استرس

مقدمه
    فشارهاي عصبي و رواني كه به اصطلاح استرس ناميده مي‌شود در زندگي روزانه‌ ما به طور فراوان مشاهده مي‌گردد. نگراني افراد نسبت به كار، خانواده، فرزند، دوري اعضاي خانواده از يكديگر و جدائي از آنها، مشكلات اجتماعي، وضع اقتصادي و نيازهاي گوناگون، انتظارات و توقعات اداره يا سازمان از كارمندان، پيشرفت تكنولوژي ، نگراني و بيم از كهنه شدن معلومات و اطلاعات، مشكلات مديريت و توقعات كاركنان همگي سبب مي‌شود كه فرد از لحظه بيداري بامداد تا هنگام آرميدن شامگاه همواره دچار هيجان‌ها، تنش‌ها، نگراني‌ها، بيم‌ها و اميدهاي گوناگوني باشد كه گاه با ظرفيت بدني، عصبي و رواني وي سازگار نيست.                                   

فشار عصبي حاد، نيروي انساني سازمان را ضايع  و فرسوده مي‌سازد. بدين ترتيب است كه فشار عصبي در سازمان همچون آفتي، نيروها را تحليل مي‌برد و فعاليت‌ها و تلاش‌ها را عقيم مي‌سازد. اثرات مخرب استرس بر زندگي فردي و اجتماعي كاملاً مشهود بوده و مديران و مسئولين يكي از آسيب‌پذيرترين قشرها در برابر استرس هستند. ارتقاي «بهداشت رواني محيط كار» به عنوان يكي از مهمترين ابعاد توسعه و بهسازي منابع انساني بشمار مي رود و براي پيشرفت و رشد كشور در همه زمينه‌ها ابتدا بايد از نيروي انساني سالم، متفكر و خلاق استفاده كرد زيرا استفاده از نيروهاي سالم جسمي و فكري در ادارات خدماتي، آموزشي و ... در بالا بردن سطح بهره‌وري تأثير بسزائي دارد.

محيط كار زندان نيز به لحاظ شرايط خاص حاكم برآن قاعدتاً از ميزان استرس بالاتري برخوردار است و لازم است كه كاركنان و مسئولين زندانها با منابع بوجود آورنده استرس و راهكارهاي غلبه بر آن آشنايي كافي داشته باشند تا ميزان كارايي و بهره وري در مجموعه آنان بالاتر رود.

مقاله حاضرگامي هر چند كوتاه در اين راه است.

تعريف استرس :

 به طور كلي تعاريف گوناگوني از فشار عصبي و رواني به مفهوم استرس شده است .

 استرس فرسودگي بدني يا عاطفي است كه بر اثر مسائل و مشكلات واقعي يا خیالی پديد مي‌آيد. همانگونه كه يك ساختمان در طول زمان و به واسطه وضع آب و هوا دچار فرسايش می‌شود، ارگانيزم و بدن انسان نيز به واسطه مشكلات فردي، خانوادگي و مسائل كاري دچار فرسودگي می‌گردد.

استرس به مجموعه واكنشهاي عمومي انسان نسبت به عوامل ناسازگار و پيش بيني نشده داخلي و خارجي اطلاق گرديده، بدين گونه كه هرگاه تعادل داخلي يا خارجي از ميان برود، استرس پديدمی‌آيد.

استرس گاه موجب آسيبهاي فراواني به فرد و سازمان می‌شود. فشار رواني در فرد باعث می‌شود كه بدن وظايفي را كه بطور عادي و به سادگي می‌تواند انجام دهد با دشواري بيشتري به انجام برساند.

به طور مثال استرس در مردان موجب كاهش ميل جنسي ، اشكالهاي نعوظي،‌ اختلال در باروري ، انزال زودرس، ‌انزال معكوس و در زنان باعث كاهش ميل جنسي ، اختلال در ارگاسم ، اختلال يا قطع قاعدگي و بسياري ديگر بيماري هاي جسماني ديگر همچون بيمارهاي قلبي ، زخم معده ، اسهال و ... مي‌گردد.

