زندگی نامه لئوناردو داوینچی

این نوشته بیان کوچکی برای انسانی بزرگ است و این انسان بزرگ کسی نیست جز لئوناردو داوینچی . کسی که تنها در زمانه و دوران خود نزیست و افق ذهن او بسیار بلندتر از دورانی به شکوه رنسانس بود.

نام لئوناردو در کتب هنر و در کنار نام استادان و بزرگان هنر و علم نامی پر تلألو است در طی مراحل مختلفی که مشغول به گرد آوری مطالب جهت این بیان بودم، بارها و بارها به واژگانی چون : خلاقیت، علم و هنر، نبوغ، کنجکاوی، ذهن بارور، دقت و شناخت و از این قبیل بسیار برخورد کردم.

من لئوناردو را انسانی باهوش و خلاق یافتم که دیگران بیشتر به او نیازمند بودند تا او بدانها دربررسی مطالب و نوشته ها آنچه جلب توجه می کرد، شخصیت کنجکاو و اسرارآمیز او بود.

در حقیقت او دوست داشت دیگران را به فکر کردن وا دارد. شناخت او با داشتن اندیشه های نامحدود و تا حد زیادی پوشیده در لایه های رمزآمیز حیاتش کاری سخت و دشوار است.

با نگاه به زندگی و آثار جاودانش آنچه که برایم بسیار کمرنگ جلوه کرد، شایعات و اتهاماتی بود که هیچ گاه تاکنون سندیت و دلیل روشنی بر آنها یافت نشد و آنچه برایم بسیار با ارزش بود تفکر نوگرا و شناخت او از هنر گذشته و حال خویش بود به گونه ای که این شناخت تأثیرات شگرفی در هنر دوره های پس از او داشت.

برای آشنایی بیشتر با این نابغه چپ دست ابتدا بر آن شدم تا هرچند مختصر به دوره ای که او در آن می زیست بپردازم. امید است این مطالب تکرار مکررات نبوده و سهمی هرچند کوچک در دفتر دانسته هاتان داشته باشد.

امین جهانگرد

زمستان 86

تعیین تاریخ دقیقی برای آغاز نهضت رنسانس کاری بس قابل تأمل و بحث انگیز است.

مورخان برای سهولت پژوهش به یک اعتبار سال 1453 (سال پیروزی سلطان محمد فاتح بر دولت بیزانس و همچنین زمان به آخر رسیدن شیوع بیماری طاعون در سراسر اروپا) را و به اعتبار دیگر بر اساس پیشرفتهای دریانوردی و محاسبات معماری، کشف قاره آمریکا (1492) و ظهور و تحولات ادبی و هنری حدود 1500 میلادی را آغاز این دوره می دانند.

در ایتالیای اواخر سده سیزدهم روح تازه ای در هنر دمیده می شود. این روح دوره رنسانس نوخاسته است. آنچه در ایتالیای سده سیزدهم به ظهور می رسد، الزاماً سرآغاز عصری نو می شود. عصری که تا چند سدة بعد و به بیانی درست تر تا زمان ما به شکل قابل شناختی ادامه خواهد یافت.

هنر ایتالیا در اواخر سده سیزدهم و سده چهاردهم را به عنوان رنسانس آغازین مشخص ساخته ایم. در ایتالیا هنر دورة رنسانس از حمایت طبقات مرفه بازرگانی برخوردار بود که پس از خلع سیاسی اشراف بر شهرها حاکم شده بودند. بازسازی و اشاعه فرهنگ شهری روز به روز موانع فئودالی و کهنة بیشتری را فرو ریخته و امکانات پیشرفت انسانهای مستعد و بلند پرواز متعلق به طبقات گوناگون را فراهم آورده بود. رنسانس با معنا و محتوای تولد دوباره  و یا احیای سنتهای ادبی و هنری روم و یونان باستان بود. این واژه ابتدا در زبانهای اروپایی و سپس یک واژه بین المللی شد.

در آن زمان امکان مبارزه جویی در برابر اندیشه ها و نهادهای کهن و تا حدودی بی اعتبار کردنشان فراهم آمده بود و در همان حال انسانهای مستعد در این عصر، پترارک و جوتو می توانستند دریابند که زمانه، در پیش گرفتن راههای تازه را تشویق می کند. در واقع تحولات و تغییرات در جهت آزاد اندیشی و انسانگرایی و اهمیت فردی بود.

روش کار هنرمند در دورة رنسانس آغازین جنبه آزمایشی دارد. او دربارة همه چیز تردید دارد و مسیر او در جهت کشف کردن است.

هنرمندان فیلسوف نیستند هرچند در دورة رنسانس وجوه مشترک فراوان با فیلسوفان پیدا می کنند یکی از تغییرات اساسی این دوره تحولی درخشان همراه با نبوغی نوآفرین در معماری بود که خصلت اصلی آن اهتمام و تلاش در افزون کمال و شکوهمندی با نگاه به روم باستان بود.

در حدود 1400 میلادی تعدادی از پیکره های باستانی یونان و روم از دل خاک بیرون می آید که در میان هنر پژوهان غوغای ستایش انداخت. با این کشف و شناخت پیکره ها،پیکرتراشی در دورة رنسانس از صورت نقشی بر دیوار یا ابزاری در اختیار معمار درآمد.

اکنون در عالم پیکر تراشی، رب النوع شراب (باکوس) و داود نبی در کنار هم به وجود می آمدند. و یا در نقش برجسته کاری، صحنه داوری پاریس که از مضامین اساطیری یونان است. با مجلس سوگواری مریم برجسد مسیح همتا و همانند است.

جوتو  در اواخر دوران گوتیک فضا را وارد نقاشی کرد. و مازاتچو در آستانة قرن پانزدهم هیکلهای خود را با حجمی سه بعدی و دارای عمق مجسم می سازد. در قرن پانزدهم مکتب نقاشی فلاندر شهرت و اعتبار بسیاری پیدا کرد و باعث شد که دوکها و فرمانروایان ایتالیا از استادان فلاندری (مانند هانس مملینگ) دعوت کنند به ایتالیا بروند و از خود آثاری در کلیساها و دربار آن به یادگار بگذارند.

همین طور نقاشان ایتالیا برای کارآموزی به شهرهای گان و بروکسل اعزام می شدند.

در اوایل سده پانزدهم فلورانس سلطه فرهنگیش را بر ایتالیا قطعی کرد. اما پس از پایان این سده فلورانس مقام رهبری هنرها را از دست داد. و علت آن این بود که نوآوریهای هنرمندانش به خصیصة مشترک هنرمندان سراسر ایتالیا مبدل شده بود.

با این حال لئوناردو و میکلانژ با آنکه بخش بزرگی از عمرشان را در بیرون از شهر سپری کردند باز خود را فلورانسی می نامیدند و رافائل نیز نقطه عطف تربیت هنری اش در پی آشنایی او با هنرمندان فلورانسی بود.

رنسانس پیشرفته

از حدود 1495 تا زمان یورش بیگانگان و غارت رم این شهر جانشین فلورانس شد و مدعی برتری هنری بر آن گردید. تعدادی از پاپهای قدرتمند و جاه طلب، قدرتی تازه به نام ایالت پاپی آفریدند و رم را پایتخت آن قرار دادند. رم در همان زمان پایتخت هنری اروپا شد.

با شروع سده شانزدهم میلادی، رنسانس وارد مرحله تازه ای می شود. که رنسانس مترقی است.

اکنون دورة هنر برگزیده و به اوج کمال رسیدة داوینچی، میکلانژ و رافائل است. که با نبوغ خود جدایی میان واقعنمایی و آرمانگرایی (جدایی میان متعارف و متعالی) را از میان بردارند. نوعی آمیزش بین بیان احساس درونی با شکل بیرونی.

رنسانس پیشرفته دو عملکرد داشت: اول آنکه گروه بزرگی از نوابغ استثنایی را به میدان آورد. و دوم آنکه شالوده منطقی ستایش از هنرمند نابغه را در الهام الهی یافت. استادان دورة رنسانس پیشرفته حرفه ای تازه آفریدند که حق بیان خاص خود، شخصیت محترمانة خود و ادعاهای خاص خود را برای تأیید شدن از سوی بزرگان داشت.

لئوناردو داوینچی متولد 15 آوریل 1452 در فلورانس ایتالیا است.

توسکانی زادگاه اوست مکانی که به گفته استاندال در آن انسان معمولی به اوج کمال می رسد.

مادرش دختری روستایی به نام کاترینا بود که زحمت عقد شرعی با پدر او را به خود نداد. فریب دهندة او پیرو / آنتونیو از وکلای دعاوی نسبتاً ثروتمند بود. در آن سال که لئونادرو از مادر زاده شد. پدرش با زنی هم شأن خود ازدواج کرد. و کاترینا ناچار شد به یک شوی روستایی راضی شود و طفل نامشروع را به پیرو و زنش سپرد. بنابراین لئوناردو بدون مهر مادری در یک محیط نیمه اشرافی تربیت شد. شاید در همان اوان کودکی بود که عشق به لباس زیبا و نفرت از زنان در وی پدیدار شد.

او به مدرسه ای در نزدیکی منزل وارد شد. با عشقی فراوان به ریاضی، موسیقی و رسم پرداخت با آواز خواندن و عود نواختن پدر خویش را شاد می ساخت. برای خوب طراحی کردن همة اشیاء را با صبر و دقت بررسی می کرد.

علم  و هنر که در مغز او به نحوی شگرف آمیخته شده بود فقط یک اساس داشت و آن مشاهدة دقیق بود.

هنگامی که 15 ساله شد پدرش او را به هنرکدة وروکیو در فلورانس برد. تقریباً تمام مردم تحصیل کرده از داستان وازاری دربارة فرشته ای که توسط او در سمت چپ  تصویر غسل تعمید مسیج اثر وروکیو کشیده شد آگاهند. و می دانند که آن استاد چگونه شیفتة زیبایی آن فرشته شد و باعث شد که وروکیو نقاشی را کنار گذارد و پیکرتراشی پیشه کند. با این حال شاید داستان تغییر حرفه پس از مرگ وروکیو جعل شده باشد.

در همین اوان پیر و ثروتمند شد، چند ملک خرید، خانوادة خود را به فلورانس برد و متوالیاً چهار زن گرفت. زن دوم فقط ده سال از لئوناردو بزرگتر بود. وقتی که زن سوم برای پیرو کودکی بدنیا آورد. لئوناردو خانه را ترک کرد و نزد وروکیو رفت. در 1472 به عضویت گروه قدیس یوقا درآمد. مرکز این گروه یا اتحادیه که عمدتاً از داروفروشان، پزشکان و هنرمندان تشکیل شده بود در بیمارستان سانتاماریانوئورا بود. احتمالاً در آنجا لئوناردو فرصتی برای تحصیل تشریح داخلی و خارجی بدست آورد. زیرا هدف او کشف قوانین بنیادی جریان و فعل و انفعالات طبیعت بود. مطالعات او بر روی بدن انسان کمکهای توصیف ناپذیری به رشد اطلاعات ما دربارة فیزیولوژی و روان شناسی کرد.

یک هفته پیش از بیست و چهارمین زادروزش لئوناردو و سه جوان دیگر به شورای شهر فلورانس احضار شدند تا به اتهامی درباره همجنس گرایی پاسخ دهند. نتیجه این محاکمه معلوم نیست. در 7 ژوئل 1476 این اتهام تجدید شد. کمیته تحقیق لئوناردو را چندی زندانی کرد. آنگاه به علت فقدان دلیل وی را تبرئه و آزاد کرد.

اما برخی از قسمتهای یادداشتش بی میلی او را نسبت به روابط جنسی از هر قبیل نشان می دهد.

{و ایشان در پی زیباترین چیزهای جستنی عنان از کف می دهند تا بر پست ترین قسمتهای آنها دست یابند. و از ن بهره گیرند... عمل تولید مثل و اعضایی که برای آن بکار می روند چندان کریه است که اگر به خاطر زیبایی صورتها و آرایش مرتکبان و انگیز سرکش نبود طبیعت نوع انسان را از دست می داد}

او هرگز سران شهر فلورانس را به خاطر اهانتی که به او داشتند نبخشود. ظاهراً خود او موضوع را جدی تر تلقی کرد تا سران شهر.

یکسال پس از اتهام واردة بر او از وی درخواست شد تا سرپرستی هنرگاهی در مدیچی را عهده دار شود و او این دعوت را پذیرفت.

در سال 1478 شورای شهر از او خواست نمازخانة سان برنادورا و همچنین کاخ وکیو را نقاشی کند ولی بنا به علتی این درخواست را رد کرد. مع هذا هیئت مدیره از او و بوتیچلی می خواهند تا از 2 مردی که به سبب توطئه علیه لورنتسو و جولیا تومدیچی به دار آویخته شده بودند تصویری تهیه کنند شاید لئوناردو با علاقة نیمه معتلی که به عیوب جسمانی و رنج انسانی داشت تا حدی مجذوب این مأموریت شنیع شده بود.

او در سال 1482 فلورانس را ترک گفت و توانائیش را در خدمت لودریکو اسفورت دوک میلان به کار گرفت. (اقامتش در میلادن از 1482 تا 1499) شاید علت ترک فلورانس برای او گزینش نو افلاطونی لورنزو مدیچی بود که احتمالاً با روحیة تجربه گرای عملی لئوناردو ناسازگار از آب در آمده است. به همین دلیل به میلان مهاجرت کرد و در نامه ای به دوک میلان از توانائی هایش چنین می نویسد.

{خلاصه آنکه بر حسب موارد گوناگون می توانم ابزار و وسائل تدافعی و تهاجمی بی پایان ابداع کنم و در زمان صلح گمان می کنم می توانم ماننند هر شخص دیگری در عرصة معماری و طراحی ساختمانهای عمومی و خصوصی و هدایت آب از یک نقطه به نقطة دیگر کاری رضایت بخش انجام دهم }.

او در میلان به پرده های مریم عذرا در میان صخره ها و شام واپسین پرداخت.

نقاشی دیواری شام واپسین (حدود 1495 تا 1498)

این نقاشی، نخستین ترکیب بندی بزرگ پیکره ای در دورة رنسانی و تفسیر قطعی مضمون آن است.و در این اثر مسیح در کنار شخصی قرار گرفته که چهره ای زنانه دارد. و زاویة دست این دو نفر (مسیح و زن) حالتی ایجاد کرده که گاهاً نماد زن (V ) است.

لباس این دو از لحاظ رنگ برعکس هم است و این شگردی است که در گذشته برای نمایش خدایان نر – ماده استفاده می شده است.

از این تابلو که یکی از مشهورترین آثار مذهبی است کپی های بسیاری گرفته شده است. در سال 1587 این نقاشی نیمه ویران شده بود. در سال 1652 راهبه های صومعه (سانتا ماریا دلگراسیته) برای دسترسی آسانتر به آشپزخانه در پائین این اثر یک در ایجاد کردند که پاهای مسیح را از بین برد. در سال 1769 نیروهای ناپلئون میلان را اشغال کردند و از این صومعه به عنوان اسلحه خانه و اصطبل استفاده می کردند. آنها به سمت نقاشی سنگ پرتاب می کردند و گاهی با نردبان بالا می رفتند و چشم های حواریون را می خراشیدند.

در طول زمان چند نقاش برای ترسیم نقاشی اقدام کردند که جز از بین بردن نقاشی اثری نداشت. تا اینکه در 1977 برای بازسازی اثر پس از 500 سال اقدام شد و نقطه نقطة آن با وسائل و تکنولوژی روز مورد بررسی واقع گردید و همچنین رنگ آمیزی شد. که حدود 22 سال به درازا کشید و در 1999 به پایان انجامید.

تابلوی نقاشی مونالیزا

آغاز به کار داوینچی برا ی کشیدن این تابلو در سال 1503 بود و تا 1507 اتمام آن به طول انجامید. همین نکته کافی است که به اهمیت این اثر برای داوینچی پی برده شود.

( در مورد اتمام این اثر مطلبی در روزنامة جام جم آمده بود که قسمتی از آن را انتخاب کردم)

{یک دانشمند ایتالیایی ادعا می کند مدرک جدیدی دارد که لئوناردو مونالیزا را کامل نکرد. وزوسی می گویند داوینچی فلج بوده است. مدیر موزة لئوناردو در وینچی می گوید. فلج بودن سمت راست بدون لئوناردو باعث می شده که او نتواند تخته نقاشی را در دست بگیرد و مدتی طولانی کار کند.

در این باره یک نقاشی که داوینچی را در حال نشسته نشان می دهد و دست راستش با پارچه ای به شکل بانداژ بسته شده است وجود دارد که متعلق به یک نقاش قرن 16 به نام لومبارد است.

گفته می شود چهرة لئوناردو در این نقاشی شباهت زیادی به یک نقاشی از خود داوینچی که از صورت خود در سالها 1512 تا 1517 کشیده دارد. علت فلج بودن او را می توان ناشی از سکته یا بیماری خاصی بیان نمود. وزوسی می گوید: علت عدم فعالیت این نابغه بزرگ در پنج سال آخر عمرش فلج بودن وی بوده است)

با این حال تابلوی مونالیزا شاهکاری بی نظیر در جهان است. که آنرا لئوناردو در بازگشت به فلورانس کشیده است دلایل متعددی ذکر شده که چرا لئوناردو این اثر را مدت زیادی پیش خود نگاه داشت.

که یا آن را خیلی دوست داشت و یا از آن راضی نبود.

در این تابلو نکات بسیاری به کار رفته است که به ذکر چند مورد بسنده می کنم.

1- شیوه ای که برای ترسیم چشم های مونالیزا به کار رفته به شکلی است که شما از هر طرف که به مونالیزا توجه کنید چشمان او را متوجه خودتان می بینید.

2- لبخند خفیفی که بر لبان مونالیزا است. تنها در صورتی دیده می شود که شما به هر جایی از نقاشی غیر از لبان مونالیزا نگاه کنید.و به محض خیره شدن به لبها این لبخند گویی محو می شود.

3- طرز نشستن مونالیزا هنوز هم یکی از ژستهای محبوب برای عکاسی است.

4- پلی که در پس زمینه پشت شانة چپ مونالیزا  دیده می شود هنوز هم به عنوان یکی از جاذبه های شهر بورونو پذیرای توریستها است.

5- آرواره های مونالیزا مردانه است و این حدس زده می شود که لئوناردو چهرة خودش را به تصویر کیشده است. {بنا بر کناب هنر در گذر زمان این چهرة رمز آمیز لاجوکوبدا همسر زانوبی دل جوکوندوی بانکدار فلورانس می باشد}.

6-  دستهای مونالیزا متورم است، به اعتقاد برخی این امر بدلیل آبستن بودن مونالیزا است. حلقه ای نیز در دستان مونالیزا وجود ندارد که نشان از متأهل بودن او باشد.

این تابلو که بخشی از فرهنگ عامة غربی شده است در سال 1911 توسط یک نقاش ایتالیایی به نام وینچنزو پروجیا به سرقت رفت تا به کشور ایتالیا بازگشت داده شود اما 2 سال بعد این اثر یافته شد و به لوور بازگردانده شد.

خود لئوناردو از تأثیر شگفت انگیزی که در تابلو بر تماشاگر می گذارد لذتها برده است.

شاید هدف او از این رازو رمزها سر در گم کردن بیننده و مجاز ساختنش به تفسیر آزادنة این شخصیت نهفته بوده باشد.

لئوناردو نقاشیهای بسیار اندکی را تکمیل کرد. کمال جویی، تجدید گرایی ناآرام و کنجکاوی بلندگرایانه، سبب پراکندگی کوششهایش شد. علاقه اش به علم در آخرین سالهای زندگیش روز به روز فزونی می گرفت و خودش نیز شناخت سراسر طبیعت را در مرکز علائق خود قرار داده بود.

پژوهش هایش در عرصة کالبد شکافی به کشیدن طراحیهای فوق العاده دقیق و زیبا انجامید که از آن میان می توان به طراحی مدادی جنین در رحم اشاره کرد.

دامنة علایق او بی سابقه و چنان گسترده و بزرگ بودند که او را نسبت به تحقق تمامی آنچه نیروی تخیل جوشانش می توانست به تصور در آورد ناامید می کرد.

هنر او متعلق به هیچ مکتب خاصی نبود. بلکه ویژگی خاص خود را داشت. او به همراه رافائل و میکلانژ علوم تصویری سده 15 را به ارث برده بودند و از یکدیگر تجربه می آموختند. با این حال پیوندشان را با گذشته اشکارا گسستته بودند و شالوده ای تازه و رفیع پرافکنده بودند که جانشینانشان را قدرت رقابت با آن را نبود.

او جزو شناخته شده ترین نقاشان و دانشمندان (به با معنای امروزی) جهان است.

در رشته های معماری، موسیقی، کالبد شناسی، اختراع، مهندسی ، تندیس گری دارای شهرت بود آثارش اغلب دارای رمز و راز خاص خود هستند. که همین امر باعث شهرت بیشتر داوینچی شده است.

با این حال هیچ یک از مجسمه های لئوناردو باقی نمانده و هیچ ساختمانی وجود ندارد که بتوان ساختش را به وی نسبت داد. به احتمال زیاد در میلان با بر امانتة معمار در تماس بوده و وی نیز به هنگتم کشیدن طرح های اولیه اش برای کلیسای بزرگ سان پیترو در رم حتماً یکی از طرح های لئوناردو را در نظر داشته است.

او طرح های متعددی از پیکره های عظیم سوار بر اسب از خود بر جای گذاشته است. که یکی از  این پیکره ها به کمال رسید ولی از سوی فرانسویان به هنگام اشغال میلان هدفگیری و تکه تکه شد. او از این رفتار فرانسویان بر آشفت و از میلان رفت اما سرانجام به میلان بازگشت و به خدمت فرانسویان در آمد و به دعوت شاه فرانسه راهی آن کشور شد و آنجا به سال 1519 در سن 67 سالگی در کاخ کلو بی آنکه اثری بر هنر آنروز فرانسه گذاشته باشد چشم از جهان فرو بست. هنر لئوناردو بدون علم او و علم او بدون هنرش غیر قابل دسترس اند.

