اند- ان شاالله که خداوند این عزیزان تعزیه خوانی که در بین ما نیستند و برای این مجالس زحمت فراوانی کشیدند با اولیا الله محشورشان بگرداند .روحشان شاد و راهشان پر رهرو باد. اما اساتیدی که الان در قید حیات هستند و دارند برای این مجلس تعزیه خوانی  فعالیت می کنند و انشا الله خداوند به این عزیزان هم اجر معنوی عنایت بفرماید . و ما بتوانیم از بودن این عزیزان در کنار خودمان استفاده وافر و کامل ببریم . اسامی این آقایان : عبدالحسین منصوری- رمضان منصوری – ملک حسین اسماعیل زاده – حسین علیزاده – اسماعیل پورعلی – ابراهیم صمدی- اسماعیل گلزاده – علی اسماعیلیان  و سایر دوستان

وسایل و امکانات مورد نیاز برای تعزیه خوانی:

 لباس- نسخه تعزیه خوانی – کلاه خود – تیر و کمان – زره – طبل –فلوت (نی) – شمشیر – خنجر – گرز و غیره  که بعدا این موارد به نوبه خودشان بنا به مقتضیات زمانی تحقیق توضیح داده می شوند.

لباس : قبل از شروع مجلس تمام کسانی که می خواهند ایفای نقش داشته باشند بر اساس نقشی که می خواهند ایفا کنند لباس مخصوص آن نقش را در داخل مسجد می پوشند و به صحن برگزاری مراسم می آیند . یک نفر از تعزیه خوانان پیش درامدی از شعرهایی مربوط به همان مجلس می خواند و بقیه تعزیه خوانان ذکر آن پیش درامد را به صورت هماهنگ زمزمه می کنند و بعد از پایان هر بند از شعر این تعزیه خوان کسی به عنوان طبال طبل را به صدا در می آورد و ریتم طبل حال و هوای میدان جنگ را دارد . مدت یک ربع این مراسم شعر خوانی اجرا می شود تا این که افراد زیادی جمع شوند و مراسم تعزیه خوانی را برگزار کنند .

محیط اجرای مراسم:

 به صورت دایره ای شکل است که مردم به صورت دایره ای  دور آن جمع می شوند افراد جلوتر مجلس همه می نشینند و افراد آخر مجلس معمولا سرپا  می ایستند و به مراسم گوش می دهند و نگاه می کنند بعضی افراد که خانه هایشان اطراف مجلس تعزیه خوانی است به پشت بام خانه هایشان می روند و از آن بالا به مجلس نگاه می کنند. با شروع شدن مجلس که خیمه و اردوگاه امام حسین (ع) و یارانش را در قسمت شمالی مجلس برپا می کنند و اردوگاه دشمن ( یزید و شمر) در قسمت جنوبی مجلس می باشد . یک نفر به عنوان فزس گردان (کارگردان امروزی) ایفای نقش می کند . کار این شخص فقط این است که نقش ها را به گروه تعزیه خوان اعلام می کند برای این که در وسط مجلس اشتباهی صورت نگیرد این شخص به کارگردانی خود به آنها اعلام می کند که در کجا چه کسی و چه مطلبی باید خوانده شود . فرس گردان به صورت ابتدایی و سنتی این کار را انجام می دهد.

در زمانهای قدیم که از اسب استفاده می شد اسب نقش امام حسین (ع) به رنگ سفید یا قرمز بود که آن را با تجهیزات کامل مربوط به نقش درست می کردند و اسب طرف مقابل ( دشمن) رنگ سیاه بود.

طریقه استفاده کردن از اسب:

برای دو گروه ( موافق و مخالف) طوری بود که اول مجلس یک اسب دوانی خیلی محدود داشتند اما بیشتر در آخر مجلس و موقع جنگ از اسب استفاده می کردند و کسانی هم به عنوان انتظامات ( مسئول اسبها) بودند که اسبها را بعد از اتمام قسمتی از اجرای مراسم به جایگاه مخصوصشان می بردند و مجددا برای اجرای قسمت بعدی باز این افراداسبها را برای دو گروه آماده می کردند.

نسخه  تعزیه خوانی :

ده برگه کاغد کوچک به صورت دفترچه ای هست که با نخ یا سنجاق به صورت یک دفترچه در می آورند که تمام نقش یک نفر در آن نوشته شده است که شخص باید تمام مطالب آن نسخه را بخواند در زمانهای قدیم و کماکان الان هم هر کسی نسخه مربوط به نقش خود را از فرس گردان (کارگردان امروزی) می گرفت و قبل از شروع مجلس آن را یکی  دو بار در جای خلوت تمرین می کرد تا این که در مجلس اشتباه صورت نگیرد و الان بعضی از افراد به علت تعزیه زیاد و حافظه قوی که دارند آن نسخه را از حفظ می خوانند و نقش ایفا می کنند در بعضی از مجالس برای نقش های اطفال از کودکان مقطع ابتدایی یا راهنمایی استفاده می کنند برای ایفا کردن نقش زن مجلس : به علت محیط فیزیکی و بعد فیزیکی زن و نامحرم بودن مجلس از زن در نقش زنان مجلس استفاده نمی شود در آن مجلس نقش زن را مردان ایفای اجرا البته با لباس زنانه که مردان تعزیه خوان می پوشند ما در این جا فقط به ظاهر مجلس اشاره می کنیم و کار چندانی به تجریه و تحلیل آسیب شناسی مذهبی و دین این مجالس نداریم این مقوله باید در جای دیگر مورد بحث قرار گیرد فقط در اینجا برای خالی نبودن عریضه به دو مجلس مهم و پر شکوه روزهای نهم (تاسوعا) و دهم (عاشورا) اشاره ی فشرده ای داریم و بس.

روز  نهم( تاسوعای حسینی) :

 روز تاسوعای حسینی روزی است که لشگر کفر عرصه را بر امام حسین (ع) تنگ کرده است و می خواستند جنگ شدیدی را به راه بیندازند این جاست که امام حسین (ع) از بردارش ابوالفضل می خواهد که اگر دل جنگیدن ندارد می تواند او را تنها بگذارد و به شهر خودش برگردد ولی حضرت عباس (ع) گریه کنان این خواسته امام حسین راقبول نمی کند و اجازه ورود به میدان جنگ را می خواهد در این روز مراسم تعزیه خوانی در این روستا به شرح زیر به اجرا گذاشته می شود.

اول دکور مجلس و میدان جنگ فرضی را قبل از شروع مجلس درست می کنند شط فرات (ظرف تشت) پر از آب می کنند و در گوشه ای دور از مجلس اما در مقابل دید حاضران قرار می دهند که این ظرف نمادی از شط فرات می باشد و اطراف آب  را با نیزار که از باغات می اورند و در اطراف این طرف قرار می دهند  که نمایانگر نی زار های رود فرات می باشد.

مشک آب:

از پوست بره های کوچک یا بزغاله درست می کنند و به دو قسمت آن حلبی به اندازه ی 50 سانتیمتر می بندند که به دوش بکشند  و داخل آن را آب می ریزند.

دو دست:

پارچه ای به صورت نقش دست دست انسان می دوزند و داخل آن را با پنبه یا هر چیز دیگری قرار می دهند و آن را با سوزن می دوزند و برای دو دست حضرت عباس از آن بتوان به عنوان نماد  استفاده کرد

گرز:

یک چوب دستی است که سر آن را با پارچه سیاه می پوشانند و از آن به عنوان گرز استفاده می کنند زمانی که حضرت ابوالفضل  فرضی با دشمن  وارد جنگ می شود با نبرد با شکوه این شخص خود را به شط فرات  می رساند مشک خود را پر از آب می کند و مشک را به پشت خود می اندازد و روانه خیمه امام حسین می شود در بین راه با دشمن روبرو می شود دشمن دست راست را قطع می کند و با او با دست چپ می جنگد و بعد از آن دست چپش نیز قطع می شود و دشمنان تیر به مشک می زنند و مشک را پاره می کنند در این زمان هست که دشمنان با گرز بر فرق سرش فرود می آورند و به شهادت می رسانند.

تیر و کمان:

یک چوب نازک 20 سانتی که دو طرف آن را با یک کش می بندند که حالت قوی شکل به خود می گیرد و یک چوب نازک تیری که سر آن به صورت یکسان می باشد بین چوب و کش قرار می دهند وقتی پیکان به عقب می کشند با فشاری که برآن وارد می شود پیکان از محل خودش خارج می شود و به طرف دشمن پرتاب می شود.

شمشیر :

یک نوع ابزار جنگی درآن زمان موجود بوده است که الان هم در مراسم تعزیه خوانی  استفاده از آن متداول است که طول آن حدود یک متر است شمشیر دارای دو قسمت است دسته و تیغه آن که جنس دسته از فلز نرم مثل برنج یا مس است و تیغه ی آن معمولا فولاد  آب دیده می باشد  و معمولا تیغه آن از یک سر تیز تشکیل شده است و حالت انحنای ملایم دارد.

سپر:

شیئی گرد مانند از فلزات سخت مثل فولاد می باشد وسط آن دسته ای دارد که جنگجو آن را در دست می گیرد و در مقابل ضربات دشمن از خود محافظت می کند.

زره:

یک نوع لباس جنگی که دارای  حالت مشبک و شبیه لانه زنبور می باشد و جنس آن از فلزات سخت می باشد که در برابر ضربات سخت گرز و شمشیر از سر جنگجو محافظت می کند.

کلاه خود:

تول کلاه است که شبیه قرقچین حاجیان می باشد از سر تا ابرو و گوشهای جنگجو را می پوشاند و از جنس فولاد سخت می باشد که در برابر ضربات سخت گرز و شمشیر از جنگجو محافظت کامل دارد و دارای دو مخزن بیرونی است در بافت بالای سر قرار می گیرد و در وسط این محفظه ها پرهای پرندگانی مثل طاووس و بوقلمون قرار می دهند و شاید آن برتری طلبی جنگی باشد و در پایان کسانی که توسل به حضرت ابوالفضل و خاندانش دارند نذوراتی را برای هر چه باشکوه تر برگزار کردن مراسم و همچنین خرید لوازم مربوط به تعزیه خوانی و امور مربوط صرف می شود هدیه می کنند در پایان مراسم هیئتی متشکل از شرکت کنندگان در مراسم تعزیه خوانی وآحاد مردم و جوانان تشکیل می شود جهت سینه زنی و زنجیر زنی که به طرف مزار شهدای روستا رهسپار می شوند .زمانی که بر سر مزار می رسند مراسم ادامه دارد و بعد از آن  با ذکر فاتحه ای برای اموات و شهدای روستا مراسم روز به طور موقت تمام شده تلقی می شود.

روز دهم (عاشورای حسینی):

بعد از مراسم جانگداز تاسوعا که حضرت ابوالفضل و همه یاران امام حسین (ع) به شهادت می رسند امام حسین (ع) در روز دهم تصمیم گرفت که خود وسایر اندک یارانی که باقی مانده اند به میدان جنگ روانه می شوند و این ندای حق را لبیک بگویند  در این روز که به قیامت صغری معروف است جنگ سختی بین امام حسین و لشکر یزید درگرفت که در این حادثه غم انگیز خود و یارانش نیز همه به شهادت رسیدند و زنان و بچه های یتیم و همچنین امام سجاد (ع) به اسارت گرفته شدند  حضرت سجاد در ماجرای صحرای کربلا  بنا به مقتضیات زمانی آن دوران در بستر مزیض افتاده بود تا نسل امامت برای همیشه پابرجا بماند در روستای ما هم به اقتباس از این واقعه جانگداز مراسم تعزیه خوانی در این مورد  برگزار می شود که گوشه ای از حوادث و فداکاری های امام حسین و یارانش را به تصویر بکشند این مراسم به شرح زیر اجرا می شود.

وسایل و موارد مورد نیاز تعزیه خوانی روز عاشورا :

قابل ذکر است که تمام وسایلی که در روز تاسوعا ذکر شد در روز عاشورا نیز از این وسایل و تجهیزات استفاده می شود علاوه بر این تجهیزات موارد دیگری از جمله گهواره حضرت علی اصغر – شیبه سازی قنداقه علی اصغر- شبیه سازی شیر – صندوقچه امام حسین  می باشد که هر یک  از این موارد به اختصار توضیح داده می شوند :

گهواره:گهواره امروزی که معمولا مردم امروزی با  آن آشنایی دارند اما گهواره ای که در قدیم ساخته می شد دو چوب که سر آنها حالت دو شکافه بود در زمین فرو می کردند و چوبی در وسط دو شکاف این چوبها قرار می دادند و طنابی را به دو طرف چوب می بستند و پارچه ای پتویی دو لایه می کردند را وسط دو طرف طناب جاسازی می کردند و قنداقه کوچک را داخل ان می گذاشتند و آن را به حرکت در می آوردند تا بچه گریه نکند.

شبیه سازی قنداقه حضرت علی اصغر :

پارچه ای با شکل و انداره یک نوزاد شش ماهه برش می زنند و داخل این جسم فرضی پر از پنبه می کنند و اطراف این پارچه را با سوزن می دوزند که به شکل یک نوزاد در می آید که دارای چهره – چشم – دهان و دست و پای فرضی می باشد.

شبیه سازی شیر :

لباسی با شکل فلزی پوست شیر و به صورت شیر است که از سر تا پای یک انسان را می پوشاند وقتی که یکی از افراد روستا آن را می پوشد شبیه یک شیر می باشد صندوقچه :

که به عنوان صندوق فرضی شخص امام حسین می باشد که محتویات آن شامل لباس –کفش و .. است .