در كنار بيماريهاي عديده جسماني، استرس باعث بروز اختلالات رواني پايدار همچون افسردگي شده كه به علت عدم آگاهي از نحوه شروع و طولاني مدت بودن اين نوع از اختلالات، به تدريج موجب كاهش كارايي فرد در مجموعه كاري خود مي شود.

علل استرس:

 ريشه هاي فشار رواني را مي توان  به طور كلي در عوامل فردي ومحيطي( خانواده، محيط كار و اجتماع) بررسي كرد .به دليل اهميت موضوع مورد بحث، ترجيحاً در اين بخش نقش محيط كار و روابط حاكم در محيط كار را در ايجاد استرس بحث مي كنيم.

محيط كاري وروابط حاكم بر محيط كار :

يكي از مهمترين عوامل ايجاد استرس و فشار رواني، به نوع ارتباط فرد و همکارانش، رئیس و زيردستانش بستگي دارد. برخي از دانشمندان علوم رفتاري اين گونه اظهار كرده‌اند كه وجود روابط خوب ميان همكاران در يك محيط، عامل اساسي و محور سلامت فرد و سازمان است.

روابط ضعيف ميان همكاران با توجه به بي‌اعتمادي، ضعف حمايتي و بی‌علاقگي نسبت به گوش دادن به حرف ديگران و بي‌توجهي به حل و رفع مشكلاتي كه براي اعضاي اداره يا سازمان پيش می‌آيد، تعريف شده است.

اغلب ما يك سوم اوقات شبانه روز خود را در محيط كار مي‌گذرانيم. فشارهاي كاري تعارض‌ها و نوميدي‌ها مهم‌ترين علل فرسودگي جسمي و عاطفي هستند و بيماري و پيري زودرس نيز از عواقب آن است.

بر پايه اين آگاهي‌ها فرضيه‌اي پديد آمده است كه استرس يا فشار عصبي و رواني را مايه بيماري مي‌داند و با اطمينان مي‌توان گفت اگر استرس هميشه چنين نباشد اغلب اوقات پيش درآمد بيماري است.

تجربه روي حيوانات آشكارا نشان داده است هر بار كه در معرض استرس قرارمي گيرند داغي ماندني بر جاي مي‌گذارند كه با آن ذخيره‌هاي سازگاري چنان صرف مي‌شود كه ديگر جانشيني آن، امكان پذير نيست. از آنجا كه به طور دايم دوره‌هاي استرس و استراحت را مي‌گذرانيم حتي كم شدن يك دقيقه انرژي سازگاري در هر روز با هم جمع مي‌شود و مجموع آن چيزي است كه در نهايت آن را پيري و سالخوردگي مي‌ناميم.

‎آثار استرس در هنگام كار بسيار گران تمام مي‌شود و به صورت كاهش در بهره‌وري و كارآئي و عدم رضايت شغلي نمودار مي‌گردد. استرس ممكن است به غيبت از كار، اشتباه، جابجائي و افزايش هزينه‌هاي درمان بيانجامد.

حتي يك بيماري كوچك استرس‌زا مي‌تواند آثار مهمي بر سازمان داشته باشد. آثار منفي بيماري يك مدير يا كارمند كه دچار سردردهاي عصبي مي‌شود به صورت كاهش كارآئي، هزينه‌هاي مراجعه به پزشك و درمان و آثار منفي رواني بر همكاران و زيردستان ظاهر مي‌شود. يك مدير دچار استرس مي‌تواند همه كاركنان را دچار استرس كند و يك كارمند مي‌تواند استرس خود را به ديگران انتقال دهد.