عادت لئوناردو جز در چند مورد استثنایی این بود که بسیار بلند اندیشی کند، خود را در آزمایش جزئیات مستغرق سازد و در ورای موضوع، دورنماهای بیشماری از اشکال انسانی، حیوانی و ... را به حیطة تصویر در آورد. بیشتر مجذوب فلسفة تصویر شود تا کمال فنی آن و بالاتر از همه آنکه کار کوچکتر رنگ آمیزی تصاویری را که بدین گونه پدید آمده اند به دیگران واگذارد . و آنگاه پس از رنج فکری و جسمی بسیار از نارسایی دست و اسباب کار در تعبیر رویای کمال دستخوش نا امیدی شود. خوی و سرنوشت لئوناردو داوینچی از ابتدا تا انتهای بدین گونه بود.

او معتقد بود واقعیت به معنای مطلق واژه برای انسان قابل دریافت نیست و ما تنها با توجه به جنبه های متغیر آن می توانیم آن را بشناسیم. از این روی او چشم را حیاتی ترین اندام و بینایی را ضروری ترین کار آدمی دانسته است.

این مطالب برگرفته از روزنامه صبح تهران است.

از منطق اطير شيخ فريد الدين محمد عطارد نيشابوري ) عارف محقق قرن ششم و هفتم  هجري

نخستين عارفان ايراني

همانطور كه نوشته شد قسمت اعظم صوفيان اوليه ايراني شهراي خراسان به جز بلخ يعني مرو و هرات و باورد و سمرقند و بسطام و نخشب و نيشابور و طوس و ترمذ و مهنه و فرغانه برخاسته اند . بهمين جهت ، مركز تصوف ايران را در اصل خراسان بزرگ به معني قديم يعني خراسان و ماوراء النهر بايد بودائيان و مانويان ايران بوده باشد پيرو اين تحقيق در بين صوفيان بزرگ اوليه ايران افراد زير را مي توان نام برد 

رابعه عدويه

رابعه عدويه اط عارفان قرن دوم هجري است وي دختر اسماعيل عدوي قيسي است كه در نيكوكاري مشهور بوده و در زهد و عبادت اخبار بسيار از او رسيده است در بصره متولد شد  و به بيت المقدس كوچ كرد و در آنجا به سال 135 هجري زندگي را بدرود گفت

از گفتار اوست :

همچنانكه گناهانتان را پنهان مي كنيد نيكويي هايتان را پنهان كنيد شيخ فريد الدين عطار نيشابوري شرح او را در تذكره الاوليا خود آورده است .

دو بيت شعر عربي زير منسوب به اوست :

اني جعلتك في الفواد محدثي        و الحت جسمي من اراد جلوسي

فاالجسم مني الجليس موانسي     و حبيب قلبي في الفواد انيسي

(من دل خويش را به همدمي و همرازي ويژه تو قرار داده و تن خود را به همنشينانم واگذاردم آري تن من با همنشينانم ماوس است و دل من با محبوبم)

شيخ عطار در منطق الطير از قول رابعه چنين به نظم آورده است :

بي خودي مي گفت در پيش خدا         كاي خدا آخر دري بر م گشاي

رابعه آنجا مگر بنشسته بود       گفت اي غافل كي اين در بسته بود ؟

شمس تبريزي

شمس الدين محمد پسر علي پسر ملك داد تبريزي از عارفان مشهور قرن هفتم هجري است كه مولانا جلال الدين بلخي مجذوب او شده و بيشتر عزليات خود را بنام وي سروده است از جزئيات احوالش اطلاعي در دست نيست همين قدر پيدا است كه از پيشوايان بزرگ تصوف در در عصر خود در آذربايجان و آسياي صغير و از خلفاي ركن الدين سجاسي و پيرو طريقۀ ضياء الدين ابوالنجيب سهرورودي بوده است برخي ديگر وي را مريد شيخ ابوبكر سلمه باف تبريزي و بعضي مريد بابا كمال خجندي دانسته اند در هر حال سفر بسيار كرده و هميشه نمد سياه مي پوشيده و همه جا در كاروانسرا فرود مي آمد و در بغداد با اوحدالدين كرماني و نيز با فخر الدين عراقي ديدار كرده و در سال 642 هجري وارد قونيه شده و در خانۀ شكر ريزان فرود آمده و در آن زمان مولانا جلال الدين كه فقيه و مفتي شهر بوده بيدار وي رسيده و مجذوب او شده است تا آنكه در سال 645 هجري شبي كه با مولانا خلوت كرده بود كسي به او اشارت كرد و برخاست و به مولانا گفت مرا براي كشتن مي خواهند و چون بيرون رفت هفت تن كه در كمين ايستاده بودند با كارد به او حمله بردند و وي چنان نعره زد كه آن هفت تن بي هوش شدند و يكي از ايشان علاء الدين جز چند قطره خون اثري نيافتند و از آن روز ديگر ناپديد شد درباره نا پديد شدن وي توجيهات ديگر هم كرده اند به گفته فريدون سپهسالار شمس تبريزي جامعۀ بازرگانان مي پوشيد و در هر شهري كه وارد  مي شد مانند بازرگانان در كاروانسرا ها منزل مي كرد و قفل بزرگي بر در حجره ميزد چنانكه گوئي كالاي گرانبهائي در اندرون آن است و حال آنكه آنجا حصير پاره اي بيش نبود روزگار خود را به رياضت و جهانگردي مي گذاشت گاهي در يكي از شهرها به مكتبداري مي پرداخت و زماني ديگر شلوار بند مي بافت و از در آمد آن زندگي مي كرد .

ورود شمس به قونيه و ملاقاتش با مولانا طوفاني را در محيط آرام اين شهر و به ميژه در حلقه ارادتمندان خاندان مولانا برانگيخت مولانا فرزند سلطان العلما ست مفتي شهر است سجاده نشين با وقاري است شاگردان و مريدان دارد جامعۀ فقيها ميپوشد و به گفته سپهسالار به طريقه و سيرت پدرش حضرت مولانا بهاء الدين الوالد مثل درس گفتن و موعظه كردن ) مشغول است در محيط قونيه از اعتبار و احترام و عام برخوردار است با اينهمه چنان مفتون اين درويش بي نام و نشان مي گردد كه سر از پاي نمي شناسد .

تاثير شمس بر مولانا چنان بود كه در مدتي كوتاه از فقيهي با تمكين عاشقي شوريده ساخت اين پير مرموز گمنام دل فرزند سلطان العلما را بر درس و بحث و علم رسمي سرد گردانيد و او را از مسند تدريس و منبر وعظ فرو كشيد و در حلقه رقص و سماع كشانيد چنانكه خود گويد :

در دست هميشه مصحفم بود   در عشق گرفته ام چغانه

اندر دهني كه بود تسبيح     شعر است و دو بيتي و ترانه

حالا ديگر شيخ علامه چون طفلي نو آموز در محضر اين پير مرموز زانو مي زند (زن خود را كه از جبرئيلش غيرت آيد كه در او نگرد محرم كرده و پيش من همچنين نشسته كه پسر پيش پدر نشيند تا پاره ايش نان بدهد ) و چنين نشسته كه پسر پيش پدر نشيند تا پاره ايش نان بدهد و چنين بود كه مريدان سلطان العلما سخت بر آشفته و عوام و خواص شهر شهر سر برداشتند كار بدگوئي و زخم زبان و مخالفت در اندك زماني به ناسزاراني و دشمني و كينه و عناد علني انجاميد و متعصبان ساده دل به مبارزه با شمس برخاستند .

شمس تبريزي چون عرصه را بر خود تنگ يافت بناگاه قونيه را ترك گفت و مولانا را در آتش بيقراري نشاند چندگاهي خبر از شمس نبود كه كجاست و در چه حال است تا نامه اي از او رسيد و معلوم شد كه به نواحي شام رفته است .

با وصول نامۀ شمس مولانا را دل رميده به جاي باز آمد و آن شور اندرون كه فسرده بود از نو جوشيد نامه اي منظوم در قلم آورد و فرزند خود سلطان ولد را با مبلغي پول و استدعاي باز گشت شمس به دمشق فرستاد .

پس از سفر قهر آميز شمس افسردگي خاطر و ملال عميق و عزلت و سكوت پر عتاب مولانا ارادتمندان صادق او را سخت اندوهگين و پشيمان ساخت مريدان ساده دل كه تكيه گاه روحي خود را از دست داده بودند زبان به عذر و توبه گشودند و قول دادند كه اگر شمس ديگر بار به قونيه باز آيد از خدمت او كوتاهي ننمايند و زبان ا ز تشنيع و تعرض بر بندند براستي هم پس از بازگشت شمس به قونيه منكران سابق سر در قدمش نهادند شمس عذر آنان را پذيرفت محفل مولانا شور و حالي تازه يافت و گرم شد .

شيخ نجم الدين رازي

شيخ نجم الدين ابوبكر عبدالله بن محمد بن شاهوردايۀ رازي از عارفان بزرگ قرن هفتم هجري است محل تولد وي تهران ري و لقبش نجم الدين دايه رازي از مريدان شيخ نجم الدين كبري بود پس از بروز فتنۀ مغول از خوارزم به ديار روم رفت و در قونيه با صدرالدين قونيوي و جلال الدين بلخي (ملاي روم ) ملاقات كرد و هنگام نماز مقتدا و امام ايشان شد و در هر دو ركعت بعد از حمد سورۀ (قل يا ايها الكافرون ) خواند چون از نماز فارغ شد ملاي روم (مولوي) به صدر الدين قونيوي به رسم طيبت گفت يكبار براي شما خواند و يكبار هم براي ما

مدت سير و سفر نجم الدين رازي در روم نامعلوم است مردي كه روز نخست بعد از تحقيق و تفحص با عزم و ارادۀ راسخ به اقامت دائم در روم وارد آن ديار شده بود كي و چرا آن سرزمين را ترك گفت مطابق نوشته اش در مقدمه مرموزات در آن سرزمين را ترك گفت ؟ مطابق نوشته اش در مقدمه مرموزات در آن سه سال متاع دين و معرفت را در آن ديار خريداري نيافت و به ارزنجان واقع در 35 فرسنگي غرب ارزروم رفت مسلمانان ارزنجان هم رو نياورده سوي قبله او دل آزرده اش كردند و او دچار شد از همان راه به پايتخت ممالك اسلامي بغداد رود آنجا كه ساليان درازي از واپسين دوران عمر ر ا گذرانيد و هم در آنجا آرميد (654 هجري) و در بيرون شهر بغداد در مزار شيخ سري و جنيد بغدادي پيكر او را بخاك سپردند .

آثار نجم رازي روشنگر اين حقيقت است كه او مردي زيرك و موقع شناس بود و استعداد اين را داشت كه جامعه اي متناسب با محيط بر پيكر انديشه هاي خود بيارايد او كه ابتدا رسالۀ عقل و عشق و نظائر آن را در ايران نوشته بود بعدها مطالب آنها را بصورت مرصادالعباد براي برخورداري مريدان و شاگردان خود نوشت و در فصل دوم از باب اول آن (در بيان آنكه سبب نهادن اين كتاب چه بود خاصه به پارسي ) تصريح كرد كه پارسي زبانان را آنچه به زبان تازي است فايده اي نيست وقتي كه آهنگ اقامت در روم داشت همان كتاب فارسي را تحفۀ كيقباد دوم داشت زيرا در آن ديار عربي را نمي فهميدند و زبان مفهوم و مرغوب پارسي بود آن زمان هم كه به ارزنجان رسيد خلاصۀ همان مطالب را باز به پارسي بنام مرموزات به داود پسر بهر امشاه هديه كرد در سالهاي آخر عمر همان مطالب را براي سومين يا چهارمين بار بصورت كتابي منتهي به رعبي بنام منارات السائرين باز نوشته است و اين كار بي ترديد در بغداد انجام گرفته است آثار نجم الدين رازي دايه بشرح زير است .

1 – مرصاد العباد مت المبدا الي المعاد كه مهمترين تاليف او بشمارد ميرود و جلال الدين بلخي مولوي و خواجه شمس الدين محمد حافظ شيرازي از آن برخورداري يافته اند – تفسير عربي نجم رازي كه در كشف الظنون بنام (بحر الحايق و المعاني في تفسير سبع المثاني ) ثبت شده است منارات السائرين الي الله ئ مقامات الطائرين بالله (عربي ) كه همان مطالب مرصاد العباد است مرموزات اسدي رساله الطيور كه به قرائني از آثار دورۀ جواني نجم رازي و اقامت او در ري است و نامه گونه ايست ادبي و آراسته به صنايع معنوي و لفظي از زبان ستمديدگان ري و خطاب وزيري اتس بنام جمال الدين شرف سلغور بلفتح كه به ظاهر مقيم ري بوده و از آن شهر دور گرديده و در اين نامه التماس بازگشت او شده است – رساله عقل و عشق كه به اهتمام دكتر تقي تفضيلي جز انتشارات بنگاه ترجمه و نشر كتاب در تهران چاپ و منتشر شده است – سراج القلوب رساله كوچكي است به فراسي به شيوۀ سوال و جواب شامل سي و سه سوال فقهي و جواب آنها – حسرت الملوك و تحفه الحبيب نجم الدين رازي شاعر نيز بوده و اشعاري از خود در مرصاد العباد و مرموزات و رساله عقل و عشق آورده است وفات او در سال 654 هجري در بغداد ثبت كرده اند قبر او در كنار قبر سري سقطي و جنيد بغدادي (نهاوندي ) بوده است از آثار نظمي اوست :

دشمن ما را سعادت يار بود     در جهان از عمر برخوردار باد

هر كه خاري مينهد در راه ما        خار ما در راه او گلزار باد

*  *  *

هر سبزه كه در كنار جوئي رسته است     گوئي ز خط بنفشه موئي رسته است

تا بر سر لاله پا بخوري ننهي                  كان لاله زخاك لاله روئي رسته است

مولانا جلال الدين محمد بلخي (مولوي )

جلال الدين محمد بن بهاء الدين محمد بن حسين بن حسيني خطيبي بكري بلخي معروف به مولوي يا ملاي روم يكي از بزرگترين عارفان ايراني و از بزرگترين شاعران درجه اول ايران بشمار است خانوادۀ وي از خاندانهاي محترم بلخي بود و گويا نسبش به ابوبكر خليفه مي رسد و پدرش از سوي مادر دختر زادۀ سلطان علاء الدين محمد خوارزمشاه بود و بهمين جهت به بهاء الدين ولد معروف شد .

وي در سال 604 هجري در بلخ ولادت يافت چون پدرش از بزرگان مشايخ عصر بود و سلطان محمد خوارزمشاه با اين سلسله لطفي نداشت بهمين علت بهاءالدين در سال 609 هجري با خانواده خود خراسان را ترك كرد و از راه بغداد به مكه رفت و از آنجا در الجزيره ساكن شد و پس از نه سال اقامت در ملاطيه (ملطيه ) سلطان علاء الدين كيقباد سلجوقي كه عارف مشرب بود او را به پايتخت خود شهر قونيه دعوت كرد و اين خاندان در آنجا مقيم شد هنگام هجرت از خراسان جلال الدين پنج ساله بود و پدرش در سال 628 هجري در قونيه رحلت كرد .

پس از مرگ پدر مدتي در خدمت سيد برهان الدين ترمذي كه از شاگردان پدرش بود در سال 629 هجري به آن شهر آمده بود شاگردي كرد و سپس تا سال 645 هجري كه شمس الدين تبريزي رحلت كرد جزو مريدان و شاگردان او بود آنگاه خود جزو پيشويان طريقت شد  و طريقه اي فراهم ساخت كه پس از وي انتشار يافت و به اسم طريقۀ مولويه معروف شد و خانقاهي در شهر قونيه بر پا كرد  و در آنجا به ارشاد مردم پرداخت و آن خانقاه كم كم بدستگاه عظيمي بدل شد و معظم ترين اساس تصوف به شمار رفت و از آن پس از آن پس تا اين زمان آن خانقاه و آن سلسله در قونيه باقي است و در تمام ممالك شرق پيروان بسيار دارد جلال الدين  محمد مولوي همواره با مريدان خود ميزيست تا اينكه در پنجم جمال الدين محمد مولوي همواره با مريدان خود ميزيست تا اينكه در پنجم جمادي الاخر سال 672 هجري رحلت كرد وي يكي از بزرگان شاعران ايران شهرتش بپاي شهرت فردوسي و سعدي و عمر خيام و حافظ مي رسد و از اقران ايشان بشمار مي رود آثار وي به بسياري از زبانهاي مختلف ترجمه شده اين عارف بزرگ در وسعت نظير و بلندي انديشه و بيان شده و دقت در خصال انساني يكي از برگزيدگان نامي دنياي بشريت بشمار مي رود و يكي  از بلند ترين مقامات را در ارشاد فرزند آدمي دارد و در حقيقت او را بايد در شمار اوليا دانست سرودن شعر تا حدي تفنن و تفريح و يك نوع لفافه اي براي اداي مقاصد عالي تو بوده و اين كار به وسيلۀ تفهيم قرار داده است اشعار وي به دو قسمت منقسيم مي شود نخست منظومۀ معروف اوست كه از معروف ترين كتابهاي زبان فارسي است و آنرا مثنوي معنوي نام نهاده است اين كتاب كه صحيح ترين و معتبر ترين نسخه هاي آن شامل 25632 بيت است به شش دفتر منقسم شده و آن را بعضي به اسم صيقل الارواح نيز ناميده اند دفاتر شش گانه آن همه بيك سياق و مجموعه اي از افكار عرفاني و اخلاقي و سير سلوك است كه در ضمن آيات و احكام و امثال و حكايت هاي بسيار در آن آورده است و آن را بخواهش يكي از شاگردان خود حسن بن محمد بن اخي ترك معروف به حسام الدين چلبي كه در سال 683 هجري رحلت كرده است به نظم در آورده جلال الدين مولوي هنگامي كه شوري و وجدي داشته چون بسيار مجذوب سنايي و عطار بوده است به هنگامي كه شوري و وجدي داشته چون بسيار مجذوب سنايي و عطار بوده است به همان وزن و سياق منظومه هاي ايشان اشعاري با كمال زبردستي بديهه ميسروده است و حسام الدين آنها را مي نوشته نظم دفتر اول در سال 662 هجري تمام شده  و در اين موقع بواسطه فوت زوجۀ حسام الدين نا تمام مانده و سپس در سال 664 هجري دنبالۀ آنرا گرفته و پس از آن بقيه را سروده است قسمت دوم اشعار او مجموعۀ بسيار قطوري است شامل نزديك صد هزار بيت غزليات و رباعيات بسيار كه در موارد مختلف عمر خود سروده و در پايان اغلب آن غزليات نام شمس الدين تبريزي را برده و بهمين جهت به كليات شمس تبريزي و يا كليات شمس معروف است و گاهي در غزليات خاموش و خموش تخلص كرده است و در ميان آن همه اشعار كه با كمال سهولت ميسروده است غزليات بسيار رقيق و شيوا هست كه از بهترين اشعار زبان فارسي بشمار تواند آمد .

جلال الدين بلخي پسري داشته است به اسم بهاء الدين احمد معروف به سلطان ولد كه جانشين پدر شده و سلسله ارشاد وي را ادامه داده است وي از عارفان معروف قرن هشتم بشمار مي رود و مطالبي را كه در مشافهات از پدر خود شنيده است در كتابي گرد آورده و فيه مافيه نام نهاده است و نيز منظومه اي بهمان وزن و سياق مثنوي بدست هست كه به اسم دفتر هفتم مثنوي معروف شده و به او نسبت مي دهند اما از او نيست ديگر از آثار مولانا مجموعۀ مكاتب او و مجالس سبعه شامل مواعظ اوست .

سعادت عليشاه (طاووس العرفا)

حاج آقا محمد كاظم معروف به شيخ زين الدين و مشهور به طاووس العرفا و ملقب به سعادت عليشاه از اقطاب نامي سلسلۀ نعمت اللهي (گنابادي ) است وي در اصفهان متولد شد و در اوايل جواني به تجارت اشتغال ورزيد در اثر تمايل به معنويت خدمت حاج زين العابدين شيرواني (مستعليشاه ) تلقين ذكر يافت و بعد در خدمت رحمت عليشاه مراحل سلوك را پيمود در سال 1271 هجري اجازۀ تلقين ذكر به طالبان استان اصفهان به ايشان داده شد در سال 1276 هجري فرمان خلافت و جانشيني از طرف رحمتعلي شاه براي او صادر گرديد و درويش سعادت عليشاه كه شرح آن در ورقهاي پيش در اين تاليف نوشته شد مورد اذيت و آزار مخالفان قرار گرفت و ناگزير مدت چند سال در انزوا بسر برد سرانجام پس از مسافرت به خراسان در سال 1280 هجري در تهران سكونت اختيار كرد در سال 1289 هجري از راه تفليس و باكو و استانبول به مكه رفت و از آنجا به عراق رهسپار شد و سپس به تهران مراجعت كرد پس از مراجعت از سفر مكه به ضعف مزاج مبتلا شد تا در روز 22 محرم سال 1293 هجري زندگي را بدرود گفت و در امامزاده حمزه در زاويه حضرت عبدالعظيم حجره سراج الملك كه از مريدان خاص او بود بخاك سپرده شد .

طبق نوشته مولف طرائق الحقايق با وجود اينكه حاج محمد كاظم امي بود ولي در حقايق معاني و دقايق سير و سلوك كمتر كسي گفتند اين لقب را محمد شاه قاجار به وي داده بود چون در جواني بسيار خوش لباس بوده و از اين لحاظ در بين دوريشان اصفهان ممتاز بوده است حاج ملاسلطان محمد (سلطان عليشاه ) گنابادي در اصفهان بخدمت وي رسيده و بوسيلۀ او به فقر مشرف شده است .  

