خوش‌خطي از جمله صفاتي است كه برخي آن را ارثي مي‌دانند. مي‌توان شواهدي براي اثبات اين مدعا يافت. اما ذاتي بودن خط‌خوش به آن معنا نيست كه اين صفت قابل يادگيري نباشد. در واقع مي‌توان از ابتدا كه بچه‌ها دبستان مي‌روند، با توجه به يك رشته ملاحظات و انجام تمرين‌هايي چند، دانش‌آموزان را به اهميت خط خوش واقف و اين قابليت را در آنان تقويت كرد. در مطلبي كه در پي مي‌آيد، آموزگاري توصيه‌هايي را براي واداشتن دانش‌آموزان از بدخطي و تشويق آنان به خوش‌خطي عرضه مي‌كند. مخاطب برخي از اين توصيه‌ها آموزگاران و  والدين و برخي ديگر خود دانش‌آموزان است. نويسنده معتقد است توجه به نگارش دانش‌آموزان از همان سال‌هاي اوليه دبستان مورد توجه قرار بگيرد.

پرورش قابليت خو‌شنويسي در بچه‌ها مي‌تواند امتيازي چشمگير در بزرگسالي براي آنان به همراه داشته باشد. هر چه باشد، خوش‌خطي از جمله صفاتي است كه همواره مورد توجه بسياري  قرار مي‌گيرد. پس اگر مي‌خواهيد فرزندتان خوش‌خط شود، به اين نكات توجه كنيد:

علل بدخطــــي

* توجه نكردن دانش‌آموزان به خط زمينه دفتر و تخته كلاس.
* اضطراب و نگراني دانش‌آموزان هنگام نوشتن. 
* نداشتن اعتماد به نفس هنگام نوشتن.
* نداشتن آ‌مادگي جسماني، رواني، روحي.
* وجود اختلالات يادگيري در دانش‌آموزان.
* نداشتن هدف و انگيزه براي زيبانويسي.
* مواجه شدن دانش‌آموزان با حجم زياد تكاليف.
* تندنويسي تكاليف.
* استفاده از خودكار، روان‌نويس و وسايل مشابه آن. 
* آشنا شدن دانش‌آموزان در كلاس اول با خط نسخ ماشيني، اين امر سبب مي‌شود در كلاس‌هاي بالاتر به سختي بتواند خط نستعليق را جايگزين خط نسخ كند.
* خط نسخ  كتاب‌هاي درسي دوره ابتدايي.
* اتلاف وقت هنگام نوشتن خط نسخ مانند كلمه (محمد) اگر همين كلمه را دانش‌آموز با خط نستعليق بنويسد سرعت بيشتري خواهد داشت.
* بي‌توجهي به هنر. 
* خط نسخ روي كاغذ حجم بيشتري مي‌گيرد، اما واژگان در خط نستعليق جاي كمتري اشغال مي‌كنند. 
* خط نسخ به سبب نداشتن سيرهاي دايره‌اي و انحناها و قوسهاي موجود در مفردات و كلمات صرفاً يادگيري در خواندن و نوشتن را تسهيل ميكند و تأثيري در خوشنويسي ندارد.
* فشردگي برنامه كلاسي در يك نيمروز و فشار بر دانش‌آموزان به سبب دو يا چند نوبتي بودن مدرسه.
* استفاده از ابزار نامناسب از جمله مداد كوتاه و كاغذ بدون خط به خصوص در پايه‌هاي اوليه ابتدايي.
* بي‌‌دقتي هنگام نوشتن و رعايت نكردن هم شكلي، هم اندازه و هم فاصله بودن واژگان.
* بي‌دقتي براي تميز و مرتب نوشتن.
* تراكم بيش از حد شاگردان در كلاس و نداشتن فضاي مناسب و كافي براي نوشتن.
* دادن تكاليف نامناسب و بدون تناسب با توانايي كودكان.
* بي‌اعتنايي اغلب معلمان ابتدايي به استفاده از خط‌ نستعليق و  آموزش آن.
* واكنش‌هاي منفي و نامناسب بعضي معلمان در برخورد با نوشته‌هاي دانش‌آموزان.
* جدي نگرفتن يادگيري خط از طرف خانواده و مدرسه و نبود مراقبت‌هاي لازم.
* نبود انگيزه، حوصله و دانش لازم نزد برخي معلمان ابتدايي براي آموزش خط به دانش‌آموزان. 
* بدخطي بعضي از والدين، سرمشق نامناسبي براي كودكان است.
* دادن سرمشق‌هايي با رسم‌الخط نامناسب به دانش‌آموزان.
* ندانستن روش‌ و راهكارهاي، خوشنويسي و اجرا نكردن تمرين‌هاي لازم.
* قرار دادن چپ دست و راست دست در كنار هم هنگام نوشتن.
* بي‌توجهي به زيبايي هنري خط كه باعث تقويت روح لطيف در كودكان مي‌شود.
* نبود دستورالعمل مشخص و روشني براي آموزش خط نستعليق به منظور تكرار و تمرين دانش‌آموزان.