شرح تعزیه خوانی روز دهم (عاشورا)

خلاصه ای از مجلس عاشئرا را به تصویر می کشیم بعد از اینک جوانان بنی هاشم روزهای قبل از عاشورا همه به شهادت رسیدند امام حسین یاران چندانی نداشت و امام سجاد هم که در بستر مریض افتاده بود و کسی اطراف امام حسین نبود  و تنها سرباز کوچک امام حسین که آخرین شهید کوچک صحرای کربلا محسوب می شود با ربان بی زبانی به امام حسین گفت که حاضر است در راه اسلام به شهادت رسد امام حسین نیز برای اینکه این طفل را سیراب کند او را به میدان نبرد برد ولی دشمنان کفر وقتی این صحنه را دیدند نه اینکه دلشان به حال علی اصغر نسوخت بلکه ناوک پرانی به طرف حنجره حضرت علی اصغر رها کردند و آخرین سرباز امام حسین نیز روی دستانش پر پر شد  و به شهادت رسید بعد از این مرحله ملکه باد آب وروقان ظفر جن و لشکریانش به یاری امام حسین آمدند که امام به همه آنها اجازه جنگ رانداد  امام تک و تنها به میدان نبرد رفت و دشمنان یزید که بیشترین تعداد بود بعد از نبرد جانانه امام از اسب بر زمین افتاد و حضرت زینب نقش یک شیرزن را اجرا می کرد و بر طلل زینبیه رفت و صدای برادر را می شنید که میگفت خواهرم از خیمه بیرون نیا و نگزار که دست دشمن به رایحه شبنم من برسد  عبدالله برادر زاذه امام حسین به بیرون آمد و کفن پوشید خود را به گوذال قتلگاه رساند و خود را به امام حسین ملحق کرد و لشکر کفر وقتی این صحنه را دیدند عبدالله نوجوان خردسال را نزد عمویش به شهادت رساندند کفن عبدالله در مراسم تعزیه خوانی به عنوان تبرک می باشد که وقتی لشکر کفر کفن را پاره می کنند و آن را در آخر مجلس بین مردم توزیع می کنند و ناگاه امام حسین بعد از ظهر روز عاشورا به شهادت می رسند و بعد از این واقعه لشکر کفر خیمه های امام حسین را به آتش می کشانند اینجاست که شیر مجلس دست به کار می شود و میرود وجود حضرت علی اصغر را از زیر خاک بیرون می آورد و نزد امام حسین قرار می دهد. 

این بود خلاصه ای از مراسم تعزیه خوانی روستای سینان که در ایام دهه محرم همه ساله برگزار می شود  ان شاالله ما بتوانیم رهروان این خاندان نبوت و امامت باشیم و از دستورات و فرمایشات این بزرگان سرپیچی نکنیم و و در مقابل عظمتشان سر تسلیم فرود آوریم.

ان شاالله و السلام علیکم و رحمه الله و برکاته

والسلام علی من اتبع الهدی 

استرس

مقدمه
    فشارهاي عصبي و رواني كه به اصطلاح استرس ناميده مي‌شود در زندگي روزانه‌ ما به طور فراوان مشاهده مي‌گردد. نگراني افراد نسبت به كار، خانواده، فرزند، دوري اعضاي خانواده از يكديگر و جدائي از آنها، مشكلات اجتماعي، وضع اقتصادي و نيازهاي گوناگون، انتظارات و توقعات اداره يا سازمان از كارمندان، پيشرفت تكنولوژي ، نگراني و بيم از كهنه شدن معلومات و اطلاعات، مشكلات مديريت و توقعات كاركنان همگي سبب مي‌شود كه فرد از لحظه بيداري بامداد تا هنگام آرميدن شامگاه همواره دچار هيجان‌ها، تنش‌ها، نگراني‌ها، بيم‌ها و اميدهاي گوناگوني باشد كه گاه با ظرفيت بدني، عصبي و رواني وي سازگار نيست.                                   

فشار عصبي حاد، نيروي انساني سازمان را ضايع  و فرسوده مي‌سازد. بدين ترتيب است كه فشار عصبي در سازمان همچون آفتي، نيروها را تحليل مي‌برد و فعاليت‌ها و تلاش‌ها را عقيم مي‌سازد. اثرات مخرب استرس بر زندگي فردي و اجتماعي كاملاً مشهود بوده و مديران و مسئولين يكي از آسيب‌پذيرترين قشرها در برابر استرس هستند. ارتقاي «بهداشت رواني محيط كار» به عنوان يكي از مهمترين ابعاد توسعه و بهسازي منابع انساني بشمار مي رود و براي پيشرفت و رشد كشور در همه زمينه‌ها ابتدا بايد از نيروي انساني سالم، متفكر و خلاق استفاده كرد زيرا استفاده از نيروهاي سالم جسمي و فكري در ادارات خدماتي، آموزشي و ... در بالا بردن سطح بهره‌وري تأثير بسزائي دارد.

محيط كار زندان نيز به لحاظ شرايط خاص حاكم برآن قاعدتاً از ميزان استرس بالاتري برخوردار است و لازم است كه كاركنان و مسئولين زندانها با منابع بوجود آورنده استرس و راهكارهاي غلبه بر آن آشنايي كافي داشته باشند تا ميزان كارايي و بهره وري در مجموعه آنان بالاتر رود.

مقاله حاضرگامي هر چند كوتاه در اين راه است.

تعريف استرس :

 به طور كلي تعاريف گوناگوني از فشار عصبي و رواني به مفهوم استرس شده است .

 استرس فرسودگي بدني يا عاطفي است كه بر اثر مسائل و مشكلات واقعي يا خیالی پديد مي‌آيد. همانگونه كه يك ساختمان در طول زمان و به واسطه وضع آب و هوا دچار فرسايش می‌شود، ارگانيزم و بدن انسان نيز به واسطه مشكلات فردي، خانوادگي و مسائل كاري دچار فرسودگي می‌گردد.

استرس به مجموعه واكنشهاي عمومي انسان نسبت به عوامل ناسازگار و پيش بيني نشده داخلي و خارجي اطلاق گرديده، بدين گونه كه هرگاه تعادل داخلي يا خارجي از ميان برود، استرس پديدمی‌آيد.

استرس گاه موجب آسيبهاي فراواني به فرد و سازمان می‌شود. فشار رواني در فرد باعث می‌شود كه بدن وظايفي را كه بطور عادي و به سادگي می‌تواند انجام دهد با دشواري بيشتري به انجام برساند.

به طور مثال استرس در مردان موجب كاهش ميل جنسي ، اشكالهاي نعوظي،‌ اختلال در باروري ، انزال زودرس، ‌انزال معكوس و در زنان باعث كاهش ميل جنسي ، اختلال در ارگاسم ، اختلال يا قطع قاعدگي و بسياري ديگر بيماري هاي جسماني ديگر همچون بيمارهاي قلبي ، زخم معده ، اسهال و ... مي‌گردد.

در كنار بيماريهاي عديده جسماني، استرس باعث بروز اختلالات رواني پايدار همچون افسردگي شده كه به علت عدم آگاهي از نحوه شروع و طولاني مدت بودن اين نوع از اختلالات، به تدريج موجب كاهش كارايي فرد در مجموعه كاري خود مي شود.

علل استرس:

 ريشه هاي فشار رواني را مي توان  به طور كلي در عوامل فردي ومحيطي( خانواده، محيط كار و اجتماع) بررسي كرد .به دليل اهميت موضوع مورد بحث، ترجيحاً در اين بخش نقش محيط كار و روابط حاكم در محيط كار را در ايجاد استرس بحث مي كنيم.

محيط كاري وروابط حاكم بر محيط كار :

يكي از مهمترين عوامل ايجاد استرس و فشار رواني، به نوع ارتباط فرد و همکارانش، رئیس و زيردستانش بستگي دارد. برخي از دانشمندان علوم رفتاري اين گونه اظهار كرده‌اند كه وجود روابط خوب ميان همكاران در يك محيط، عامل اساسي و محور سلامت فرد و سازمان است.

روابط ضعيف ميان همكاران با توجه به بي‌اعتمادي، ضعف حمايتي و بی‌علاقگي نسبت به گوش دادن به حرف ديگران و بي‌توجهي به حل و رفع مشكلاتي كه براي اعضاي اداره يا سازمان پيش می‌آيد، تعريف شده است.

اغلب ما يك سوم اوقات شبانه روز خود را در محيط كار مي‌گذرانيم. فشارهاي كاري تعارض‌ها و نوميدي‌ها مهم‌ترين علل فرسودگي جسمي و عاطفي هستند و بيماري و پيري زودرس نيز از عواقب آن است.

بر پايه اين آگاهي‌ها فرضيه‌اي پديد آمده است كه استرس يا فشار عصبي و رواني را مايه بيماري مي‌داند و با اطمينان مي‌توان گفت اگر استرس هميشه چنين نباشد اغلب اوقات پيش درآمد بيماري است.

تجربه روي حيوانات آشكارا نشان داده است هر بار كه در معرض استرس قرارمي گيرند داغي ماندني بر جاي مي‌گذارند كه با آن ذخيره‌هاي سازگاري چنان صرف مي‌شود كه ديگر جانشيني آن، امكان پذير نيست. از آنجا كه به طور دايم دوره‌هاي استرس و استراحت را مي‌گذرانيم حتي كم شدن يك دقيقه انرژي سازگاري در هر روز با هم جمع مي‌شود و مجموع آن چيزي است كه در نهايت آن را پيري و سالخوردگي مي‌ناميم.

‎آثار استرس در هنگام كار بسيار گران تمام مي‌شود و به صورت كاهش در بهره‌وري و كارآئي و عدم رضايت شغلي نمودار مي‌گردد. استرس ممكن است به غيبت از كار، اشتباه، جابجائي و افزايش هزينه‌هاي درمان بيانجامد.

حتي يك بيماري كوچك استرس‌زا مي‌تواند آثار مهمي بر سازمان داشته باشد. آثار منفي بيماري يك مدير يا كارمند كه دچار سردردهاي عصبي مي‌شود به صورت كاهش كارآئي، هزينه‌هاي مراجعه به پزشك و درمان و آثار منفي رواني بر همكاران و زيردستان ظاهر مي‌شود. يك مدير دچار استرس مي‌تواند همه كاركنان را دچار استرس كند و يك كارمند مي‌تواند استرس خود را به ديگران انتقال دهد.

عوامل موثر در افزايش ميزان استرس در محيط كار:

مطالعات انجام شده در كشور بوجود آمدن استرس در محل کار را ناشى از عدم امنيت شغلي، تعارض حرفه اى یا شخصى با همکاران، انتظارات مدیران، استفاده از تکنولوژى، قوانین، مقررات، عدم توانائى در انجام وظائف محوله،محروم شدن از پاداش و ترفیع مى دانند .

معمولاً عوامل بسياري سبب افزايش ميزان استرس در محيط كار مي‌شوند كه از ميان آنها مي‌توان چند عامل زير را نام برد:

الف) درگيري با رئيس يا مسئول : عدم شايستگي افراد ديگر در محيط كار به ويژه اگر همراه با اعمال قدرت باشد سبب عصبانيت و فشار رواني مي‌شود. استرس شديد هنگامي رخ مي‌دهد كه كارمند احساس تفاهم و تمجيد و پشتيباني از سوي سرپرست خود را دارا نباشد. همچنين هنگامي كه رئيس و سرپرست از نظر وظايف اداري يا فني شايستگي لازم را نداشته باشد كارمندان به سبب اشتباهاتي كه در نتيجه كار زياد پيش مي‌آيد دچار استرس بيش از اندازه مي‌شوند. اگر مدير از پشتيباني كاركنان خود سرباز زند مشكل اساسي و واقعي پديد مي‌آيد زيرا مديران ناشايسته عادت دارند كه گناه اشتباه‌هاي خود را به گردن ديگران بيندازند.

ب) ترس از شكست : يكي از دلايل مهم  استرس در محيط كار ترس از شكست است. ترس‌هایي از اين قبيل كه «آنچه را كه از من انتظار مي‌رود نمي‌توانم انجام دهم» يا «ممكن است ديگران كارشان را بهتر از من انجام دهند» اغلب سبب فرسايش رواني و جسمي فرد مي‌شود. بدين سبب محول كردن كارهایي بيش از ظرفيت افراد درست نبوده و در هر مورد بايد سطح كار، سطوح انتظار و ظرفيت فرد در نظر گرفته شود.

ج) برنامه‌هاي كاري فشرده : انجام كارهاي متعدد در يك زمان مانند شركت در كلاس يا جلسه، تهيه گزارش كار، قرار با افراد متعدد و برنامه ريزي براي جلسات آينده، بسيار خسته‌كننده و استرس‌آور است. خواه اين‌گونه برنامه ها از سوي ديگران طرح‌ريزي شود يا خود فرد چنين برنامه‌هایي را تدوين كند. انجام كارهاي گوناگون و تعهدات مختلف در يك زمان نتيجه‌اش خستگي، فرسودگي و فشار رواني و عصبي خواهد بود و بايد به شدت از آن اجتناب شود.

د) محيط فيزيكي : محيط فيزيكي مي تواند از طريق عومل آزاردهنده گوناگوني چون سروصدا و ازدحام، گرما يا سرما ، در شخص ايجاد استرس كند. اين عوامل آزار دهنده هر چه قدر شديدتر ، غير قابل پيش بيني تر و غير قابل كنترل تر باشد ميزان استرس زايي آنها بيشتر خواهد بود.