بخش اول : تاريخ عرفان

عرفان چيست ؟

نهضت عارفانۀ ايرانيان در قرنهاي نخستين اسلامي

جنبه همگاني و جهاني عرفان ايراني

جنبه هاي مختلف عرفان ايراني

علت ظهور و رواج عرفان در ايران

سازمان زير زميني عرفان در ايران

جنبه اسلامي عرفان در ايراني

تعاليم عالي و ارزندۀ عرفان ايراني

تعاليم عالي و ارزندۀ عرفان ايراني

سير عرفان ايرانيان از آغاز قرن هفتم تا پايان قرن نهم هجري

پرورشگاههاي مهم عرفان از آغاز قرن هفتم هجري

بخش دوم : هفت وادي عرفان ايراني از مقطع اطير و عطار

1 بيان وادي طلب

2 – بيان وادي عشق

3 – بيان وادي معرفت

4 – بيان وادي توحيد

5 – بيان وادي استعفا

6 – بيان وادي توحيد

7 – بيان وادي حيرت

بخش سوم : عرفان ايراني از با يزيد بسطامي تا نور عليشاه گنابادي

نخستين عارفان ايراني

رابعۀ عدويه

شمس تبريزي

شيخ نجم الدين رازي

مولانا جلال الدين محمد بلخي (مولوي )

سعادت عليشاه طاووس العرفا

اين نكته را از اهل جهان كس ادا نكرد

تا در رواق كنگرۀ عرش جا نكرد

عارف بدام  جاه نيفتد كه در جهان

نكيدم به حيل خويش عمل بر هوا نكرد

شاعري كه از خودش آغاز مي شود                                                                                        

نيما يوشيج از تولد                                                                                                                

علي اسفندياري " نيما يوشيج " روز 21 آبان 1274 شمسي در دهكده دور افتاده (( يوش)) مازندران به دنيا آمد . كه در خردسالي علي نوري خوانده مي شد ، فرزند ابراهيم نوري . نيما نسبت خود را چنين بيان كرده : (( علي بن ابراهيم بن علي بن محمد رضا بن محمد هاشم بن محمد رضا )) . نسبت اين خاندان به سلسله بادوسپانيان مي رسد و نيما نام خود را از نيماور ، يكي از اين بادوسپانيان گرفته است .                                                                                                        

او بعدها از سراسر دوران كودكي ، به گفته خودش ، (( جز زد و خوردهاي وحشيانه و چيزهاي مربوط به زندگي كوچ نشيني و تفريحات ساده در آرامش يكنواخت و كور و بي خبر از همه جا ، چيزي به خاطر نداشت )) .                                                                                                      

هنگام تولد نيما 2 سال از سلطنت مظفرالدين شاه مي گذشت و هشت سال پس از تولد او اين شاه درگذشت . در يازده سالگي اوست كه به دنبال نهضت مشروطه دلاوران تبريز و رشت و بختياري به ياري علماء تهران بر عليه استبداد محمد علي شاه قيام مي كنند و قشون مشروطه خواهان وارد تهران ميشود .

نيما خواندن و نوشتن را در زادگاه خود نزد آخوند ده آموخت . دوازده سال داشت كه با خانواده اش به تهران آمد و پس از گذراندن دوران دبيرستان براي فراگرفتن زبان فرانسه به مدرسه ((سن لوپي)) رفت . در مدرسه خوب كار نمي كرد و تنها نمرات نقاشي و ورزش به دادش مي رسيد . سال هاي اول زندگي مدرسه اش به زد و خورد با بچه ها گذشت . اما بعدها مراقبت و تشويق يك معلم خوشرفتار ((نظام وفا)) شاعر بنام ، او را به خط شعر گفتن انداخت . در ابتدا به سبك معمول قديم و مخصوصا ً به سبك خراساني شعر مي ساخت . اما آشنايي به زبان فرانسه و ادبيات آن زبان راه تازه اي در پيش چشم او گذاشت . ثمره كاوشهاي وي در اين راه بعد از جدايي از مدرسه و گذراندن دوران دلدادگي ، بدانجا انجاميد كه ممكن است در منظومه افسانه او ديده شود ، كه افسانه را به نظام وفا تقديم كرده است .                                                                                      

در بيست سالگي موفق به دريافت تصديقنامه از مدرسه ي عالي سن لوئي مي شود كه پايان تحصيلات رسمي اوست . نيما در كودكي زندگي مرفهي داشت و آسايش او را فراهم مي آوردند . دچار خيالات و در عين حال باهوش بود و قدرت خلاقه داشت .                                                         

در اسفند ماه سال 1299 نخستين شعر بلند خود مثنوي ((قصه رنگ پريده خون سرد)) را مي سازد و بلافاصله آن را به هزينه خود به چاپ مي رساند .                                                                     

نيما يوشيج در دي ماه سال 1301 شعر مهم ((افسانه)) را مي سازد كه مشهورترين شعر اوست .

در تاريخ 16 ارديبهشت ماه سال 1305 نيما در 29 سالگي با خانم عاليه ي جهانگير، فرزند ميرزا اسماعيل شيرازي ، ازدواج كرد . اين پيوند با وجود فراز و نشيب  فراوان تا پايان زندگي هر دو ادامه يافت .                                                                                                                          

در بهمن ماه سال 1306 حادثه ي سياسي مهمي در ايران روي مي دهد ، كشف كميته سري و اعدام سرهنگ احمد پولادين . اين واقعه تاريخي بيست سال بعد در كتاب ((تاريخ بيست ساله ايران)) آنهم به اختصار آمده است . در شعر بلندي از نيما با نام ((سربازين فولادين)) كه آنرا در همان زمان وقوع حادثه ساخته جاودانه شده است ، اين شعر تا آن تاريخ بعد از ((افسانه)) مهمترين شعر نيماست و چنين آغاز مي شود :                                                                                          

اين ماجرا به چشم كس ار زشت ور نيكوست / آنكس كه گفت با من اينكه براي اوست/ وين اوست كاو به دل خواهيد شنيدن اين :                                                                                         

اين ماجراي دست ز جان شسته اي كاو / آمد كه داد مردم بستاند از عدو / اما چگونه داد و آنكه چه دشمني ... .                                                                                                                      

نيما در مهر 1307 شمسي به همراه همسرش وارد شهريار فروش (بابل) شد . همسرش در اين زمان عهده دار تدريس در(( مدرسه دوشيزگان سعدي)) بود ولي او شغل به خصوصي نداشت و تنها به كارهاي پراكنده اي كه بر عهده گرفته بود ، روزگار مي گذراند . در اين مدت نيما نامه هاي بسياري به دوستانش نوشته است . از لابه لاي اين نامه ها كه شمار آنها به نوزده نامه مي رسد ، ميتوان به گوشه هائي از زندگي ادبي نيما و از آن جمله آثاري كه در اين مدت خلق كرده است ، دست يافت . آثاري مانند : تاريخ ادبيات ولايتي – كفش حضرت غلمان – آيدين – حكايت از دو شاعر و سفرنامه بار فروش .                                                                                                

قطعه ((اي شب)) كه از يك سال پيش ((دست به دست خوانده و رانده شده بود)) در پاييز سال 1351 شمسي در روزنامه هفتگي ((نوبهار)) انتشار يافت . ادبا ((گفتند انحطاطي در ادبيات آبرومند قديم رخ داده است )) . مدتها در تجدد ادبي بحث كردند . شاعر كارد مي بست ، جرات نداشتند صريحا ً به او حمله كنند . كنايه مي زدند ، ولي صداها به قدري ضعيف بود كه به گوش شاعر نرسيد و بدون جواب ماند . در ظرف اين مدت آن قطعه با بعضي شعرهاي ديگر ، كه در اطراف خوانده شده بود ، در ذوق و سليقه چند نفر نفوذ پيدا كرد . آن اشخاص پسنديدند ، استقبال كردند و تير به نشانه رسيده بود . نشانه شاعر قلبهاي گرم و جوان بود . نگاه او به چشمهايي بود كه برق مي زدند و تند نگاه مي كنند . شعرهاي او براي آنان ساخته شده بود )) . در سالهاي 1305 دفترچه اي از اشعار نيما كه منظومه ((خانواده سرباز)) و سه قطعه كوتاه ((شير، انگاسي ، بعد از غروب)) در آن بود ، منتشر شد .                                                                                                               

نيما به خود و نتيجه كار خود اطمينان داشت . اول پيش خودش فكر كرده بود كه هر كس كار تازه اي مي كند سر نوشت تازه اي هم دارد . او به كاري كه ملت به آن محتاج بود اقدام كرده بود

حقيقت اين است كه نيما هنوز در اين راه از ديگر كساني كه پيش از او معايب شعر سازي به طرز قدما را دريافته و در پي راههاي نويني بودند ، متجددتر نبود . اما آگاهي بيشتر او به لطايف زبان فارسي و آشنايي مستقيم وي با ادبيات فرانسه و عاري بودن بيان او از بعضي لغات و عبارات و جمله بنديهاي نامانوس و به خصوص طبع شاعرانه او ، به وي اجازه داد كه دعاوي همكاران خود را با دان نمونه هايي بهتر جالبتر عملاً اثبات كند . نيما طرح نظريات هنري را حرف مي دانست و بيش از حرف به عمل پرداخته بود .                                                                                            

كار نيما ، برخلاف كار رفقاي ديگرش ، عجولانه و نسنجيده نبود . او نمي خواست محافظان را در همان قدم اول يكسره و يكباره از خود روگردان كند . چنان است كه گويي استنباط كرده بود هموطنان وي به شكل و قالب شعر و الفاظي كه در آن به كار مي رود ، بيشتر دلبستگي دارند تا به مضمومن آنها .                                                                                                                      

كار شاعر جوان در نخستين قدم هنوز ((شكستن و فروريختن)) نبود . او از اصول جاريه شعر فارسي منحرف نشد و شعرهاي اوليه خود را در همان قالبهاي معمول و معهود ريخت . وزن و قافيه را بجاي خود گذاشت و قافيه ها را براي آنكه پشت سر هم تكرار نشود ، يك مصرع فاصله داد و ديگر پيرامون قافيه اي كه آورده بود نگشت تا از تاثير يكنواخت و نامطلوب قافيه هاي مسلسل و مكرر بكاهد و بدين ترتيب غزل با تغزل نويني با مفردات خوب و تركيب درست پديد آورد كه دردها و غمهاي شاعر يا به عبارت بهتر دردهاي جامعه را ترنم مي كرد .                                      

نيما بعد از سالها تلاش در عرصه شعر و ادبيات در زمستان 1338 دلش هواي يوش كرد و خواست به آغوش طبيعت زادگاهي باز گردد .                                                                                        

شاعر و سخندان بزرگ عصر ما ، كه به قول گلچين (( كوهي از گذرگاه گوينده برداشته و دانه نو در اين سرزمين كاشته بود )) شصت و چهار سال عمر كرد تا شب 16 دي ماه 1338 در بازگشت از مازندران به سرماخوردگي و ذات الريه مبتلا شد و روز دوشنبه هجدهم آن ماه تن به خاك تيره سپرد و ((افسانه)) زندگي پر ملالش به پايان رسيد ، در حالي كه ، اشعار و نوشته هاي بكر و با ارزشي درباره هنر و انديشه خود به جا گذاشت كه با عنوانهاي زير انتشار يافت :                          

1- قصه رنگ پريده ، خون سرد ( مجموعه شعر) ، 1301 ، مطبعه ي سعادت 2- فريادها (مجموعه شعر) 1305 ، خيام . 3- مرقد آقا (داستان) ، 1323 ، كلاله ي خاور . 4- افسانه ( منظومه) ، 1329 ، علمي  5-دونامه ، 1329، بي نا . 6- ارزش احساسات (مقالات تحقيق ) ، 1335 ، صفي عليشاه . 7- مانلي (شعر) ع 1336 ، صفي عليشاه . 8- افسانه و رباعيات (شعر) ، 1339 ، كيهان . 9- ماخ اولا ( مجموعه شعر) ، 1344 ، شمس تبريز . 10- شعر من (مجموعه شعر) ، 1345 ، جوانه . 11- شهر شب شهر صبح (مجموعه شعر) ، 1346،مرواريد . 12- ناقوس (مجموعه شعر) ، 1346 ، مرواريد . 13- آب در خوابگاه مورچگان (مجموعه شعر) ، 1346 ، امير كبير 14- يادداشت ها و مجموعه ي انديشه (درباره شعر) ، 1348 ، امير كبير . 15- قلم انداز ( مجموعه شعر) ، 1349 ، دنيا . 16- آهو و پرنده ها (داستان) ، 1349، كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان . 17- توكايي در قفس (داستان) ، 1350 ، كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان . 18- كندوهاي شكسته (داستان) 1350، نيل . 19- فريادهاي ديگر و عنكبوت رنگ (مجموعه شعر) 1350 ، جوانه . 20- دنيا خانه من است ( مجموعه نامه ) ، 1350 ، رمان . 21- ارزش احساسات و 5 مقاله در شعر و نمايش (مقالات تحقيقي) ، 1351 ، گوتنبرگ . 22- حرفهاي همسايه (درباره شعر) ، 1351 ، دنيا . 23- كشتي و طوفان (مجموعه نامه) ، 1351 ، امير كبير . 24- مانيلي و خانه سريويلي (مجموعه شعر) ، 1352 ، امير كبير . 25- حكايات و خانواده سرباز (مجموعه شعر) ، 1354 ، امير كبير . 26- نامه هاي نميا به همسرش عاليه ، 1354 ، آگاه . 27- ستاره اي در زمين (مجموعه نامه) ، 1354 ، طوس . 28- نامه هاي نيما يوشيج به ... ( مجموعه نامه) ، 1363، آبي . 29- مجموعه آثار نيما يوشيج 1364 ، ناشر . 30- درباره شعر و شاعري ( دربره ي شعر) ، 1364 ، دفترهاي زمانه . 31- نامه ها 1368 ، دفترهاي زمانه . 32- مجموعه كامل اشعار نيما يوشيج 1370 ، نگاه . 33- نيما يوشيج ، مجموعه شعرهاي نو ، غزل ، قصيده و قطعه ، 1376 ، اشاره . 34- مجموعه كامل نامه هاي نيما يوشيج ، 1376 ، علم . 35- نامه هاي نيما ، 1376 ، نگاه . 36- غول و نقاش ، 1379 ، ماه ريز . 37- دو سفرنامه از نيما يوشيج ، 1379 ، سازمان اسناد ملي ايران .                                                             

نيما از نگاه بزرگان                                                                                                                   

جلال آل احمد :

مشكل ديگر نيما در زبان اوست ، و در پيچيدگي هاي ذهني او كه خواننده راحت طلب را سر درگم ميكند . خودش يكجا نوشته است (( بعضي از اشعار مخصوص تر به خود من ، براي كساني كه حواس جمع در عالم شاعري ندارند مبهم است )) و بايد افزود : حتي براي آنها كه حواس جمع دارند گاهي چنين است . اما از اينها گذشته آنچه واقعيت دارد اين است كه اشعار نيما زياد خوانده مي شود ، و آنچه واقعي تر است اينكه با خواندن و چاپ كردن آنها نيما تظاهر به تجدد مي كنند .

مهدي اخوان ثالث :

نيما به اين اعتبار كه شعرش در قلمرو شعر ناب و بري از آميختگي ( به زهد و فلسفه و خطابه و وعظ ) و آلودگي ( به مدح) است و سرشار از عصمت و صفاي روستايي ، به بابا طاهر مي ماند ، مخصوصاً حساسيت و سوز سخنش . و به اين اعتبار كه در كنه اعراض تصاوير و تماثيل و واقعيات عيني ، جوهر شعرش متكي به قائمه فكري و عمق دردهاي بشري است و جهان بيني دارد به خيام مي ماند . البته نه با قاطعيت و صراحت خيام كه از لطايف هنر اوست ، بلكه با ابهامي غالباً معتدل . و اين ابهام زاييده همان تمثيلي و عيني اوست .

محمد حسين شهريار :

نيما ، موقعي كه بنده تنها غزل سرا بودم و رسيده بودم به حافظ و در حافظ مستغرق بودم ، به من رسيد . آن موقع – خدا بيامرزد – مرحوم " ضياء هشترودي " كتاب ((منتخبات آثار)) ش را چاپ كرد . در ((منتخبات آثار)) او ، من براي اولين دفعه با اسم نيما و ((افسانه)) ي نيما آشنا شدم . من ((افسانه)) ي نيما را فقط آنقدر كه در آن كتاب هست ديده ام و تفضيلي دارد كه من وقتي اين را خواندم ((افسانه))ي نيما مرا از حافظ منصرف ساخت . يك ماه ، دو ماه من غرق در اين ((افسانه)) بودم .

غلامحسين يوسفي :

در مطالعه شعر نيما آنچه نخست جلب نظر مي كند ديد تازه اوست نسبت به طبيعت و جهان . خواننده نكته ياب احساس مي كند با شاعري سر و كار دارد كه داراي نحوه تلقي و احساس و انديشه اي مستقل است نه مقلد و پيرو ديگران و اين براي او مزيتي بزرگ است . به همين جهت موضوعات و مضمونهايي در شعر او راه يافته كه در آثار ديگران يا طرح نشده است يا بدان گونه و از آن زاويه مورد توجه نبوده است . هر چيز كافي است خيال وي را به پرواز در آورد و از آن مضمونها بينديشد .

نكته ديگر ، نظر اجتماعي و انتقادي نيماست در بسياري از اشعارش در حكومت بيست ساله كه برخي از سخن سرايان آزاده از ميان رفتند ، بعضي نيز خاموشي گزيدند و گروهي ديگر احياناً از سر اضطراب يا به دلخواه جانب قدرت حاكم را كم و بيش گرفتند . نيما در آن دوره سختي و فشار در خلوت خويش يكسر به كار شعر و تكميل تجربه هاي شعري پرداخت و نيز شعرهايي سمبوليك و انتقادي سرود كه ناگزير پيچيده ترست .

سخنان نيما يوشيج در مورد شعر و هنر :

شعر نشانه يك زندگي عالي و خيلي بشري است ولي در نظر داشته باشيم كه وزن و قافيه فقط نماينده اين فضيلت نيست . شعر وزن و قافيه نيست ، بلكه وزن و قافيه هم از ابزار كار يك شاعر است . شعر واسطه تشريح و تاثير دادن و بزرگ و كوچك كردن معنويات و شكافتن و نمودن درونيهاي دقيق و نهفته آنهاست .

هنر مي خواهد نشان بدهد و تصور كند ، زيرا دانستن كافي نيست . گفتن شعر براي ديگران است ، عده اي يا همه مردم . اثري كه هنرمند متوقع است در خريدار هنر به جا بگذارد و به آن اطمينان كند به جاي شرح و توصيف زباني خود او ، بسته به قوت رسوخ تصويرهاي اوست . براي اين كار تشبيه كردن به عقيده من قوه دادن به انديشه هايي است كه گوينده دارد .

در هر جور زندگي ... عمده منفعت داشتن براي خود و ديگران است و سربلندي مال آنهايي است كه بعد از رفتن خودشان از اين خانه عاريتي صاحبخانه را دست خالي نگذاشته اند .

در هيچ جاي دنيا آثار هنري و احساسات نهفته و تضمين شده در آن عوض نشده است ، مگر در دنباله عوض شدن شكل زندگي هاي اجتماعي . ولي هر وقت كه زندگي اجتماعي قومي شكل خود را عوض كرده است براي فهم مطلب و دريافت ميزان صحيح ، بايد ديد كه در آن پيش از وقت چه مناسباتي بين توده مردم وجود داشته است ، اين مناسبات چه چيزها را مي توانسته است در فكر و احساسات آنها عوض كرده باشد ؟

انسان روي زمين حمكران همه چيز است و محكوم همه چيز . بزرگترين صاحبان سلطه هنر پيشگانند . پيشانيهاي تابناكي كه در بطون آنها احساسات و افكار عجيب به خواب رفته دنيا را روشن مي كند . ولي هيچ كدام از اينها دليل بر اين نمي شود كه مردم به آساني بتوانند هنر پيشگان را بشناسند و چنانچه بايد حق آنها را ادا كنند هنرپيشگان سنگهاي قيمتي هستند كه ارزش آنها در بازار دنيا تغيير مي كند فقط آنها را باشخصيت و ابتكارشان واضح تر مي توان ديد و هر يك از اين شخصيتها هم نتيجه تحولات تاريخي بر اثر تغيير اساسي زندگي ( كار يا ماشين ) هستند كه در آثار آنها سايه و انعكاس خود را باقي مي گذارند ، شخصيتهاي با اهميت تر متولد شده از تحولات با اهميت ترند .

سخني از نيما :

زياد فكر نكنيد كه هنر براي هنر است يا براي مردم . هنر براي هر دوي آنهاست و بالاخره رو به مردم مي آيد ، زيرا از مردم به وجود آمده و با مردم سر و كار دارد . فقط مواظب باشيد كه چه چيز شما را مجبور به گفتن مي كند گفته هاي شما براي چه و براي كيست و براي كدام منظور لازم و ممتازي ، و از نبودن آن چه كمبودي براي ملت حاصل مي شود .

 اگر در پي نوآوري هستيد :

من زودتر از هر كس دريافته بودم هر زماني حامل محصول خاصي است . كسي كه مي گويد هنر اين است و نه جز اينكه در هزار سال پيش بوده ، حرفي درست مي زند ....

عمده يافتن است در شكل زندگي و زمان زندگي و با يافته هاي خود بودن ... بايد درست و حسابي چكيده زمان خود بود و اين معني بدون سفارش صورت بگيرد كه هر كس بايد مال زمان خود باشد .