راهكـــارهاي رفـــع بدخطـــي

براي رفع بدخطي دانش‌آموزان، از سوي معلمان و پژوهشگران راهكارهاي فراواني معرفي شده است كه به ذكر برخي از آنها مي‌پردازيم:

* در كلاس اول ابتدايي از مجرب‌ترين و علاقه‌مند‌ترين معلمان استفاده شود.
* تمهيداتي به عمل آيد كه معلم درس اول بتواند در حين آموزش از ابزارهاي سمعي بصري استفاده كند.
* معلمان با اصول صحيح نوشتن آشنا و داراي خط خوش باشند.
* براي معلمان در زمينه خط نستعليق دوره‌هاي كارآموزي آموزش ضمن خدمت گذاشته شود تا پس از ديدن دوره‌هاي لازم، در كلاس حضور يابند.
* انگيزه آموزش خط زيبا به دانش‌آموزان در معلمان تقويت شود.
* معلمان در مورد خط بچه‌ها را توبيخ نكنند.
*‌معلم با رفتار خود در ميان دانش‌آموزان تبعيض قايل نشود.
* با رسيدگي انفرادي به نوشته‌هاي كودكان ضعيف دليل بدخطي بررسي و براي برطرف كردن آن تمهيدات لازم انديشيده شود.
* علاقه و انگيزه براي صحيح نوشتن و زيبانويسي را در كودكان تقويت كنند. 
* به تفاوت‌هاي فردي و نقاط قوت و ضعف دانش‌آموزان توجه شود. 
* مقدار تكاليف با توانايي كودكان تناسب داشته باشد.
* تكاليف هدفدار باشد و باعث تقويت قواي ذهني كودك شود.
* تكاليف به گونه‌اي باشد تا تمرين و تكرار آنها باعث تثبيت يادگيري شود.
* تكاليف به صورت مستمــــر مورد رسيدگــي معلم قرار گيرد و او از تشويق و تذكر استفاده كند.
* اهميت انجام دادن تكاليف نوشتني براي كودك مشخص باشد.
* از الفاظ مناسب و زيبا مانند بسيار خوب، عالي، آفرين فرزندم و ... در تأييد نوشته‌هاي كودكان استفاده شود.
* هرگز نبايد تكاليف دانش‌آموزان را خط زد، زيرا انگيزه زيبا نوشتن را در آنها از بين مي‌برد.
* در نوع تكاليف تنوع وجود داشته باشد تا رغبت انجام دادن آن در دانش‌آموز ايجاد شود.
* بعضي اشتباهات دانش‌آموزان چشم‌پوشي شود و او مورد راهنمايي قرار گيرد.
* هدف از نوشتن به صورت خط نستعليق براي دانش‌آموزان روشن باشد. 
* دانش‌آموزان به خط زمينه دفتر و تخته كلاس توجه كنند.
* دانش‌آموزان به جهت‌هاي حركت در نوشتن مانند بالابه پايين، راست به چپ و زير خط دقت كنند.
* كودك مداد را به طور صحيح در دست بگيرد و براي نوشتن، از ابزار مناسب استفاده كند.
* با رعايت نظم و پاكيزگي صفحه دفتر خود را كثيف نكند.
* زياد درشت و زياد ريز ننويسد و به يك اندازه نوشتن عادت كند.
* در آغاز نوشتن از دفاتر خط‌دار استفاده كند تا بتواند در مراحل بعدي بدون استفاده از خط زمينه مطلب خود را در خطي مستقيم و درست بنويسد.
* دانش‌آموزان عادت كنند واژگان را يك‌سره و يك باره بنويسند و سپس نقطه‌هاي حروف هر كلمه را بگذارند. 
* بهتر است تا زماني كه شاگردان به درست نوشتن عادت كنند، تكاليف خود را در كلاس و زير نظر مستقيم معلم انجام دهند.
* دانش‌آموزان نوشتن واژگان ديگر را نيز تمرين كنند و نوشتن كلمات و رونويسي مختص به كتاب نباشد تا درست نوشتن كلمات ديگر را نيز ياد بگيرند.
* از وضع خانوادگي، مالي، فرهنگي، توانايي‌ها، حالات روحي رواني، عاطفي و بهداشتي دانش‌آموزان اطلاعات كافي در دست باشد، زيرا گاهي انگيزه‌هاي بدخطي ناراحتي‌هاي روحي  عاطفي و فرهنگي است.
*‌ يك رسم‌الخط يك دست و يكسان به خط ريز نستعليق يا شبيه آن براي سال اول در نظر گرفته شود.
* كتب درسي با رسم‌الخط تلطيف شده خط نستعليق چاپ شود.
* نگاه كردن به خط نستعليق(مشق نظري) تأثير زيادي در خوش‌نويسي دارد. بنابر اين بهتر است از پايه اول دانش‌آموز با اين خط آشنا شود. 
* به ساعت خوشنويسي اهميت بيشتري داده شود.
* از رسم‌الخط‌هاي تحريري براي تقويت مهارت دانش‌آموزان در نوشتن استفاده شود(مانند تمرين‌هايي براي پر رنگ‌كردن كلمات تحريري، كپي كردن از روي آنها جهت تمرين، شبيه‌سازي به طور مستقيم از طريق نگاه كردن(مشق نظري) و عمل سايه‌زدن).
* براي استفاده از خط نستعليق به صورت مداوم و مستمر تأ‌كيد شود.

فرا گيري تكنيكهاي مختلف يادداشت برداري خود يك هنر است. چنان چه نظام منظمي از يادداشت برداري را متناسب با نوع مطالعه خود پيدا كنيم و در موقعيت هاي مختلف، يادداشت برداري نماييم به طوري كه آنها صحيح و قابل درك باشند ، گام بزرگي در موفقيت و پيشرفت خود برداشته ايم. ما هنگام مطالعه، اطلاعات زيادي را بدست مي آوريم، ولي به ياد سپردن تمامي آنها غير ممكن است . بنا براين مهارت در يادداشت برداري به سود ما خواهد بود . البته يادداشت برداري به اين معني نيست كه تمام كلماتي را كه استاد مي گويد و يا از كسي مي شنويم و يا تمام مطلب طولاني يك قسمت از كتاب يا مجله را بازنويسي كنيم ، بلكه بايد اصول يادداشت برداري را بياموزيم و آن اين است كه تصميم بگيريم چه زمان ، چگونه و با چه طول و تفضيلي يادداشت برداريم. براي يك يادداشت برداري خوب به تمرين زيادي نياز داريم.