نوع معماري نيز تاثير بسزايي از لحاظ استرس زايي دارد. عمدتاً‌ محيط خوشايند و مناسب سبب آرامش رواني و بازدهي مي شود . در حالي كه محيطهاي ناخوشايند استرس زا بوده ، كارايي افراد را پايين مي آورد. بنابراين دكور سازي و تزئينات، نور و رنگ ديوارها مي تواند تاثير بسزايي در روحيه كاركنان بخصوص در محيط زندان داشته باشد.

رضایت از کار، رضایت از مدیریت و روابط حاکم، احساس امنیت شغلى، احساس مالکیت از جمله نیازهاى روانى موثر در کیفیت روحى و روانى کارکنان است که وجود آنها موجب بهره ورى وارتقاء عملكرد و کیفیت مى گردد.

راهكارهاي مقابله با استرس  

- برقراري روابط كاري مناسب :

    يكي از بزرگترين زمينه هايي كه كارمندان امروز بايد در آن مهارت خاصي داشته باشند توانايي در برقراري روابط كاري مناسب است. اگر شما از اين توانايي خداداديتان استفاده نكنيد، كيفيت روابط شما در محيط كار و خانواده روز به روز بدتر شده؛ به طوري كه نهايتاً ديگران علناً از شما، رفتار و عملكردتان انتقاد مي كنند. اگر كمي دقت كنيد متوجه مي شويد كه بي توجهي نسبت به اين مورد مي تواند باعث بروز استرس در شما شود.

 امروزه ما شاهد از هم پاشيدن لحظه به لحظه بسياري از ازدواج ها، اخراج از كار، اعتياد گسترده جوانان و بسياري از مسايل بديهي زندگي روزمره هستيم كه به ندرت به خود آمده و از خودمان مي پرسيم «آيا اين روند روزي متوقف خواهد شد؟» احتمالاً نه- در واقع، يكي از عللي كه باعث به وجود آمدن چنين مشكلاتي شده، عدم توجه به برقراري ارتباط مناسب است.

بعضي افراد معتقدند كه دنيا بدون وجود افرادي كه از آنها خوششان نمي آيد، بهشت خواهد شد! امروز رقابت در محيط هاي كاري به شدت افزايش يافته ولي متأسفانه افراد براي رسيدن به موفقيت از روش هاي نامناسبي استفاده مي كنند. آنها به جاي اين كه سعي كنند از توان خود براي رسيدن به موفقيت استفاده كنند سعي مي كنند تا طرف مقابل خود را به هر طريقي كه شده حذف كنند. با چنين تفكري، آنها هيچ وقت نمي توانند ارتباط كاري مناسبي با رقباي خود برقرار كنند و هميشه در استرس ناشي از شكست دست و پا مي زنند.

- خواب مناسب:

در دنياي پرجنب و جوش امروز، مشكل بي خوابي تقريباً همه را دامنگير كرده است. اين مشكل باعث شده تا افراد زيادي به سمت استفاده از قرص هاي خواب آور و آرام بخش بروند. بي خوابي نشانه به وجود آمدن عدم تعادل و ناهماهنگي در سلامتي است كه با بي توجهي به آن مسلماً مشكل جدي‌تر مي‌شود و تا جايي پيش مي رود كه ممكن است ما را براي هميشه اسير داروهاي رنگارنگ و مختلف خواب آور كند.

يك سوم عمر هر انساني در خواب مي گذرد و اين مدت، برخلاف تصور بعضي افراد اصلاً تلف شده محسوب نمي شود چرا كه خواب به اندازه هوا و غذا براي بدن لازم است. هرگز از خواب شبانه خود غافل نشويد و به آن به چشم زمان از دست رفته و تلف شده نگاه نكنيد. متأسفانه اين برداشت و تصور نادرست! مورد پذيرش بسياري از انسان ها قرارگرفته و باعث شده كه آنها به خواب زياد اهميت ندهند. اگر به خواب شبانه و نقش آن در حفظ سلامت عمومي خود اهميت ندهيد، هرگز نخواهيد توانست به مدت طولاني در فعاليت هاي روزانه خود موفق، مؤثر و شاداب باشيد، چرا كه استرس ناشي از بي خوابي بدترين تأثيرات را بر روي زندگي شما خواهد گذاشت. فراموش نكنيد توانايي خوابيدن از جمله نعمت هايي است كه خداوند به همه انسان ها ارزاني داشته است. خوابي كه ضامن نشاط و موفقيت روز بعد در زندگي ماست.

پيدا كردن روش‌هاي مختلف مبارزه با استرس شرايطي را ايجاب مي‌كند كه مهم‌تر و مقدم‌تر از همه، تمركز حواس است. اجازه ندهيد در هنگام استرس، حواستان پرت شود، چرا كه حتماً به سمت افكار منفي كشيده خواهد شد نه افكار مثبت و سازنده.

  - به محض احساس استرس در وجود خود به آرامي و عميق نفس بكشيد و سعي كنيد تا فكر خود را روي ضربان قلبتان متمركز كنيد، در اين حالت به خود بگوييد من آرام و مسلط به خود هستم، ضربان قلبم به تدريج عادي مي‌شود و آرامش تمام وجودم را خواهد گرفت. چنين جملاتي به شما كمك مي‌كند تا در هنگام مواجهه با يك هيجان يا استرس شديد به سرعت آرامش لازم را بدست آوريد.

  - براي رهايي از فشار عصبي و عضلاني، عمل كشش و رهايش عضلات را انجام دهيد(فراگيري تكنيكهاي آرميدگي).

 اول از پاها شروع كنيد. تا جايي كه مي‌توانيد چند لحظه آنها را منقبض كنيد. بعد عضلات را شل كنيد. همين كار را براي دست‌ها در حالي كه آنها را به هم مي فشاريد انجام دهيد. بعد از چند لحظه آنها را رها كنيد. عضلات صورت را با حركت كشيدگي لب‌ها (مانند خنده شديد) و بعد رهايش آنها ورزش دهيد. سعي كنيد هر كدام از اين مراحل چند ثانيه طول بكشد. اين تمرين را چند بار تكرار كنيد. كم‌كم آرامش دروني شما را فرا خواهد گرفت، احساسي كه روح و فكر شما را نيز تسخير خواهد كرد.

    - ياد بگيريد كه گاهي اوقات از نقطه نظر ديگران به مسايل اطراف خود نگاه كنيد. خودتان را در جاي آنها بگذاريد و درون آنها را درك كنيد. به اين ترتيب بهتر مي‌توانيد با آنها ارتباط برقرار كنيد و همه چيز را به صورت منفي و تهاجمي نسبت به خود نخواهيد ديد.

      نكته مهم ديگر اين است كه شگرد جادويي ويژه خود را كشف كنيد. شگردهايي كه قادرند شما را در كنترل خود در نامطلوب‌ترين موقعيتها كمك كنند.

 با اين تمرينات، به تدريج خود را آرام تر و راحت‌تر مي‌يابيد و اضطرابتان كمتر مي‌شود و حتي قادر مي‌شويد از هر اتفاق يا موقعيت پيش‌بيني نشده‌اي، به خوبي بگذريد.

نتيجه گيري:

مهمترين عامل پيشرفت و توسعه هر سازمان و اداره اي نيروي انساني آن مجموعه است.                                   پس به نظر مي رسد با شرايط موجود تامين بهداشت روان مديران و كاركنان بايستي جزء مهمترين اهداف و استراتژي هاي هر مجموعه اي قرار گيرد. با توجه به مجموع مباحث ذكر شده در اين مجال مي توان استنباط نمود كه با فراگيري تكنيكهاي رويارويي با موقعيتهاي استرس زا  و پيشگيري از آن در محيط كاري ، در درجه اول سلامت روحي و رواني افراد تامين شده و از سوي ديگر ميزان كارآيي آن مجموعه  به طرز چشمگيري افزايش مي يابد.

منابع :

- فرهادي، ي.استرس، انتشارات دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي-1384

- گنچي، ه. روانشناسي عمومي، موسسه انتشارات بعثت-1379

- آزاد،ح. مجموعه مقالات استرس و بيماري هاي رواني ، انتشارات دانشگاه علامه طباطبايي-1374

- بلوكراس و بلوشيد، روانشناسي استرس، ترجمه چيني، ع. نشر بهرام، 1371.

- ساعتچي، م. روانشناسي كار و سازمان، مركز آموزش مديريت دولتي، 1369.

- ابزري، م.  مديريت و فشارهاي رواني، انتشارات اركان ـ 1376.

استرس

شرح بیماری

استرس‌ عبارت‌ است‌ از واکنشهای‌ فیزیکی‌، ذهنی‌ و عاطفی‌ که‌در نتیجه‌ تغییرات‌ و نیازهای‌ زندگی‌ فرد، تجربه‌ می‌شوند. تغییرات‌ می‌توانندبزرگ‌ یا کوچک‌ باشند. پاسخ‌ افراد به‌ تغییرات‌ زندگی‌ متفاوت‌ است‌. استرس‌ مثبت‌می‌تواند یک‌ انگیزش‌ دهنده‌ باشد در حالی‌ که‌ استرس‌ منفی‌ می‌تواند در زمانی‌که‌ این‌ تغییرات‌ و نیازها، فرد را شکست‌ می‌دهند، ایجاد شود.

علایم‌ شایع‌

·         فیزیکی‌: گرفتگی‌ عضلانی‌،سردرد، دردقفسه‌ سینه‌، ناراحتی‌معده‌، اسهال‌ یایبوست‌، افزایش‌ ضربان‌قلب‌، دستهای‌ سرد و مرطوب‌، خستگی‌ ،تعریق‌ شدید،بثورات‌، تنفس‌ سریع‌، لرز، تیک‌،تحریک‌پذیری‌، کم‌اشتهایی‌ یا بی‌اشتهایی‌، ضعف‌، احساس‌ خستگی‌، گیجی‌.

·         عاطفی‌: عصبانیت‌،اعتماد به‌ نفس‌پایین‌،افسردگی‌، بی‌تفاوتی‌، تحریک‌پذیری‌، ترس‌و پاسخهای‌ هراسی‌، اشکال‌ در تمرکز، احساس‌ گناهکاری‌، نگرانی‌، بی‌قراری‌،اضطراب‌و وحشت‌.

·         رفتاری‌: سوءمصرف‌ الکل‌ یا مواد مخدر، افزایش‌ مصرف‌ سیگار،اختلالات‌ خواب‌، پرخوری‌، کاهش‌حافظه‌و منگی‌.

علل‌

·         بدن‌ در یک‌ موقعیت‌ پراسترس‌ با افزایش‌ تولید هورمونهای‌ خاصی‌ جواب‌ می‌دهدکه‌ باعث‌ تغییراتی‌ در ضربان‌ قلب‌،فشار خون‌، متابولیسم‌ و فعالیت در زمانابتلا به این بیماری فیزیکی‌ می‌گردد.

عوامل‌ افزایش‌ دهنده‌ خطر

·         تغییر در شیوه‌ زندگی‌ و اختلال‌ در امور روزمره‌ طبیعی‌ شخص‌ که‌ می‌توانداسترس‌ ایجاد کند. برخی‌ از علل‌ شایع‌ استرس‌ عبارتند از:

·         مرگ‌ اخیر فرد مورد علاقه‌ (همسر، کودک‌، دوست‌)

·         از دست‌ دادن‌ هر چیزی‌ که‌ برای‌ فرد ارزشمند باشد.

·         آسیب‌ها یا بیماری‌های‌ شدید

·         اخراج‌ شدن‌ یا تغییر شغل‌

·         نقل‌ مکان‌ کردن‌ به‌ یک‌ شهر یا استان‌ جدید

·         مشکلات‌ جنسی‌ بین‌ فرد و شریک‌ جنسی‌ او

·         ورشکستگی‌ مالی‌ یا مقروض‌ شدن‌ شدید مثلاً به‌ خاطر خرید یک‌ خانه‌ جدید

·         تعارض‌ مدام‌ بین‌ فرد و یکی‌ از اعضای‌خانواده‌، دوست‌ نزدیک‌ یا همکار

·         خستگی‌ دایمی‌ ناشی‌ از استراحت‌، خواب‌ یا تفریح‌ ناکافی‌

پیشگیری‌

·         برای‌ کمک‌ به‌ پیشگیری‌ از استرس‌ منفی‌، به‌ آن‌ دسته‌ از امور زندگی‌بپردازید که‌ می‌توانید از عهده‌ آنها برآیید.

·         از آنجا که‌ همیشه‌ نمی‌توان‌ جلوی‌ استرس‌ را گرفت‌، روش‌هایی‌ را یاد بگیریدکه‌ برای‌ حفاظت‌ از سلامت‌ ذهنی‌ و فیزیکی‌ خود، سازگار شوید. با مطالعه‌ مقالات‌و کتب‌، در مورد استرس‌ به‌ خود آموزش‌ دهید.

عوارض‌ احتمالی‌

·         استرس‌ مزمن‌ می‌تواند در بسیاری‌ از مشکلات‌ مربوط‌ به‌ سلامت‌ شامل‌ حوادث‌،آرتریت‌،آسم‌،سرطان‌،سرماخوردگی‌،کولیت‌،دیابت‌، اختلالات‌غدد درون‌ریز، خستگی‌، سردرد، کمردرد،مشکلات‌ گوارشی‌، اختلالات‌ پوستی‌، بیماری‌ قلبی‌، فشار خون‌ بالا، بی‌خوابی‌،دردهای‌ عضلانی‌، اختلال‌ کارکرد جنسی‌ و زخم‌ها نقش‌ بازی‌ کند.