شعر ما ايا نتيجه ديد ما و روابط واقعي بين ما و عامل خارج هست يا نه و از ما و ديد ما حكايت مي كند يا نه وقتي كه شما مثل قدما مي بينيد و بر خلاف آنچه كه در خارج قرار دارد مي آفرينيد و آفرينش شما بكلي زندگي و طبيعت را فراموش كرده است با كلمات همان قدما و طرز كار آنها بايد شعر بسراييد .

اما اگر از پي كار تازه و كلمات تازه ايد ، لحظه اي در خود عميق شده فكر كنيد ، آيا چطور ديده ايد  پس از آن عمده مسئله اين است كه ديد خود را با چه وسايل مناسب بيان كنيد جان هنر و كمال آن براي هنرمند اينجاست و از اين كاوش است كه شيوه كار قديم و جديد از هم تفكيك مي يابند ....

وقتي كه يك چيز عوض مي شود همه چيز بايد عوض شود . از نو ساختن و كهنه عوض كردن پيش از هر كاري لازم اين است كه شيوه كارتان را نو كنيد . پس از آن فرم و چيزهاي ديگر فروع آن يعني كار ضمني و تبعي هستند .....

به شما توصيه مي كنم راهي را برويد كه خودتان بايد برويد و در نظر داشته باشيد كه هر كاري وسيله معيني دارد . شيوه جديد وسيله هنر به شكل جديد نمودن است و بس .

اگر شعر نتواند زيبا واقع شود ، اگر نتواند وسيله نظرهاي تسلي بخش در زندگي انسان باشد و ناهنجاريها را نه چنانكه هست بلكه گاهي با قوت تر از آنچه هست بيان بدارد چه سرباري است به روي زندگي انساني !

در نظر بگيريد اول بتواند خلاق خوبي باشيد و بسازيد و قدرت ايجاد شما ناشي از نشانه هاي زندگي خود شما باشد و بروز و ظهور با اقتدار و نيرومندي را از خود نشان بدهد ، پس از آن آرايشهاي ديگر كه در حكم پوست به روي مغز و دستكاري به روي ساختمان اصلي است ، تابع همان استحكام در پيكر بندي اصلي شعر شماست . اگر پيكره شما مي لغزد و مثل اين است كه چندان از روي رغبت واقعي و بصيرت و ايمان به آن نظر نداشته ايد ( و به اين جهت راه نفوذ در ديگران نداريد ) هر رنگ و تصويري هم كه در ضمن آن فراهم بيايد بي مغزي و لغزان است . فرصت پابر جا شدن هيچ يك از انديشه هاي شعر شما را به خواننده شعر شما نمي دهد . درست مثل اين است كه نقش بر روي آب بسته باشيد .

همينكه دقيق شديد مي بينيد هميشه مشكلي در هنر هست . آسان آن است كه بوده است و مي بينيد خيلي به تدريج و تاني و مدارا با طبع بايد كار كرد . مثل كسي كه در تاريكي جاده مي ترسد و به حال ترس جلو مي رود آنچه را كه در شما ذخيره ساخته اند به وسيله كاوش شما به دست شما مي آيد . اگر اين بهره نباشد آن كالا هم نيست . عادت كنيد كه خودتان را بيابيد و با يافته هاي خودتان انس بگيريد ...

هر كس ذخيره جداگانه اي است . آن " با اهميتي " كه هست خود شماييد . طعن و ملامت كسي را به گوش نگيريد . زود زود و سفارشي ننويسيد . شما ماشين نيستيد . مي خواهيد كه به شما هنرمند بگويند.

مطلب از شما قوت و جان و ريشه مي خواهد . آن چيزي كه زود به طور وفور به دست مي آيد در عالم هنر ترديد ناك است .

كسي منكر زيبايي شيوه قديم نيست . ولي هر كار لوازم خود را دارد و زيبايي و نوبيت خود را ... بايد هنرمند در نظر داشته باشد كه با مردم است . خودخواهي او را نبايد در كوره راه بيندازد كه فقط براي پوست خود هستم . در زندگي با مردم اين خودخواهي خنك و ، در عمق ، بسيار شرم آور است . هنر واسطه التيام همه دردها و واسطه پيشرفت در زندگي است . چون زندگي ما را ديگران ساخته اند ، هنر چيزي را به ديگران مديون است .

نيما تنها يك شاعر نيست

نيما در شعر خود ((من)) برداشت و شعر را چند صدايي كرد ، اما چند صدايي بودن شعر به معني حضور چند نفر در شعر نيست .

ما نيما را تنها به عنوان يك شاعر مي شناسيم . اينگونه نگاه به نيما چندان كامل نيست . نيما يك هنرمند مدرنيست با نظرياتي نو است . البته نيما با مطالعه و برنامه نظريه مي دهد و اين چيزي است كه باعث موفقيت او مي شود .

ما درادبيات گذشته خود مناظره داريم ، اما در شعر ((افسانه)) ما با يك ديالوگ روبرو هستيم كه كمتر در ادبيات ما سابقه داشته است . اگر دقت كنيم مي بينيم كه شعر ((مرغ آمين)) يك گفت و گو است .

نيما در شعر خود ((من)) را بر مي دارد و شعر را چند صدايي مي كند . اما چند صدايي در شعر به مفهوم حضور چند نفر در شعر نيست . چند صدايي بايد از دل شعر خارج شود و چند صدا داشته باشد . شعر نيما حركت است و زماني كه شعر حركت كند خود به خود صداها تغيير مي كند . وقتي شعر از فضايي به فضاي ديگر مي رود اين خود باعث صداها مي شود .

نيما در شعرش از يك عروض قاطع استفاده مي كند و به زبان توجه ويژه اي دارد . اما بعضي ها انديشه هاي نيما را چندان درست متوجه نشده اند و بايد دوباره آن را بررسي كنند .

نيما در زمينه تئاتر ، نقاشي و داستان هم نوگرا بود و مي توان او را بنيانگذار انديشه تئاتري دانست .

اينكه نيما پيشگاه شعر نو است در آن شكي نيست . نوآوري در شعر پيش از نيما آغاز شد و اين حركت را مي توان در انقلاب مشروطه مشاهده كرد . اما انقلاب مشروطه نتوانست آن حركت تازه اي را كه در زمينه سياسي بوجود آمد به ادبيات منتقل كند . آنها نمي دانستند نوگرايي بايد از زبان آغاز شود و وارد كردن اسامي خارجي در شعر موجب نوآوري نمي شود .

نيما برعكس شاعران گذشته ما كه بيشتر موضوعاتشان را ذهني و باطني مطرح مي كردند ، آنچه را از زندگي و اطراف خود مي گرفت ، با زندگي امروز هماهنگ و به گونه اي عيني بيان مي كرد . او شعر نو را با اطلاعات و معلومات قبلي مطرح كرد و با اين مسئله بصورت علمي و آگاهانه برخورد كرد .

نيما در منظومه ((افسانه)) به نوعي ، بيانيه يا ((مانيفست)) شعر خود را صادر مي كند . او زندگي بيرون را به تصوير مي كشد و مي گويد زندگي ما اين است كه در جلوي چشم ماست و رونده است .

شعر بايد از زندگي مردم سخن بگويد نگاههاي ما بايد امروزي باشد . كار او تنها شكست وزن نبود . او با شكست قالب در شعر ظرفيت ايجاد مي كند . او يك تنه انقلاب كرد و اين انقلاب ، فرهنگ ما را هم متحول نمود .

مسئله ديالوگ در شعر نيما بسيار قابل توجه و تازه است . مي توان گفت ، تقطيع زباني او تئاتري است و مي توان او را بنيانگذار انديشه تئاتري دانست . از انقلاب مشروطه هيچ نهاد مدني بوجود نيامد مگر نوگرايي نيما .

روايت زندگي نيما يوشيج از زبان خواهرش در جشنواره فيلم فجر

فيلم مستند "باد و فانوس" به كارگرداني مجتبي حسيني كه روايت زندگي نيما يوشيج از زبان خواهرش ، تنها بازمانده خانواده پدر شعر نو ايران است ، به بخش مسابقه جشنواره بيست و سوم فيلم فجر راه يافت .

به گزارش خبرنگار تلويزيوني "مهر" نام اوليه اين فيلم "خانه اي كنار جاده " بود كه به"باد و فانوس" تغيير نام داده است . اين فيلم مستند به زندگي خواهر نيما يوشيج ، تنها بازمانده خانواده پدر شعر نو ايران مي پردازد . اين فيلم در اصل داستان زندگي زني را روايت مي كند كه بيشتر سال هاي عمرش را در عرصه سياست كشور گذارنده و از زمان نهصت جنگل در فعاليت هاي سياسي حضوري فعال داشته است . اما اكنون در گوشه اي تنها و منزوي سال هاي پاياني عمرش را سپري مي كند . اين زن با كهولت سن از حافظه بسيار خوبي برخوردار است و اطلاعات زيادي از دوران سياسي روزگار خود دارد .

فيلم مستند "باد و فانوس" به وسيله محمد رضا وطن دوست تدوين شده است و در آن داستان زندگي ثريا اسفندياري ، خواهر نيما يوشيج به تصوير كشيده مي شود كه اكنون در سن 90 سالگي تنها و بي كس در آسايشگاه سالمندان كهريزك زندگي مي كند .

اين فيلم مستند يك ملودرام به شمار مي رود كه از شكلي روايي برخوردار است و در آن برهه هاي مختلاف زندگي ثريا اسفندياري در قالب گفت و گويي طولاني بيان مي گردد . در ضمن از صداي وي به عنوان گفتار متن ( نريشن) در دقايق مختلف فيلم استفاده شده است .

خواهر نيما يوشيج در فيلم مستند "باد و فانوس" از شرايط و اتفاقات مختلفي در زندگي خود سخن گفته است و تصاويري از محل زندگي كنوني او و عكس هاي قديمي اش در فيلم وجود دارد . همچنين بخشي از اين فيلم مستند در زادگاه و خانه قديمي نيما يوشيج مي گذرد كه به خاطر ضبط اين تصاوير ، ثريا اسفندياري پس از 35 سال دوري از خانه به همراه گروه به آنجا سفر كرده است .

زندگی نامه کامل محمد تقی بهار

پيشگفتار

بهار آخرين استاد شعر كلاسيك فارسي است . شاعري از تبار بزرگان كه به ويژه قصيده سرايي ، ادامه دهندة راه استاداني چون رودكي و عنصري و فرخي و ناصر خسرو و سنائي و انوري بشمار مي آيد ؛ اما در عين حال نسبت به گرايش هاي شعر نو عنادي ندارد و خود نيز در زمينه شعر نو معتدل طبع آزمائي كرده است . بهار در زندگي اش همواره آزاديخواه و ايران دوست باقي ماند اما با هوشياري و مهارتي كه مي توان آن را نوعي هنر صيانت نفس ناميد از تصفيه هاي خونين نظام رضا شاهي جان به در برد . او كه طرفدار رنجبران و فقرا بود در عين حال زندگي سياسي همواره به جناح قوام السلطنه وفادار ماند كه مظهري از اشرافيت كشور شمرده مي شد . بهار البته اديب و هنرمندي پروردة انقلاب مشروطيت و فرهنگ مردم گراي آن بود اما بهار در مقايسه با سه شاعر برگزيده همين انقلاب عاقبت بهتري داشت ؛ عارف قزويني سال هاي آخر عمر خود را در تبعيد و فقر سپري كرد ميرزاده عشقي با گلولة مزدوران نظميه ترور شد و فرخي يزدي در زندان ديكتاتور سر به نيست گرديد و حتي گورش نيز شناخته نيست. بهار كه جهنم و منش آنها را داشت پس از دو بار به زندان افتادن توانست زنده بماند در اواخر سلطنت رضا شاه شغل دانشگاهي و فرهنگستاني بگيرد و در زمان سلطنت محمد رضا شاه در كابينه قوام السلطنه وزير فرهنگ شود . با همة اين احوال نمي توان حضور مستمر بهار را از مقولة سازش و تسليم دانست ؛ چرا كه با توجه به حجم آثار با ارزشي كه چه در زمينه شعر و چه در عرصة تحقيقات ادبي پديد آورده است مي توان گفت كه زندگي بهار خود پديده أي است شايسته بررسي : به عنوان يك اديب و يك مرد سياسي .

براي چنين جستجوئي مفيدترين منبع شعرهاي خود بهار است كه بر ميراث پنجاه سال شاعري و كل زندگي صاحب اثر شهادت مي دهد. خوشبختانه ديوان چاپ شده بهار نخست بر پاية تاريخ سرودن شعرها تنظيم شده و هر شعر نيز شناسنامه يا معرفيكوتاهي بر پيشاني دارد. دو ديگر اين كه در بهار سودائي هست شايد بتوان گفت سوداي يادگار نهادن . او همواره نگران است كه براي خوانندگان بعدي سرچشمة مار و انگيزة آثارش را روشن كند ؛ كمتر شاعري هست كه چون او اين همه آگاهي از جزئيات زندگي اش در اثرش نهفته باشد. بر پاية اين امكانات شايد بتوانيم حرف هاي نگفته را فاصله هاي خالي ميان سطور را نيز به نوعي حدس بزنيم . مي دانيم كه بخش عمده اي از           سروده هاي بهار در دوران اختناق و نظارت مميزي پديد آمده است ؛ شاعر به روشي تقيه آميز منظومه هايي تدارك ديده كه سرشار از گوشه و كنايه هاست و در آن قطع كلام هاي عمدي و سكوت هاي قهري با پژوهش گر شكيبا سخن        مي گويند. 

كودكي و نوجواني

محمد تقي ملك الشعراء بهار در 18 آذرماه 1265 شمسي در محلة سرشور شهر مشهد به دنيا آمد . پدر او ميرزا كاظم  متخلص به صبوري ، ملك الشعراء آستان قدس رضوي بود . خاندان پدري بهار خود را از نسل ميرزا احمد صبور كاشاني (متوفي به سال 1192 ش) شاعر و قصيده سراي سرشناس عهد فتحعلي شاه قاجار مي دانند . انتخاب تخلص صبوري از سوي پدر بهار نيز به همين مناسبت است . در عين حال اين خاندان خود را از تبار برمكيان به شما        مي آورند و بهار در شعري به اين مورد اشاره مي كند ( شايد انتخاب نام «نوبهار» از سوي شاعر براي روزنامه اش كه در اوان جواني تأسيس كرد ، به همين علت باشد ؛ چراكه برمكيان توليت معبد بودائي «نوبهار» را در بلخ به عهده داشته اند ) . مادر بهار از يك خاندان اصيل تجارت پيشه و نياكانش از معاريف گرجستان و مسيحيان قفقاز بودند كه پس از جنگ هاي ايران و روس توسط عباس ميرزا به ايران آورده شده و دين اسلام را پذيرفته بودند .

بهار در چنين خانواده اي ابتدا در چهار سالگي نزد زن عمويش تحصيلات ابتدائي متداول (قرآن ـ فارسي) را آغاز     مي كند . سپس به مكتب مردانه مي رود . كتاب صد كلمه را در مكتب و شاهنامة فردوسي را نزد پدر مي خواند . اولين شعر خود را در هفت سالگي در بحر نقارب مي سرايد و از پدر جايزه مي گيرد :

تهمتن بپوشيد ببر بيان                     بيامد به ميدان چو شير ژيان

بين هفت تا ده سالگي در مكتب شعرهايي مي گويد : از جمله مكتب دار پير و بعضي هم مكتبي ها را هجا و برخي ديگر را مدح مي كند . در ده سالگي در راه سفر به كربلا ، همراه با خانواده ، در بيستون بيتي مي سرايد ، كه پدر غالباً آن را به شوخي در مجالس دوستانه مي خواند :

به بيستون كه رسيدم يك عقربي ديدم

اگر غلط نكنم از ليفند فرهاد است

تا پانزده سالگي ، محمد تقي جوان در شاعري و نيز شعر و نقاشي طبع خود را آزموده است . اما پدر كه تا اين هنگام مربي و مشوق اوست ، ناگهان معتقد مي شود كه زمانه عوض شده و فرزندش با شعر نمي تواند زندگي خود را تامين كند و بايد به دنبال كسب تجارت برود. بنابراين تحصيل او را متوقف مي كند و فرزند را ، براي فراگرفتن راه و رسم كاسبي ، به دكان بلور فروشي دائي اش مي فرستد ، اما بهار در روح خويش شاعر است و براي دل خود همچنان مي سرايد . در سال 1283 ش ، در هجدهمين بهار عمر شاعر پدرش در مي گذرد و مسئوليت سرپرستي خانواده ، يعني مادر و خواهر و دو برادر كوچك به عهدة شاعر جوان مي افتد ، قصيده اي در مدح مظفرالدين شاه مي نويسد و به تهران مي فرستد . به پاداش آن شاه يكصد تومان صله براي بهار مي فرستد و لقب پدر ـ ملك الشعرائي آستان قدس رضوي را به وي تفويض مي كند . اين سخن سراي هجده ساله آنچنان در آثاري كه مي سرايد مهارت به خرج مي دهد كه اغلب فضلاي معاصر كارش را باور نمي كنند و اشعارش را از سروده هاي پدرش مي دانند ، بنابراين بارها در مجامع ادبي با بديهه سرائي مورد آزمايش قرار مي گيرد ، تا بالاخره تثبت مي شود. از آن جمله مي توان به چند رباعي ، كه با التزام كلمات خاص في المجلس سروده شده اشاره كرد . مثلاً :

با استفاده از چهار واژة تسبيح ، چراغ ، نمك و چنار ، رباعي زير را في البداهه ساخت :

با خرقه و تسبيح مرا ديد چو يار

گفتار ز چراغ زهد نايد انوار

كس شهد نديده است در كان نمك

كس ميوه نچيده است از شاخ چنار

اما گرچه شاعر از نظر همشهريانش تثبيت شده است ماجراي شك به استعداد او سالها دنباله مي يابد ، چنان كه شايع مي كنند كه وي اشعار و تخلص خود ، يعني «بهار» را از ديوان خطي شاعري گمنام به نام بهار شيرواني برداشته است و اين شك پراكني بي خيال شعرهاي تازه اي كه بهار به مناسبت اوضاع روز مي سازد با نوعي عناد سال ها ادامه مي يابد .

به هر حال شاعر جوان ، كه با به دست گرفتن شغل پدر از تامين معاش آسوده شده ، به ادامه تحصيلات ادبي         مي پردازد ؛ اصول عالي ادب فارسي و مقدمات عربي را نزد اديب نيشابوري و صيدعلي خان درگزي و ساير فضلاي خراسان فرا مي گيرد . آرزو دارد براي ادامة تحصيل به فرنگ برود و در رشته أي از علوم جديد تخصص به دست آورد ، اما مسئوليت سرپرستي خانواده از يك سو و آغاز انقلاب مشروطيت كه قالب هاي ذهني او را در هم ريخته موجب تحول عميقي در انديشه اش مي شود ، از سوئي ديگر مانع از اجراي اين تصميم مي گردد . بهار وارد در فعاليتهاي سياسي     مي شود ، به صف آزاديخواهان و مشروطه طلبان مي پيوندد و در بيست سالگي به عضويت انجمن مخفي «سعادت» در مي آيد .

نخستين اشعار سياسي

بهار حدود بيست سال دارد كه فرمان مشروطيت امضاء مي شود . او معمم جواني است كه در زادگاهش شهر مشهد   مي زيد . اشتغال هاي او ، پيش از اين رويداد مهم ، يكي تقليد از چكامه هاي استادان قديم شعر فارسي است و ديگر تثبيت خود به عنوان شاعري جانشين به حق حرفه پدر اين اشتغالات چه بسيار مناقشه ها و درگيري هاي شاعرانه و چه قدرت نمايي هايي از سوي سخن پرداز جوان به همراه دارد . جواني او بي غم و سرخوش مي گذرد ؛ خود وي اين بيست سالگي را چند سال بعد در قصيده سرگذشت شاعر چنين يادآوري و تشريح كرده است :

بيست ساله شاعري با چشم هاي پر فروغ

جز من اندر خاوران ن معروف و نام آور نبود

خانه اي شخصي و مبلي ساده و قدري كتاب

آمد و رفتي و ترتيبي ، كز آن خوش تر نبود

مادرم تدبير منزل را نكو مي داشت پاس

پاسداري در جهانم بهتر از مادر نبود

بهار پا به عرصة فعاليت سياسي و اجتماعي و همكاري با مراكز انقلابي مي گذارد و در سرنوشت ملي مردم ايران شريك مي شود . در نخستين اشعار سياسي اش آنگاه كه به زبان تودة مردم در ستايش مشروطيت سخن مي گويد . چيزي جز مفهوم عام و كلي «عدل» را نشناخته است .

پنج ماه پس از صدور فرمان ، مظفرالدين شاه قاجار در مي گذرد و فرزندش محمد علي شاه به جاي او مي نشيند .  شاه جديد از اساس با حكومت مردم مخالف است و اين را همه از جمله شاعران جوان مي دانند . شاعر ، كه مسئول و مداخله گر شده خطاب به شاه تركيب بند بلندي به نام «آئينه عبرت» مي سازد كه موضوع آن بعدها در ديگر آثارش تكرار مي شود ؛ شاعر تلخ و شيرين تاريخ ايران را از مبدا شاهنامه تا روزگار خود بر مي شمرد ، شاه را از انديشة دشمني با مشروطيت و قانون اساسي برحذر مي دارد و با لحني ناصحانه و جاسنگين ، او را به داد و دهش مي خواند . اشعار تندي خطاب به شاه مستبد خو مي سازد ؛ از آن جمله يك مثنوي است به نام « اندرز به شاه» با مطلع :

پادشاهها چشم خرد باز كن

فكر سرانجام ز آغاز كن

دو شعر معروف بهار ، «فتح تهران» و «فتح الفتوح» كه در بزرگداشت قهرمان مردم (ستارخان) و قهرمان اشراف (سپهدار) است ، تحليل سياسي بهار را از اوضاع منطقه نشان مي دهد . نگاه او كه نگران افق هاي پيرامون است ، خطر اصلي را مي شناسد ، وحشت خود را از دو همسايه به خصوص همساية شمالي كه به خاطر هم مرزي با خراسان خطرناك تر است ، به روشني آشكار مي كند . عناصر عمدة آثار اين دوران او عبارتند از :

افتخار به تاريخ گذشته ، يادآوري پيروزي هاي اميران و سرداران قديمي ايران ، ستايش فلسفة عدالت و تبليغ اخلاق ميهني و مذهبي و همه به قصد يكپارچه كردن مردم پراكنده و بي خبر در برابر موج بلعنده بيگانگان .