چرا يادداشت برداري مي كنيم ؟

هدف از يادداشت برداري اين است كه در هنگام مطالعه بتوانيم از آن استفاده كنيم. زمان مطالعه براي تهيه مقاله يا گزارش ، امتحان و ... دز مي يابيم كه نيازمند استفاده مجدد از مطالب بيشتري هستيم كه در كلاس درس يا همايش شنيده ايم. بنا بر اين لازم استبرخي از يادداشت ها را به عنوان ”ثبت دايم “ داشته باشيم تا به جاي مراجعه به متن اصلي يا بخاطر آوردن آن چه در كلاس شنيده ايم به سرعت به آن رجوع كنيم. يادداشت برداري مي تواند به درك و يادگيري مطالب كمك كند . ما مقدار زيادي از آنچه را كه خوانده ايم نمي توانيم به ياد آوريم مگر آنكه آنها را به طور مرتب يادآوري و مرور كنيم . اين نكته براي حافظه دراز مدت لازم است. اگر يادداشت برداري با كلمات ساده (يا به زبان خودمان ) باشد . به ضبط (نگهداري ) مطالب در حافظه مان كمك مي كند . با خلاصه كردن نظريه ها، استدلال ها و مفاهيم به شكل يادداشت، درك بهتري از مطالب به دست مي آوريم و هدف خود را نيز بيشتر بر درك مطالب قرار مي دهيم، نه نوشتن كلمه به كلمه آنچه گفته اند يا شنيده شده است .

روش هاي يادداشت برداري

روشي به عنوان بهترين روش يادداشت برداري وجود ندارد . بهترين روش يادداشت برداري به عملكرد شخص مربوط است و آن انعكاسي است از سبك يادگيري ، چگونگي كار ذهن و زمان موجود براي يادداشت برداري . هنگام يادداشت برداري بايد در نظر داشته باشيم از چه منبعي يادداشت بر مي داريم (از تدريس استاد ، از يك كتاب درسي ، از يك سخنراني و ...) و چه كاري را مي خواهيم انجام دهيم . يادداشت برداري از منابع متفاوت ذكر شده ، رويكردهاي متفاوتي را طلب مي كد . روش يادداشت برداري شما از يك كلاس درس با روش يادداشت برداري از يك كتاب درسي ممكن است متفاوت باشد . هر چه مطالب منبع اطلاعاتي شما پيچيده تر باشد ، براي كمك به درك مطلب ، يادداشت برداري شما بايد مفصل تر باشد .

حاشيه نويسي

يك راه يادداشت برداري ، حاشيه نويسي بر كتابي است كه مي خوانيد . بسياري از افراد از نوشتن مطلب روي كتاب اكراه دارند . اگر كتاب امانت باشد حق با شماست در اين مورد بهتر است قسمت ها و صفحات مهم را با برچسب مشخص نماييد. اما چنانچه كتاب متعلق به شماست مي توانيد در موقع خواندن بر آن حاشيه نويسي كنيد. كتابهاي درسي متعلق به خودتان لازم نيسست به صورت يك كتاب دست نخورده نگهداري شوند.

راه هاي معمول حاشيه نويسي بر كتاب درسي 
- خط كشيدن زير نكات مهم 
- برجسته كردن نكات مهم با استفاده از ماژيك هاي فسفري 
- استفاده از حاشيه كتاب براي گذاشتن علامت ” ؟ “ يا نوشتن ”موافقم “ يا ”مخالفم “ يا گذاشتن تيك يا ”ד و ... 
- برجسته كردن ، خواندن كتاب را سريعتر و آسانتر مي سازد . زيرا ، هنگام دوباره خواندن كتاب يا مقاله ، تنها بخش هاي برجسته شده آن نياز به بازخواني دارند. اشكال اين روش اين است كه كه چون شما مطالب را به بيان خود باز نويسي نمي كنيد ممكن است درك كاملي از معني آن نداشته باشيد . و در اين روش گاهي مجبور مي شويد كل كتاب را دوباره بخوانيد . براي رفع اين اشكال ، ابتدا مطمئن شويد كه آنچه خوانده ايد درك كرده ايد و سپس مقدار كافي از آن را برجسته نماييد ، به طوري كه بدون خواندن دوباره كل كتاب ، براي شما قابل درك باشد .

يادداشت برداري نوشتاري

دو نوع يادداشت برداري نوشتاري وجود دارد : خطي و طرح واره (نقشه ذهني )
يادداشت برداري خطي يا زنجيره اي معمولي ترين راه تهيه يادداشت است . راي اين نوع يادداشت برداري شما ابتدا مطالب را مي شنويد يا مي خوانيد ، سپس اطلاعات بدست آمده را را به همان ترتيبي كه در متن اصلي آمده است با بيان خودتان ثبت مي كنيد كه ممكن است به دو صورت انجام گيرد : 1- تهيه خلاصه مطالب 2- يادداشت نكات عمده .

تهيه خلاصه مطالب (خلاصه نويسي )
اين نوع يادداشت ها خلاصهاي است از آنچه مي خوانيد يا مي شنويد ، تنها كافي است اطلاعات و نظريات كلي را از آن چه مي خوانيد يا مي شنويد ، به صورت خلاصه و بيان خود بنويسيد . چون اين يادداشت ها به بيان خودتان است درك شما از مطلب بيشتر خواهد بود و يادداشت ها دقيقا به همان صورت مي تواند براي تهيه مقاله و يا گزارش مورد استفاده قرار گيرد . البته تدوين و تنظيم نظريات و استدلال هاي نويسنده (يا گوينده ) با بيان خودتان وقت گير است ولي بسيار مفيد خواهد بود.

يادداشت نكات عمده

اين روش يادداشت برداري را همه مي پسندند در اين روش تنها واژه ها و عبارات كليدي متن يادداشت مي شوند . يادداشت ها مي توانند پشت سر هم شماره گزاري شوند و يا براي طبقه بندي مطالب از عنوانها ، زير عنوانها و فاصله گذاري ها استفاده شود . اين كار دنبال كردن و به خاطر سپردن نوشته ها را آسان مي سازد . با اين حال ممكن است اين روش از روش قبلي ”خلاصه نويسي “ طولاني تر باشد.