عوامل موثر در افزايش ميزان استرس در محيط كار:

مطالعات انجام شده در كشور بوجود آمدن استرس در محل کار را ناشى از عدم امنيت شغلي، تعارض حرفه اى یا شخصى با همکاران، انتظارات مدیران، استفاده از تکنولوژى، قوانین، مقررات، عدم توانائى در انجام وظائف محوله،محروم شدن از پاداش و ترفیع مى دانند .

معمولاً عوامل بسياري سبب افزايش ميزان استرس در محيط كار مي‌شوند كه از ميان آنها مي‌توان چند عامل زير را نام برد:

الف) درگيري با رئيس يا مسئول : عدم شايستگي افراد ديگر در محيط كار به ويژه اگر همراه با اعمال قدرت باشد سبب عصبانيت و فشار رواني مي‌شود. استرس شديد هنگامي رخ مي‌دهد كه كارمند احساس تفاهم و تمجيد و پشتيباني از سوي سرپرست خود را دارا نباشد. همچنين هنگامي كه رئيس و سرپرست از نظر وظايف اداري يا فني شايستگي لازم را نداشته باشد كارمندان به سبب اشتباهاتي كه در نتيجه كار زياد پيش مي‌آيد دچار استرس بيش از اندازه مي‌شوند. اگر مدير از پشتيباني كاركنان خود سرباز زند مشكل اساسي و واقعي پديد مي‌آيد زيرا مديران ناشايسته عادت دارند كه گناه اشتباه‌هاي خود را به گردن ديگران بيندازند.

ب) ترس از شكست : يكي از دلايل مهم  استرس در محيط كار ترس از شكست است. ترس‌هایي از اين قبيل كه «آنچه را كه از من انتظار مي‌رود نمي‌توانم انجام دهم» يا «ممكن است ديگران كارشان را بهتر از من انجام دهند» اغلب سبب فرسايش رواني و جسمي فرد مي‌شود. بدين سبب محول كردن كارهایي بيش از ظرفيت افراد درست نبوده و در هر مورد بايد سطح كار، سطوح انتظار و ظرفيت فرد در نظر گرفته شود.

ج) برنامه‌هاي كاري فشرده : انجام كارهاي متعدد در يك زمان مانند شركت در كلاس يا جلسه، تهيه گزارش كار، قرار با افراد متعدد و برنامه ريزي براي جلسات آينده، بسيار خسته‌كننده و استرس‌آور است. خواه اين‌گونه برنامه ها از سوي ديگران طرح‌ريزي شود يا خود فرد چنين برنامه‌هایي را تدوين كند. انجام كارهاي گوناگون و تعهدات مختلف در يك زمان نتيجه‌اش خستگي، فرسودگي و فشار رواني و عصبي خواهد بود و بايد به شدت از آن اجتناب شود.

د) محيط فيزيكي : محيط فيزيكي مي تواند از طريق عومل آزاردهنده گوناگوني چون سروصدا و ازدحام، گرما يا سرما ، در شخص ايجاد استرس كند. اين عوامل آزار دهنده هر چه قدر شديدتر ، غير قابل پيش بيني تر و غير قابل كنترل تر باشد ميزان استرس زايي آنها بيشتر خواهد بود.

نوع معماري نيز تاثير بسزايي از لحاظ استرس زايي دارد. عمدتاً‌ محيط خوشايند و مناسب سبب آرامش رواني و بازدهي مي شود . در حالي كه محيطهاي ناخوشايند استرس زا بوده ، كارايي افراد را پايين مي آورد. بنابراين دكور سازي و تزئينات، نور و رنگ ديوارها مي تواند تاثير بسزايي در روحيه كاركنان بخصوص در محيط زندان داشته باشد.

رضایت از کار، رضایت از مدیریت و روابط حاکم، احساس امنیت شغلى، احساس مالکیت از جمله نیازهاى روانى موثر در کیفیت روحى و روانى کارکنان است که وجود آنها موجب بهره ورى وارتقاء عملكرد و کیفیت مى گردد.

