هنر در زمان سلجوقیان

 اسلام را بايد هم ديني به شمار آورد که حضرت محمد (ص) پيام آن بود، وهم نوعي روش زندگي که توانست اقوام مختلف از نژاد هاي گوناگون را گرد هم آورد و برابري و تساوي بين آنها بر قرار سازد. وحدت فرهنگي مورد نظر و پيشبرده اسلام، ضرورتا قلمرو و خلاقيت هنري را در بر گرفت. هنر اسلامي با تأکيد بر نيروهاي خلاقه ممالک مفتوحه در جاي خود يک کل جديد از اين منابع گوناگون فراهم ساخت که مباني آن مستقيما و بلافاصل روشن و بديهي نبوده هنر اسلامي از سنن باستاني خاور نزديک از ايران از جهان فرهنگ هندي و رومي از تمدن بيزانس از آسياي مرکزي و سنن هندي و بالاخره از جريانهاي منطقه اي و مردمم در بخشهاي مختلف امپراتوري اسلامي، تاثير پذيرفت. هنر اسلامي را مي بايست قبل از همه از عصر فتوحات اعراب و نيمه دوم قرن اول هجري مشخص کرد. (شروع اين دوره مي بايست در سال 661 م يعني تاريخ انتقال خلافت اموي به دمشق در سوريه سابق بيزانس دانست) تداوم هنر اسلامي به رغم ادوار افول و رکود تاکنون ادامه يافته است .

هياتهاي اکتشافي به ويژه از اوايل قرن بيستم، شکافهاي شناخت مارا از آثار هنر اسلامي پر کردند. انواع مختلف اين آثار هنري از طريق پژوهش کامل شناخته شدند و پرده از روي اساليب فني آنها به يکسو نهاده شد.

         تركان سلجوقي در ايران و بين النهرين

تركان سلجوقي گذشته از اينكه جنگاوراني دلاور و سواركاراني خستگي ناپذير بودند توانستند حكومتي نيرومند بنياد افكنند كه از ايران تا بين النهرين و آسياي صغير قفقاز را زير نگين داشت. در افغانستان پادشاهي پديد آوردند و تا پايان سده يازدهم‏ ، برابر با قرن پنجم، هندوستان را تسخير ساختند. پادشاهان سلجوقي پشتيبان دانشمندان و شاعران و مؤرخان و جغرافيا نگاران بودند.

سلجوقيان ايران اصفهان را پايتخت ساختند. اصفهان مانند قاهره زندگي خود را مديون يك رود است. آب زاينده رود از كوههاي غربي سرچشمه مي گيرد و در دشتهاي سر سبز اصفهان پراكنده مي شود. اصفهان سالها پيش از آنكه سلجوفيان به آنجا بيايند كانون بازرگاني و صنعت و هنر بوده است.

كاخ سلجوقي و ميدان بزرگي كه در برابر آن بوده سالهااست كه ناپديد شده، اما مسجد جمعه سلجوقي كه آن نيز مشرف به ميدان بوده هنوز پايدار است. اين مسجد به شكل يك ساختمان مستطيل در يك سوي حياط نبوده، بلكه نقشه آن پايه اي شد براي ساختمان مسجدهاي ديگر ايران.                                                    

كاشيهاي شگفت و زيبايي كه ديوارها و طاقها را پوشانيده است و اين حياط را از رنگهاي خوش رنگ بهشت كرده، به دست هنر مندان ايرانيقرنهاي بعدي ساخته شده است. اين مسجد به دست نسلهاي بسياري از هنرمندان و معماران دگرگون و تعمير شده است. براي ديدن كار دوران سلجوقي بايد به سوي قبله برويم و از ايوان جنوبي حياط بگذريم و به شبستان پشت آن گام نهيم.

بر فراز سر، ما گنبد بسيار بزرگي است از آجر خاكستري مايل به قهوه اي. اين گنبد ساده و استوار و نيرومند است. خود بناي اين گنبد چنان است كه در خويشتن آرايش و تزئين را هم نمودار ساخته است، و چون به گوشه هاي آن بنگريم، زبردستي معمار را در ساختن گنبدي بر سطحي چهار گوش در مي يابيم كه چگونه اين مشكل را باقرار دادن قوسهايي در پيرامون گنبد حل كرده است.             