نقشه هاي ذهني (طرح واره )

براي ساختن يك نقشه ذهني ، موضوع يا عنوان اصلي را در وسط صفحه قرار مي دهيد و نظريات و مفاهيم اصلي را به آن وصل مي كنيد . نقشه هاي ذهني به به وضوح روابط بين نظريات و مفاهيم را بيان مي كنند . به طوري كه با استفاده از خطوط ، پيوند هاي آن ها را مشخص مي سازد . در اين جا تنها واژه ها و كلمه هاي كليدي يادداشت مي شوند كه مشخص كننده موضوع و نظريات و مفاهيم وابسته به آنها است . اگر شما در اين روش مهارت پيدا كنيد ، هرگز روش ديگري را به كار نخواهيد برد. چون اين نوع يادداشت برداري خلاق است و در آن تخيل و رنگ به كار مي رود كه باعث مي شود مطالب راحت تر به خاطر سپرده شوند . اين روش بيشتر به قوانين تداعي تكيه دارد تا منطق.

تهيه يك نقشه ذهني

1- يك صفحه كاغذ را مانند يك تابلوي نقاشي در نظر مي گيريم. موضوع مورد مطالعه را در وسط صفحه مي نويسيم و دور آن را دايره اي مي كشيم.

2- خطي از اين دايره به بيرون رسم مي كنيم و اولين عنوان مهم از موضوع مورد مطالعه را بالاي خط مي نويسيم . خط را مي توانيد در هر جهتي بكشيد.

3- براي هر زير عنوان (عنوان فرعي )، خطي از عنوان نوشته شده (در قسمت دو ) منشعب مي كنيم. زيرا عنوانها (عنوانهاي فرعي ) را بالاي اين خطوط مي نويسيم.

4- براي ثبت نظريات و مفاهيم از كتابي كه مي خوانيم و يا درسي كه مي شنويم، فقط يك كلمه يا يك عبارت كوتاه مي نويسيم و يا يك تصوير رسم مي كنيم. هر كلمه يا تصوير بايد روي يك خط باشد، البته هر خطي به خط ديگر وصل شده است.

5- براي اين كه در كارمان انعطاف پذيري وجود داشته باشد ، از هر خط فقط براي يك تفكر و يا نظر استفاده كنيد.

6-  براي نوشتن نظريات يا قسمت هاي مختلف از رنگهاي متفاوت استفاده كنيد.

7- از كشيدن خطوط مستقيم پرهيز كنيد. زيرا، انجام اين كار ممكن است تفكر خطي را ترغيب كند.

حاصل پياده كردن يك ”نقشه ذهني “ شكلي شبيه عنكبوت است كه پاهاي فراواني دارد. در واقع يك نقشه ذهني موضوع اساسي را به دست مي آورد و سپس نظريات اصلي را به آن متصل مي كند. در اينجا مهمترين نظريات نزديك مركز قرار دارند و هر چه از مركز دورتر مي شويم، نظريات كم اهميت تر خواهند آمد. يك نقشه ذهني به ما امكان مي دهد تا اصل يك مضمون، و رشد آن را رديابي كنيم.

مزيت اين روش اين است كه:

مزيت اين روش اين است كه اهميت نسبي مضامين اصلي را نشان مي دهد و آنها را به روشني ظاهر مي سازد. ذهن، تداعي هاي لازم را انجام مي دهد و ياد آوري مطالب را ساده تر مي كند. با خلاصه كردن نظريه ها، استدلالها و مفاهيم به شكل يادداشت، درك بهتري از مطالب به دست  مي آوريم و هدف خود را نيز بيشتر بر درك مطالب قرار مي دهيم.

سالها پيش با بروز ناكارآمدي روش‌هاي سنتي در آموزش، روش دانش‌آموز محوري به عنوان الگويي پيشرفته براي تحول نظام آموزشي، معرفي گرديد. اما هيچ‌گاه اين روش، مطابق آن‌چه تجربه شده بود، در ايران به منصه ظهور نرسيد. شايد يكي از دلايل اين امر گرايش كلي نظام آموزشي به علوم انتزاعي و حتي تدريس علوم تجربي به شكل انتزاعي باشد كه مغايرت اساسي با روش‌هاي مبتني بر تجربه فردي دانش‌آموز دارد. اكنون ابزار رايانه و اينترنت، تحولي را در نظام آموزشي جهان رقم زده كه بومي‌سازي آن در ايران نيز به سرنوشت روش دانش‌آموز محوري دچار شده است.

واضح است كه براي تحول در نظام آموزشي كشور، هرگز نمي‌توان از بنيان آغاز كرد و كل نظام آموزشي را با نظامي جديد عوض كرد، بلكه اين تحول بايد تدريجي و مبتني بر واقعيات جامعه باشد. مدرسه هوشمند، يك پيشنهاد عملي با هدفمندي اجراي پيشرفته‌ترين روش‌هاي آموزشي نوين و نگاه عملي به وضعيت كنوني نظام آموزشي كشور است. در يك نگاه كلي، اگر فرايند آموزش در مدرسه را به سه بخش تدريس معلم، انجام تكليف و تمرين و برگزاري آزمون تقسيم كنيم، در مي‌يابيم كه بدون دخالت مستقيم در بخش اول كه از ايستايي بيشتري در مقابل تحول برخوردار است نيز، مي‌توان دست به بهبود نظام آموزشي زد.