درمان‌

آزمون‌های‌ تشخیصی‌ ممکن‌ است‌ شامل‌ موارد زیر باشند:

·         مشاهده‌ علایم‌ توسط‌ خود شما

·         شرح‌ حال‌ طبی‌ و معاینه‌ فیزیکی‌ به‌ وسیله‌ یک‌ پزشک‌ در صورت‌ لزوم‌

برخی‌ از روش‌هایی‌ که‌ به‌ کاهش‌ استرس‌ کمک‌ می‌کنند:

·         یک‌ روش‌ را یاد بگیرید و به‌ طور منظم‌ و در صورت‌ امکان‌ هر روز آن‌ راتمرین‌ کنید. روش‌های‌ بسیاری‌ وجود دارند.

·         به‌ مدت‌ کوتاهی‌ از هر وضعیت‌ پر استرسی‌ که‌ در طول‌ روز به‌ آن‌ برمی‌خورید،دور شوید.

·         یک‌ روش‌ سفت‌ و شل‌کننده‌ عضلات‌ را یاد بگیرید و آن‌ را تمرین‌ کنید.

·         از آوردن‌ مشکلات‌ خود به‌ خانه‌ یا بستر خودداری‌ کنید. در پایان‌ روز،دقایقی‌ را به‌ مرور تک‌تک‌ تجارب‌ کل‌ روز اختصاص‌ دهید بطوری‌ که‌ انگار یک‌ نواررا مجدداً گوش‌ می‌دهید.

·         تمام‌ عواطف‌ منفی‌ را که‌ متحمل‌ شده‌اید (عصبانیت‌، احساس‌ عدم‌ امنیت‌ یااضطراب‌) از خود برهانید. از کلیه‌ انرژی‌ها یا عواطف‌ خوب‌ (افکار عاشقانه‌،ستایش‌، احساسات‌ خوب‌ در مورد کار یا خودتان‌) لذت‌ ببرید.

·         در مورد کارهای‌ ناتمام‌ تصمیمی‌ اتخاذ کنید و تنش‌ ذهنی‌ یا عضلانی‌ را رهاکنید. هم‌اکنون‌ برای‌ یک‌ خواب‌ آرامش‌بخش‌ و بهبود دهنده‌ عواطف‌ آماده‌ هستید.

·         ممکن‌ است‌ به‌ مدت‌ کوتاهی‌ داروی‌ آرام‌بخش‌ یا ضد افسردگی‌ مفید باشد.

چند نکته

·         یک‌ برنامه‌ ورزشی‌ اتخاذ کنید. افرادی‌ که‌ در وضعیت‌ فیزیکی‌ خوبی‌ به‌ سرمی‌برند، به‌ احتمال‌ کمتری‌ به‌ عوارض‌ منفی‌ استرس‌ مبتلا می‌شوند.

·         یک‌ رژیم‌ غذایی‌ طبیعی‌ و کاملاً متعادل‌ اتخاذ کنید. مکمل‌های‌ ویتامینی‌ممکن‌ است‌ توصیه‌ شوند.

استرس و درمان استرس

 درمان استرس

استرس همیشگی می تواند به قلب آسیب رساند و حتی گرفتگی شریانهای قلبی را تشدید کند. تحقیقات جدید نشان می دهد این شرایط باعث ایجاد برخی از هورمونهای استرس در جریان خون می شود که ضعف سیستم دفاعی بدن را موجب می گردد و ما را در مقابل بیماریهای عفونی مانند سرماخوردگی و آنفلوآنزا آسیب پذیرتر می کند، همین طور ارتباط تنگاتنگی بین بیماریهایی از قبیل سوزش معده و تبخال تا آسم و سرطان با سطوح بالای استرس در بدن وجود دارد.

افزایش استرس حتی می تواند افت حافظه را با بالا رفتن سن تشدید کند. ولی نگران نباشید. راه های اثبات شده ای وجود دارند که استرس را از بین می برند. در طول این هفته، روزانه یک روش از تکنیک های پیشنهاد شده برای درمان استرس را امتحان کنید. بعضی از آنها بهتر از روشهای دیگر برای درمان استرس اثر می کنند. آنچه مهم است اینست که دو یا سه روش موثر در مورد خودتان را به هنگام افزایش استرس دنبال کنید.

 ● کاری انجام ندهید

یکی از راههای درمان استرس این است که حداقل یک بار در روز، پنج یا ده دقیقه آرام بنشینید و کاری انجام ندهید. به صداهای اطراف، احساستان و هر گونه کششی در گردن، شانه ها، بازوها، سینه و غیره تمرکز کنید.

 رابین گیوث، موسس و مدیر مرکز مدیریت استرس مارین می گوید: «این یکی از مشکلترین کارها برای اکثر مردم است. چرا که شدیدا عادت کرده ایم راجع به ارزش کارهایی که انجام می دهیم فکر کنیم. انجام ندادن هیچ کاری یک جنگ واقعی است.» نشستن، به تنهایی ضربان قلب را کاهش می دهد و فشارخون را پائین می آورد، یعنی با دو مورد از آشکارترین تاثیرات استرس مقابله می کند.

همچنین دیدگاه شما را عوض می کند و احساس کنترل بر موقعیتها را افزایش می دهد. جیمز کارمودی فیزیولوژیست و مدیر تحقیقات مرکز تکامل ذهن در دانشگاه ماساچوست می گوید: «مطالعات نشان می دهد که موقعیتهای بسیار استرس زا مواردی هستند که نمی توانیم آنها را کنترل کنیم. ما نمی توانیم گذشته را تغییر دهیم، آینده را هم نمی توانیم پیش بینی کنیم.»

 ● با صدای بلند بخندید

یکی از راههای درمان استرس خندیدن است،همیشه موضوعی برای خنده در دست داشته باشید، این موضوع می تواند ، مجموعه ای از تکه های طنز مورد علاقه تان، یا صداهای بامزه ای که فرزندتان یا یک دوست از خودش درمی آورد باشد. حتی می توانید چند لحظه در مورد تماشای سریال کمدی مورد علاقه تان فکر کنید. اغلب در طول روز یکی از این موارد را انجام دهید.

لی بارک یک پژوهشگر می گوید: «یکی از موثرترین روش های کاهش استرس شب هنگام اتفاق می افتد، یعنی هنگامی که مشغول تماشای سریال مورد علاقه تان پس از یک روز طولانی هستید. تحقیقات برک در دانشگاه لومالیندا موسسه بهداشت عمومی در کالیفرنیا نشان می دهد که خنده خوب سطوح کورتیزول و اپینفرین هورمون های استرس را کاهش می دهد و سیستم دفاعی بدن را بهبود می بخشد. علاوه بر آن، تاثیرات مفید یک خنده از ته دل و خوب، به مدت ۲۴ ساعت باقی می ماند. برای یادآوری مجدد می توانید آن را برای دوستان خود نیز تعریف کنید.»

● موسیقی گوش دهید

هنگامی که با یک کار دلهره آور مواجه می شوید،به موسیقی گوش فرا دهید این کار به کاهش استرس شما کمک می کند-موسیقی می تواند از نوع کلاسیک، ملی یا جاز باشد - در محل کار هم می توانید از سی دی درایو کامپیوتر خود استفاده کنید تا موسیقی قابل دسترستان باشد.

در تحقیقی که در دانشگاه موناش در ویکتوریای استرالیا انجام شد، به دو گروه از دانشجویان گفته شد تا یک نطق شفاهی تهیه کنند. بعضی در سکوت کار کردند، عده ای دیگر به مجموعه موسیقی گوش دادند. استرس باعث افزایش فشارخون و بالا رفتن ضربان قلب کسانی که در سکوت کار می کردند شد، ولیکن در داوطلبانی که در گروه موسیقی بودند، مقادیر فوق ثابت باقی ماند. از طرفی آنها اعلام نمودند که استرس کمتری در ضمن کار احساس کردند.

● مثبت بیندیشید

به شخص یا چیزی که عمیقا مورد علاقه تان است (در هر مکان) از۵ثانیه تا ۵ دقیقه فکر کنید این کار میتواند استرس شما را کم کند. یا منظره ای از یک تعطیلات آرام را تصور کنید یا عبارتی که باعث ایجاد احساس مثبتی نسبت به خود و جهان اطرافتان می شود را در ذهنتان مرور کنید تا بدین ترتیب استرس خود را کم کنید.

به نظر می رسد که فکر کردن همانند پندی از یک کارت تبریک است! شاد فکر کردن و افکار آرامش بخش می تواند با تغییرات فیزیولوژیک که هنگام بوجود آمدن استرس اتفاق می افتند مقابله کند.

● قدم بزنید

یکی دیگر از راههایی که میتواند استرس شما را کم کند قدم زدن است.از پشت میز، صندلی در هر موقعیتی که هستید ، بلند شوید و ۱۰ دقیقه راه بروید. بسیاری از مردم این حس درونی را دارند که پیاده روی به آرامششان کمک می کند. امروزه دانشمندان در حال اثبات این موضوع هستند. در تحقیقاتی که در دانشکده پزشکی دانشگاه استنفورد در سال ۲۰۰۲ انجام گرفته، محققان اشخاصی را که از بستگان بیمار خود نگهداری می کردند مورد توجه قرار دادند. (این موقعیت به گونه ای است که هرکدام از ما نیز در این شرایط با استرس مواجه می شویم.) در این مورد تحقیقات دانشمندان نشان داد، افرادی که ۴ بار در هفته پیاده روی می کنند استرس کمتری دارند و راحت تر می خوابند. همچنین آزمایشات نشان دادند که فشارخون این افراد در هنگام استرس ثابت باقی می ماند.

● نفس عمیق بکشید

برای پنج دقیقه، تنفس خود را آهسته تر کنید و در حدود۶ بار در دقیقه نفس بکشید. به عبارت دیگر، مدت ۵ ثانیه عمل دم، ۵ ثانیه عمل بازدم انجام دهید.

عموما تمایل داریم که تنفس تند و سطحی داشته باشیم، به خصوص هنگامی که احساس فشار می کنیم. چند نفس عمیق شما را مجبور می کند که شانه های خود را بکشید و ماهیچه های سفت را شل کنید. براساس یک تحقیق بین المللی در سال ۲۰۰۱، تنفس آرام مزایای غیرقابل پیش بینی دیگری نیز دارد.

● با آرامش برخیزید

درست قبل از ترک تختخواب و بلافاصله بعد از اینکه زنگ ساعت در صبح به صدا درآمد،۵ دقیقه برای آرام کردن بدنتان وقت صرف کنید. با منقبض کردن انگشتهای پا شروع کنید، سپس با اختیار خود آنها را شل کنید. بعد در مورد ماهیچه های کف پا و سپس عضله های ساق پا و ران پا و باسن همین کار را انجام دهید.

به طرف بالا این روش را ادامه دهید تا بالاخره با جمع کردن و سپس شل کردن عضله های صورت به آن خاتمه دهید. یک متخصص استرس می گوید: «اگر روز خود را با تنش آغاز کنید، موقعیت ها به گونه ای خواهد بود که تمام روز احساس تنش می کنید. اگر مشکلاتتان را باخود به رختخواب ببرید، احتمالا خواب شما را مختل می کند و این به معنای تنش بیشتر است. تحقیقات نشان می دهد، افرادی که از خواب محروم می شوند، میزان هورمونهای استرس در آنها افزایش پیدا می کند.» او همچنین می گوید: «هر روز خود را، با یک یا دو دقیقه آرامش بخشیدن به خود آغاز کنید و به پایان برسانید.»

مقدمه :

همه ما انسان ها تحت تأثيروتأثر محرك هاى محيطى اطرافمان هستيم كه تحريك ها و بعضاً تقاضاهايى از ما دارند، براى اينكه بتوانيم به اين تقاضاها پاسخ دهيم، بايد در رفتارمان تغيير ايجاد كنيم، يعنى خود را با وضعيت جديد تطبيق بدهيم، فشار را ضرورت پاسخ انطباقى ناشى از محرك هاى محيطى تعريف مى كنند، پس فشار يعنى درخواست پاسخ انطباقى از سوى محيط.

فشار هميشه منفى نيست بلكه آثار مثبت هم دارد، جريان داشتن فشار يعنى جريان داشتن زندگى، لازمه تداوم حيات وجود فشار است. البته به شرطى كه متعادل باشد. اما اگر متعادل نبود چه پيش مى آيد؟

در خبرها مطرح شده بود: «طى پنج سال گذشته يك ميليون نفر از شاغلان لندنى تنها به دليل استرس مجبور به بازنشستگى شدند.» (به نقل از شبكه دوم سيما در يازدهم اسفند ۸۲ و راديو بى.بى.سى در همان تاريخ) اين فقط آمار مجبورشدگان به بازنشستگى بود و به آمار بيماران ناشى از استرس، تصادفات و سوانح ناشى از استرس، معلول شدگان در اثر سوانح ناشى از استرس و غيره اشاره اى نشده است.

در همه كشورهاى دنيا كه ايران از آن مستثنى نيست، اگر چه آمار صدمه ديدگان ناشى از استرس در دست نيست ولى مسلماً نبايد كمتر از آمار فوق باشد.