اين گنبد به سال 1080 ( 473ه) به فرمان وزير الب ارسلان و ملك شاه، نظام الملك ساخته شده است. در گذشته نيز اينجا مسجد بوده است و شايد پيرامون شبستان اين گنبد كهنه باشد.

آرامش و امنيت را در مرزهاي قلمرو خويش برقرار ساختند.

چند سال بعد در 1088 (481ه)  رقيبي از رقيبان نظام الملك گنبد زيبايي در برابر گنبد نظام الملك ساخت. اينجا نيز الگوي طاقهاي كوچك قوسي در گوشه هاي گنبد ديده مي شود. آرايش اين گنبد مركب از كتيبه هاي كوفي و گچ بريها و آجركاريها است.

دو اتاق جنوبي و شمالي زير گنبدهاي مذكور در بالا شاهكار معماري هستند ولي هنر رنگ آميزي سلجوقي در آنها ديده نمي شوند. سلجوقيان ساختمانهاي خود را با طرحهاي برجسته و گچ بريها تزئين مي كردند و ديوارهاي اتاقهارا با كاشيهاي رنگي درخشان مي پوشانيدند در ايران رنگ آميزي از ضروريات است. زيرا كه بيشتر آن سرزمين، بيابانها و گلها و گياهان در بهار دوراني كوتاه دارند و با فرارسيدن فصل گرما تنها زمين تشنه لب بر جاي مي ماند. پس ديوارهاي رنگين كاخها و محرابهاي مسجدها مي توانند جبران بيرنگيهاي طبيعت را بكنند و در هر فصلي يادگاري از بهار باشند. كاشي سازان ايراني در كاشان و ري در كار خويش استاد بودند و در سده دوازدهم برابر با قرن ششم هجري، كاشيهاي شگفتي مي ساختند. اين كاشيها به شكل ستاره و صليب با رنگهاي برجسته و چشمگير بودند كه به شكلها جلوه اي خاص مي بخشيدند. كاشيهاي مسجدها با گل و بته به شيوه اسليمي و عباراتي از قرآن كريم پرداخته مي شد. در كاخهايي كه برآوردن تصويرهاي آدميان و جانوران و درختان در آنها مجاز بود اين تصويرها را در كاشيهاي ستاره شكل مي بينيم.

ظرفهاي سفالين سلجوقيان نيز به زيبايي كاشيهاي آن دوران ساخته مي شد يا در آنها نقشها و فنون گوناگوني به كار مي رفت. بسياري سفالينه ها با خميري سفيد به تقليد از چيني كه در ايران بسيار خواهان داشت ساخته مي شد.

كاسه ها و كوزه ها و گلدانها با آب طلا و رنگهاي ديگر آراسته مي شد و چه بسا نقشهاي برجسته بر آنها نمودا ر  مي گشت.

يك كوزه ساده سفالين پوششي از لعاب سياه و فيروزه اي و آبي كم رنگ و نقشهاي جالب آهو وابوالهول و خرگوش و يوز و جنگلي از برگها و ساقه هاي زيبا داشت. حتي مجسمه هاي سفالين مي ساختند و آنها را با لعاب درخشان فيروزه اي مي پوشانيدند.

بعضي از سفالينه هاي ري و كاشان با هفت رنگ آراسته مي شد و پرداختن لعاب چنين ظرفهايي كاري بس دشوار بود و بايستي چندين بار آنها را در كوزه فرو بردند.

با به كار بردن رنگهاي فراوان، هنرمند مي توانست با ظرافت نقشهاي ريز از مجالس دربار و شكار بپردازد و مايه خشنودي خاطر اميري شود كه اين كاشيها براي او آراسته مي شد.