هنگامي كه معلم يك درس را براي يك گروه دانش‌آموزان ارائه مي‌دهد، فرايند آموزش به روش چهره به چهره با تمام مزاياي اين روش اتفاق مي‌افتد. اما به محض آن كه معلم مي‌پرسد كسي اشكال يا سؤالي ندارد، ابزارهاي جديد آموزشي قابليت خود را به نمايش مي‌گذارند. از اين پس، دانش‌‌آموز قوي‌تر، مبحث بعدي و نكته جديد مي‌خواهد و دانش‌آموز ضعيف‌تر هنوز در فهم آن‌چه تدريس شده، مشكل دارد. صرف وقت معلم براي يك گروه با اين تنوع در دريافت، نقطه آغازين ضعف نظام آموزشي است. پس از رفع اشكال دانش‌آموزان، نياز به لوازم كمك آموزشي براي تعميق در تفهيم ظهور مي‌كند و پس از آن، تكرار مطالب براي تثبيت و يا تجربه منجر به پايداري مطالب در ذهن دانش‌آموزان، ضروري مي‌شود كه هر دو در مدرسه هوشمند مطابق برنامه‌ريزي دقيق پيش مي‌رود.

در واقع از زماني كه كار تدريس مقدماتي معلم پايان يافت، وظيفه ابزارهاي جديد آغاز مي‌شود. اگر هر دانش‌آموز يك رايانه مقابل خويش داشته باشد كه نرم‌افزار آن با رهبري نظام يافته به معلم ياري رساند، دقيقاً مانند تكثير معلم به تعداد دانش‌آموزان، بهره‌وري محيط آموزشي افزايش مي‌يابد. پس از تدريس، نرم‌افزارهايي شامل متن، صوت، تصوير، پويانمايي (انيميشن) و فيلم به دانش آموز عرضه و بازخورد فعاليت او ثبت مي‌شود. اين بخش‌ها به ويژه نرم‌افزارهايي كه براي تكرار مطالب و تثبيت و تعميق مطالب طراحي شده‌اند، همگي به گونه‌اي هستند كه جايگاه دانش‌آموز در مسير يادگيري را پيش‌بيني كرده و در همان نقطه به او كمك مي‌كنند يعني همان كاري كه معلم در كلاس، امكان و فرصت انجامش را ندارد. البته در واقع اين خود دانش‌آموز است كه به كمك نرم‌افزار هوشمند، مسير خودآموزي (self earning) خود را فراهم مي‌آورد.

به‌طور كلي، جهت‌گيري مدرسه هوشمند در مسير تربيت دانش‌آموزاني است كه به تدريج به دانش‌جو بدل شوند، يعني به جاي فراگيري دانش‌هاي مختلف، روش فراگيري دانش‌ها را بياموزند تا در مواجهه با علوم و معلومات جديد، دچار ايستايي نشوند. ابزار ويژه مدرسه هوشمند كه توانمندي دانش‌آموز نيز تلقي مي‌شود، تسلط بر زبان انگليسي به معني درك مطلب و استفاده از كامپيوتر به معني امكان استفاده از نرم‌افزارها و توانمندي ورود عالمانه و هدفمند به فضاي اينترنت است. در واقع دانش‌آموز به اين ابزارها مجهز مي‌شود تا در آينده با مواجهه دفعي روبه‌رو نگردد.

گام بعدي در فرآيند آموزش، تمرين و تكرار است. در اين مرحله، مدرسه هوشمند به‌طور مستقل و تنها با مديريت كلي معلم، به انجام وظيفه مي‌پردازد. يكي از ضعف‌هاي عمده نظام آموزشي سنتي، محدوديت انجام تمرين به دليل محدوديت وقت و موانعي از قبيل اتلاف وقت در نوشتن و عدم اطمينان دانش‌آموز به انجام صحيح تمرين در حين انجام و اتلاف وقت فراوان و محدوديت در بررسي آن توسط معلم است. در مدرسه هوشمند، ضمن افزايش سرعت حل تمرين به تبع افزايش كمي حل تمرين، با اجراي سيستم هشدار و راهنمايي به دانش‌آموز حين انجام تمرين، كيفيت نيز افزايش مي‌يابد. همچنين مجموعه اطلاعات ثبت شده در اين بخش نظير ميزان دقت دانش‌آموز در حل تمرين، سرعت و ميزان صرف وقت مي‌تواند نظام آموزشي را در هدايت تحصيلي و ارزيابي وي ياري رساند.

گام بعدي، برگزاري آزمون است. نظام آموزش سنتي در اين بخش هم دچار ضعف‌هاي كيفي و كمي است كه هر دو ضعف با تمهيدات نظام مدرسه هوشمند به راحتي مرتفع مي‌شود. آزمون در مدرسه هوشمند يك اتفاق نادر و پر‌استرس و اتفاقي در گزينش معلومات و توانمندي‌هاي دانش‌آموز نخواهد بود. در واقع در مدرسه هوشمند، هر آنچه فراگرفته مي‌شود، بارها در حداقل زمان و با بهترين راندمان مي‌تواند مورد سؤال واقع شود و همه نتايج آن براي ارزيابي ميزان موفقيت فرآيند آموزش ثبت شود.

همچنين نظير بخش اول يعني ارائه مطالب، در بخش‌هاي تمرين و آزمون نيز، مجموعه دانش‌آموزان به‌طور فردي با فرآيند آموزش روبه‌رو مي‌شوند و هر كس مطابق استعداد و توان و انرژي خود پيشرفت مي‌كند و هرگز دانش‌آموزان پيشرو، براي ديگري متوقف نمي‌شوند. همان‌گونه كه دانش‌آموزان عقب‌تر مانده، به دليل جا ماندن، مجبور به عبور سطحي از مطالبي كه هنوز به درستي فرا‌نگرفته‌اند، نخواهند شد. بديهي است تمامي آنچه در مساعدت ابزارها به فرآيند آموزش بيان شد، محدود به فضاي مدرسه نمي‌شود و دانش‌آموز مي‌تواند تمامي آن را در منزل داشته باشد و از نقل و انتقال دفتر و كتاب به مدرسه و منزل بي‌نياز شود.