راهكارهاي مقابله با استرس  

- برقراري روابط كاري مناسب :

    يكي از بزرگترين زمينه هايي كه كارمندان امروز بايد در آن مهارت خاصي داشته باشند توانايي در برقراري روابط كاري مناسب است. اگر شما از اين توانايي خداداديتان استفاده نكنيد، كيفيت روابط شما در محيط كار و خانواده روز به روز بدتر شده؛ به طوري كه نهايتاً ديگران علناً از شما، رفتار و عملكردتان انتقاد مي كنند. اگر كمي دقت كنيد متوجه مي شويد كه بي توجهي نسبت به اين مورد مي تواند باعث بروز استرس در شما شود.

 امروزه ما شاهد از هم پاشيدن لحظه به لحظه بسياري از ازدواج ها، اخراج از كار، اعتياد گسترده جوانان و بسياري از مسايل بديهي زندگي روزمره هستيم كه به ندرت به خود آمده و از خودمان مي پرسيم «آيا اين روند روزي متوقف خواهد شد؟» احتمالاً نه- در واقع، يكي از عللي كه باعث به وجود آمدن چنين مشكلاتي شده، عدم توجه به برقراري ارتباط مناسب است.

بعضي افراد معتقدند كه دنيا بدون وجود افرادي كه از آنها خوششان نمي آيد، بهشت خواهد شد! امروز رقابت در محيط هاي كاري به شدت افزايش يافته ولي متأسفانه افراد براي رسيدن به موفقيت از روش هاي نامناسبي استفاده مي كنند. آنها به جاي اين كه سعي كنند از توان خود براي رسيدن به موفقيت استفاده كنند سعي مي كنند تا طرف مقابل خود را به هر طريقي كه شده حذف كنند. با چنين تفكري، آنها هيچ وقت نمي توانند ارتباط كاري مناسبي با رقباي خود برقرار كنند و هميشه در استرس ناشي از شكست دست و پا مي زنند.

- خواب مناسب:

در دنياي پرجنب و جوش امروز، مشكل بي خوابي تقريباً همه را دامنگير كرده است. اين مشكل باعث شده تا افراد زيادي به سمت استفاده از قرص هاي خواب آور و آرام بخش بروند. بي خوابي نشانه به وجود آمدن عدم تعادل و ناهماهنگي در سلامتي است كه با بي توجهي به آن مسلماً مشكل جدي‌تر مي‌شود و تا جايي پيش مي رود كه ممكن است ما را براي هميشه اسير داروهاي رنگارنگ و مختلف خواب آور كند.

يك سوم عمر هر انساني در خواب مي گذرد و اين مدت، برخلاف تصور بعضي افراد اصلاً تلف شده محسوب نمي شود چرا كه خواب به اندازه هوا و غذا براي بدن لازم است. هرگز از خواب شبانه خود غافل نشويد و به آن به چشم زمان از دست رفته و تلف شده نگاه نكنيد. متأسفانه اين برداشت و تصور نادرست! مورد پذيرش بسياري از انسان ها قرارگرفته و باعث شده كه آنها به خواب زياد اهميت ندهند. اگر به خواب شبانه و نقش آن در حفظ سلامت عمومي خود اهميت ندهيد، هرگز نخواهيد توانست به مدت طولاني در فعاليت هاي روزانه خود موفق، مؤثر و شاداب باشيد، چرا كه استرس ناشي از بي خوابي بدترين تأثيرات را بر روي زندگي شما خواهد گذاشت. فراموش نكنيد توانايي خوابيدن از جمله نعمت هايي است كه خداوند به همه انسان ها ارزاني داشته است. خوابي كه ضامن نشاط و موفقيت روز بعد در زندگي ماست.

پيدا كردن روش‌هاي مختلف مبارزه با استرس شرايطي را ايجاب مي‌كند كه مهم‌تر و مقدم‌تر از همه، تمركز حواس است. اجازه ندهيد در هنگام استرس، حواستان پرت شود، چرا كه حتماً به سمت افكار منفي كشيده خواهد شد نه افكار مثبت و سازنده.