موضوع نقاشي يك كاسه بسيار زيبا از شاهنامه فردوسي گرفته شده است. در اين كاسه بهرام گور را بر پشت شتري مي بينيم كه به شكار پرداخته و آزاده، نوازنده خويش را كه چنگ مي نوازد بر تركش سوار كرده است. آزاده او را بر آن ميدارد كه پاي پسين آهويي را به گوش او بدوزد و بهرام نيز بي درنگ چنين مي كند. آزاده از اين چيره دستي بهرام چندان شگفتي نشان نمي دهد و بهرام كه خشمگين شده بود او را با تكان از پشت شتر به زمين مي اندازد. هر دو واقعه را در يك تصوير مي بينيم. آزاده هم بر پشت شتر ديده مي شود و هم بر روي زمين ودر سوي چپ آهوي نگون بخت را نيز مي بينيم.

اين نقشهاي زنده پرندگان و جانوران، كه سفالكاران شيفته آنها بودند، در نقشهاي برآورنده بر  پارچه هاي ابريشم و پارچه هاي زربفت و تكه هاي فلز كاري نيز ديده مي شود. البته قطعات طلا كاري كمياب است و هنرمندان بيشتر بر برنج و مفرغ كار مي كردند و در سده دوازدهم ، يعني قرن ششم هجري، درمس و سيم كنده كاري مي كردند و نقشهاي بديع مي پرداختند.

  فلزات گرانبها را به تکه هاي بسيار خرد در مي آوردند و در مفرغ کاري مي گذاشتند. به ترتيبي که دو سر هر تکه در جاي خود در زمينه مفرغي فرو مي رفت و استوار مي شد.

يک طرح گل و بته و به شيوه اسليمي همچون ريسمانهاي بر روي يکديگر گره خورده بود و يک تکه برنجي پديد آورده اند که بسيار زيباست. چون به اين ظرف باريک شويم جانوراني را مي بينيم که مي دوند و عبارتهايي به خط کوفي به چشم مي خورد که بر فراز آنها سر آدميان پرداخته شده است. يک بخور سوز مفروغي به شکل شيري ساخته شده که بر تنش سوراخهايي پديد آمده تا بخور آن بيرون آيد. سازنده اين شير نيز مانند پردازنده آن آهوي کوچک مدينه الزهرا درپي نمودار ساختن شيري به شکل طبيعي نبوده است. گرديهاي تن شير را هموار کرده و بر آن نقشها کنده است و نام امير سلجوقي که سفارش ساختن بخوردان را داده با نام سازنده و تاريخ ساختن آن را نوشته است. اين بخوردان به سال  577 هجري قمري ساخته شده و محل ساختن آن شايد خراسان باشد.

اين هنر فلزکاري از ايران به بين النهرين و به ويژه به موصل آورده شد.

يک تنگ برنجي زيبا در 630 هجري قمري براي يک امير موصل ساخته شده است. سازنده آن نام خود را که شجاع باشد با نام شهر موصل بر آن کنده است . بر آن با قطعه هاي مس و سيم شکلهاي هندسي و گل بته و تصوير جانوران و آدميان همچون شکارگري بر اسب و يوزي و نقشهاي مانند آن پديدار کرده است. نقش يک گردآورنده شکار بر اسبي در پشت سر شکارگر برآورنده شده که آماده است از اسب بر زمين جهد و به دنبال آهوي در غلتيده بدود.

در ميان کارهاي فلزي موصل قلمدانهايي برنجين ديده مي شود که يک نمونه آن در بعد آمده است، بر آن به خط کوغي عباراتي در ستايش نويسندگي و دانش پژوهي کنده شده و در ميان دايره وارهايي بر سطح پيشين آن صور فلکي پرداخته شده است. در درون قلمدان دواتها و خاکستران براي خشک کردن مرکب و جاي قلمها تعبيه شده است.