يكي از ضعف‌هاي پنهان نظام آموزشي سنتي، محدود كردن دانش‌آموزان به دايره خارج از محدوده علايق و انگيزه‌هايشان است. موضوعي كه هر معلمي با آن روبه‌رو شده است. يك دانش‌آموز دوست دارد از يادگيري يك درس به صورت سطحي و در حد ضروري عبور كند و در يك زمينه كه مورد علاقه اوست، بسيار بيش از آنچه انتظار نظام آموزشي است، تعمق كند. اين امكان در مدرسه هوشمند به راحتي در اختيار دانش‌آموز قرار مي‌گيرد، بدون آن كه به فرآيند آموزشي او و گروه دانش‌آموزان صدمه‌اي وارد شود. شايد به نظر برسد با افزايش تعامل دانش‌آموز با ابزار رايانه، تعاملات دانش‌آ‌موزان با يكديگر و با معلمان خود رو به كاهش گذارد، همچنين از آنجا كه تجربه به جاي حفظ كردن معلومات بيشتر بر علوم تجربي تطبيق دارد، علوم انتزاعي و علوم انساني ممكن است به اندازه علوم تجربي از ابزار مدرسه هوشمند بهره‌مند نشوند.

مدرسه هوشمند اين دو ضعف را با يكديگر به نقطه قوت بدل كرده است. بدين معني كه در مورد علوم انساني و علوم انتزاعي، از مباحثه گروهي دانش‌آموزان بهره مي‌گيرد تا هم جبران ضعف روابط انساني شود و هم ابزار مناسبي براي فراگيري علوم غير تجربي پديد آيد. تغيير ساختار و معماري زمان در مدرسه هوشمند موجب باز شدن زمان دانش‌آموزان و امكان فعاليت‌هاي جنبي را به آنها مي‌دهد كه بستري مناسب براي پژوهش‌هاي گروهي و اداره سمينار و فضاهاي علمي و تجربه تعاملات اجتماعي خواهد بود. بديهي است مدرسه هوشمند نيز با چالش‌هايي روبه‌روست كه به برخي اشاره مي‌شود:

۱. عادت دانش‌آموزان به يادگيري سنتي و آزمون‌هاي سنتي و نيز عادت معلمان به همين روش‌ها.

۲. نگراني معلمان از به خطر افتادن موقعيت شغلي به دليل عدم امكان ارائه آموزش‌هاي لازم به ايشان و حتي عدم امكان اطلاع از مزاياي واقعي مدرسه. 

۳. فقدان الگوي بومي مدرسه هوشمند و نياز به تجهيزات و سرمايه وسيع و مقاومت اولياي دانش‌آموزان.

البته سرمايه مورد نياز براي تأمين تجهيزات مورد نياز مدرسه هوشمند از هزينه‌هايي كه اكنون در بسياري از مدارس غيردولتي صرف مي‌شود، كمتر است. اما اساسي‌ترين گام در راه نيل به اين نظام آموزشي، پس از تحكيم باور عمومي نسبت به آن، تغيير نگرش اساسي در تعاريف اوليه آموزش و البته در فرايند اجرا، استفاده از نرم‌افزارهاي كامل و دقيقي است كه امكان اصلاح و تكامل داشته باشد و بر نيازهاي واقعي محيط‌هاي آموزشي كشور منطبق باشد. هم اكنون اين نرم‌افزارها به صورت محدود و آزمايشي طراحي شده و در حال اجراست، اما محدود به مدارسي است كه در ساختار خود از انعطاف و جسارت لازم براي تجربه روش هاي نوين و افزايش بهره‌وري آموزشي برخوردارند.

بعضي ها آينده تدريس را به گونه اي تصور مي كنند كه كلاس ها به محيطي مناسب جهت مشاركت فعال و بديهه گويي تبديل شده است. اين نوع كلاس ها نياز به افزايش مهارت معلمان و شاگردان خواهد داشت. عده اي ديگر اين كلاس ها را بسيار بغرنج خواهند يافت. در تصور آنها جوانب غيرضروري باعث افزايش كار و زحمت آنها خواهد شد. در اين ميان به نظر مي رسد كه دولت ها نيز طرفدار ترقي و بهبود كيفيت تدريس هستند. به عنوان مثال از طرف دولت انگليس اعلام شده كه قرار است تا سال ۲۰۰۶ مبلغ ۹۰۰ ميليون يورو براي ارتقاي تكنولوژي اطلاعات و ارتباطات (ICT) هزينه شود. در اين ميان مبلغ ۲۵ ميليون يورو صرف تبديل تخته هاي سفيد (وايت بورد)ها به صفحات نمايشي خواهد شد كه مي توانند كامپيوتر، تصوير، صدا، فيلم و لينك هاي اينترنتي را به هم ربط دهند. از همين حالا مي توانيد نامي براي اين وايت بورد پيدا كنيد. با استفاده از اين روش جديد، كلاس درس در كانون تكنولوژي قرار مي گيرد.

در حالي كه زماني تنها وسيله آموزشي، تخته سياه بود كه فقط امكان نوشتن را ايجاد مي كرد. اما آيا اين تكنيك هاي جديد به واقع در امر يادگيري سودمند هستند؟ كريس دراگ (Chris Drage) معلم در شمال لندن بر اين باور است كه تكنولوژي مي تواند بسيار سودمند باشد. اين معلم كه از سال ۱۹۸۳ درگير ICT است، مي گويد: سئوال اساسي كه معلمان قبل از شروع تدريس بايد از خود بپرسند، اين است كه چگونه مي توان با استفاده از ICT فرآيند تدريس را به نحو بهتري انجام داد. ما بايد تكنولوژي را در خدمت معلمان قرار دهيم نه معلم را در خدمت تكنولوژي. امروزه بسياري از مردم مزيت و روش استفاده از سرعت بالاي كامپيوترها را نمي دانند. در گذشته تكنولوژي چندان قابل اعتماد نبود و همين عامل باعث مي شد بسياري از معلمان نسبت به استفاده از فناوري بي ميل باشند. 