گام هاي انقلابي

شناخت بهار از مرام هاي سياسي جديد به ميزان شايان توجهي مرهون آشنايي او با حيدرخان عمو اوغلي است .   حيدر خان اين انقلابي حرفه اي يا به قول عارف قزويني «چكيدة انقلاب» كه در مبارزات انقلابي روسيه شركت كرده و عضو «حزب اجتماعيون عاميون» قفقاز بود . در سال 1289 شمسي به قصد تاسيس شعبة «حزب دموكرات» با هدفهايي در عمق «سوسياليستي» به مشهد سفر مي كند . با شاعر جوان كه مقالات شورانگيزش را قبلاً مي شناخت آشنا مي شود و بهار به عنوان عضو كميتة ايالتي اين حزب در خراسان برگزيده مي شود .

روز پنجشنبه 21 مهر ماه 1289 ، نخستين شمارة روزنامة نوبنياد نوبهار ، به عنوان ارگان و ناشر افكار حزب دموكرات در مشهد ، به مديريت بهار منتشر مي شود . مقالات روزنامة نوبهار بيشتر پيرامون اوضاع روز ، خطر بازگشت ارتجاع ، خطر مداخله روسية تزاري در امور ايران ، مخالفت با بقاي نيروهاي نظامي روس در ايران كه به شمال كشور و بويژه خراسان وارد شده بودند ، و انتقادهاي شديد است از سياست هاي استعماري روسيه در ايران ، كه از مستبدان حمايت مي كرد .

در اين هنگام بهار يكي از پرانگيزش ترين شعرهاي خود را منتشر مي كند « ايران مال شماست » در مقابله با اولتيماتوم سروده شده است . شاعر جوان همه نيروي طبيعي ، دانش اكتسابي و شناختش را از تودة مردم به كار مي گيرد  تا ملت را به جنبش درآورد و در اين راه از دو اهرم نيرومند مدد مي گيرد كه دستمايه شعرهاي بعدي او و بسياري شاعران ديگر شده است ؛ « غيرت اسلامي» و «جنبش ملي»

هاي لي ايرانيان ، ايران اندر بلاست

مملكت داريوش ، دستخوش نيكلاست

مركز ملك كيان ، در دهن اژدهاست

غيرت اسلام كو ، جنبش ملي كجاست ؟

برادران رشيد ، اين همه سستي چراست ؟

ايران مال شماست ، ايران مال شماست !

روز چهارم آذر ماه 1290 ، به دستور صريح ژنرال كنسول روس ، روزنامه نوبهار توقيف مي شود و بلافاصله به جاي آن شاعر جوان تازه بهار را منتشر مي كند . بازارهاي مشهد بسته مي شود ، دموكرات هاي خراسان به دستور كميتة مركزي حزب اسلحه بر مي گيرند و شاعر در روزنامه تازه بهار طي مقالاتي پرشور مردم را به جهاد ترغيب مي كند ، اما اين روزنامه نيز پس از انتشار 9 شماره به دستور وثوق الدوله وزير خارجه وقت به وسيلة حكومت خراسان تعطيل مي شود . زمينه سازي كنسول ، پس از آنكه نمي تواند با شاعر كنار آيد منجر به تكفير و اخراج او همراه 9 تن از دوستانش از مشهد      مي گردد .

بهار مجموع عواملي را كه باعث نفي بلد و توقف قلم او شد ، چنين بر مي شمارد :

گرچه بود از كفر كافر ماجرائي طبع دور

گام هاي انقلابي ليك بي كيفر نبود

در هزار و سيصد و سي روسيان روسبي

طرد كردندم به ري ، زيرا كم ياور نبود

از خدا بيگانه ام خواندند اندر مرز توس

در طي راه تبعيد بهار و همفكرانش در بيابان ، گرفتار دزدان مي شوند و اموالشان به غارت مي رود . بين سبزوار و شاهرود براي دومين بار با حيدخان عمو اوغلي و ابوالفتح زاده ، كه از طريق مشهد عازم روسيه و اروپا هستند ، ديدار    مي كند و شاعر آن هار با معرفي نامه أي خطاب به شيخ جواد تهراني ، روانه مشهد ميكند .

اما هنگاميكه برادر بزرگ قوام ، يعني وثوق الدوله ، قرارداد 1919م را با انگلستان مي بندد ، كه قبول نوعي          تحت الحمايگي براي كشور به شمار مي آيد . مي توان درماندگي و بلاتكليفي شاعر مسئول را حس كرد . اكثر شاعران و نويسندگان آزاديخواه با اين قرارداده مخالفت كرده اند و اين مخالفت در آن ايام نوعي شناسنامه ملي به شمار مي آمده است . اما بهار اظهار نظر در اين باره را مسكوت مي گذارد و از همه بدتر از سوي مخالفان سياسي اش متهم مي شود كه از وجوه رشوه سهمي به او رسيده است . در ديوان بهار مكاتبة منظومي بين وثوق الدوله و بهار وجود دارد ؛ شاعر با فرستادن يك رباعي ظاهراً مي خواهد از وثوق الدوله استمالت و به سوي او دست دوستي دراز كند ، اما پاسخ وي رباعي تلخ وزير است كه بي نيازي و بي زاري خود را از شاعر شكر كلام و شمشير قلم شاعر اعلام مي كند . آنگاه بهار ن غرور شاعرانة خود را به ياد مي آورد و چنين مي سرايد :

أي خواجه وثوق ، گاه غرق تو رسد

هنگام خمود رعد و برق تو رسد

جامي كه شكسته اي به پاي تو خلد

تيغي كه فكنده اي به فرق تو رسد

بهار و رژيم كودتا

روز سوم اسفند ماه 1299 ش ، كودتاي قزاقان به سركردگي رضاخان ميرپنج روي مي دهد . دولت تهران آنچنان ناتوان و بي ابتكار است كه كودتا با حداقل تلاش به پيروزي مي رسد و دو روز بعد فرمان رياست وزراء سيدضياء الدين (طباطبائي) به عنوان نخست وزير كودتا ، از احمد شاه گرفته مي شود . دولت جديد كه به كابينه سياه معروف مي شود  مي كوشد با گرفتن قيافة انقلابي از آرزوهاي جامعه سوء استفاده كند . بي درنگ گروهي از رجال قوم و سران اشراف كشور توقيف مي شوند . آيا اين همان رژيم مقتدر و نجات بخشي است كه در ادبيات آروزيش را مي كردند ؟ عارف و عشقي و بسياري روشنفكران مدت ها چنين باوري داشتند ، اما بهار نه ! زيرا گذشته از هرچيز او بخاطر وابستگي اش به گروه    قوام السطنه جزو دستگير شدگان است . شاعر جمعاً سه چهار روز در زندان و سه ماه در ملك خود در شميران تحت نظر مي ماند . مرد محبوس به مدد شهود شاعرانه دريافته است كه تاريخ ميهن او بطور جدي ورق خورده و آينده از لوني ديگر است . حوادث چهارسال بعدي ، يعني تعطيل نهادهاي مشروطيت و روي كار آمدن پادشاهي پهلوي ، مويد همين حس مشهود است . با اين همه لبة تيز حمله بهار متوجه سست رايي ، زر پرستي و بي تصميمي احمد شاه است ، كه به هرحال به عنوان پادشاه مشروطه حق دخالت در امور را نداشت و نه متوجه انتقاد از بانيان كودتا .

سه ماه و اندي پس از كودتا ، سيدضياءالدين بركنار مي شود ، بي سروصدا ايران را ترك مي كند و رضاخان سردار سپه به عنوان وزير جنگ و همه كاره كشور به صف اول مي آيد كه اين تنها نتيجة كودتا است ؛ زيرا قوام السطنه كه جزو محبوسان بود از زندان بيرون مي آيد و يكسر به رياست وزرا منصوب مي گردد . بهار انتشار دورة جديد نوبهار هفتگي را از مهرماه 1301 آغاز مي كند و در آن سلسله مقالاتي دربارة تاريخچه اكثريت در مجلس چهارم به چاپ مي رساند . در همين زمان نزد هرتسفلد آلماني به فراگيري زبان پهلوي مي پردازد كه تا سال 1305 به طول مي انجامد و بهار بعدها  متن هايي را از پهلوي به فارسي ترجمه خواهد كرد .

شاعر در راستاي مبارزة مستمرش با توطئه جمهوري خواهي ، از يك شگرد مطبوعاتي سود مي برد . در روزنامه ناهيد  كه از وظيفه خواران سردار سپه است ، مسمطي در ستايش جمهوري چاپ مي كند كه كلمات آغاز مصرع ها جداگانه بيت ديگري تشكيل مي دهند در نكوهش جمهوري قلابي ، حتي در پايان خود روزنامة ناهيد را نيز به اين شيوه رندانه مسخره و تخطئه كرده است . نمونه اي از شگرد به كار رفته در اين مسمط :

جمهوري ايران چو بود عزت احرار

سردار سپه ماية حيثيت احرار

ننگ است كه ننگين شود اين نيت احرار

كاين صحبت اصلاح وطن نيست كه جنگ است

به هر حال زمينه هاي تبليغي مخالفت با جمهوري نتيجه داد و در آغاز سال 1303 مبارزة جانانه اقليت به رهبري مدرس ، كه باعث شورش مردم تهران در جلو مجلس شوراي ملي شد ، برنامة جمهوريت را ناكام كرد تا آنجا كه       سردار سپه و مشاورانش اساساً پيشنهاد جمهوري را كنار گذاشته به فكر تغيير سلطنت افتادند . روز بعد فرخي يزدي به خانه بهار مي آيد و به او اطلاع مي دهد كه تروريست هاي پليس اشتباهاً به روزنامه نگاري به نام واعظ قزويني كه شباهتي با بهار داشته حمله كرده و او را به وضع دردناكي در خيابان سر بريده اند و البته ساعتي بعد متوجه اشتباه خود شده اند . به هر حال جان بهار همچنان در خطر است و او نمي تواند تا اين غوغا فروكش نكرده از خانه بيرون آيد و به خصوص در جلسة 9 آبان ماه كه پيشنهاد تغيير سلطنت به رأي گذاشته مي شود ، نبايد حضور يابد . بهار در قصيدة يك شب شوم اين ماجرا را با زباني فاخر و كلاسيك بيان كرده است و در منظومة مثنوي كارنامه زندان با زباني گزارشي و ساده به شرح آن مي پردازد . از جمله مي نويسد :

شد مدرس از اين حديث خبر

بهبهاني و دوستان دگر

همه دادند سوي من پيغام

كه تو فردا منه به مجلس گام

گفتم آن قوم را كه اين نه رواست

مردن و زيستن به دست خداست

روز نهم آبان ماه 1304 ش برآيند تاريخي حوادث چهار سال گذشته بود و بهار حق داشت كه از شركت نكردن در اين جلسة تاريخي افسوس بخورد . آن روز در مقابل جنجال مرعوب كنندة اكثريت ، قرار شد كه مخالفان حداقل از شركت در راي گيري خوددار كنند . مجموعاً 37 وكيل به معاذير گوناگون با تغيير سلطنت مخالفت و سپس يكايك جلسه را      ترك كردند.

از اين قرار يك تصادف باعث شد كه بهار نيز به سبك عشقي معدوم نشود . گرچه كارنامة هنري اش تا همان سال نيز بسيار غني مي نمايد ، اما او وامدار آثار ارجمندتري به گنجينة ادبيات فارسي است . اينك شاعر كه پشت گرم قوام و گروه او بود ، ناگهان خود را بي دفاع مي يابد . او كه در سال اخير بيشتر جرايد اقليت را با اسم هاي آشنا و ناشناس اداره كرده بود و هجويه هايش عليه برنامه هاي سردار سپه دست به دست مي گشت ، مي داند كه آن فرمانرواي كينه توز فراموشش نخواهد كرد . ولي اندكي بعد در سلام نوروز 1305 به توصيه همين دوستان شعري به نام چهار خطابه در حضور شاه جديد قرائت مي كند از نظر شاه بهار برجسته ترين اديب و شاعر جناح مخالف اينك به پاي خود در بارگاه او حضور يافته است ، اما شعر چهارخطابه چيزي در رديف مديحه هاي سنتي درباري نيست . شاعر چون مصلحي وطن دوست و نصيحت گوئي بلند مرتبه با شاه برخورد كرده ، خاكساري نكرده و حتي خود را به عنوان استاد ادب بيش از شاه مورد ستايش قرارداده است .

شاعر در زندان

شاعر در مرداد ماه سال 1308 به زندان مي افتد . اين زندان كه يك ماه به طول مي انجامد با پي آينده هاي آن ، كه رنج ها و محروميت ها و البته زندان هاي بعدي است . در مجموع پنج سال است پر اضطراب از عمر او را در بر مي گيرد  بيم و اميد حس اختناق ، تهديد مرگ و مبارزة روحي شاعر . با خود براي زنده ماندن و تسليم شدن يا سركشي كردن و نابود شدن ، فصل درخشاني در كارنامه شعري او پديد آورده است مي شود گفت كه او اين تجربة تلخ را كم داشت ، زيرا كامل ترين آثارش را از اين سال به بعد خلق كرده است . سلولي تاريك ، آلوده ، بويناك ، خوابگاه نخستين شب ها مرد زنداني است .

تنگنائي سه گام در سه بدست

خوابگاهي دو گام در دو وجب

روز ، محروم ديدن خورشيد

شام ، ممنوع روئيت كوكب

از يكي روزنك همي بينم

پاره اي از آسمان به روز و به شب

شب نبينم همي از آن روزن

جز سر تير و جز دم عقرب

تسلط بهار بر زير و بم هاي سخن پارسي امري بديهي است و پيشينه دار . اما پديده نوظهور در شعرهاي اين دوران  اضافه شدن تجربة عيني به دانش ادبي و قدرت سخنوري اوست كه موجب مي شود وجه تمايز مهمي ميان خود و ديگر پيروان سبك قديم پديد آرد . مي توان گفت كه او به نوعي نوپرداز شده است . در آن گزارش كه از سلول زندان نقل كرديم ، توصيف و تشبيه و استعاره و ديگر صنايع شعري تنها به قصد قدرت نمائي نيامده است ، بلكه اينها رنگ هاي لازم براي نقاشي فضاي فكري و روحي شاعرند . شاعر شبانگاه از پنجرة زندان سر تير و دم عقرب را مي بيند . نخستين واكنش هاي شاعر زنداني شكايت گرانه و اعتراض آميز است . او هيچ جرم قانوني مرتكب نشده و تنها گناهش اين بوده كه زماني از آزادي دفاع كرده است . در مجموع شعرهاي زندان يك ماهة بهار را كه از نظر درخشش و نيز كميت در تاريخ عمرش كم نظير است ، به دو گروه مي توان تقسيم كرد. در پانزدهمين روز اقامتش در زندان يك حبسيه مي سرايد شعر كه با پوزش خواهي و يادآوري ارادت قديم خود به شاه و ترغيب او به بزرگواري و گذشت و استفاده از دانش و نام آوري شاعر آغاز شده ، در نيمه راه بار ديگر تسليم درشت گويي هاي سخن سرايي رند و سرزنده گشته است . مثلاً مي خواهد ، براي جلب ترحم ، وضع خراب محبس را بيان كند ؛ سلول شاعر در كنار مستراح قرار گرفته و خورد و خواب و كارهاي ديگر همه در يك لانه انجام مي گيرد . اما شاعر اختيار زبان خود را از كف مي دهد و دشنام غليظي نثار ميرشهر يعني در واقع شهردار يا همان رئيس زنداني مي كند كه بايد واسطة ارسال نامة منظوم شاعر براي شاه گردد .

شاعر معتقد است كه گناهي نداشته ، اما حتي در اظهار اين بي گناهي دست به حمله مي زند . جرمش اين است كه روزگاري آزاديخواه بوده و شاه آزادي كش از او كينه به دل دارد . شاعر البته دريافته كه در افشاي ضميرش تندروي كرده است ، اما حاضر نيست در حرفش تغيير يا تعديلي صورت دهد . بنابراين رندانه توضيح مي دهد كه شاه در بدبختي او تقصيري ندارد ، زيرا خدا مي خواهد از مردم عاصي انتقام بگيرد . شاعر بطور ضمني سلطان را بلائي خدايي مي شمارد :

چيست جرمش ؟ كرده چندي پيش از آزادي حديث

تا ابد زين جرم ، مطرود در سلطان بود

ني خطا گفتم ، كه سلطان بي گناه است اندرين

كاين بلا بر جان من از جانب يزدان بود

معلوم نيست كه اين قصيده به دست مخاطب اصلي اش ، يعني شاه رسيده باشد ولي به هرحال با توجه به لحن پرخاش گرانه و متهم كننده آن هيچ ترميمي به ويراني روزگار شاعر نمي توانست باشد .

در قرن بيستم ستايش قد بلند و پر كلا ، يا زين اسب شاه ، نوعي ناهمزماني و نسخ شدگي را به ياد مي آورد كه چيزي جز نمايش يك كبرياي پوچ نيست و اين شگردي است كه بهار در مدايح بعدي خود نيز به كار مي برد و به صاحب نظران خاطر نشان مي كند كه چه فاصله أي ميان ستايش دروغين و ارادت واقعي وجود دارد . با وجود اين هنگامي كه به نظر خود به اندازة كافي مجيز مصلحتي گفته است ، بار ديگر به توصيف زندان مي پردازد . شاعر دو سه سالي را در عزلت خانه و بكار و مطالعه و چند ساعتي در هفته را به تدريس مي گذراند . وزير فرهنگ (اعتماد الدوله) شغلي به او رجوع كرده است ، كه با خانه نشيني منافات ندارد ، يعني مراقبت در تصحيح و تنظيم كتب درسي ابتدائي ، تصحيح و تحشية متون كهن ، متوني چون تاريخ سيستان و مجمل التواريخ و القصص كه به همت بهار نخستين بار تصحيح شده و به چاپ مي رسد . براي مدد معاش در سال 1311 يك شركت انتشارات و خريد و فروش كتاب ، به نام كتابخانه دانشكده تاسيس مي كند حتي به آماده كردن ديوان اشعارش براي انتشار مي پردازد كه چند فرم از آن نيز به چاپ مي رسد . ناگهان در آخر سال 1311 نظميه به سراغش مي آيد ، شركت درهم مي پاشد و از چاپ كتاب جلوگيري مي شود و شاعر براي دومين بار به زندان مي افتد . آيا علت اين حبس ، پرونده سازي معمول پليس دربارة افراد متشخص و مستقل است . يا چيزهاي ديگري نيز به پروندة بهار اضافه شده است ؟

تقريباً در اغلب آثار اين سال هاي شاعر ، مستقيم يا به تعريض ، از نظام حكومت انتقاد شده و به خصوص اصلاحات كشور ، كه زير نظر مستقيم شاه انجام مي گرفت ، در مقابل سلب آزادي هاي مدني ، كم ارزش تلقي گشته است . ما نمي دانيم كه كدام اين اشعار در آن زمان به چاپ رسيده ، اما بعيد است كه شاعر بتواند خودداري كند و نسخه هايي از روايت حرف دلش را به دست ديگران و حتي آشناياني كه چندان شناخته شده نيستند نسپارد ، كه هركدام مي توانست اسباب گرفتاري او و خوراك پرونده سازي پليس گردد . قطعة فتنه هاي آشكار كه حاوي انتقاد تند و تخطئه آميزي از انتخابات دورة هفتم مجلس شوراي ملي است و در آن يك بار ديگر بهار به سبك پيش گويي هاي سنتي دراويش رژيم را به عنوان مرتجع و فاشيست مورد حمله قرارداده است ، لابد به چاپ نرسيده بود .

اگر اين دسته شعرها به خصوص آثاري چون پاسخ به شعاع الملك ، چيستان ، و فتنه هاي آشكار ، منتشر هم نشده بود ن باد بوي آن را به مشام شكاك حكام مي رساند و مي ديدند شاعري كه به شرط آزادي از زندان قول داده رژيم و شخص شاه را مدح كند ، نه تنها چنين نكرده ، بلكه با تندترين زبان ها به مبارزه با آن برخاسته است .

آزمايش مرگ

اول نوروز 1312 در زمان رياست شهرباني آيرم ، بهار به مغاك تازه أي افتاده كه پيش از آن دو بار در نظايرش مهمان شده بود. اما اين مرتبه همه چيز جدي تر و عبوس تر مي نمايد. زندان ها سروصورتي يافته تميزتر و بهداشتي تر شده و پليس هم موذي تر و منظم تر از گذشته عمل مي كند . روش عاميانه سابق برافتاده و اولين نتيجه اش اين كه موضوع اتهام بهار از آغاز روشن است . بهار در قصيدة شاعري در زندان به اتهام خود اشاره دارد :

دورة پهلوي تازه كرد

عادت دورة ناصري

نام مردم نهد بلشويك

اين زمان دشمن مفتري

بلكه زان دوره بگذشت هم

شد عيان دورة بربري

طبيعتاً خود متهم مي داند كه با وجود مراوده با طرفداران يا آوازه گران بلشويكي هيچ گاه مرام بلشويكي نداشته ، دلسوزي و حمايت او نسبت به رنجبران در چارچوب منافع ملي و استقلال ايران شكل گرفته است به همين دليل لزومي نمي بيند در آغاز از خود رفع اتهام كند . شايد هنوز نمي داند كه اين حبس بر عكس زندانهاي سابق به درازا خواهد كشيد.