در اين هنگام بسياري از نسخه هاي خطي در ايران و بين النهرين فراهم مي شد که اندکي از آنها به دست ما رسيده است، کهنترين مينياتوري که در دست است در اندرزنامه که نسخه اي است خطي و مصور نوشته شده در گرگان به سال 475 تا 483 هجري قمري درج گرديده است. يکي ازاتابکان آن بخش شايد خطاطاني در دربار خويش داشتند که کتاب براي کتابخانه او فراهم مي کرده اند. همچنين در دربار خليفه در بغداد مدارس تعليم و خط و نقاشي در قرن سيزدهم برابر با قرن ششم داير بوده است، حتي رساله هاي علمي را زيبا و رنگين مي ساختند؛ در يک کتاب الادويه که ترجمه اي است از يک کتاب يوناني درباره خواص طبي گياهان نقشي است از پزشکي که داروي سرفه مي سازد. از اينها گذشته کتابهاي مصوري از داستانهاي جانوران تهيه مي شد. يک نسخه زيبا از يک کتاب مقالات با داستانهاي جالب، تصويري از داستان مردي تيزهوش دارد به نام ابوزيه که در آن شوخ طبعي هنرمند بس نيکو نمودار شده است.

سفارش کارهاي فلزي موصلي از ثروتمندان حلب و دمشق و قاهره به اين شهر مي رسد و شايد از اين شهر نسخه هاي خطي نفيس نيز با کاروانها به سوريه و مصر و آسياي صغير برده مي شد. در آغاز سده سيزدهم برابر با قرن ششم سلجوقيان آسياي صغير حکومتي استوار ساخته بودند و سلطان علاالدين کيقباد سلجوقي در آن خطه با درايت و تدبير فراوان فرمانروايي مي کرد. 

اين سلطان نه تنها شيفته کتاب و دانشمندان بود بلکه خود نقاشي بود که خط را نيکو مي نوشت. همچنين درودگري مي دانست و کمانهاي سخت و کوتاهي ساخت که سلجوقيان به داشتن آنها و چيره دستي در هدفگيري بنام بودند.

پايتخت سلطان علاالدين شهر کهن قونيه بود. در اين شهر وي مسجدهاي زيبا و مدرسه هاي ديني و بازارها و کاروانسراها و بيمارستانهاو خانه هاي دلپذير و باغهاي سرسبز با نهرهاي فراوان برآورده بود. دانشمندان و شاعران و هنرمندان و صنعتگران را در اين شهر گرامي مي داشت و مردم شهر دست نيايش برآورده بودند و با سر بلندي مي گفتند: « چون جهان را ديده اي اينک قونيه را    ببين ».

ترکان سلجوقي در آسياي صغير

بزرگترين کاروانسراها يا خانه ها به دستور سلطان ساخته مي شدند. يکي از برجسته ترين آنها که به روزگار سلطان علاالدين برآورده شد خان سلطان بود بر سر راه قونيه به عسکريه که شهري است در شمال آسياي صغير. چون پس از سپردن راهي دراز کاروانيان و ستوران به خان مي رسيدند از دروازه اي بزرگ به حياط مي رفتند. در ميان حياط مسجد کوچکي بود بر فراز تپه اي سنگي که به پلکاني به صحن آن راه مي جستند، در دو سوي حياط اتاقهايي براي کاروانيان ساخته بودند که هر اتاق اجاقي داشت.

در هر خان گرمابه اي و کارگاه نعلبندي و انباري براي کالا و عليق بود. اصطبل در ته حياط در اتاق بزرگ و بالاتر از زمين جاي داشت که آخر ها در آن تعبيه کرده بودند. گروهي لازم در هر خان مي زيستند که در ميان ايشان دسته اي نوازنده بود براي سرگرم داشتن کاروانيان به هنگام شب و احيانا بيدار کردن ايشان در پگاه با آواي طبل و سرنا.

بيشتر اين خانها از بزرگ و کوچک بر گرده همين طرح ساخته مي شدند که اينکه بعضي از آنها دکانهايي داشتند که سوداگران کالاي خود را در آن به فروش مي گذاشتند. شيوه معماري اين خانها ساده و پرمصالح بوده و تزئين تنها در ساختمان دروازه آنها به کار ميرفته است. معماران ترک براي دروازه اهميتي به سزا قابل بودند و دروازه خان سلطان که امروزه نيز بر پا است مانند ايوانهاي مسجدهاي ايراني است.