به همين دليل حفظ نيروى انسانى (به خصوص متخصص و كارآزموده) در هر جامعه و سازمانى از اهميت اساسى برخوردار است و استرس يا فشارهاى روحى عصبى نيز به عنوان يك آفت و تحليل برنده اين نيرو مطرح هستند. به همين دليل مركز مشاوره روانشناسى وظيفه خود دانسته نسبت به وضعيت روحى روانى افراد حساس بوده و عوامل استرس زا و فشارزاهاىمحيطكار را پس از بررسى برطرف كند.

تعريف استرس

استرس به معنى فشار و نيرو است و هر محركى كه در انسان ايجاد تنش كند، استرس زا يا عامل استرس ناميده مى شود. تنش ايجاد شده در بدن و واكنش بدن را استرس مى گوييم به عبارتى هر عاملى موجب تنش روح و جسم و از دست دادن تعادل فرد شود، استرس زا يا عامل استرس است.  

هنگام وارد شدن استرس بدن واكنش هايى از خود نشان مى دهد تا تعادل از دست رفته را باز گرداند كه اين عمل استرس است.

استرس يا فشار عصبى يا تنيدگى واكنشى است كه در فرد در اثر حضور عامل ديگرى به وجود مى آيد و قواى فرد را براى روبرو شدن با آن بسيج مى كند و ارگانيزم يا موجود زنده حالت آماده باش پيدا مى كند.

در استرس يا به قول دكتر هانس سليه (Dr Hans Selye) سندرم سازگارى كلى سه مرحله مشخص دارد:

واكنش اخطار:

 از نظر فيزيولوژيك خبر ناگوار پس از شنيده شدن، به صورت اعلام خطر در مغز ثبت مى شود، هيپوتالاموس احساسات و عواطف اين خبر راتفسير مى كند. هيپوتالاموس اخطار الكتروشيميايى به غدد هيپوفيز در مركز جمجمه مى فرستد، غدد هيپوفيز شروع به ترشح هورمونى براى محرك قشر غدد فوق كليوى مى كند، غدد آدرنال فعال مى شود و كورتيكوئيد ترشح كرده در جريان خون مى ريزد و اين پيام هايى به ساير غدد در سراسر بدن مى برد، در نتيجه ، طحال براى عمل بسيج شده، گلبول هاى قرمز اضافى وارد جريان خون مى شوند، اكسيژن و غذاى اضافى وارد سلول هاى بدن مى شود، قدرت لخته شدن خون ازدياد مى يابد، كبد، مواد قندى و ويتامين ها را رها مى سازد، ضربان قلب بيشتر مى شود، تنفس تغيير  مى كند.

خون از پوست و احشا به ماهيچه ها و مغز جارى مى شود دست ها و پاها سردتر   مى شوند و كل ارگانيزم به صورت آماده براى حمله و تهاجم يا فرار در مى آيد. با اين حالت سرپرست كارگاه براى بررسى و حل كردن مشكل و احياناً پاسخگو بودن به مدير مافوق با حالتى مضطرب و نگران وارد كارگاه مى شود.

گام مقاومت:

 طى اين مرحله كه ممكن است از چند ساعت تا چند روز به طول انجامد، بدن عملاً براى مبارزه با عامل فشاربسيج است كه اگر براى مدتى طولانى همچنان بسيج بماند، ذخايرش به تدريج تخليه مى شود.مثل كشورى كه در حال جنگ است و توان خود را صرف مى كند و ذخايرش به تدريج تمام مى شود.

گام فرسودگى:

بدين معنى است كه انرژى بدن تمام و تا حد زيادى در مقابل امراض و بد كار كردن اعضايش آسيب پذير شده است. اين همان جايى است كه امراض شروع به تظاهر    مى كنند و ممكن است از سرماخوردگى و آنفلوآنزا گرفته تا... شروع به تظاهر كند.

چند نكته در رابطه با استرس

 ۱ـ بدن انسان در مقابله با استرس از الگوى مشخصى پيروى و فرايند عصبى شيميايى، معينى را طى مى كند، رويدادهاى هيجان آور خوشايند همان اندازه واكنش در بدن به وجود مى آورند كه رويدادهاى ناخوشايند مى توانند ايجاد كنند، يك خبر بسيار هيجان آور، همان اندازه استرس ايجاد مى كند كه يك خبر بد ايجاد مى كند.

۲ـ استرس هاى شديد و طولانى در همه حال باعث از پا درآمدن فرد نمى شوند و افراد در بعضى موارد مى توانند با عوامل استرس زا سازگار شوند نمونه آن خو گرفتن افراد در شرايط سخت و طاقت فرسا مثل دوران اسارت يا خو گرفتن به كارى سخت و طاقت فرسا مثل شغل آتشكارى در ذوب آهن است.

۳ـ اين افراد با وجود سازگارى با شرايط استرس زا نمى توانند از آثار زيان بار آن صد در صد مصون بمانند و دچار مشكلات جسمانى، روانى، عاطفى و اجتماعى مى شوند. مثلاً فردى كه مدت زيادى در اسارت است يا فردى كه تحت شرايط بدى در معدن تاريك و دورافتاده اى كار مى كند، بعد از مدتى دچار ناراحتى هاى روحى ـ عاطفى و پيرى زودرس مى شود.

۴ـ بدن ما وقتى چيزى را استرس تلقى كرده و به آن واكنش نشان مى دهد كه ذهن ما به آن مارك استرس زده و در واقع پيشتر آن را شناخته باشد.

علائم استرس

كم حوصلگى، سردرد، تغيير ضربان قلب، خستگى جسمى، خشم و پرخاشگرى، بى خوابى، فشار در سينه، اختلال گوارشى، سوزش معده، عرق كردن، خشكى دهان، بى اشتهايى، داغ شدن و يا سرد شدن بدن، غمگينى، لرزش بدن، ميل به سيگار، از دست دادن تمركز، احساس سرگيجه، تغيير تنفس، تكرر ادرار، كم شدن حافظه، دردهاى بدنى پراكنده، آه كشيدن، تمايل به تنهايى، آشفتگى، التهاب، سرخ شدن پوست صورت و...

بيماريهاى استرس

بيماريها و اختلالاتى كه استرس ايجاد مى كند يا آن را تشديد مى نمايد، بسيارند فى المثال: دهانى مثل زخم دهان، تورم گلو، سرماخوردگى، آنفلوآنزا و...

گوارشى مثل تهوع، اسهال، كم شدن اشتها، اختلال هضم، سوزش معده، ورم معده، زخم معده، اختلال روده، يبوست و...

عضلانى و مفاصل مثل درد عضلات پشت و شانه، كتف و كمر، مفاصل، سردرد، ضايعات مفصلى، روماتيسم و...

قلبى ، عروقى مثل درد ناحيه قلب، بالا رفتن ضربان، فشار خون و تصلب شرايين، سكته قلبى...

ريوى مثل آسم، سرفه و...

پوستى مثل خارش و اگزما، ريزش مو، تاسى، كچلى موضعى، اختلالات پوستى و...

تناسلى مثل تكرر ادرار، اختلال قاعدگى، ناتوانى جنسى و...

اختلالات روانى مثل انواع اختلالات سوماتوفرم، روان تنى، اضطراب، افسردگى، وسواس، سوء ظن و بدگمانى و...

غددى و متابوليسمى مثل پركارى و كم كارى تيروئيد، مسموميت تيروئيد، بيمارى قند، رسوب چربى و حتى بيماريهاى صعب العلاجى مثل سرطان مى تواند در اثر زمينه سازيهاى استرس و فشار روحى باشد.

علل و عوامل استرس

علل و عوامل استرس را مى توان به چند دسته تقسيم كرد:

عوامل فردى: هر يك از ما نقشهايى ايفا مى كنيم، مثل نقش پدر، همسر، رئيس، مرئوس، همكار، شهروند و... ايفاى هر نقشى رفتارهاى خاص خود را مى طلبد و انتظاراتى را پديد مى آورد، گاهى بين اين نقشها تضادهايى وجود دارد كه ما را متحمل مى كند. گاهى مشخص نبودن نقش باعث فشار مى شود، مثلاً كارى كه بايد انجام دهيم، مشخص نيست و رئيس به دليل انجام نگرفتن كار از ما عصبانى است.

گاهى تعداد نقشهايى كه بايد ايفا كنيم، زياد و از توان ما خارج است. مسؤوليت زياد نيز خودش فشارزا است.

يكى ديگر از عوامل فردى سن فرد است. افراد مسن به دليل تجربه بيشتر فشار كمترى متحمل مى شوند.

عامل ديگر جنسيت است. خانمها نسبت به آقايان از صبر و شكيبايى بيشترى برخوردارند و تحمل بيشترى در برابر فشار دارند. رژيم غذايى نيز در تحمل ما نسبت به استرس تأثير دارد. بعضى از غذاها به آرامش ما و در نتيجه به تحمل ما در برابر استرس كمك خواهند كرد.

عوامل گروهى

اولين عامل گروهى وجود يا عدم وجود نيازهاى مشترك است. هرچقدر نيازهاى يك گروه مشترك وباهم نزديك تر باشد، فشار كمترى متحمل مى شود.

عامل دوم انسجام در گروه است، اختلاف در داخل گروه و بين افراد با يكديگر فشار زيادى بر افراد وارد مى آورد. مشخص نبودن و خوب تعريف نشدن نقشها در داخل گروه عامل ديگرى است كه هرچقدر نقشها در داخل گروه نامشخص تر باشد، فشار بيشترى بر فرد وارد خواهد آمد.

عوامل سازمانى

نوع كار، نقشى كه افراد بايد ايفا كنند، خواسته هاى همكاران، ساختار سازمانى، مديريت يا رهبرى در ميزان فشار وارده بر فرد دخيل اند. جو حاكم بر سازمان و فرهنگ سازمان نيز با استرس رابطه دارد، اگر جو حاكم بر سازمانى مثبت باشد، افراد پرتلاش، كارى و مسؤوليت پذير و خلاق فشار كمترى احساس مى كنند. عامل ديگر نحوه تقسيم وظايف و شرح وظايف در سطح سازمان است كه وظايف بايد شفاف و مشخص بوده و قوانين دست وپاگير نباشد، همچنان كه اگر سبك مدير با سليقه كاركنان مطابقت نداشته باشد، كارمندان استرس بيشترى را متحمل مى شوند.

حجم كم كار، حجم زياد كار، شيفت كارى، حوادث محيط كار، شرايط نامساعد محيط كار (مثل سر و صدا، حرارت، گرد و غبار، مواد شيميايى،...) احساس عدم امنيت شغلى، عدم توزيع عادلانه امكانات، اختلاف همكاران، كار در شرايط تنهايى، به چالش نگرفتن استعدادهاى فرد، ارتقاى بى ضابطه، تصاحب پستها توسط افراد بيرون سازمان همه فشارزا هستند.

عوامل فراسازمانى

بعضى از عوامل فشار به خانواده و اجتماعى كه در آن زندگى مى كنيم، بر مى گردد: نامطمئن بودن وضع اقتصادى، نامطمئن بودن وضع سياسى، بى ثباتى و ناكارآمدى قوانين، نامطمئن بودن تكنولوژى، مشكلات مالى واقتصادى، مشكلات خانوادگى، تحصيل فرزندان، محل سكونت همه مى تواند در ميزان فشارى كه تحمل مى كنيم، نقش داشته باشد.حمايتهاى خانوادگى وفاميلى نيز درتحمل افراد در برابر فشارها نقش دارند. مسائل سياسى اقتصادى نيز باعث ايجاد فشار مى شود. ركودهاى كوتاه مدت هم موجب افزايش تنش مى شود، هنگامى كه سيستم هاى اقتصادى به قهقرا مى روند، سازمانها از نيروى كار خود مى كاهند، اضافه كارى كاهش مى يابد. تعدادى از كاركنان منتظر خدمات مى مانند، حقوقها كاهش مى يابد، هفته هاى كارى كوتاه مى گردد واز اين قبيل مسائل كه فشار زا هستند.

راهكار هاى مقابله با استرس

ـ يكى از راه هاى مقابله با عوامل فشار، شهامت برخورد با واقعيت است: بايد هر رويدادى را كه اتفاق مى افتد بپذيريم وبعد از پذيرش درآن پديده به دنبال حكمت ومصلحتى باشيم « الخير فى ما وقع» و روى موضوع بدين صورت بنگريم كه چگونه از آن اتفاق به صورت مثبت بهره بردارى كنيم، يعنى همه چيز مى تواند به يك فرصت تبديل شده وقابل استفاده باشد. اگر انسان نتواند واقعيت ها را بپذيرد و از آن درجهت مثبت استفاده كند دچار حالتى مى شود كه اصطلاحاً به آن تحليل رفتگى يا به اصطلاح عامه بريده مى گويند. علائم تحليل رفتگى عبارتند از احساس از دست دادن كنترل كارها ، عدم علاقه ، نداشتن احساس خوبى از كار و شغل خود ، بها ندادن به كار، احساس عدم كفايت ، احساس قصور وكوتاهى داشتن ، تمايل به بى اعتبار كردن كار، احساس نامؤثر بودن، كج خلق شدن، آداب و معاشرت را رها كردن . درحالت شديد تحليل رفتگى نيز، احساس قدر ناشناسى ازجانب ديگران، احساس اينكه فرد مى خواهد همه چيز را رها كند وسر به بيابان بگذارد ، بروز مى يابد.