مثل هميشه در جوار زندگي علني و شعرهاي علني ، شاعر زندگي خصوصي و اشعار پنهان خود را از سر مي گيرد . در شعرهايش با اندوه بسيار هواي زن و فرزند ميكند و باغچة خانه اش را كه گل هاي ناز پروردة آن شكفته است ، با دريغ و درد به خاطر مي آورد و تحت تاثير آلام روحي خود به يگانه چارة ممكن و آزموده شده دست مي بازد : قصيده أي مي سرايد به نام هفت شين كه به جاي هفت سين شب عيد در سفرة زنداني شكوا ، شيون ، شغب ، شور و شين همراه با ذكر شاه شريك دعاي سحر است . شاعر با لحني صميمي جزئيات گوناگون يك شب دراز زندان را توصيف مي كند : شب ظلماني و نامنتهاي خود را با شامگاهي مهتابي و عاشقانه مي سنجد ، مي داند كه اين شب را سحري محتوم در پي است ، همچنان كه دژخيم خيانت كار سرانجامي جز تباهي و نابودي نخواهد يافت ، به نسل آينده وصيت مي كند كه اگر او از زندان جان به در نبرد در گرفتن انتقامش ، انتقام غريبي در كشوري بيداد سرشت ، سرسخت و بي گذشت باشند . كارنامة زندان در جريان شهادت هاي ارزشمند و كم نظيرش پيرامون فضاي تيره و مسدود آن روزگار بخش هايي را به نقاشي رنجهاي زندان و روابط ميان حاكم و محكوم اختصاص مي دهد كه از آن جمله است اختيار كامل ماموران بازجويي و شكنجه نسبت به زنداني . مثل اين توصيف عذاب با دست بند قپاني براي گرفتن اعتراف ، يا صرفاً براي آزاردادن محبوس :

مجرمي گر نشد به فعل مقر

مي كنندش شكنجه هاي مضر

دستي از روي كتف پيچانند

ساق آن هر دو را نهند زكين

بر يكي دستبند پولادين

هفت سال پيش ، هنگامي كه شاعر وكيل مجلس بود جلسات پذيرايي هفتگي در خانه اش برگزار مي شد و در ميان مراجعان دو تن بودند به نام هاي شعله و بقايي كه بعدها پليس دريافته است كه از كادرهاي اشتراكي يا كمونيستي بوده اند . گويا اكنون آنان گريخته اند كه بازجويان از بهار مي خواهند نوع رابطة خود را با اين دو شرح دهد . شاعر راست يا دروغ چيزي به ياد نمي آورد ؛ شعري است كه استخوان بنديش بر سنت سبك خراسان متكي است اما نوع نگاه ، كلمات عاميانه و قافيه هاي گاه ساده و گاه مغلق آن به شعر و روزنامه نگاري عصر مشروطه تعلق دارد :

گويند كه هفت سال پيش از اين

در خانة تو كه داشته جوله ؟

گويم دو هزار هوچي بي دين

گويم دو هزار پادو و فعله

از مير و وزير و سيد و مولا

مخدوم الملك و خادم المله

هر روز دوشنبه ، بد سراي من

چون در شب قدر ، مسجد سهله

هنگامي كه در سومين ماه حبس زنداني در مي يابد وضع او وخيم تر از پيش بيني هاست ، مي كوشد با فعاليت هاي ادبي خود را سرگرم بدارد و بلاتكليفي و اضطراب سرنوشت را موقتاً فراموش كند . همراه با قصايدي كه به شيوة مسعود سعد و ناصرخسرو و در گله از سرنوشت خود مي سرايد ، به ترجمه متن هايي از زبان پهلوي همت مي گمارد . با يادآوري تاريخ سرزمينش گاه مي گريد و گاه مي خندد . معرفتش به او مي گويد كه پتيارة زمان مردم را به جرم هنرمندي به زندان و مرگ مي كشاند .

شيوه هاي شاعري

زندگي ادبي بهار در آثار پنج سالي كه درگير زندان ها و تعقيب هاست ( 1313ـ1308 ) از نظر برخورد شاعر با دشواري ها ، نمونه كم نظيري در تاريخ ادبيات ايران به شمار مي آيد و از برخي جهات شايد نخستين نمونه باشد . بهار فرزند انقلاب آزادي بخش است كه استيفاي حقوق انساني شهروندان دستاورد اصلي آن شناخته مي شود و شاعر تا اين مرحله نسبت به تعهد اجتماعي خود همواره بيدار و فعال بوده است . آنگاه در تنگناي مهيب قرار مي گيرد . حكومتي خشن بر كشور مسلط شده و مهارش به دست مردمي كم فرهنگ و تند خو است ، كه عليرغم علاقه اش به اصلاحات و تحول دادن بسياري از سطوح جامعة سنتي به تمامي خلق و خوي يك جبار شرقي را دارد و از شمار پادشاهان قدر قدرتي است كه خود را تافتة جدابافته ، ساية خدا و مالك الرقاب جان و مال مردم مي دانستند . الزام متقابل دولت و ملت در ذهن چنان مستبدي جائي نداشت . حال آنكه شخصيت ادبي و مدني شاعر بر اساس فلسفه أي شكل گرفته بود كه اختيار دولت با مسئوليت او نسبت به ملت متوازن باشد . در نخستين مراحل برخورد ، بهار از زاويه اعتقادش مي بيند و از پايگاه گذشته اش عمل مي كند . بنابراين به صراحت بر حقوق فردي خود ، به عنوان مردي فرهيخته و مشهور و صاحب حقوق قانوني پاي مي فشارد . شاعر افتخار مي كند كه مردي بوده است صاحب مسلك ، كه مي تواند به سيرة مجاهدان صدر مشروطيت ، در راه آرمانش كه پاسداري از استقلال كشور و حقوق ملت است ، جان ببازد . با همين اعتقاد چند سال پيش خطاب به دست اندركاراني كه چون و چرا در كار حكومت را ترك ادب و به اصطلاح غلط زيادي مي دانستند ، جايگاه خود را چنين روشن كرده بود :

مگزين مذهب از براي ذهب

اين بود فخر دورة ذهبي

 شاعر هرگز به خاطر منافع مادي جانب كسي را نگرفته و مجيز نگفته است . اما اينك ديگر موضوع منافع مطرح نيست . او در معركة مرگ و زندگي درگير شده است . پس به شيوه أي متوسل مي شود چندگانه : اگر وادار شود شعري در تاييد قدرت و قلدري بسرايد ، نخست مي كوشد كه با و واژگان و تعابير دو پهلو اكراه و اجبار خود را به اهل نظر كه موشكافي مي كردند القا كند . كمي بعد ، هنگامي كه در مي يابد اين شيوه لو رفته و دشمن از آن سر درآورده است و ناچار بايد چابكي و چرب دستي مألوف خود را در سخن وري يك سو نهد و به روش شناخته شدة آئيني در تعظيم حكمروايي متفرعن قلم بزند ، در خلوت خود شعرهايي مي نويسد و پنهان مي كند تا براي آيندگان به يادگار بماند و بدانند كه عقيدة واقعي بهار در آن سروده هاي فرمايشي نمودي نداشته است : اشعار و آثاري كه امروزه ما به استناد آن مي توانيم بگوئيم دل ملك الشعراء هرگز به دل مالك الرقاب كشور متمايل نبوده است .

كارهاي متنوع و فراوان 13 ماه زندان و تبعيد بهار را مي توان به سه گروه تقسيم كرد :

1ـ نخست آنكه آشكار ، يعني آن شعرهايي كه به قصد گشايش كار خود نگاشته و آن ها را براي شاه و اطرافيان او فرستاده است . ظاهراً شاعر در اين عرصه مي پذيرد كه با ورق حكام بازي مي كند . آثاري چون قصايد هفت شين ، بهار اصفهان ، ترجيع بندي به نام وارث تهمورث و جم و چند غزل ديگر از اين جمله است . در اين سروده ها شاعر مظلوميت و بي گناهي خود را كه گويا قرباني توطئه حسود شده به رخ شاه مي كشاند ، به خدمات سابق خود مي بالد ، از بي شغلي و انزواي اخيرش مي نالد و چنين وانمود مي كند كه اين بيكاري ناشي از بي تفاوتي يا فراموشي ذات ملوكانه بوده است .

زمينه أي فرهنگي كه شاعر در آن تعهدي نسبت به نظام حاكم ندارد والا مي توان فرض كرد كه اگر بهار خود مي خواست و سوداي نام و ننگ نداشت ، مي توانست پست هاي موظف در عالي ترين سطوح فرهنگ كشور به دست آورد . در قصيدة هفت شين مي نويسد :

بودم اميدوار كه بعد از چهار سال

شاه جهان به چاكر ديرين نظر كند

گويد كه دور گوشه نشيني به سر رسيد

بايد بهار جامة خدمت به بر كند

مي بينيم كه شاعر سر را مغرورانه بر افراخته ، از عرض و آبروي خود دفاع مي كند و به تلويح مدعي است به آن مرتبه فضل و كمال اگر به استخدام دستگاه در آيد ، ناچار منتي است بر دستگاهي كه از فضل و كمال او سود مي برد و نه منتي بر هنرمند .

2 ـ در برابر آثار ياد شده ، كه به قصد انتشار نوشته شده و بهار در آن كم و بيش ، ضمن حفظ موضع خود و به قصد نجات جانش ، موافق قدرت سخن مي گويد ، اشعاري ديگر هست با جبهه گيري و پيغامي كاملاً متضاد كه بسياري از آن ها پس از سقوط ديكتاتوري رضا شاه و برخي ديگر بعد از مرگ بهار به چاپ رسيده است . در ميان اين گروه قصيده هاي او ، چكامه هاي شيوه و تفاخر ، شاعري در زندان ، ناله بهار در زندان و شكوائيه همه از آثار برجسته يا خواندني شاعر هستند. در شكوه و تفاخر ، لبة تيز شكايت بهار متوجة سعايت غمازان و حسد حاسدان است .

در نالة بهار در زندان ، شاعر كه يكسر تسليم گرايش هاي خود به سبك قديم گرديده است با مقصر دانستن زمانه وضع خود را چنين گزارش مي دهد :

تن زد همي زمانة جافي ز حرب من

روزي كه بود در كف من خامه چون سنان

اكنون دلير شد كه خمش يافت مر مرا

آري به شير بسته بتازد سگ شبان

و نيز غزل شمارة 54 كه شاعر در آن خود را به صبر و پايداري ترغيب مي كند : دورة رادمردي و آزادگي گذشته ، اين روزگار زن صفت آزادي كش نيز خواهد گذشت . شاعر مي داند كه روزي بر خاك مزار او نسيم فرح بخش بهار خواهد گذشت و بامداد نشاط و فصل شادماني ، عاقبت محتوم اين شب شوم است :

أي دل به صبر كوش كه هر چيز بگذرد

زين حبس هم مرنج كه اين نيز بگذرد

دوران رادمردي و آزادگي گذشت

وين دورة سياه بلاخيز بگذرد

3 ـ در مقابل آن دو دسته شعرهاي بهار ، كه مي توان زير عناوين شعرهاي علني و شعرهاي خصوصي تقسيم بندي كرد ، دسته سومي هست كه برجسته ترين نمونه هايش را در ماه هاي آخر زندان و تبعيد او مي يابيم . اين شعرها كه شاعر براي دل خود مي گفته و نمي خواسته منتشر شود هم نيست . آثاري است كه مي توان به آن عنوان نيمه علني داد . شعرهايي ظاهراً خصوصي كه شاعر در نهايت از انتشار آن ابائي نداشته است و حتي با توجه به سانسور نامه ها در آن عهد ، به خصوص سانسور حتمي نامة فردي مظنون و تحت نظر همچون ملك الشعراء بهار در دل جمله سه نامة منظوم را بر مي گزينيم كه بهار از منفاي خود در اصفهان به برخي دوستان و علاقمندان نوشته است . مسلم است كه اگر به دهان قرص دوستان هم اعتماد مي كرد ، به سانسور پشت نمي توانست اعتماد كند.

در اين گروه آثار بهار شگفت انگيز و شايان تامل است . اين ها پرتوهاي واقعي روح مردي فرهيخته ، با فرهنگ و صاحب نظر است كه هرچند مي هراسد و هرچند براي زنده ماندن تملق مي گويد و نقش ميش سر در پيشي را بازي مي كند ولي چون بسياري از اسلاف خود نمي تواند در لحظه تعيين كنده مهار زبانش را داشته باشد .از اين رو گاهي آخر يك شعرش به نتيجه اي مي رسد خلاف مقدمة آن كه انگيزة آغازين سراينده بوده است . اگر در قصيدة « نويد پيك » كه از اصفهان در پاسخ ستايش نامة منظوم دوستي ( علي عبدالرسول ) فرستاده ، جريان بي ثمر و نوميد كنندة تقاضا و ردً تقاضاي خود با پادشاه قهًار را چنين خلاصه مي كند :

ز درد ناله نموديم ناي مان بفشرد                       به عجز نامه نوشتيم نامه مان بدريد

به اعتراض گذشتيم ، عرضه كرد به قهر                درون خانه نشستيم ، خانه مان كوبيد

تجاهل بسيار لازم است تا بتوان قيافة حق به جانب شاعر را تحمل كرد . بعد از آن همه فراز و نشيب رفتن و خراب كردن آنچه ساخته بود ، اظهار نظر مي كند كه به هر حال گرچه شاه فعلي غاصب قدرت قانوني است ولي شكيبا باشيم و با حسن نيت منتظر كارهاي خويش بنشينيم . اما راستي چگونه مي شود اين همه تجاهل را توقع داشت؟ تا همين جا اين ابيات مدركي قتال عليه گوينده اش به دست داده است ، آن هم در عصر پرونده سازي پليس بد انديش و شرح و تفسير سفلگان خوش خدمت . اگر شاعر اهل مصلحت انديشي بود اين اثر را هرگز براي مخاطبش نمي فرستاد اما او نه تنها از انتشار آن پروا نمي كند بلكه در پايان اين همه لنگر برداشتن معاني ، اين همه سرد و گرم گفتن ها ، با همان شجاعت ادبي كه در خميرة اوست به داوري نهايي ميرسد .

بهار در هوشمندانه ترين و شكوفاترين دوران زندگي هنري اش ، كه بارها حال مصادف با وخيم ترين و خطرناك ترين ايام عمر او بود ، بارها با چنين شگردهايي از پذيرش تعبدات استبداد سر باز زده جز باد در كف تعهد گيران باقي ننهاده است . او يك بار ديگر اين قانون كهن را يادآوري ميكند كه فشار بر هنرمند براي انگيختن او به كاري خلاف رايش تنها ممكن است به ظاهر سازي هاي پوچ بينجامد …… اثر هنرمند پيغام اصل او را كه چيزي متفاوت خواهد بود در سكوت هاي معني دار و تعابير چند پهلو ( كه همه نو ظهور و افشا نشده اند ) ثبت مي كند و به سوي آيندگان مي فرستد و براي آنان مي فرستد و براي آنان كه بعدها از چنين مسيرهايي بگذرند درسي آموختني به يادگار ميگذارد .

بازگشت و سرخوردگي

سوم شهريور 1320 در زير آسمان الهام بخش شاعر ، روزگار رنگي ديگر به كار برد تا او بار ديگر فرصت بازگشت به زندگي سياسي و مطبوعاتي بيابد . با هجوم نيروهاي روس و انگليس به ايران ، طي چند روز بساط جباري در هم پيچيده شد . هيچ كدام از تشكيلاتي كه ديكتاتور به خلق آن ها افتخار مي كرد ، و شاعر پوك و بي محتوا مي دانست ، توان مقاومت در مقابل سيل مهيب خارجي را نداشت . استبداد رفت و به جاي آن محيطي پر هرج و مرج ، كه البته سرشار از آزادي هاست ، باز آمد . زيرا متاسفانه براي اين مردم اغلب آزادي در روزهايي به دست مي آيد كه دولت ضعيف و كشور در خطر است شاعر كه هنوز تجربة سالهاي ولنگار گذشته را فراموش نكرده ، وظيفة خود ميداند كه به صلاح مردم از نو سخن ساز كند . اما مراقب است كه حرمت آزادي ، يعني حفظ حقوق ديگران ، را به هموطنان ياد آور شود ، تا كار به جائي نرسد كه همچون دوران پيش از كودتاي رضاخان سردار سپه ، مردم از شر بي ساماني و بي امنيتي به قيادت اربابي قادر و قاهر رضايت دهند . از آن گذشته در شاعر ديگر آن سودا و شور نيست : ذوف اورا كشته اند ، دماغش را سوزانده اند ، پير شده و در مقابل نسل تازه أي كه ناگهان از سكون مرداب مانند به دل درياي طوفاني جهيده است احساس غريبگي ميكند .

نخستين سرودة مهم بهار ، در نيمه دوم سال 1320 قصيده أي است به نام صاحب الوطن كه مستقيماً به شاه جديد (محمد رضا شاه ) خطاب مي كند . به نظر بهار اين شاه جوان هنوز دچار آلودگي هاي قدرت نشده ، ذهن و ضميري زلال و بي آلايش دارد كه مي توان در آن برخي اصول مترقي مملكت داري را نقش كرد . شاعر بنابر آئين شعري اش ، نخست بار با كلمة وطن آغاز مي كند كه همچون آزادي يكي از دو كلمة مقدس اوست . حب الوطن من الايمان فرمودة پيغمبر است و بايد نصب العين پادشاه سرزمين پر افتخار ايران باشد .

اين قصيده مشفقانه و مجاب كننده ، مقدمه مراودة كوتاه مدتي بين شاعر و شاه جديدي مي گردد كه بهار به پاك دلي او اميد بسته است . سالي بعد شاعر در قصيدة يك بحث تاريخي جريان ملاقات ديگري را با شاه مي نگارد كه در آن شاه از شاعر پرسش هاي تاريخي مي كند و از جمله پيرامون تاريخ اشكانيان از او اطلاعاتي مي خواهد اما اين رابطه پايدار نمي ماند. آنچه بهار تفتين غرض ورزان و فرومايگان مي خواند از يك سو دل شاه را از او بري مي كند ، و از سويي ديگر همچنان كه شاعر بعدها يادآوري كرده ، شاه در محيطي بار آمده كه همواره بهار را به عنوان دشمن خاندان پهلوي مي شناختند . پس كراهت و بيگانگي او از شاعر ريشه دار است و فراموش نشدني . به هر حال بهار فعاليت هاي اجتماعي خود را از سر مي گيرد . از همان سال 1320 به نگارش تاريخ مختصر احزاب سياسي و چاپ آن در روزنامة مهر ايران مي پردازد . سال بعد بخشي از درس هاي سبك شناسي خود را به صورت كتاب در دو جلد به چاپ مي رساند . اين كتاب كه سومين و آخرين جلد آن در سال 1326 منتشر شد ، تنظيمي است از درس هايي كه بهار از سال 1316 در دورة دكتري زبان و ادبيات فارسي تقرير كرد . استاد ضمن تدريس تاريخ تطور و تحول نظم و نثر فارسي جاي خالي درس به عنوان سبك شناسي را دريافته بود . وزارت فرهنگ آن روزگار خود وي را مأمور نگارش اثري در اين باب كرد . شاعر مباحث را به طور شفاهي بيان مي كرد و دانشجويان از آن يادداشت بر مي داشتند . تا اين سال كه فرصتي پيش آمد و بهار آغاز به تنظيم و چاپ درسهايش به صورت كتاب كرد . جلد اول سبك شناسي به بررسي زبان هاي ايراني ، انواع خط و نمونه هاي شعر و نثر فارسي پيش از اسلام و قرون نخستين اسلامي مي پردازد . انواع مختلف ادبي را بر مي شمارد ويژگي هر دوران را دسته بندي و تعريف مي كند و از اين راه به شناخت مشخصات سبك هر دوران مي رسد . مي توان اين جلد را مقدمة كل اثر دانست . در دو جلد بعدي آثار متنوع نظم و نثر از دورة سامانيان تا آخر قاجاريه ، در قلمرو زبان فارسي يعني ايران و هند و آناتولي و ديگر جاها معرفي مي شود و بر اساس سنجش دگرگوني ها و تحولاتي كه در شيوه هاي نوشتن پديد آمده است به شناسايي سبك هاي اصلي و معروف ادب فارسي ، نظير سبك هاي خراساني ، عراقي ، هندي ، بازگشت و غيره مي رسد . سبك شناسي كه نخستين پژوهش ايرانيان در مسئله سبك به شمار مي آيد در كليت خود در مرحلة بر شمردن تفاوت هاي صوري آثار ادبي نظير واژه ها هنرهاي كلام و ويژه هاي دستوري مكثي طولاني كرده است .

شاعر كه بيشتر از نثر در زمينه نظم فعاليت مي كند ، در اسفند ماه سال 1321 انتشار روزنامة نوبهار را از سر مي گيرد . همزمان با روزنامه نگاري و فعاليت سياسي ، بهار به سال 1323 جلد اول تاريخ احزاب سياسي يا انقراض قاجاريه را كه قبلاً به شكل مقالات مسلسل به چاپ مي رساند با افزدون بخش هاي سلطنت احمد شاه ، كودتا و انقراض قاجاريه به پايان مي برد و به صورت كتاب منتشر مي كند . اين كتاب كه سرانجام تاريخ مختصر احزاب سياسي ايران نام گرفت ، بخش پاياني تاليفي است كه بخش آغازين آن سال ها پس از مرگ شاعر منتشر شد . تدوين نهايي كل اثر وسيله مهرداد بهار ، فرزند شاعر انجام پذيرفت و در سال 1363 به صورت كتاب كاملي به خوانندگان عرضه گرديد.