تكنولوژي مي تواند رابطه صميمي و اعتماد سنتي ميان معلم و شاگرد را برهم زند. با اين وجود استفاده از تكنولوژي مزايايي دارد كه در كل آن را سودمند مي نمايد. براي استفاده از روش هاي جديد بايد به تعداد كافي كامپيوتر در دسترس باشد تا دانش آموزان بتوانند در امر يادگيري مشاركت فعال داشته باشند. از طرف ديگر بايد آموزش هاي لازم براي كسب مهارت توسط معلمان فراهم شود. در اين ميان معلمان جوان تر اعتماد به نفس بيشتري دارند ولي معلمان مسن تر در تمام دنيا به نوعي دنبال آن هستند كه از ICT استفاده نكنند. دليل آنها عمدتاً اين است كه برخي اوقات كامپيوترها كار نمي كنند يا اينكه پرينترها اغلب اوقات خراب مي شوند.

بعضي از مردم چون اعتقاد دارند كه تكنولوژي باعث ايجاد پيچيدگي و مشكل مي شود، از آن استفاده نمي كنند. بايد براي معلمان دوره هاي كوتاه مدتي برگزار شود تا با روش هاي استفاده از كامپيوتر در تدريس آشنا شوند. اين دوره هاي مداوم اين امكان را فراهم مي كند كه معلمان مهارت لازم را كسب كنند و به تدريج نسبت به روش هاي جديد اعتماد پيدا كنند. البته در اين دوره ها بعضاً معلماني هستند كه مربيان خود را تحت تاثير قرار مي دهند. يكي از اين معلمان، درسي را كه قرار بود سر كلاس ارائه دهد قبلاً در مكان مناسب ديگري برگزار مي كرد و دستيارش از نحوه تدريس فيلمبرداري مي كرد. اين فيلم، پس از تدوين در كلاس براي بچه ها با استفاده از كامپيوتر پخش مي شد. در ضمن پخش فيلم، معلم سئوالاتي از قبيل اينكه توپ به چه سمتي خواهد رفت، مي پرسد. سپس ايده هايي درباره نيروهاي وارد برتوپ ارائه مي كند. با استفاده از اين روش اين معلم، روشي ابتكاري در استفاده از ICT ابداع كرده بود.

البته توجه به اين نكته ضروري است كه وقتي تنها يك تخته سياه در اختيار معلم باشد، چنين روشي غيرممكن است. با وجودي كه وايت بوردها پيشرفت خوبي داشته اند اما آنها تنها ابزار مدرن جهت استفاده از تكنولوژي نيستند. به نظر مي رسد كه تا دو سال آينده اين امكان فراهم خواهد شد كه دانش آموزان بتوانند از پشت نيمكت خود، ايده هايشان را در وايت بورد كلاس پياده كنند.با وجود آنكه با استفاده از عوامل مختلف مي توان كلاس را به محيطي پرفعل و انفعال تبديل كرد اما نبايد فراموش كرد كه در كلاس درس، معلم بيشترين نقش و اهميت را داراست. دكتر براگ درباره بهترين ايام تدريس خود مي گويد: در سال ۱۹۸۴ شش هفته تدريس براي كودكان ۱۰ ساله داشتم و در اين روش، كودكان با استفاده از كامپيوتر، فقط مشغول يك بازي بودند و اسم بازي جزيره اسرارآميز نام داشت. البته اين بازي گرافيكي نبود و تنها از متن نوشتاري استفاده مي شد. براي انجام بازي، دانش آموزان به گروه هاي ۴ نفره تقسيم شدند. هر گروه تنها ۲۰ دقيقه زمان داشت كه در جزيره بماند. تمام وقت كلاس براي بازي بچه ها در اين جزيره اختصاص يافته بود. استفاده از اين روش روح تازه اي را در كالبد دانش آموزان دميده بود، طوري كه پس از آن دانش آموزان داستان هايي تخيلي از زمان در جزيره بودنشان نوشتند.

تأثير اين روش روي دانش آموزان به حدي بود كه باعث شد دانش آموزان بهترين نوشته هايشان را درباره جزيره خلق كنند. در پس اين ۲۰ دقيقه بازي كامپيوتري سعي شده بود كه علوم رياضيات، تكنولوژي، تاريخ و جغرافي گنجانده شود. اين روش هم يكي از بهترين مثال هاي استفاده از تكنولوژي در تدريس بود كه باعث افزايش فوق العاده يادگيري شد. اگر دانش آموزان را هنگام بازي، مدت زمان خاص در مقابل كامپيوتر تنها رها ميكرديم قطعاً شكست حاصل مي شد و نتيجه اي مثبت به بار نمي آورد. البته بعضي از تجارب و مهارتها هستند كه بايد بطور مستقيم كسب شوند و هيچ جايگزيني نمي تواند جاي تجارب بنيادي را بگيرد. تمام روش هاي نوين براي بهبود و افزايش كارايي است نه به عنوان جايگزيني براي روش هاي سنتي. صرف تماشاي ويدئو باعث بروز خلاقيت نميشود، اما استفاده از اين وسيله ميتواند در عملي ساختن ايده هاي نوين موثر باشد.

اگر معلمان امكانات لازم را در اختيار داشته باشند مي توانند از روش هاي موثرتري در تدريس بهره بگيرند و تنها در اين حالت است كه مي توانيم تكنولوژي را در خدمت علم و تدريس و آموزش قرار دهيم.