بر ستونهاي دو سوي دروازه خطهاي برجسته موازي و مايل        مي انداختند و در هر سو يک گل برجسته با نقشهاي بسيار ظريف  مي ساختند و در درون نيم گنبد بالاي مدخل طرحهاي گچبري مقرنس پديد مي آوردند. اين طرحهاي مقرنس را بسياري از معماران اسلامي به کار مي بردند. در زمان سلجوقيان اين طرحها بسيار ساده بود و از رديفهايي از طاقهاي کماني کوچک بود که به چشم همچون کندو مي نمود. شايد در مسجد جامع يا جمعه اسفهان بتوان شکل کهن و ريشه آن را ديد. اگر به خاطر داشته باشيد در گوشه هاي اتاقهاي گنبد جنوبي و شمالي آن مسجد طاقهاي کماني کوچکي زده بودند.

ترکان آسياي صغير در سده يازدهم برابر با قرن پنجم هجري از فرمان سلجوقيان عراق و خراسان سر پيچي کرده و استقلال يافته بودند با اين همه معماري و هنر ايشان همچنان وابسته به ايران بود. هنرمندان ايراني به آسياي صغيرمي آمدند و در ميان کساني که به قونيه آمدند تا به سلطان علاالدين خدمت کنند شايد گروهي از کاشي سازان چيره دست کاشان نيز بودند.

بسياري از پارچه هاي کاشيهاي لعابي به شيوه ايراني در ويرانه هاي کاخ سلطان علاالدين در کرانه درياچه قونيه پيدا شده است. کاشيهاي ستاره شکل با تصوير آدميان بر پشت اسب يا چهارزانو نشسته و همچنين جانوران ديدني و آنچنانکه خاص هنر سلجوقيان است آراسته شده است. کاشيهاي آبي پررنگ و سياه را در ميان کاشيهاي ستاره شکل کار مي گذاشتند. کاشيهاي لعابي بسيار شکننده و براي پوشانيدن سطح وسيع بسيار گران بود. هنگامي که کاشي سازان را براي مسجد قونيه آوردند تا آنجا را با رنگهاي درخشان بيارايند، ايشان با قطعات کوچک لعابي موزائيک کار مي کردند.

به جاي آنکه نقشها را بر کاشي بشکند تکه هاي ريز لعاب خورده را به رنگهاي گوناگون در کنا هم و بر پايه نقشي که داشتند. چون نقش کامل مي شد ساروج به پشت آنها مي ريختند و تکه ها را به هم پيوند مي دادند. تکه هاي کوچک  لعابي را مي توان بر سطحهاي منحني و حتي مقرنسها پرفراز و نشيب محراب به کار برد. صنعتگران قونيه بيشتر کاشيهاي فيروزه اي و آبي و ارغواني را براي ساختن طرح گل و بته و ستاره ها به کار مي بردند در ميان آنها شکلهاي هندسي به شيوه آرا سبک در هم با خطهاي تزئيني کوفي برآوردند. بعدها چنانچه خواهيم ديد همين شيوه با نرمي و انحناي رنگين براي پوشاندن ديوارهاي مسجد و حتي گنبدها و مناره ها به کار بسته شد.

ساختمانهي سلطان علاالدين در قونيه سنگهاي کنده کاري شده فراوان داشت. نقش طاووسها و شيرها و شيردالان و گياهان در هم رفته و مخلوقات شگفتي که پيوند جانور و گياه بودند، در سنگها فراوان کنده بودند. کنده کاريهاي ناپخته ولي جالب از جنگاوران و کسان نشسته مانند آنها در سنگها پديد آوردند.