او كه تسلط استبدادي رضا شاه را به دليل توطئه و حمايت انگليسي ها مي داند اندكي پس از سقوط او در قصيدة صفحه أي از تاريخ ظلم انگليس را در ايران بدترين ظلم تاريخي و برتر از ستم نازي و تاتار بر مي شمارد . بعدها در قصيدة پيام به انگلستان و نيز قصيدة ناتمام نفرين به انگلستان كه نام آن به صراحت پيغامش را روشن مي كند ، بدون پرده پوشي عليه انگلستان موضع مي گيرد .

به تعبير روشن تر اگر بخواهيم از دوستي واقعي شوروي بهره مند شويم ، بايد ثروتمند و قوي باشيم . مفهوم مخالف اين نكته ، كه اگر مستغني و قادر نباشيم وضع ما با شوروي چه خواهد شد ، ماهرانه از سوي شاعر مسكوت گذاشته شده است . لابد اگر ما ضعيف باشيم گناه به گردن خومان است و الا بلعيدن ضعيف تر ها ماهيت اقوياست ، حتي اگر طرف قوي نظام ظاهراً خلقي شوروي باشد .

شاعر مي كوشد كه با حضور در صف دوستان شوروي ، نوعي جلب اعتماد كند كه توصيه هاي او به نفع كشورش در دل حريف كارگر باشد و به همين منظور در تيرماه سال 1324 رياست نخستين كنگره نويسندگان ايران را كه از طرف انجمن روابط فرهنگي ايران و شوروي در تهران برگزار شد به عهده مي گيرد . در خطابه گشايش كنگره مي گويد : رفقا به پيش برويد و قوم خود را به حق و عدالت و سعادتي كه در انتظار ايشان است رهبري كنيد.

در پايان آن حتي نسيم دلكشي را كه بر تهران مي وزد فيض شمال مي شناسد. شرح حالي نيز از بنيان گذار شوروي ، لنين ، تحرير و منتشر مي كند اما همة اين دوستي ها تا وقتي است كه صحبت تجزية ايران عزيز شاعر پيش نيامده باشد .

بهار در قطعة سنجر و امير معزي به دشمني شاه جديد با خود پرداخته و خبر مي دهد كه شاه روزنامه نگاران وابسته به دربار را برگماشته است تا در مطبوعات او را تقبيح كنند و هجا بگويند و اين تنها پاداش عطوفت و دلسوزي شاعر براي شاه جديد بوده است :

چون شاه پير از اين عرصه رفت در حق من

جفاي شاه جوان هم نكرد تغييري

در پايان سال 1325 نخستين بانگ رحيل به گوش شاعر رسيد . بهار بيمار بود . بيماري سل ، كه در زندان هاي دلهره انگيز و در ايام دق مرگي و انزوا در او ريشه دوانده بود ، اينك نخستين علائم خود را آشكار مي كرد . شاعر به سرعت كارهاي نيمه تمامش را به پايان مي برد و از جمله جلد سوم كتاب سبك شناسي را به چاپ رساند ، آنگاه از همة مشاغل استعفا مي دهد و به توصية پزشكان براي معالجه راهي كشور سويس مي گردد . يك سال و اندي در آسايشگاهي در دهكدة لزن سويس به درمان مي پردازد . موضوع شعرهايش در اين مدت گاه حسرت لحظات خوش زندگي خصوصي اش در تهران و اغلب درد دلتنگي وطن است كه الهام بخش آفرينش يكي از درخشانترين اشعار ملي او به نام لزينه گرديد .

هنگامي كه در ارديبهشت ماه سال 1328 از سويس به تهران بازگشت درست دو سال تا پايان زندگي پر فراز و نشيبش مهلت داشت . اين دو سال را بهار اغلب در بستر بيماري مي گذراند ، حال آنكه از دوران هاي پر جوش و خروش زندگي معاصر مردم ايران است . شاعر كه از همه چيز خسته و بيزار شده ، قلمش را از قضاوت پيرامون امور باز مي دارد . با اين حال به عنوان برجسته ترين شخصيت ادبي روز از او توقع ها دارند . هر گروه مي كوشد او را به شكلي به خود منتسب كند . دولت از او مي خواهد كه در مواقع و مراسم خاص نظير جشن استقلال هند و پاكستان ، شركت كند ، يا دست كم پيام منظوم بنويسد ، و جوانان چپ گراي وابسته به حزب توده بر آن سرند كه با استناد به گرايش هاي عدالت خواهانه اش چنين وانمود كنند كه او با آنها همدل است و هر روز تقاضايي دارند كه با ملاحظه علقه هاي بشري شاعر مطرح مي شود و بدين گونه مرد بيمار ، كه از سود و زيان اين جهان گذشته با حسن نيت رياست « جمعيت ايراني هواداران صلح » وابسته به حزب توده را مي پذيرد و آخرين قصيدة معروفش به نام جغد جنگ كه در آن بر اساس اخلاق انساني اش جنگ را محكوم كرده بود ، در انجمن نام برده قرائت مي شود.

« يك صفحه از تاريخ » با خرده گيري از مجلس چهاردهم آغاز مي شود . ماندن قواي روس در آذربايجان ، روي كار آمدن پيشه وري در آن استان با حمايت حزب توده بي ثمر ماندن مذاكرات تهران و مسكو ، جنگ با شورشيان بارزاني ، طرح و ترفندهاي قوام و سرانجام شكست و فرار تجزيه طلبان در آذربايجان و كردستان ، سپس سقوط كابينة قوام ، تسلط جناح مرتجع طرفدار انگليس در دولت ، سوء قصد به شاه ، واكنش دربار و سركوب آزادي هاي اجتماعي و …

سه سال پس از فيصلة ماجراي پيشه وري در آذربايجان شاعر آن را به بوتة نقد كشيده و چنان صريح و خشمگين داوري كرده كه جاي هيچ گونه شبهه أي باقي نمي گذارد . طبعاً مي دانيم كه بهار جبهة حزبي مشخصي ندارد . ملاك او ، مثل بيشتر شعرهايش وجداني است كه از سرچشمه هاي قوم گرايي سيراب مي شود . در آغاز قصيده مي گويد :

جرم خورشيد چو از حوت به برج بره شد

مجلس چهاردهم ملعبه و مسخره شد

آذر آبادان شد جايگاه لشكر روس

دستة پيشه وري صاحب فري فره شد

در آخرين روزهاي سال 1329 بهار شعري مي سرايد كه مي توان آن را غزل خداحافظي خواند . به اندازة دردهاي بيماري سل ، از زخم زبان حسودان رنجور است . با اين كه خاموشي گزيده و زبان در كام كشيده ، تا در شمار فراموش شدگان و مردگان درآيد ، بازهم محيط دون پرور در پي آزار اوست . اين است حسب حال شاعر كه به آرزوي راحت ابدي مي انجامد :

خامشي جستم كه حاسد مرده پندارد مرا

وز سر رشك و حسد كمتر بيازارد مرا

نوروز سال 1330 فرا مي رسد ، بيماري بهبودي موقت يافته است ، آخرين زبانه هاي سركش چراغي كه محكوم به خاموشي است . خانواده اش رخت نو بر او مي پوشانند و شاعر را به باغچة عزيز حياط خانه اش مي برند . نزديك سي سال است كه او در اين باغچه با گل هاي نازپرورده اش راز و نياز كرده ، روزي را به ياد مي آورد كه گلي چيد و به گيسوي محبوب زد ، محبوب نيز گلي زيب سينة شاعر كرد ، سحرگاهي كه او را از خانه ربودند و از تماشاي گل هاي نو شكفته محروم كردند ، انجمن ها و مهماني ها و آن روز كه بهار كبوترانش را بر فراز بام منزل به پرواز آورد و در همين حياط شعر «سرود كبوتر» را براي دوستانش با صداي بلند و آهنگ مخصوص خواند . شاعر مي داند كه اين آخرين روزهاي اوست ، در خانه أي كه به زمان ما هيولاي عمارتي بلند بر پرهيب يادماندني آن قد افراشته است .

در آخرين روزهاي پيش از مرگ به چه مي انديشيد ؟ به عشق هاي گذراي جواني ؟ به مبارزه ها و زندان ها ؟ به لطف و مهرباني همسر و فرزندان ؟ به ميراث هنري اش ، يا به سرگذشت كشورش ؟ يا به سئوال و جواب جهان ديگر ، كه شاعر با انديشه بدان اين اواخر خود را در محكمه أي خيالي مجسم كرده بود ؟ اما شايد تنها آن غروب دور دست را مي ديد كه او و جهان هر دو جوان بودند. زير چناري كهن بر فرش سبزه انجمني داشتند ، و در نخستين آزمون شاعري اش ، حاضران چهار واژه را از چهار چيز كه در مجلس بود ـ برگزيدند و به او تكليف كردند كه از آن ها يك رباعي بسازد ، چهار واژه كه اكنون در تاريكي هاي مغزش با نوري خيره كننده فروزان شده اند : تسبيح ، چراغ ، نمك ، چنار  در بيرون خانه ، آواي ملتي كه مبارزه براي ملي شدن نفت را آغاز مي كرد ، نويد فصل تازه أي مي داد .

ساعت 8 صبح اول ارديبهشت ماه سال 1330 ، در طلوع ماه محبوبي كه نامش شعرهاي بهار را عطرآگين كرده است ، خاكستر گرم شاعر آخرين دم هاي خويش را بر مي آورد . بهار در بهار مي ميرد و ميراثش براي كشوري كه دوست مي داشت باقي مي ماند .

ارزيابي

در سياحتي كه همراه با شاعر در جهان فكري اش كرديم ، كم و بيش با ارزش هاي ادبي و انساني او آشنا شديم . اين فصل را با جمع بندي مباحث به ويژه در مورد شعرش به پايان مي بريم .

ديديم كه اين كوشندة فرهنگ و هنر و سياست ، زندگي پرفراز و نشيبي داشت . با درگيري و اعتكاف با هجوم و عقب نشيني با فرياد و سكوت دوران هاي پر مخاطره را از سر گذراند . آرمان هايش را فراموش نكرد و روح مرام و اصول ايدئولوژي خود را كه ايرانيت بود در آثارش چنين توضيح داد : مجموعه أي از خاطره ها و ارزش هاي تاريخي و ملي و آنچه روح ديانت است . از آن جمله روح اسلام كه ايماني به مبدائي عادلانه و انصاف اجتماعي و پرورش سرشت انساني است . شاعر براي پاسداري چنين مجموعه أي در عصر جديد ، ارادة ملي را به عنوان منبع حكومت مردم تجويز كرد . تركيبي متوازن از اين ارزش ها شايسته ترين سرنوشتي بود كه او براي سرزميني كه عاشقانه دوست مي داشت مي پسنديد . اما در مورد بهار شاعر ارزيابي مي تواند از چند نظرگاه صورت گيرد . جمهور ناقدان ملك الشعراي بهار را آخرين استاد بزرگ شعر كهن فارسي مي دانند . هرچند بهار در مقاله أي كه به سال 1326 نوشته ، خود را جزو «شعراي متجدد كه سبك قديم را هم حفظ كرده اند» و در زمرة دهخدا ، فروزانفر ، همايي ، خانلري ، رعدي و معيري نام مي برد ، امروزه پس از گذشت سال ها تنها خانلري را مشمول اين گروه بندي مي دانيم ، در اثر برخي از نامبردگان چيز متجددي نيافته ايم و بهار را شاعري كلاسيك و متمايل به تجدد مي شناسيم .

شاعري بهار اساساً در وفاداري به مكتب شعر خراسان مي شكفت و مي باليد . از همين رو بيشترين و بهترين آثارش را در ميان قصايدش سراغ مي گيريم . او شماري از مشهورترين قصائد تاريخ ادبيات فارسي را استقبال كرده است . به علاوه در او «نوستالژي» كامل كردن بيت هاي بجامانده از چكامه هاي گمشده هست و استاد در اين عرصه توجه ويژه أي به رودكي و لبيبي دارد . دربارة مقام خود به مفاخره بر مي خيزد و چنين قضاوت مي كند :

هفت صد سال است كايران شاعري چون من نديد

وين سخن ورد زبان مردم ايران بود

از پس سعدي و حافظ كز جلال معنوي

پاية ايوان شان بر تارك كيوان بود

داوري شاعر چندان از انصاف دور نيست و به شرط آن كه شاعري را تنها سخنوري و سخن ورزي بدانيم بهار از اركان اصلي شعر فارسي خواهد بود . كافي است به همان چكامة رستم نامه بنگريم . بهار بيش از يكصد بيت شعر با رديف رستم ساخته است و بدون هيچگونه عسرت و تكلفي . معلومات گستردة بهار در زبان و ادب فارسي او را برانگيخت كه به مثابة سخن سرايي چيره دست ، در انواع بيان يك مضمون طبع آزمايي كند، به راحتي حرف بزند و بتواند هر حرف را به چندگونه جامة نظم بپوشاند . اين تسلط حرفه أي در مواردي او را از شكل الهامي زبان كه تقريباً همچون شكل شعر خيام و حافظ نسبت به هر مضمون يكه و يگانه است دور كرد . هرجا كه غليان احساسات ، رنج و عصبيت ، مهار قلم نكته سنج و صنعت آفرين را از دست شاعر مي ربايد ، او به سفر روحاني ، استغراق در غيب و كشف دنياهاي ناشناخته رفته و تحفه هايي نفيس به ارمغان آورده است . جذاب ترين اشعار بهار مخلوق از خود بيخود شدن هاي اوست .

اما مي دانيم كه بهار گرايش معتدلي نيز به شعر نو داشت . در 1309 هنگامي كه گويي از تعبدات قالب هاي قديم دلزده مي شد ، به خود چنين توصيه مي كرد :

بهارا همتي جو اختلاطي كن به شعر نو

كه رنجيدم ز شعر انوري و عرفي و جامي

"شعرنو" بهار همان طور كه اشاره كرده ايم ، محصول گرايشي است معتدل و معمولاً به شكل دو بيتي هاي به هم پيوسته أي در مي آيد كه مصرع هايش يك در ميان هم قافيه هستند . معروف ترين و بهترين آثار بهار در اين زمينه ، شعرهاي سرود كبوتر و مرغ شباهنگ است . شاعر يك بار ديگر تاريخ ايران را به ياد مي آورد . همچون نمازي ، همچون اداي آئيني مقدس ، همه چيز تكراري ، اما ريشه دار و جدي است . ابتدا به مقدمة قصيده نگاه مي كنيم . توصيف بالاآمدن مه در درة لزن . منظره أي كه پيرمرد بي حوصله و اوقات تلخ از پنجره مي ديده است :

مه كرد مسخر دره و كوه لزن را

پر كرد ز سيماب روان دشت و چمن را

گيتي به غبار دمه و ميغ نهان گشت

گفتي كه برفتند به جاروب لزن را

مي بينيم كه هدف مقدمه ، صحنه آرايي است تا زمينه رواني براي ورود عناصر اصلي به ميدان آماده شود . بيت ها از آغاز ، چون جويبارهاي تك افتاده ، هر يك از گوشه أي به راه مي افتند . آنگاه با رسيدن كلمه "ايران" يك كلمة رمز است كه سكوتي هشيارانه پديد مي آورد . اما فقط يك لحظه ، تا شعر با همة انرژي محبوسش منفجر شود .

بگذاريد اين پيرمرد دوست داشتني را در بالاي كوهستان سويس ترك كنيم . در آخرين باري كه او نيايش متبرك خود را به نيكي و پيروزي برگزار كرده است . زيرا هربار كه او سرزمين اهورا را ستوده ، اهورا نيز به او سخن ايزدان بخشيده است. آري بهار سه سال ديگر هم زيست و در ضمن آثار معدودي كه پديد آورد برخي قصايد بلند مرتبه ديده مي شود . اما آن سروده ها ، با همه زيبايي لفظ و استحكام سبك ـ كه در مرتبة هنري گوينده امري بديهي است ـ در نوع اثر محمد تقي ملك الشعراي بهار خراساني جا نمي گيرد . زيرا در توازي مفاهيم وطن و آزادي است كه اثر او نوعيت يافته است . پيرمرد را به سينه مجروح و دل خونين كه نور عشق روشنش كرده بر بلنداي كوهستان باقي مي گذاريم و دعاي او را با او و براي او مي خوانيم . آخرين بيت قصيده اش ، قصيدة زندگي اش را :

يارب تو نگهبان دل اهل وطن باش

كاميد بديشان بود ايران كهن را 

محمدحسین شهریار

سید محمدحسین بهجت تبریزی (۱۲۸۵ - ۲۷ شهریور ۱۳۶۷) متخلص به شهریار (قبل از آن بهجت) شاعر ایرانی بود که شعرهایی به زبان‌های فارسی و ترکی آذربایجانی دارد. از شعرهای معروف او می‌توان به «علی ای همای رحمت» و «آمدی جانم به قربانت» به فارسی و «حیدر بابایه سلام» (به معنی سلام بر حیدربابا) به ترکی آذربایجانی اشاره کرد. روز وفات این شاعر در ایران روز ملی شعر نام‌گذاری شده‌است.^[۱]

زندگی

شهریار در جوانی

شهریار به سال ۱۲۸۵ درتبریز متولد شد.دوران طفولیت خود را در روستای مادری قیش قورشاق و روستای پدری خشکناب در بخش قره‌چمن آذربایجان ایران سپری نمود. پدرش حاج میر آقا خشکنابی نام داشت که در تبریز وکیل بود. پس از پایان سیکل اول متوسطه در تبریز در سال ۱۳۰۰ برای ادامهٔ تحصیل از تبریز به تهران رفت و در مدرسهٔ دارالفنون (تا ۱۳۰۳) و پس از آن در رشتهٔ پزشکی ادامهٔ تحصیل داد. حدود شش ماه پیش از گرفتن مدرک دکتری «به علل عشقی و ناراحتی خیال و پیش‌آمدهای دیگر» ترک تحصیل کرد (زاهدی ۱۳۳۷، ص ۵۹). پس از سفری چهارساله به خراسان برای کار در ادارهٔ ثبت اسناد مشهد و نیشابور، شهریار به تهران بازگشت. در سال ۱۳۱۳ و زمانی که شهریار در خراسان بود پدرش حاج میرآقا خشکنابی فوت می‌کند. و به سال ۱۳۱۵ در بانک کشاورزی استخدام و پس از مدتی به تبریز منتقل شد. بعدها دانشگاه تبریز وی را یکی از پاسداران شعر و ادب میهن خواند و عنوان دکترای افتخاری دانشکده ادبیات تبریز را نیز به وی اعطا نمود

در سال‌های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۰ اثر مشهور خود حیدر بابایه سلام را می‌سراید. گفته می‌شود گه منظومه "حیدرباباً در شوروی به ۹۰ درصد زبان‌های جمهوری‌های آن ترجمه و منتشر شده‌است.

در تیر ماه ۱۳۳۱ مادرش درمی‌گذرد. در مرداد ماه ۱۳۳۲ به تبریز آمده و با یکی از بستگان خود به نام خانم عزیزه عمید خالقی ازدواج می‌کند که حاصل این ازدواج سه فرزند، دو دختر به نام‌های شهرزاد و مریم و یک پسر به نام هادی هستند.

شهریار پس از انقلاب ۱۳۵۷، شعرهایی در مدح نظام جمهوری اسلامی و مسئولین آن، از جمله روح الله خمینی و سید علی خامنه‌ای و نیز اکبر هاشمی رفسنجانی (انتشار پس از مرگ شهریار)سرود.

شهریار در روزهای آخر عمر به دلیل بیماری در بیمارستان مهر تهران بستری شد و پس از مرگ در ۱۳۶۷، بنا به وصیت خود در مقبرةالشعرا در تبریز دفن شد.

عشق و شعر

گفته می‌شود، شهریار سال آخر رشته پزشکی بود که عاشق دختری شد.^{[نیازمند منبع]} پس از مدتی خواستگاری نیز از سوی دربار برای دختر پیدا می‌شود. گویا خانواده دختر با توجه به وضع مالی محمدحسین تصمیم می‌گیرند که دختر خود را به خواستگار مرفه‌تر بدهند. این شکست عشقی بر شهریار بسیار گران آمد و با این که فقط یک سال به پایان دوره ۷ ساله رشته پزشکی مانده بود ترک تحصیل کرد. غم عشق حتی باعث مریضی و بستری شدن وی در بیمارستان می‌شود. ماجرای بیماری شهریار به گوش دختر می‌رسد و همراه شوهرش به عیادت محمد در بیمارستان می‌رود. شهریار پس از این دیدار در بیمارستان شعری را که دو بیت آن در زیر آمده‌است، در بستر می‌سراید. این شعر بعد‌ها با صدای غلامحسین بنان به صورت آواز خوانده شد.

• آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا
• بی وفا حالا که من افتاده‌ام از پا چرا...
• نازنینا ما به ناز تو جوانی داده‌ایم
• دیگر اکنون با جوانان ناز کن با ما چرا

شهریار بعد از این شکست عشقی که منجر به ترک تحصیل وی می‌شود به صورت جدی به شعر روی می‌آورد و منظومه‌های زیادی را می‌سراید. وی اولین دفتر شعر خود را در سال ۱۳۰۸ با مقدمه ملک‌الشعرای بهار، سعید نفیسی و پژمان بختیاری منتشر کرد. بسیاری از اشعار او به فارسی و ترکی آذربایجانی، جز آثار ماندگار این زبان‌هاست. منظومه حیدربابایه سلام، سروده شده به سال ۱۳۳۳، از مهم‌ترین آثار ادبی ترکی آذربایجانی شناخته می‌شود.