ـ يكى از راهكارها حمايت اجتماعى است و اينكه دوستانى داشته باشيم كه با وجود نواقص موجود در كارمان را تأييد كنند.

ـ يكى ديگر از راهكارها حمايت اطلاعاتى است دوستانى داشته باشيم كه به ما اطلاعات بدهند ويا تجربيات خود را دراختيار ما قرار دهند.

ـ حمايت هاى مالى نيز دربرخى موارد مى تواند برشدت فشار بكاهد.

ـ يكى ديگر از راه هاى مقابله با فشار به وجود آوردن انطباق است. با ايجاد نگرش مثبت در خود نيز مى توانيم خيلى از رويدادها را مارك فشار نزنيم.

- یکی دیگر از راه های مقابله با استرس اینست که خانواده ها به فرزندانشان کمک روحی و فکری دهند تا حد امکان در این مواقع از نظر روحی بگویند « ما همیشه در کنار شما هستیم در هر مورد و در هر زمینه »

چگونه بر استرس غلبه کنيم  

 استرس واکنش فيزيکي بدن به موقعيتهاي ناخوشايند به عنوان بخشي جدانشدني از زندگي انسانها است.

تعريف استرس کار بسيار دشواري است زيرا استرس وارده به هر فرد يا شخصي متفاوت از ديگري است. استرس خفيف از موضوعاتي نظير از دست دادن اتوبوس، ايستادن در صف به مدت طولاني و يا اخذ يک برگ جريمه و استرس شديد از طلاق، مشکلات خانوادگي و مرگ يکي از اعضاي خانواده ناشي مي‌شود. همچنين استرس مي‌تواند جسمي يا روحي باشد.

استرس جسمي ناشي از کم‌خوابي، فعاليت جسمي شديد، رژيم ناسالم غذايي و يا بروز بيماري رخ مي‌دهد و استرس روحي از نگراني‌هاي مالي، پشت سر گذاشتن يک تجربه دردناک، بازنشستگي و اخراج از کار به وقوع مي‌پيوندد.با اين همه حجم زيادي از استرس از وظايف و مسئوليتهاي روزانه ما و موضوعات عادي نشأت مي‌گيرد. وظايف و فشارهاي ناشي از امور روزمره را غالبا با کمي مدارا از سر مي‌گذرانيم اما غافليم که بدن در مقابل اين هيجانات روحي بطور خودکار واکنش نشان مي‌دهد. افزايش فشار خون، تند شدن تنفس و ضربان قلب و افزايش جريان خون در ماهيچه‌ها کمترين واکنش بدن نسبت به بروز يک استرس خفيف است.

بدن به هنگام استرس نياز به انرژي کافي براي واکنش در مقابل آن دارد و اينجاست که در صورت عدم سازگاري با شرايط استرس‌زا سلامت بدن به طور جدي به خطر مي‌افتد.براي مقابله با استرس مي‌توان راههايي را پيشنهاد کرد اما نبايد فراموش کنيد که به کار بستن کامل آنها و استمرار، تنها شرط تاثير اين راهکارها در زندگي شماست.

عزم و اراده، پشتکار و زمان را از خاطر نبريد و سطح تحمل خود در برابر استرس را بسنجيد.

چند نکته دیگر درباره استرس

* واقع بين باشيد:

 اگر مشغله خيلي زيادي داريد ياد بگيريد که به کارهاي کم‌اهميت‌تر نه بگوييد.

شايد بيش از اندازه از خود توقع داريد و يا ديگران توقع زيادي از شما دارند.اگر با مقاومتي روبرو شديد دليل آن را بازگو کنيد و سعي کنيد خود را با برنامه جديدي سازگار کنيد.

* از خود توقع بيجا نداشته باشيد:

هيچ‌کس کامل نيست بنابراين به دنبال کمال‌گرايي محض نباشيد.

از خود بپرسيد چه کاري لازم است که انجام دهم، مي‌توانم آن را انجام دهم و براي بهتر انجام دادن آن چه کارهايي بايد بکنم و کمک خواستن از ديگران را در صورت نياز فراموش نکنيد.

* حفظ آرامش:

ده تا بيست دقيقه استراحت ذهني مي‌تواند براي از سر گذراندن يک استرس شديد به شما کمک زيادي کند. ضمن اينکه تحمل شما را نيز افزايش مي‌دهد.

از هر وسيله‌اي براي کسب آرامش از گوش کردن به موسيقي تا استراحت و فکر کردن به چيزهاي خوب و لذتبخش بهره ببريد.

* استفاده از قوه تخيل:

با استفاده از قوه تخيل راههاي بهتر کنار آمدن با استرس را تجربه کنيد.

ارائه يک سخنراني و انتقال به يک مکان جديد در ذهن مي‌تواند باعث افزايش اعتماد به نفس شما شده و ديدگاه مثبتي در ذهن شما نسبت به موقعيت و يا کار استرس‌زا به وجود آورد.

* به انجام يک کار خاص مبادرت ورزيد:

تحت استرس و فشار شديد حتي انجام يک کار معمولي نيز طاقت‌فرسا به نظر مي‌رسد.

بنابراين بهترين کار اين است که فقط به انجام يک کار فکر کنيد و سپس به کار ديگري بپردازيد. درگير کردن خود با چند وظيفه و کار کوچک هرچند جزئي و کم‌اهميت بار فشار روحي را افزايش مي‌دهد.

* تمرين جسمي:

انجام نرمش روزانه به ميزان زيادي به رفع استرس کمک مي‌کند. 20 تا 30 دقيقه فعاليت جسمي به توانايي روحي و جسمي انسان کمک زيادي مي‌کند.سرگرمي: از انجام کارهاي دلخواه از قبيل گوش دادن به موسيقي، باغباني، نقاشي و حتي پياده‌روي غافل نشويد.

 صرفاً به آنچه دوست داريد فکر کرده و سپس آن را انجام دهيد.

* مدل زندگي سالم را در پيش بگيريد:  

رژيم غذايي سالم، مصرف کم کافئين، انجام حرکات نرمشي و ايجاد توازن و تعادل بين کار و زندگي و تفريح از اولين پايه‌هاي يک الگوي سالم زندگي است. آنها را از خاطر نبريد.

احساساتتان را بيان کنيد: گپ زدن با دوستان به شما اين احساس را مي‌دهد که در شرايط دشوار تنها نيستيد. به انزوا و تنهايي فکر نکنيد و سعي کنيد از معاشرت خود با ديگران نکاهيد.

اظهار علاقه، محبت و کمک از جانب ديگران را بپذيريد.

* انعطاف‌پذير باشيد:

اگر در زندگي خصوصي يا کاري خود با يک مانع دشوار روبرو شديد درباره وضعيت و استراتژي خود بينديشيد.

بحث و جدل کردن فقط استرس شما را افزايش مي‌دهد، بنابراين اگر حق با شماست، بر موضع خود پافشاري کنيد اما با استفاده از روشي آرام و منطقي.  به نظرات ديگران گوش کنيد و خود را براي سازگار کردن با آنها آماده نشان دهيد.

اگر شما کوتاه بياييد و معقولانه اقدام کنيد نصف مسير را رفته‌ايد و نه تنها از استرس وارده به خود کاسته‌ايد بلکه راه‌حل‌هاي بهتري براي مشکلات خود يافته‌ايد.از انتقاد نهراسيد: ممکن است از خود و ديگران توقع بيجا داشته باشيد.

 بنابراين در صورت برآورده نشدن آن نااميد و دلزده و مايوس مي‌شويد به اين ترتيب اين شماييد که بايد تغيير کنيد و ديدگاهتان را نسبت به اطرافيان عوض کنيد.

 بخاطر داشته باشيد که هرکس خصوصيات منحصر به فردي دارد که با ديگري متفاوت است بنابراين نبايد همه را با يک چوب برانيد.

*کمک ديگران را بپذيريد:

از دوستان، آشنايان و خانواده خود کمک بگيريد و بدانيد که در صورت رفع نشدن علائم استرس بايد به روانشناس مراجعه کنيد.

اضطراب‌

   شرح بيماري

اضطراب‌ عبارت‌ است‌ از يك‌ احساس‌ ناراحت‌كننده‌ و مبهم‌ ترس‌،وحشت‌، يا خطر با منشاي‌ ناشناخته‌ كه‌ بر فرد مستولي‌ مي‌گردد. براي‌ بعضي‌ ازافراد اين‌ حالت‌ ممكن‌ است‌ ناگهاني‌ روي‌ دهد و بر طرف‌ شود، اما براي‌ بعضي‌ديگر اين‌ حالت‌ به‌ صورت‌ مزمن‌ در مي‌آيد. اضطراب‌ از نظر علمي‌ چندين‌ نوع‌دارد: اضطراب‌ حاد ناشي‌ از موقعيتي‌ خاص‌، اختلال‌ در تطابق‌ يافتن‌ با شرايط‌تازه‌، اختلال‌ اضطرابي‌ عمومي‌ شده‌، اختلال‌ هراس‌، اختلال‌ تنش‌زاي‌ پس‌ ازحادثه‌، ترس‌ مرض‌گونه‌ و اختلال‌ وسواسي‌ ـ جبري‌.

   علايم‌ شايع‌

احساس‌ اينكه‌ يك‌ اتفاق‌ نامطلوب‌ يا زيانبار به‌ زودي‌ رخ‌ خواهدداد.
خشك‌ شدن‌ دهان‌، مشكل‌ در بلع‌، يا خشونت‌ صدا
تندشدن‌ تنفس‌ وضربان‌ قلب‌، تپش‌ قلب‌
حالت‌ لرزش‌ يا پرش‌ عضلات‌
انقباض‌ عضلات‌، سردرد،كمردرد
عرق‌ كردن‌
مشكل‌ در تمركز
منگي‌ يا غش‌
تهوع‌، اسهال‌،كاهش‌ وزن‌
خواب‌آلودگي‌
تحريك‌پذيري‌
خستگي‌
كابوس‌
مشكل‌ درحافظه‌
ناتواني‌ جنسي‌

   علل‌

فعال‌ شدن‌ مكانيسم‌هاي‌ دفاعي‌ بدن‌ براي‌ مبارزه‌ يا فرار. ترشح‌آدرنالين‌ از غدد فوق‌كليوي‌ افزايش‌ مي‌يابد، و موادي‌ كه‌ از تجزيه‌ آدرنالين‌ دربدن‌ جمع‌ مي‌شوند (كاتكول‌ آمين‌ها) نهايتاً بخش‌هاي‌ مختلف‌ بدن‌ را تحت‌تأثيرقرار مي‌دهند. تلاش‌ براي‌ پرهيز از اضطراب‌ خود موجب‌ اضطراب‌ بيشترمي‌شود.

   عوامل تشديد كننده بيماري

استرس‌ با هر منشاء (مثلاً مشكلات‌ اجتماعي‌ يا مالي‌)
سابقه‌خانوادگي‌ اضطراب‌
خستگي‌ يا كار زياد
وقوع‌ مجدد موقعيت‌هايي‌ كه‌ قبلاًاسترس‌زا بوده‌اند يا طي‌ آنها به‌ فرد آسيب‌ رسيده‌ است‌.
بيماري‌ جسماني‌
تكامل‌طلبي‌ غيرمنطقي‌
ترك‌ اعتياد يا الكل‌

    پيشگيري‌

از روش‌هاي‌ كسب‌ آرامش‌ يا مراقبه‌ براي‌ كاهش‌ استرس‌ بهره‌بگيريد.
به‌ فكر تغيير شيوه‌ زندگي‌ خود باشيد تا استرس‌ كاهش‌ يابد.

   عواقب‌ مورد انتظار

اضطراب‌ عمومي‌ شده‌ را مي‌توان‌ با درمان‌ كنترل‌ كرد. غلبه‌كردن‌ بر اضطراب‌ اغلب‌ موجبات‌ زندگي‌ بهتر و رضايت‌ بخش‌تري‌ را فراهم‌مي‌آورد.

    عوارض‌ احتمالي‌

بروز اختلال‌ در روابط‌ اجتماعي‌ و شغلي‌
افزايش‌ ناگهاني‌ميزان‌ اضطراب‌ ممكن‌ است‌ موجب‌ بروز حمله‌ هراس‌ و فرار از موقعيت‌ شود. وابستگي‌ به‌ داروها
نامنظمي‌ ضربان‌ قلب‌

    درمان‌ (اصول‌ كلي)‌

بهتر است‌ تحت‌ بررسي‌ و درمان‌ از نظر موارد خاص‌ تهديدكننده‌ يامنشاء استرس‌ كه‌ در ناخودآگاه‌ شما است‌ ولي‌ وجوددارد، قرار بگيريد.

به‌فراگيري‌ روش‌هاي‌ كاهش‌ انقباض‌ ناخودآگاه‌ عضلاني‌ مثل‌ بازخورد زيستي‌ وروش‌هاي‌ كسب‌ آرامش‌ بپردازيد.

به‌ ورزش‌ هوازي‌ (آئروبيك‌) به‌ طور منظم‌بپردازيد تا روح‌ و جسمي‌ آماده‌ داشته‌ باشيد.

   داروها

امكان‌ دارد داروهاي‌ ضداضطراب‌ مثل‌ بنزوديازپين‌ها براي‌ مدتي‌كوتاه‌ تجويز شوند.
امكان‌ دارد از داروهاي‌ ضدافسردگي‌ براي‌ اختلال‌ هراس‌استفاده‌ شود.