هدف:

در كلاس درس، یكی دیگر از روش هایی كه به كارگیری آن دانش آموزان را به سمت یادگیری فعال سوق می دهد، روش «پرسش و پاسخ» است. در یك كلاس فعال و خوب علوم، هم دانش آموزان و هم معلم سؤال كننده و پاسخ دهنده هستند. اما نكته ی اساسی چگونه پرسیدن و چگونه پاسخ دادن است. پرسش های ما، در واقع بازتاب میل درونی ما نسبت به فهمیدن و دانستن است. اصولا˝ منشأ تولید علم و دانش بشر را می توان همین كنجكاوی و میل درونی دانست. اهمیت روش پرسش و پاسخ در آموزش علوم به حدی است كه آن را یكی از روش های مهم آموزش علوم می دانند. این روش، به روش سقراطی معروف شده است و ریشه ی تاریخی نیز دارد. در روش سقراطی، مربی با طرح پرسش های هدفدار، یادگیرنده را به سمت فهم مطالب مورد نظر هدایت می كند.

نكات اجرایی:

به دلیل اهمیت این روش و برای ترویج به كارگیری آن در كلاس علوم، ما باید درباره ی چگونگی پرسش و پاسخ اطلاعات كافی داشته باشیم. اصولا˝ پرسش ها به چند دسته تقسیم می شوند:

الف) پرسش های تمركزدهنده: این گونه پرسش ها توجه دانش آموزان را به موضوع فعالیت جلب می كنند؛ مثلا"، وقتی معلم از دانش آموزان می خواهد كه مشاهده كنند و پاسخ دهنده كه چه می بینند، چه می شنوند و چه لمس می كنند یا این كه دو چیز را مقایسه كنند، طرح این پرسش ها سبب می شود كه دانش آموزان فعالیت ها را دقیق تر و هدفدار انجام دهند.

ب) پرسش های مربوط به شمارش و اندازه گیری: پرسش هایی هستند كه باعث دقیق تر شدن انجام فعالیت می شوند؛ پرسش هایی مانند: چه مدت، چندتا، چه مقدار، چه اندازه و غیره. چنین پرسش هایی باعث كمی تر شدن فعالیت ها می شوند. یكی از هدف های ما این است كه بچه ها مشاهدات كیفی خود را به مشاهدات كمی تبدیل كنند.

پ) پرسش های مقایسه ای: این پرسش ها دانش آموزان را به سمت مقایسه ی دو كمیت، دو چیز یا دو پدیده سوق می دهند و آنان را به مشاهده گرایی دقیق تبدیل می كنند.

ت) پرسش های فعالیت پذیر: این پرسش ها دانش آموزان را به انجام دادن فعالیت دعوت می كنند و آنان برای پاسخ دادن به این پرسش ها مجبور به انجام دادن فعالیتی هستند؛ مثلا˝، وقتی می پرسیم: «اگر یخ را حرارت دهیم، حجم آن چه تغییری می كند؟» دانش آموز برای پاسخ دادن به این پرسش باید فعالیت مورد نظر را انجام دهد. 

بهنرین نوع پرسش ها، پرسش های «فعالیت طلب» هستند؛ یعنی، پرسش هایی كه دانش آموز را به انجام دادن فعالیتی برای پاسخ گویی و در نتیجه، یادگیری فعال وا می دارند. با وجود این كه پرسش های عمومی به طور كلی می توانند به ایجاد و تقویت یك یا چند مهارت در دانش آموز بینجامد اما برای نیل به هر یك از مهارت ها نیز می توان پرسش های اختصاصی مطرح كرد كه پاسخ گویی به هر كدام از آنها، دانش آموزان را به طور ویژه به یكی از مهارت ها می رساند. پرسش ها را می توان به دو گروه «هم گرا» و «واگرا» نیز طبقه بندی كرد.

پرسش های هم گرا:

پرسش هایی هستند كه پاسخ مشخص و ثابتی دارند و پاسخ آنها به شرایط مختلف و نظر پاسخ دهنده بستگی ندارد.

پرسش های واگرا:

پرسش هایی هستند كه از منظرهای متفاوت می توانند پاسخ های مختلفی داشته باشند و پاسخ آنها گاهی وابسته به زاویه ی دید پاسخ دهنده است.

در مقابل هنر خوب پرسیدن، هنر خوب پاسخ دادن نیز وجود دارد. هر سؤال دانش آموز در واقع آمادگی او را برای یادگیری نشان می دهد. این محرك یادگیری نقطه ی عطف كار معلم است و معلم باید این فرصت را غنیمت بشمرد. هنگام مواجه شدن با پرسش دانش آموز، راه های متفاوتی برای پاسخ دادن وجود دارد؛ بعضی از معلمان پاسخ سؤال را مستقیم و به طور كامل در اختیار دانش آموز می گذارند. بعضی دیگر، پرسش را به خود دانش آموز برمی گردانند و بعضی نیز برای یافتن ، كتاب ها، مجله ها و منابع دیگری را به دانش آموزان معرفی می كنند. گاهی هم می توان پرسش دانش آموز را به سمت یك فعالیت مناسب هدایت كرد. 

گاهی عكس العمل معلم نسبت به سؤالات مطرح شده، در دانش آموزان بسیار مؤثر است؛ مثلا˝، اظهار تعجب، شگفتی و علاقه ی معلم باعث جلب توجه بقیه ی دانش آموزان به سؤال می شود. پس هنگام پاسخ دادن به سؤالات دانش آموزان، اصل این است كه معلم از دادن پاسخ صحیح بپرهیزد؛ یعنی آنها را در مسیر یادگیری فعال قرار دهند.

معلم هنرمند، معلمی است كه پرسش های دانش آموزان را به یك سلسله فعالیت های یادگیری تبدیل كند تا دانش آموزان با انجام دادن، این فعالیت ها، به پاسخ پرسش خود برسند. معلم باید بتواند، در بسیاری از موارد با شهامت كلمه ی «نه» را به زبان آورد. «نه» گفتن معلم به دانش آموزان یاد می دهد كه او دانای كل نیست. بهترین روش پاسخ گویی به پرسش ها این است كه معلم به دانش آموزان بگوید: «بچه ها، بیایید با هم یاد بگیریم.» این كار ترس ندانستن را از دانش آموزان می گیرد و در ضمن، باعث ایجاد رابطه ی عاطفی بین معلم و آنها می شود.