شعرها و کتاب‌ها

• حیدر بابایه سلام، شعر ترکی
• کلیات محمد حسین شهریار، مجموعه اشعار به زبان فارسی

منابع

1.      ↑http://server30.irna.com/01/news/view/line-10/8506266611104607.htm

• زاهدی، لطف‌الله، «بیوگرافی استاد شهریار»، ۱۳۳۷، مندرج در دیوان شهریار، جلد اول، چاپ دهم، تهران: انتشارات نگاه و تبریز: انتشارات زرین، صص ۵۱ تا ۶۸.
• زهری، علی، «به جای مقدمه»، مندرج در دیوان شهریار، جلد اول، چاپ دهم، تهران: انتشارات نگاه و تبریز: انتشارات زرین، صص ۳۷ تا ۴۰.
• مرتضوی، منوچهر، «مقدمه»، تیر ۱۳۴۷، مندرج در دیوان شهریار، جلد اول، چاپ دهم، تهران: انتشارات نگاه و تبریز: انتشارات زرین، صص ۲۳ تا ۳۲.

بـيو گـرافـي استاد شهـريار  

به قـلم جـناب آقاي زاهـدي دوست استاد

اصولاً شرح حال و خاطرات زندگي شهـريار در خلال اشعـارش خوانده مي شود و هـر نوع تـفسير و تعـبـيـري کـه در آن اشعـار بـشود به افسانه زندگي او نزديک است و حقـيـقـتاً حيف است که آن خاطرات از پـرده رؤيا و افسانه خارج شود. 

گو اينکه اگـر شأن نزول و عـلت پـيـدايش هـر يک از اشعـار شهـريار نوشـته شود در نظر خيلي از مردم ارزش هـر قـطعـه شايد ده برابر بالا برود، ولي با وجود اين دلالت شعـر را نـبايد محـدود کرد.

شهـريار يک عشق اولي آتـشين دارد که خود آن را عشق مجاز ناميده. در اين کوره است که شهـريار گـداخـته و تصـويه مي شود. غالـب غـزلهـاي سوزناک او، که به ذائـقـه عـمـوم خوش آيـنـد است، يادگـار اين دوره است. اين عـشـق مـجاز اسـت کـه در قـصـيـده ( زفاف شاعر ) کـه شب عـروسي معـشوقه هـم هـست، با يک قوس صعـودي اوج گـرفـتـه، به عـشق عـرفاني و الهـي تـبديل مي شود. ولي به قـول خودش مـدتي اين عـشق مجاز به حال سکـرات بوده و حسن طبـيـعـت هـم مـدتهـا به هـمان صورت اولي براي او تجـلي کرده و شهـريار هـم با زبان اولي با او صحـبت کرده است. 

بعـد از عـشق اولي، شهـريار با هـمان دل سوخـته و دم آتـشين به تمام مظاهـر طبـيعـت عـشق مي ورزيده و مي توان گـفت که در اين مراحل مثـل مولانا، که شمس تـبريزي و صلاح الدين و حسام الدين را مظهـر حسن ازل قـرار داده، با دوستـان با ذوق و هـنرمـنـد خود نـرد عـشق مي بازد. بـيـشتر هـمين دوستان هـستـند که مخاطب شعـر و انگـيزهًَ احساسات او واقع مي شوند. از دوستان شهـريار مي تـوان مرحوم شهـيار، مرحوم استاد صبا، استاد نـيما، فـيروزکوهـي، تـفـضـلي، سايه و نگـارنده و چـند نـفر ديگـر را اسم بـرد. 

شرح عـشق طولاني و آتـشين شهـريار در غـزلهـاي ماه سفر کرده، توشهً سفـر، پـروانه در آتـش، غـوغاي غـروب و بوي پـيراهـن مشـروح است و زمان سخـتي آن عـشق در قـصيده پـرتـو پـايـنده بـيان شده است و غـزلهـاي يار قـديم، خـمار شـباب، ناله ناکامي، شاهـد پـنداري، شکـرين پـسته خاموش، تـوبـمان و دگـران و نالـه نوميـدي و غـروب نـيـشابور حالات شاعـر را در جـريان مخـتـلف آن عـشق حکـايت مي کـند و غـزلهـا يا اشعـار ديگـري شهـريار در ديوان خود از خاطرات آن عـشق دارد از قـبـيل حالا چـرا، دستم به دامانـت و غـيره که مطالعـهً آنهـا به خوانندگـان عـزيز نـشاط مي دهـد.

عـشقهـاي عارفانه شهـريار را مي توان در خلال غـزلهـاي انتـظار، جمع و تـفريق، وحشي شکـار، يوسف گـمگـشته، مسافرهـمدان، حراج عـشق، ساز صبا، و ناي شـبان و اشگ مريم، دو مرغ بـهـشتي و غـزلهـاي ملال محـبت، نسخه جادو، شاعـر افسانه و خيلي آثـار ديگـر مشاهـده کرد.  براي آن که سينماي عـشقي شهـريار را تـماشا کـنيد، کافي است که فـيلمهاي عـشقي او را که از دل پاک او تـراوش کرده در صفحات ديوان بـيابـيد و جلوي نور دقـيق چـشم و روشـني دل بگـذاريـد هـرچـه ملاحـضه کرديد هـمان است که شهـريار مي خواسته است. زبان شعـر شهـريار خـيلي ساده است. 

محـروميت و ناکامي هاي شهـريار در غـزلهـاي گوهـر فروش، ناکامي ها، جرس کاروان، ناله روح، مثـنوي شعـر، حکـمت، زفاف شاعـر و سرنوشت عـشق به زبان شهـريار بـيان شده است و محـتاج به بـيان من نـيست.

خيلي از خاطرات تـلخ و شيروين شهـريار از کودکي تا امروز در هـذيان دل، حيدر بابا، موميايي و افسانهً شب به نـظر مي رسد و با مطالعـه آنهـاخاطرات مزبور مشاهـده مي شود. 

شهـريار روشن بـين است و از اول زندگي به وسيله رویأ هـدايت مي شده است. دو خواب او که در بچـگي و اوايل جـواني ديده، معـروف است و ديگـران هـم نوشته اند.

اولي خوابي است که در سيزده سالگي موقعـي که با قـافله از تـبريز به سوي تهـران حرکت کرده بود، در اولين منزل بـين راه - قـريه باسمنج - ديده است؛ و شرح آن اين است که شهـريار در خواب مي بـيـند که بر روي قـلل کوهـها طبل بزرگي را مي کوبـند و صداي آن طبل در اطراف و جـوانب مي پـيچـد و به قدري صداي آن رعـد آساست که خودش نـيز وحشت مي کـند. اين خواب شهـريار را مي توان به شهـرتي که پـيدا کرده و بعـدها هـم بـيشتر خواهـد شد تعـبـير کرد. 

خواب دوم را شهـريار در 19 سالگـي مي بـيـند، و آن زماني است که عـشق اولي شهـريار دوران آخري خود را طي مي کـند و شرح خواب مجملا آن است که شهـريار مـشاهـده مي کـند در استـخر بهـجت آباد ( قـريه يي واقع در شمال تهـران که سابقاً آباد و با صفا و محـل گـردش اهـالي تهـران بود و در حال حاضر جزو شهـر شده است) با معـشوقعهً خود مشغـول شـنا است و غـفلتاً معـشوقه را مي بـيـند که به زير آب مي رود، و شهـريار هـم بدنبال او به زير آب رفـته، هـر چـه جسـتجو مي کـند، اثـري از معـشوقه نمي يابد؛ و در قعـر استخر سنگي به دست شهـريار مي افـتد که چـون روي آب مي آيد ملاحضه مي کـند که آن سنگ، گوهـر درخشاني است که دنـيا را چـون آفتاب روشن مي کند و مي شنود که از اطراف مي گويند گوهـر شب چـراغ را يافته است. اين خواب شهـريار هـم بـدين گـونه تعـبـير شد که معـشوقـه در مـدت نـزديکي از کف شهـريار رفت و در منظومهً ( زفاف شاعر ) شرح آن به زبان شهـريار به شعـر گـفـته شده است و در هـمان بهـجت آباد تحـول عـارفانه اي براي شهـريار دست مي دهـد که گـوهـر عـشق و عـرفان معـنوي را در نـتـيجه آن تحـول مي يابد.  

شعـر خواندن شهـريار طرز مخصوصي دارد - در موقع خواندن اشعـار قافـيه و ژست و آهـنگ صدا هـمراه موضوعـات تـغـيـير مي کـند و در مـواقـع حسـاس شعـري بغـض گـلوي او را گـرفـته و چـشـمانـش پـر از اشک مي شود و شـنونده را کاملا منـقـلب مـي کـند. 

شهـريار در موقعـي که شعـر مي گـويد به قـدري در تـخـيل و انديشه آن حالت فرو مي رود که از موقعـيت و جا و حال خود بي خـبر مي شود.  شرح زير نمونهً يکي از آن حالات است که نگـارنـده مشاهـده کرده است:  

هـنـگـامي که شهـريار با هـيچ کـس معـاشرت نمي کرد و در را به روي آشنا و بـيگـانه بـسته و در اطاقـش تـنـها به تخـيلات شاعـرانه خود سرگـرم بود، روزي سر زده بر او وارد شدم، ديـدم چـشـمهـا را بـسـته و دسـتـهـا را روي سر گـذارده و با حـالـتي آشـفـته مرتـباً به حـضرت عـلي عـليه السلام مـتوسل مي شود. او را تـکاني دادم و پـرسيدم اين چـه حال است که داري؟ شهـريار نفـسي عـميـق کشيده، با اضهـار قـدرداني گـفت مرا از غرق شدن و خـفگـي نجات دادي. گـفـتم مگـر ديوانه شده اي؟ انسان که در توي اطاق خشک و بي آب و غـرق و خفـه نمي شود. شهـريار کاغـذي را از جـلوي خود برداشتـه به دست من داد.  ديدم اشعـاري سروده است که جـزو افسانهً شب به نام سـنفوني دريا ملاحضه مي کـنـيد. 

شهـريار بجـز الهـام شعـر نمي گويد. اغـلب اتـفاق مي افـتد که مـدتـهـا مي گـذرد، و هـر چـه سعـي مي کـند حتي يک بـيت شعـر هـم نمي تـواند بگـويد.  ولي اتـفاق افـتاده که در يک شب که موهـبت الهـي به او روي آورده، اثـر زيـبا و مفصلي ساخته است. هـمين شاهـکار تخـت جـمشيد، کـه يکي از بزرگـترين آثار شهـريار است و با اينکه در حدود چـهـارصد بـيت شعـر است در دو سه جـلسه ساخـته و پـرداخـته شده است.

شهـريار داراي تـوکـلي غـيرقـابل وصف است، و اين حالت را من در او از بدو آشـنايي ديـده ام.  در آن موقع که بعـلت بحـرانهـاي عـشق از درس و مـدرسه (کـلاس آخر طب) هـم صرف نظر کرده و خرج تحـصيلي او بعـلت نارضايتي، از طرف پـدرش قـطع شده بود، گـاه مي شد که شهـريار خـيلي سخت در مضيقه قرار مي گـرفت. به من مي گـفت که امروز بايد خرج ما برسد و راهي را قـبلا تعـيـيـن مي کرد. در آن راه که مي رفـتـيم، به انـتهـاي آن نرسيده وجه خرج چـند روز شاعـر با مراجـعـهً يک يا دو ارباب رجوع مي رسيد.  با آنکه سالهـا است از آن ايام مي گـذرد، هـنوز من در حيرت آن پـيش آمدها هـستم. قابل توجه آن بود که ارباب رجوع براي کارهاي مخـتـلف به شهـريار مـراجـعـه مي کردند که گـاهـي به هـنر و حـرفـهً او هـيچ ارتـباطي نـداشت - شخـصي مراجـعـه مي کرد و براي سنگ قـبر پـدرش شعـري مي خواست يا ديگـري مراجـعـه مي کرد و براي امـر طـبي و عـيادت مـريض از شهـريار استـمداد مي جـست، از اينـهـا مهـمـتر مراجـعـهً اشخـاص براي گـرفـتن دعـا بود. 

خـدا شـناسي و معـرفـت شهـريار به خـدا و ديـن در غـزلهـاي جـلوه جانانه، مناجات، درس محـبت، ابـديـت، بال هـمت و عـشق، درکـوي حـيرت، قـصيده تـوحـيد ،راز و نـياز و شب و عـلي مـندرج است. 

عـلاقـه به آب و خـاک وطن را شهـريار در غـزل عيد خون و قصايد مهـمان شهـريور، آذربايـجان، شـيون شهـريور و بالاخره مثـنوي تخـت جـمشـيد به زبان شعـر بـيان کرده است.  الـبـته با مطالعه اين آثـار به مـيزان وطن پـرستي و ايمان عـميـقـي که شهـريار به آب و خاک ايران و آرزوي تـرقـي و تـعـالي آن دارد پـي بـرده مي شود. 

تـلخ ترين خاطره اي که از شهـريار دارم، مرگ مادرش است که در روز 31 تـيرماه 1331 اتـفاق افـتاد - هـمان روز در اداره به اين جانب مراجعـه کرد و با تاثـر فوق العـاده خـبر شوم را اطلاع داد - به اتـفاق به بـيمارستان هـزار تخـتخوابي مراجـعـه کرده و نعـش مادرش را تحـويل گـرفـته به قـم برده و به خاک سپـرديم.  حـالـتي که از آن مـرگ به شهـريار دست داده در منظومه اي واي مادرم نشان داده مي شود. تا آنجا که مي گويد:

مي آمديم و کـله من گيج و منگ بود

انگـار جـيوه در دل من آب مي کـنند

پـيـچـيده صحـنه هاي زمين و زمان به هـم

خاموش و خوفـناک هـمه مي گـريختـند

مي گـشت آسمان که بـکوبد به مغـز من

دنيا به پـيش چـشم گـنهـکار من سياه

يک ناله ضعـيف هـم از پـي دوان دوان

مي آمد و به گـوش من آهـسته  مي خليـد: 

تـنـهـا شـدي پـسـر! 

شيرين ترين خاطره براي شهـريار اين روزها دست مي دهـد و آن وقـتي است که با دخـتر سه ساله اش شهـرزاد مشغـول و سرگـرم ا ست. 

شهـريار در مقابل بچـه کوچک مخـصوصاً که زيـبا و خوش بـيان باشد، بي اندازه حساس است؛ خوشبختانه شهـرزادش اين روزها همان حالت را دارد که براي شهـريا 51 ساله نعـمت غـير مترقبه اي است، موقعي که شهـرزاد با لهـجـه آذربايجاني شعـر و تصـنيف فارسي مي خواند، شهـريار نمي تواند کـثـرت خوشحالي و شادي خود را مخفي بدارد.

شهـريار نامش سيد محـمـد حسين بهـجـت تـبـريـزي است. در اويل شاعـري (بهـجـت) تخـلص مي کرد و بعـداً دوباره با فال حافظ تخـلص خواست که دو بـيت زير شاهـد از ديوان حافظ آمد و خواجه تخـلص او را ( شهـريار ) تعـيـيـن کرد:

که چرخ سکه دولت به نام شهـرياران زد

روم به شهـر خود  و شهـريار خود باشم

و شاعـر ما بهـجت را به شهـريار تـبـديل کرد و به هـمان نام هـم معـروف شد - تاريخ تـولـدش 1285 خورشيدي و نام پـدرش حاجي ميرآقا خشگـنابي است که از سادات خشگـناب (قـريه نزديک قره چـمن) و از وکـلاي مبرز دادگـستـري تـبـريز و مردي فاضل و خوش محاوره و از خوش نويسان دوره خود و با ايمان و کريم الطبع بوده است و در سال 1313 مرحوم و در قـم مـدفون شد. 

شهـريار تحـصـيلات خود را در مدرسه متحده و فيوضات و متوسطه تـبـريز و دارالفـنون تهـران خوانده و تا کـلاس آخر مـدرسهً طب تحـصيل کرده است و در چـند مريض خانه هـم مدارج اکسترني و انترني را گـذرانده است ولي د رسال آخر به عـلل عـشقي و ناراحـتي خيال و پـيش آمدهاي ديگر از ادامه تحـصيل محروم شده است و با وجود مجاهـدتهـايي که بعـداً توسط دوستانش به منظور تعـقـيب و تکـميل اين يک سال تحصيل شد، معـهـذا شهـريار رغـبتي نشان نداد و ناچار شد که وارد خـدمت دولتي بـشود؛ چـنـد سالي در اداره ثـبت اسناد نيشابور و مشهـد خـدمت کرد و در سال 1315 به بانک کـشاورزي تهـران داخل شد و تا کـنون هـم در آن دستگـاه خدمت مي کند.

شهـرت شهـريار تـقـريـباً بي سابقه است، تمام کشورهاي فارسي زبان و ترک زبان، بلکه هـر جا که ترجـمه يک قـطعـه او رفته باشد، هـنر او را مي سـتايـند. منظومه (حـيـدر بابا) نـه تـنـهـا تا کوره ده هاي آذربايجان، بلکه به ترکـيه و قـفـقاز هـم رفـته و در ترکـيه و جـمهـوري آذربايجان چـنـدين بار چاپ شده است، بدون استـثـنا ممکن نيست ترک زباني منظومه حـيـدربابا را بشنود و منـقـلب نـشود. 

شهـريار در تـبـريز با يکي از بـستگـانش ازدواج کرده، که ثـمره اين وصلت دخـتري سه ساله به نام شهـرزاد و دخـتري پـنج ماهـه بـه نام مريم است. 

شهـريار غـير از اين شرح حال ظاهـري که نوشته شد؛ شرح حال مرموز و اسرار آميزي هـم دارد که نويسنده بـيوگـرافي را در امر مشکـلي قـرار مي دهـد.  نگـارنـده در اين مورد ناچار بطور خلاصه و سربـسته نکـاتي از آن احوال را شرح دهـم تا اگـر صلاح و مقـدور شد بعـدها مفـصل بـيان شود:

شهـريار در سالهـاي 1307 تا 1309 در مجالس احضار ارواح که توسط مرحوم دکـتر ثـقـفي تـشکـيل مي شد شرکت مي کـرد. شرح آن مجالس سابـقـاً در جرايد و مجلات چاپ شده است؛ شهـريار در آن مجالس کـشفـيات زيادي کرده است و آن کـشـفـيات او را به سير و سلوکاتي مي کـشاند. در سال 1310 به خراسان مي رود و تا سال 1314 در آن صفحات بوده و دنـباله اين افـکار را داشتـه است و در سال 1314 که به تهـران مراجـعـت مي کـند، تا سال 1319 اين افـکار و اعمال را به شدت بـيـشـتـري تعـقـيت مـي کـند؛ تا اينکه در سال 1319 داخل جرگـه فـقـر و درويشي مي شود و سير و سلوک اين مرحـله را به سرعـت طي مي کـند و در اين طريق به قـدري پـيش مي رود که بـر حـسب دسـتور پـير مرشد قـرار مي شود که خـرقـه بگـيرد و جانشين پـير بـشود. تکـليف اين عـمل شهـريار را مـدتي در فـکـر و انديشه عـميـق قـرار مي دهـد و چـنـدين ماه در حال تـرديد و حـيرت سير مي کـند تا اينکه مـتوجه مي شود که پـيـر شدن و احـتمالاً زير و بال جـمع کـثـيري را به گـردن گـرفـتن براي شهـريار که مـنظورش معـرفـت الهـي است و کـشف حقايق است عـملي دشوار و خارج از درخواست و دلخواه اوست.  اينجاست که شهـريار با توسل به ذات احـديت و راز و نيازهاي شبانه و به کشفياتي عـلوي و معـنوي مي رسد و به طوري که خودش مي گـويد پـيش آمدي الهـي او را با روح يکي از اولياء مرتـبط مي کـند و آن مقام مقـدس کليهً مشکلاتي را که شهـريار در راه حقـيقـت و عـرفان داشته حل مي کند و موارد مبهـم و مجـهـول براي او کشف مي شود.  

باري شهـريار پس از درک اين فـيض عـظيم بکـلي تـغـيـير حالت مي دهـد. ديگـر از آن موقع به بعـد پـي بـردن به افـکار و حالات شهـريار براي خويشان و دوستان و آشـنايانش حـتي من مـشکـل شده بود؛ حرفهـايي مي زد که درک آنهـا به طور عـادي مـقـدور نـبود - اعـمال و رفـتار شهـريار هـم به مـوازات گـفـتارش غـير قـابل درک و عـجـيب شده بود. 

شهـريار در سالهاي اخير اقامت در تهـران خـيلي مـيل داشت که به شـيراز بـرود و در جـوار آرامگـاه استاد حافظ باشد و اين خواست خود را در اشعـار (اي شيراز و در بارگـاه سعـدي) منعـکس کرده است ولي بعـدهـا از اين فکر منصرف شد و چون در از اقامت در تهـران هـم خسته شده بود، مردد بود کجا برود؛ تا اينکه يک روز به من گـفت که: " مـمکن است سفري از خالق به خلق داشته باشم " و اين هـم از حرفهـايي بود که از او شـنـيـدم و عـقـلم قـد نـمي داد - تا اين که يک روز بي خـبر از هـمه کـس، حـتي از خانواده اش از تهـران حرکت کرد وخبر او را از تـبريز گـرفـتم. 

بالاخره سيد محـمد حسين شهـريار در 27 شهـريـور 1367 خورشيـدي در بـيـمارستان مهـر تهـران بدرود حيات گـفت و بـنا به وصيـتـش در زادگـاه خود در مقـبرةالشعـرا سرخاب تـبـريـز با شرکت قاطبه مـلت و احـترام کم نظير به خاک سپـرده شد. چه نيک فرمود:   

براي ما شعـرا نـيـست مـردني در کـار               کـه شعـرا را ابـديـت نوشـته اند شعـار