در کنده کاري چوب کار کمتري شده ولي ظرافت بسياري دارد و به ويژه در ساختن اثاثه مسجدها از اين گونه هنرمي توان ديد. درهاي چوبي و منبرها و رحلها با نقشهاي آرا سبک که با اسنادي کنده شده است در مسجدهاي ديده مي شود. مسجد بزرگ علاالدين در قونيه پس از تعمير و وسعت بخشيدن آن به دست همين پادشاه به سال 619 هجري قمري فرشهاي بسيار زيبايي نيز به فرمان سلطان به مسجد پيشکش شد تا کف آنرا بپوشانند. بعضي از آنها صدها سال است که در آن مسجد نگهداري شده و هنوز هم در دست است.

تکه هاي از فرشهاي کهنه تر از فرشهاي بالا در مصر و آسياي ميانه بافته شده است در سرزمين اسلامي فرش از مدتها پيش از سده سيزدهم برابر با ششم يا پنجم هجري بافته و به کار مي رفته است، فرشهاي ايراني در قرن وسطي بنام بودند اما هيچ يک از فرشهاي کهن به دست ما نرسيده است فرشهاي قونيه از کهن ترين نمونه هاي فرش است که تا کنون باز مانده است.

در اين فرشها ناشيگري يا بدويت ديده نمي شود. اينها فرشهاي بزرگي هستند با رنگهاي روشن سرخ و گلي و آبي کم رنگ و پررنگ و سبز کم رنگ و زرد. طرح اينها هم مانند فرشهاي متاخر متني در وسط دارند و حاشيه اي در پيرامون. در مرکز ستاره هاي هندسي شکل چهارگوش و هشت گوش آرا سبک يا شتري پهلوي هم گذاشته شده حاشيه هاي پهن اين فرشها با عبارتهاي کوفي پوشيده شده ولي اين خط را چنان ساده و متناسب ساخته اند که خود طرحي شده است زيبا و ديدني.

فرشهاي قونيه مانند فرشهاي امروزي ترکيه با روشني که آن را بافت ترکي خوانند بافته مي شد. بافندگان داربست عمودي به کار مي بردند که براي نخهاي تابدار عمودا محکم کشيده شده بود. پشم کوتاه رنگين که طرح فرش را نمودارمي ساخت دور دو نخ تابدار گره مي خورد و ته آن بيرون گذاشته مي شد. هنگامي که بافندگي و گره زني تمام مي شد و داربست پر مي شد اين سرهاي پشم هاي بيرون مانده را باقيچي به اندازه يکسان مي چيدند تا قالي نرم و صاف شود و شکل آن به چشم آيد و رنگهاي آن آشکار ديده شود.

 طراحان و بافندگان فرشهاي قونيه در کار خويش استاد  بودند و گذشته اي بس دراز پدران آنها در آن صرف کرده و تجربه هاي فراوان اندوخته بودند. ترکان در زادگاه اصلي خويش در آسياي ميانه از کهنترين زمانها هنگامي که تنها به تقليد از پوست جانوران پر پشم مي پرداختند فرش مي بافتند. قاليبافي از پيشه هايي است که بيابانگران به آن بسيار دلبستگي دارند. مواد آن در دسترس بود و پشم را از احشام و رنگ را از شيره گياهان مي گرفتند. فرشهاي آماده شده به آساني لوله مي شد و از منزلي به منزل ديگر برده و چون بر کف چادر افکنده مي شد چادر را مبدل به خانه اي گرم و دلپسند و راحت و رنگين مي کرد؛ ترکان همچنانکه به سوي مغرب مي رفتند هنر خود را با خويشتن مي بردند و چون اسلام آوردند فرشهاي آنها به مسجد راه يافت و بر روي آنها مومنان به هنگام نماز زانو مي زدند و سجده مي کردند. فرشهاي پيشکش شده به مسجد قونيه خود گنجينه هايي هستند از هنر سلجوقيان و هديه اي شايان از پادشاهان بزرگ چون سلطان علاالدين. پس از مرگ سلطان به سال 635 هجري قمري معماري و هنر همچنان در آسياي صغير رو به پيشرفت داشت. در اين هنگام مشرق زمين گرفتار هجومي شد بس وحشتناک، مردمي ديگر از آسياييان به نام مغول از سرزمين خويش که در دشتهاي دور دست بود براي گرفتن شهرهاي پرثروت اسلامي دندان تيز کرده و به راه افتاده بودند.