   فعاليت در زمان ابتلا به اين بيماري

فعاليت در زمان ابتلا به اين بيماري خود را حفظ‌ كنيد. فعاليت درزمان ابتلا به اين بيماري بدني‌ به‌ كاهش‌ اضطراب‌ كمك‌ مي‌كند.

  رژيم‌ غذايي‌

هيچ‌ نوع‌ رژيم‌ خاصي‌ توصيه‌ نمي‌شود. تنها بايد از كافئين‌ وساير مواد تحريك‌كننده‌، و نيز الكل‌ پرهيز كرد.

    درچه شرايطي بايد به پزشك مراجعهنمود؟

اگر شما يا يكي‌ از اعضاي‌ خانواده‌ تان علايم‌ اضطراب‌ را داريد وخوددرماني‌ نتيجه‌اي‌ نداده‌ است‌.
اگر شما دچار احساس‌ ناگهاني‌ هراس‌ بيش‌ ازحد شده‌ايد.
اگر دچار علايم‌ جديد و بدون‌ توجيه‌. داروهاي‌ مورد استفاده‌ دردرمان‌ ممكن‌ است‌ عوارض‌ جانبي‌ به‌ همراه‌ داشته‌ باشند.

اضطراب كودكان

نويسنده در اين مقاله، به بررسي نقش اضطراب در سلامت جامعه ‌آمريكا پرداخته است. «سوزان چرچ» عقيده دارد كه اضطراب كودكان، ارتباط مستقيمي با مشاهده صحنه‌هاي جرم و جنايتي دارد كه آنها در دوران كودكي از طريق فيلم‌ها و تصاوير شاهد آن هستند. او پيشنهاد مي‌كند، پدران و مادران به جاي تلاش براي تحصيل رفاه بيشتر براي خانواده، به فكر ايجاد محيطي سالم و باثبات براي كودكان باشند.

چكيده
نويسنده در اين مقاله، به بررسي نقش اضطراب در سلامت جامعه ‌آمريكا پرداخته است. «سوزان چرچ» عقيده دارد كه اضطراب كودكان، ارتباط مستقيمي با مشاهده صحنه‌هاي جرم و جنايتي دارد كه آنها در دوران كودكي از طريق فيلم‌ها و تصاوير شاهد آن هستند. او پيشنهاد مي‌كند، پدران و مادران به جاي تلاش براي تحصيل رفاه بيشتر براي خانواده، به فكر ايجاد محيطي سالم و باثبات براي كودكان باشند.

جرائم اجتماعي و طلاق والدين، فضاي امن خانواده‌ها را از بين برده است. مهم‌ترين كساني كه به امنيت رواني و احساس خانواده نياز دارند، كودكان هستند. افزايش سطوح طلاق والدين، بيكاري، جرائم اجتماعي و خشونت در تلويزيون و فيلم‌هاي سينمايي، آسمان را براي كودكان سياه كرده است.                                 

جالب است بدانيد، براساس مطالعه‌اي كه جديداً انجام شده، اضطراب و تشويش بچه‌هاي سالم در دهه‌ي 1980، به اندازه‌ي اضطراب و تشويش بچه‌هايي كه در دهه‌ي 1950 بيماري ذهني داشته‌اند، بوده است.

«جين كويينگ»، روانشناس اجتماعي در دانشگاه كيس وسترن ريزرو مي‌گويد: جرم، طلاق والدين و كمبود روابط احساسي و اجتماعي با افراد ديگر، نوجوانان و جوانان آمريكايي را بيمار كرده است. او سال‌هاي آخر قرن بيستم را «سال‌هاي اضطراب» ناميده است. او مي‌گويد: براساس مطالعات دانشگاهي انجام شده، اضطراب و عصبانيت از سال‌هاي 1980 ـ 1950، پنجاه درصد افزايش داشته، ترس و دودلي بين جوانان با شتاب زياد افزايش پيدا كرده و عميق‌تر شده است.

 اين نتايج، خلاصه آزمايش‌هاي سطوح اضطراب در بين 40192 دانشجو و گزارش‌هاي اضطراب از 12056 دانش‌آموز در دهه‌هاي 1980 ـ 1950 است، تويينگ براي يافتن دلايل اضطراب در بين كودكان آمريكايي، عواملي را كه در سعادت جامعه نقش دارند، بررسي كرده است؛ در چكيده آمار ايالات متحده، عوامل مؤثر در سعادت جامعه‌ي آمريكايي، سطوح جرايم، طلاق، بيكاري، درآمد و بعضي موارد ديگر برشمرده شده است. او مي‌گويد، دو عامل برجسته‌تر هستند:

1ـ جرم و بي‌ثباتي اجتماعي حاصل از آن،   

2ـ كمبود ارتباط اجتماعي با ديگران.

تويينگ مي‌گويد: با افزايش جرم و جنايت در جامعه، به همان نسبت اضطراب بچه‌ها بيشتر مي‌شود. حتي اگر بچه‌ها قرباني اصلي خشونت‌ها نباشند، رشد اين تصور كه خشونت به راحتي اتفاق مي‌افتد بچه‌ها را مضطرب مي‌كند، در اين بحث، پول كمترين نقش را دارد. امنيت مالي خانه‌هايي كه بچه‌ها در آن بزرگ مي‌شوند، اهميت زيادي ندارد، بلكه مهم اين است كه آيا بچه‌ها احساس سلامت و امنيت مي‌كنند يا خير. به گفته‌ي تويينگ، مردم الان نمي‌دانند چه اتفاقي دارد مي‌افتد؛ همان طور كه ندانستند بر سر جامعه‌ چه آمده است؛ دهه‌ي 1950 سال‌هاي بلوغ و كمال نبود، اما مردم نسبت به هم بيشتر احساس وابستگي مي‌كردند. امروزه ما بيشتر آزادي داريم.

 انتخاب بيشتري داريم، جرايم بيشتري هم داريم و البته اضطراب بيشتر. چيزي نمانده تا به خاطر اين اضطراب و جرايم، هزينه سنگيني پرداخت كنيم.

به نظر تويينگ، وقتي اين بچه‌هاي مضطرب بزرگ مي‌شوند، اضطراب و اضطراب‌زايي خود را به جامعه مي‌آورند. اين غول‌هاي ترسناك كه بچه‌ها از آن مي‌ترسند، در بزرگسالي آنها را به اعتياد، الكل و مواد مخدر مي‌كشاند.

آدم‌هاي مضطرب زودتر از آدم‌هاي معمولي مي‌ميرند.

به عقيده متخصصان، اضطراب با اغلب بيماري‌هاي طولاني مدت، مثل بيماري‌هاي سخت داخلي، بيماري‌هاي قلبي و بيماري‌هاي رواني، رابطه مستقيم دارد. اضطراب و ناراحتي در كودكان، نمود بيروني و رفتاري ندارد و بنابراين قابل تشخيص نيست. «ديويد استرچرز» پزشك عمومي، تحقيقي بر روي سلامت ذهني كودكان انجام داده كه براساس آن مشخص شده، از هر ده جوان آمريكايي، يك نفر از بيماري ذهني رنج مي‌برد؛ طوري كه شخصي را از كار روزانه‌اش بازمي‌دارد.

منتقدان رسانه‌هاي جمعي مثل «جوآن كانتور»، استاد ارتباطات در دانشگاه اشنگتن مي‌گويد، تصاوير خشونت‌آميز در تلويزيون، فيلم‌هاي سينمايي و بازي‌هاي ويديويي، مي‌تواند ترسي را در نهاد كودكان ايجاد كند كه براي مدت طولاني باقي مي‌ماند. او در همين زمينه، تحقيقي روي دانشجويان انجام داد. تقريباً يك چهارم مصاحبه‌شوندگان گفتند، هنوز از انجام بعضي كارها مثل شنا كردن در اقيانوس مي‌ترسند؛ زيرا فيلم‌هاي سينمايي از جمله فيلم «جاوز» كه هفت سال پيش ديده بودند، ترس را در آنها نهادينه كرده بود. كانتور كه كتاب «مامي، من مي‌ترسم: چگونه تلويزيون و فيلم‌هاي سينمايي بچه‌ها را مي‌ترسانند و ما براي حفاظت از آنها بايد چه بكنيم». را نوشته، مي‌گويد حتي وقتي شما به اندازه‌اي بزرگ شده‌ايد كه تشخيص مي‌دهيد صحنه‌هاي ترسناك، فقط فيلم است، باز ترس به قدري شديد است كه در حافظهبلندمدت شما مي‌ماند.

چه بايد بكنيمبراساس مطالعات تويينگ، بهتر است والدين به جاي تحصيل پول بيشتر، براي بچه‌ها، خانه و زندگي با ثبات و با احساس آماده كنند. آنها بايد بچه‌ها را از صحنه‌هاي خشونت‌بار تلويزيون دور نگه دارند. كانتور مي‌گويد: ترس بچه‌ها را دست كم نگيريد و به آنها قوت قلبي صادقانه ببخشيد. او مي‌گويد: «به آنها آرامش دهيد و توضيح دهيد، هيچ اتفاقي نيفتاده است».

اضطراب ورزشکاران

روابط و انسجام بين شخصي

حفظ يك ساختار پويا شناسي گروه سرتاسري در مغز مي تواند اطلاعات و راهنماييهاي مفيدي را فراهم آورد.

مرور كنيد سوالات را:

1ـ هدايت يا رهبري گروه را تعريف كنيد.

2ـ طبق مدل وابستگي فيدلر سه نوع تأثير رهبر مؤثر را تشخيص دهيد.

3ـ عوامل ساختاري گروه را كه در پيشرفت هدايت گروه تأثير دارند را توضيح دهيد.

4ـ مدل هدايت چند بعدي چلادوراي را شرح دهيد.

5ـ تحقيق چلادوراي در زمينه روشهاي اتخاذ تصميم مربيان را خلاصه كنيد.

6ـ پنج ويژگي تعريف پيوستگي كارون را مشخص كيند.

7ـ مدل ذهني (نظري) انسجام كارون را شرح دهيد.

8ـ چهار شيوه برآورد پيوستگي را مشخص كنيد.

9ـ يافته هاي تحقيق در مورد رابطه انسجام ـ عملكرد در ورزش را جستجو كنيد.

10ـ در مورد هدايت نشانه ي عليت در تحقيق انسجام ـ عملكرد بحث كنيد.

11ـ چند جنبه متوسط و واسطه را كه در رابطه انسجام ـ عملكرد تأثير دارند را مشخص كنيد.

مطالعه‌ي پيشنهادي

* چلادوراي، پ . و دو هرقي ، آ جي. (1998). روشهاي اتخاذ تصميم در مربيگري . در جِي . ام. وليامز (اي . دي) روانشناسي ورزش كاربردي:

رشد شخصي در عملكرد پيشينه (سومين انتشار). چشم انداز كوه، سي . آ: مِي فيلد.

اين فصل در كنار تحقيق مربوطه اخير و معني ضمني بر مربيگري ، نگاهي بر مدل هدايت چلادوراي دارد.

كارون، آ. وي، ويدمِيِر، دبليو . اِن و براولي، ال. آر (1985). توسعه يك ابزار در ارزيابي انسجام در تيمهاي ورزشي:

پرسشنامه‌ي محيط زيست گروه. نشريه‌ي روانشناسي ورزش، 266 – 244،7.

اين گروه سه گانه كانادايي بسياري از آثار محققانه در مورد پويا شناسي گروه ورزش را هدايت نموده اند . اين مقاله توسعه پرسشنامه محيط گروه و ارزيابي انسجام چند بعدي كه به طور وسيعي در روانشناسي ورزش و نرمش استفاده شده است را شرح مي دهد.

* كارون: آ. وي ، اسپنيك، كِي . اِس و پراپاوسيس، اِچ. (1997).

پيوستگي و ساختار تيم در زمينه هاي ورزش و نرمش:

كاربرد تبادل نظر غير مستقيم. نشريه‌ي روانشناسي ورزشي كاربردي 720 – 61،9.

ساختار گروه اخيراً يك عنوان بر جسته در پويا شناسي گروه ورزش شده است و اين ساختار به خصوص به تمرين روانشناسي ورزش مربوط است.

اكنون بحث و مرورمان را در مورد روانشناسي ورزش و نرمش پي مي گيريم. به احتمال زياد شما اين متن را براي يك درس كلاسي مطالعه كرده ايد و در مورد اين موضوع در كلاس با همكلاسي هايتان بحث كرده ايد. شايد روي يك موضوع خاص تمركز كرده ايد، موضوعات بيشتري دستگيرتان شده و به يك يادداشت باز بيني يا مطالعه تحقيقاتي انجاميده است . شايد شما تكنيكها و راهنماييهايي را به كار گرفته ايد تا مداخلات آموزش مهارتهاي روانشناسي را گسترش دهيد، تعليم يا مربيگري خود را بهبود بخشيد يا (( بازي ذهني)) خود را در فعاليتهاي روزانه‌تان كنترل نماييد.

ما بسياري از موضوعات شامل شخصيت و تفاوتهاي فردي ، انگيزه، آموزش مهارتهاي روانشناسي، احساسات، سياستهاي رفتاري ، پيشرفت اجتماعي، تنوع و پويا شناسي گروه را پوشش مي دهيم .

علاوه بر اين ، تقريبا هر عنوان و موضوعي چند وجهي است و مي توان از چندين جنبه آن را بررسي كرد. رفتار انساني در ورزش و نرمش پيچيده و پويا است و پاسخ ما به بسياري از پرسشهايمان نيز پيچيده و پويا مي باشد.