  - به محض احساس استرس در وجود خود به آرامي و عميق نفس بكشيد و سعي كنيد تا فكر خود را روي ضربان قلبتان متمركز كنيد، در اين حالت به خود بگوييد من آرام و مسلط به خود هستم، ضربان قلبم به تدريج عادي مي‌شود و آرامش تمام وجودم را خواهد گرفت. چنين جملاتي به شما كمك مي‌كند تا در هنگام مواجهه با يك هيجان يا استرس شديد به سرعت آرامش لازم را بدست آوريد.

  - براي رهايي از فشار عصبي و عضلاني، عمل كشش و رهايش عضلات را انجام دهيد(فراگيري تكنيكهاي آرميدگي).

 اول از پاها شروع كنيد. تا جايي كه مي‌توانيد چند لحظه آنها را منقبض كنيد. بعد عضلات را شل كنيد. همين كار را براي دست‌ها در حالي كه آنها را به هم مي فشاريد انجام دهيد. بعد از چند لحظه آنها را رها كنيد. عضلات صورت را با حركت كشيدگي لب‌ها (مانند خنده شديد) و بعد رهايش آنها ورزش دهيد. سعي كنيد هر كدام از اين مراحل چند ثانيه طول بكشد. اين تمرين را چند بار تكرار كنيد. كم‌كم آرامش دروني شما را فرا خواهد گرفت، احساسي كه روح و فكر شما را نيز تسخير خواهد كرد.

    - ياد بگيريد كه گاهي اوقات از نقطه نظر ديگران به مسايل اطراف خود نگاه كنيد. خودتان را در جاي آنها بگذاريد و درون آنها را درك كنيد. به اين ترتيب بهتر مي‌توانيد با آنها ارتباط برقرار كنيد و همه چيز را به صورت منفي و تهاجمي نسبت به خود نخواهيد ديد.

      نكته مهم ديگر اين است كه شگرد جادويي ويژه خود را كشف كنيد. شگردهايي كه قادرند شما را در كنترل خود در نامطلوب‌ترين موقعيتها كمك كنند.

 با اين تمرينات، به تدريج خود را آرام تر و راحت‌تر مي‌يابيد و اضطرابتان كمتر مي‌شود و حتي قادر مي‌شويد از هر اتفاق يا موقعيت پيش‌بيني نشده‌اي، به خوبي بگذريد.

نتيجه گيري:

مهمترين عامل پيشرفت و توسعه هر سازمان و اداره اي نيروي انساني آن مجموعه است.                                   پس به نظر مي رسد با شرايط موجود تامين بهداشت روان مديران و كاركنان بايستي جزء مهمترين اهداف و استراتژي هاي هر مجموعه اي قرار گيرد. با توجه به مجموع مباحث ذكر شده در اين مجال مي توان استنباط نمود كه با فراگيري تكنيكهاي رويارويي با موقعيتهاي استرس زا  و پيشگيري از آن در محيط كاري ، در درجه اول سلامت روحي و رواني افراد تامين شده و از سوي ديگر ميزان كارآيي آن مجموعه  به طرز چشمگيري افزايش مي يابد.

منابع :

- فرهادي، ي.استرس، انتشارات دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي-1384

- گنچي، ه. روانشناسي عمومي، موسسه انتشارات بعثت-1379

- آزاد،ح. مجموعه مقالات استرس و بيماري هاي رواني ، انتشارات دانشگاه علامه طباطبايي-1374

- بلوكراس و بلوشيد، روانشناسي استرس، ترجمه چيني، ع. نشر بهرام، 1371.

- ساعتچي، م. روانشناسي كار و سازمان، مركز آموزش مديريت دولتي، 1369.

- ابزري، م.  مديريت و فشارهاي رواني، انتشارات اركان ـ 1376.