سر کرده ايشان چنگيز خان سوگند خورده بود که جهان را به زير فرمان آورد و هيچ سپاهي نتواند در برابر او پايداري و ايستادگي کند.

تا 625 هجري که چنگيز خان در گذشت آسياي ميانه و شهرهاي آبادان، بخارا و سمرقند و خراسان به زير ستوران مغول در نورديده شده بود از اين پس نيروهاي سلجوقيان در ايران ناپديد گشت.

پس از اندکي مغولان به گرد آوري سپاهي براي تاختن به اروپا پرداختند. قفقاز و جنوب روسيه را به باد غارت دادند و در 641 هجري به آسياي صغير تاختند و سلجوقيان آنجا فرمانبردار ايشان شدند در 656 هجري بدترين شوربختي نيز فرارسيد و آن ويراني بغداد و کشتن خليفه بود. جهان اسلامي از هراس به حيرت آمده بود؛ مسيحيان و مسلمانان هر دو از بيم نامردان جهانگير که از اسب تاختن و نبرد آزمايي خسته نمي شدند و همه جا را به آتش و خون مي کوشيدند و غارت مي کردند و هزاران تن را مي کشتند؛ برخود مي لرزيرند. ويرانيهاي بر جاي گذاشته مغولان بس وحشتناک و کشتاري که مي کردند باور نکردني بود. شهرها نه تنها به باد چپاول و غارت مي رفتند، با خاک يکسان شدند. آثار هنري بسيار گرانبها نابود شد کف ويرانه ها با سفالينه- هاي خود پوشيده شد. کتابخانه ها سوختند و کتابها را پاره کردند و بر زمين گستردند تا اسبان مغولان بر روي آنها بخوابند.

سرانجام چون مغولان به سال 659 هجري به فلسطين تاختند با سپاه مصر روبه رو شدند؛ اين سپاه که در فرمان سپهسالاري از ترکان به نام بيبوس بود مغولان را پس راندند و ايشان به سرزمين ايران و عراق باز آمدند. مصريان پيروزمندانه به کشور خويش بازگشتند و بيبوس،سلطان مصر قوطوز را کشت و به جاي او نشست. وي غلامي از ترکان بود در دربار، اکنون چهارمين و بزرگترين دودمان مملوکان مصر را که تا سده شانزدهم برابر با سده دهم هجري بر آن سرزمين فرمان راندند بنياد نهاد.

بيبوس مصر را از گزند مغولان بر کنار داشت و گنجينه هاي هنري و معماري آنرا از ويرانگري اين مردم حفظ کرد. قاهره براي هنرمندان و صنعتگران خاور نزديک که از برابر مغولان مي گريختند پناهگاهي شد. چيره دستي و آزمددگي ايشان در کارهاي هنري موجب پيشزفت هنر مصر شد. در اين هنگام در ويرانه هاي دودگرفته بغداد و شهرهاي با خاک يکسان شده ايران، چنين مي نمود که هنر چنان مرده است که ديگر اميدي به رستاخيز آن نيست.

با تسلط ترکان سلجوقي در نيمه سده پنجم ق هنر اسلامي وارد مرحله نويني مي شود و آثار زيبا و برجسته اي خلق مي گردد. دوران حکومت سلجوقي يکي از درخشانترين دورههاي هنر اسلامي ايران است.

معماري دوره سلجوقي تفاوت عمده اي با دوران پيش از خود دارد به اين معنا که در اين دوره بناهاي مربوط به مقابر و مناره ها به مراتب بيشتر از مساجداست. همچنين سبک جديدي از معماري مساجد ظهور مي يابد که از آن پس عنصري مهم در معماري اسلامي مي شود. و آن نقشه چهارايواني است که ايوان روبروي محراب بزرگتر است. مسجدسازي دوره سلجوقي تلفيقي از چهار عنصر اصلي است که عبارتند از مکان مرکزي و مسقف، گنبد ايوان و صحن. استفاده از آجر به جاي سنگ و ايجاد نقشهاي هندسي در آجرکاري بنا و نقش اندازيهاي آجري که به وسيله تو رفتگي و بيرون نشستگي رگ چين آجرها حاصل مي شد از ويژگي برجسته معماري اين دوران است.