اگر به سوالاتي كه در شروع فصل يك ذكر شده بود برگرديد، متوجه خواهيد شد كه به كمك دانش روانشناسي ورزش و نرمش اكنون مي توانيد به راحتي به پرسشها پاسخ دهيد. اما شما به ديدگاههاي جديدي در مورد پيچيدگي هاي رفتاري دست يافته ايد و وقتي تأمل كنيد در خواهيد يافت كه پاسخها آنقدر هم ساده نيستند.

پاسخ به پرسشهاي فصل يك يا به سوالات امتحان درسي، آزمون صحيحي از درك شما نسبت به روانشناسي ورزش و نرمش نيست آزمون صحيح تر در تمرين حرفه اي شما خواهد بود زماني كه دانش و فرضيه هاي عملي روانشناسي و ورزش و نرمش را فرا مي‌خوانيد و آن دانش را با ديدگاههاي حرفه اي خود تلفيق مي كنيد. احتمالا شما در زمان مربيگري يك تيم فوتبال جوان، در مشورت با يك ورزشكار دانشجوي آماده در شركت در مسابقات بين دانشگاهي، در برنامه ريزي براي يك مراجع توانبخشي قلب، در كار با يك بنامه ي توسعه ي جوان اجتماع، يا در تلاش براي حفظ يك روش زندگي سالم در برنامه پر شور روزانه تان ، روانشناسي ورزش و نرمش را به كار خواهيد گرفت.

شايد زماني كه جوائزي در برنامه ي فوتبال خود در نظر مي گيريد، يا از دانش PST خود در كمك ياري به يك مراجع براي پيشرفت در مهارتهاي كنترل فشار عصبي كمك مي گيريد، تئوريهاي انگيزه ذاتي را به خاطر خواهيد آورد. اميدروارم بسياري از تاثيرات فعل و انفعالي شامل تنوع اجتماعي و روابط بين شخصي را در هنگام كار با افراد در زمينه هاي مختلف و پيچيده به ياد آوريد. راهنماييها و تطوريهاي عملي كمك خواهند كرد اما تلفيق اين دو براي هر فرد در هر موقعيتي متفاوت است.

اينجانب در تاليف اين كتاب دانش خويش را با ديدگاههاي روانشناسي ورزش و نرمش را همراه ساختم. شما را نيز به انجام اين كار دعوت مي كنم . دوست دارم واكنش شما ره نسبت به اين كتاب بدانم . مرا از آنچه براي شما مفيد واقع شد آگاه سازيد:چه بخشهايي بايد حذف، اضافه يا اصلاح شوند . پيشنهادتان را براي نسخه تجديد نظر شيوه بعدي ارائه دهيد.

مرا از افكارتان در مورد تحقيق و تمرين روانشناسي ورزش و نرمش آگاه كنيد. روانشناسي ورزش و نرمش به پيشرفت و حركت در مسيرهاي جديد ادامه مي دهد و شما مي توانيد ما را در پيشبرد در كمان از رفتار ورزش و نرمش ياري دهيد.

پيوست A :

آزمون اضطراب رقابتهاي ورزش براي بزرگسالان.

دستور العمل: در زير جملاتي در مورد احساس افراد در زمان شركت در مسابقات و ورزشها، آمده است. هر جمله را بخوانيد و بر طبق احساس خويش در هنگام شركت در مسابقات و ورزشها، يكي از گزينه هاي به ندرت ، گاهي و اغلب را انتخاب كنيد. اگر انتخاب شما گزينه ي به ندرت مي باشد مربع A را پر كنيد، اگر انتخابتان گزينه ي گاهي اوقات است مربع B و اگر گزينه ي اغلب است مربع C را پر كنيد.

در اينجا جوابهاي صحيح يا غلط وجود ندارد. زمان زيادي را براي هر سؤال صرف نكيند. به خاطر داشته باشيد گزينه اي را كه انتخاب مي كنيد احساس معمول شما را در زمان رقابت در مسابقات و ورزشها توصيف كند.

    به ندرت                         گاهي                                 اغلب

     ٱC                                        ٱB                      ٱA  

1ـ رقابت با ديگران از نظر اجتماعي لذت بخش است.

2ـ قبل از رقابت مضطرب هستم.

3ـ قبل از رقابت نگران آن هستم كه نتوانم خوب بازي كنم.

4ـ در زمان شركت در رقابت يك ورزشكار خوب هستم.

5ـ در هنگام رقابت نگران آن هستم كه اشتباه كنم.

6ـ قبل از رقابت آرام هستم.

7ـ امتياز گرفتن در زمان رقابت مهم است.

8ـ قبل از رقابت احساس مي كنم كه حالت تهوع دارم.

9ـ دقيقا قبل از رقابت ، قلبم تند تر از حد معمول مي زند.

10ـ شركت در مسابقاتي كه انرژي جسماني قابل ملاحظه اي نياز دارد را دوست دارم.

11ـ قبل از رقابت احساس راحتي مي كنم.

12ـ قبل از رقابت احساس راحتي مي كنم.

13 ـ ورزشهاي گروهي هيجان انگيز تر از ورزشهاي فردي مي باشند.

14ـ وقتي مي خواهم مسابقه را شروع كنم عصبي مي شوم.

15ـ معمولا قبل از رقابت گرفته و عصبي مي شوم.

دستور العمل براي امتياز بندي اسكات آزمون اضطراب رقابتهاي ورزشي در بزرگسالان:

براي هر گزينه سه پاسخ ممكن است: (a) به ندرت ، (b) گاهي، و (c) اغلب. 10 گزينه ي آزمون 2، 3، 5، 6، 8، 9، 11،12، 14 و 15 هستند. گزينه هاي كاذب (1 ـ 4 ـ 7 ـ 10 و 13) امتياز بندي نشده اند. گزينه هاي 2 ـ 3 ـ 5 ـ 8 ـ 9ـ 12 ـ 14 و 15 ذكر شده اند و طبق كليد زير امتياز بندي شده اند:

به ندرت = 1

گاهي = 2

اغلب = 3

گزينه هاي 6 و 11 بر طبق كليد زير امتياز بندي شده اند:

اغلب = 1

گاهي = 2

به ندرت = 3

دامنه ي امتيازات در اسكات از 10 (پايين ترين خصوصيت رقابتي ) تا 30 (بالاترين خصوصيت رقابتي) مي باشند.

اگر شخصي يك از 10 گزينه را حذف كند، امتياز كامل تقسيم شده مي تواند با محاسبه ي امتياز باقي مانده براي 9 گزينه ي پاسخ داده شده ، ضرب اين مقدار در ده و گرد كردن حاصل با عدد كامل بعدي ، تهيه شود. زماني كه دو يا بيشتر اند دو گزينه حذف شود، پرسشنامه پاسخگو مي بايست باطل شود.

ستون امتيازات و ضابطه هاي صدك نظير براي بزرگسالان سنين دانشگاهي كه در بخش زير شامل شده اند را انتخاب كنيد . جزئيات بيشتر از امتيازات اسكات و ضابطه هاي اضافي در رساله اسكات مارتنز (1977) يافت مي شود.

ضابطه هاي اسكات براي بزرگسالان سنين دانشگاهي طبيعي

را ه هاي بدست آوردن آرامش

1- جلوي گريه خود را نگيريد و گهگاهي گريه كنيد.

2- دست كم روزي 15 دقيقه را در سكوت بگذرانيد و به نيازهاي واقعي خود و نيز چيزهايي كه داريد فكر كنيد. سكوت عصاره‌ي آرامش است، با زور نمي‌توان آن را ايجاد كرد، بايد زماني كه فرا رسيد آن را بپذيريد. دست كم روزي يك ساعت، تنها به اتاقي برويد و در را به روي خود ببنديد.

3- افراد آرام به خود مي‌گويند كه براي تغيير گذشته كاري نمي‌توان كرد، آنگاه از فكر ادامه زندگي لذت مي‌برند.

4- وقتي احساس مي‌كنيد كه سرتان پر از فكرهاي جور و واجور است و جاي خالي در آن نيست، با قدم زدن، آن‌ها را پاك كنيد.

5- اگر نتوانيد كسي را ببخشيد، افكار خشمگين‌تان شما را براي هميشه با اين افراد مرتبط خواهد كرد. شاد كردن ديگران، باعث آرامش مي‌شود.

6- آرامش را از كودكان بياموزيد، ببينيد كه چگونه در همان لحظه‌اي كه هستند، زندگي مي‌كنند و لذت مي‌برند.

7- از همان كه هستيد راضي باشيد، در اين صورت احساس آرامش بيشتري مي‌كنيد.
8- هر چه اكسيژن بيش‌تري به شما برسد، آرام‌تر خواهيد شد، خوب است در محل كار و زندگي خود گياهي نگه داريد.

9- مهم نيست كه با شما مودبانه برخورد كنند يا نه، برخورد مودبانه‌ي شما، باعث ايجاد آرامي و احساس خوبي در شما خواهد شد.

10- سرعت حركت شما با احساستان رابطه‌اي مستقيم دارد، آرام راه برويد و حركات بدن خود را آرام‌تر كنيد، طولي نمي‌كشد كه آرام خواهيد شد. گاهي مي‌توانيد براي رسيدن به آرامش، دراز بكشيد، عضلات خود را شل كنيد و به هيچ چيز فكر نكنيد.

11- با حركات آرام و صحبت كردن شمرده، احساس آرامش را به جمع منتقل كنيد. آيا تا به حال فرد آرامي را ديديد كه با صداي بلند صحبت كند؟

12- با شوخ طبعي به آرامش خود كمك كنيد.

13- راحتي، يكي از عناصر مهم آرامش است، مثل دماي مناسب، صندلي راحت و لباس و كفش راحت.

* هر چند وقت يك بار ساعتتان را باز كنيد و خود را از فشار زمان نجات دهيد.

*در آوردن كفش‌ها به كاهش فشار عصبي كمك مي‌كند.

* فشردن يك توپ كوچك، تنش‌هاي عصبي‌اي را كه در انگشتان و دست‌هاي شما متمركز شده‌اند، خالي مي‌كند.

* لباس‌هاي گشاد و راحت، باعث ايجاد راحتي و احساس آرامش مي‌شود.

14- لحظه‌هاي زيباي زندگيتان را بنويسيد و از آن‌ها عكس و فيلم بگيريد، سپس بيش‌تر وقت‌ها آن‌ها را به ياد آوريد و درباره‌شان فكر كنيد و لذت ببريد.

15- هواي دريا، آب شور و صداي امواج، همگي باعث آرامش مي‌شوند، مسافرت به سواحل دريا را فراموش نكنيد. (پيشنهاد ما به شما سواحل استان گلستان است) تماشاي ماهي‌ها مثل خيره شدن به دريا، در شما ايجاد آرامش مي‌كند، زيرا ماهي‌ها آرام شنا مي‌كنند و آرام تنفس مي‌كنند.

16- آهسته غذا خوردن و جويدن، باعث تجديد قواي فكري و احساس آرامش خواهد شد.

17- براي تأثير بيش‌تر و رسيدن به آرامش، در خود متمركز شويد و آرام نفس بكشيد.

18- تمرين كنيد كه آرام‌تر از حد معمول صحبت كنيد، اين كار خود به خود ضربان قلب و تنفستان را كم مي‌كند و به شما اجازه مي‌دهد، ذهن و فكرتان را از بسياري مسايل پاك كنيد.

19- اگر به عقايد مذهبي و معنوي پايبند باشيد، به يكي از با افتخارترين روش‌هاي رسيدن به آرامش خاطر رسيده‌ايد، آنگاه مي‌توانيد بگوييد، الا بذكر الله تطمئن القلوب. اگر از خدا دور افتاده‌ايد، اكنون آشتي است. داشتن يك تكيه‌گاه معنوي در حد تعادل موجب آرامش مي‌شود.
20- احساسات و مشكلات خود را به ديگران بگوييد و آرامش بيش‌تري احساس كنيد.

21- يكي از مهم‌ترين مهارت‌ها در آرام بودن، فكر نكردن به مسايل كوچك است، دومين مهارت، كوچك شمردن تمام مسايل است.

22- شاد كردن ديگران، موجب آرامش مي‌شود. نمي‌دانيد چه لذتي دارد پول رستوران امشب را با توافق سايرين به يك كارتن خواب هديه دهيد. قدرداني كنيد. ديگران را براي لطف كردن به خود تحت فشار قرار ندهيد، لطف كه وظيفه نيست.

23- اگر مي‌دانستيد كه : «سيگار كشيدن + ورزش نكردن = استرس، اضطراب و حذف آرامش»، هرگز سيگار نمي‌كشيديد و ورزش كردن را به تعويق نمي‌انداختيد. در مورد اين دو موضوع باز هم مطالبي خواهيم داشت.

توجه : براي استفاده از متون و نقل آنها لطفا نام منبع اصلي و نام اين سايت را ذکر نماييد .

منابع

درمان افسردگی    - نویسنده: گیلیان باتلر  

                             مترجم: کوشیار کریمی طاهری

درمان  اضطراب  -نویسنده: گیلیان باتلر  

                           مترجم: کوشیار کریمی طاهری

روانشناسی عزت نفس -نویسنده: نانانیل براندن   

                                 مترجم: مهدی قراچه داغی
سايت اطلاع رساني                                     www.irteb.com  

سایت اطلاع رسانی                           www.healingwell.com

سایت اطلاع رسانی                                        www.aftab.ir

سایت اطلاع رسانی                  www.daneshnameh.roshd.ir