مسجد جامع عتيق اصفهان آغازگاه سبک هنر معماري سلجوقي است. اين مسجد داراي نقشه چهارايواني است و متشکل است از شبستان مسجد که برستونهاي محور بنا شده و گچبريهاي بسيار تزئين شده است يک گنبد خالي در ضلع شمالي و ايوان معروف به صفحه شاگرد. ديوارهاي مسجد با تزئينات آجري و گچ و کاشي مزين شده که هر يک بسيار چشمگير هستند و در اين بنا حدودا  30 کتيبه تاريخي وجود دارد.

مسجد جامع اردستان(555ه. ق) نيز مطابق با مسجد جامع اصفهان به صورت چهار ايواني است و تزئينات زيباي گچبري و آجر کاري آن به ويژه در شبستان جنوبي بسيار جالب توجه است. مسجد جامع گلپايگان (511 ه. ق)، مسجد جامع اردستان (530 ه.ق)، مسجد جامع زواره (530 ه.ق)،مسجد گناباد(609 ه.ق) از ديگر مساجد معروف اين دوره هستند. استفاده از آجر لعابدار و کاشي براي تزئينات داخلي و خارجي بنا از اين دوره رونق گرفت.

 از جمله بناي غير مذهبي اين دوره رباط يا کاروانسراي شرف است که در قسمت شرقي راه سرخ واقع شده است. اين بنا در سال 549 ه.ق نباشد. در اين بنا نيز ميتوان تنوعي از گچبريهاو آجرکاريها و تلفيقي آجر و گچ مشاهده کرد. کاروانسراي شرف نيز داراي نقشه اي چهار ديواني است که در هر ضلع آن رديفي از اتاقها براي سکونت مسافران ايجاد شده است.

 رواج مدارس ديني نيز به دوره سلجوقي باز مي گردد، مدارس در آغاز به شکل خانه ساده اي بودند اما از اواسط سده پنجم ق مدارس علوم ديني توسعه بيشتري يافتند اولين مدرسه به دستور نظام الملک در سال 457 هجري قمري در بغداد ساخته شد و پس از آن در شهرهاي نيشابور، بصره، اصفهان، بلخ، هرات و ... هم مدارس ديگري ساخته شدند.

نقشه اين مدارس نيز به سبک چهار ايواني است مشتکل از يک حياط چهار گوش محصور به چهار تالار که به وسيله راهروهاي طاقدار به حياط باز مي شوند. مدرسه نظامي خردگرد در خراسان که ساخت آن را به پيش از 480ه.ق نسبت مي دهند برجسته ترين نمونه از اين مدارس است.

ساخت مقابر در دوره سلجوقي رشد و گسترش مي يابد و مقابر متعددي با نقشه هاي متنوع و با آجرکاري و گچبريهاي زيبا ساخته مي شوند از آن ميان مي توان به گنبد سرخ در مراغه اشاره کرد که به دليل استفاده از کاشي کاري در تزئينات خارجي، نمايانگر مرحله نويني در معماري اسلامي ايران است. همچنين گنبد قابوس يکي از زيباترين نمونه هاي گنبد يا مقابر برجي شکل است که داراي گنبد مخروط شکل و نقشه اي مدور است اين گنبد در اوايل دوره سلجوقي براي مدفن امير شمس المعالي قابوس برپا شد.

نقاشي :

در زمينه نقاشي نيز برخي آثار بدست آمده نقاشي ديواري و نقاشي روي سفال حکايت از رونق تصويرگري در اين دوران دارد. ويژگيهاي برجسته آثار اين دوران عبارتند ازتداوم سنت نگارگري ماني و بودايي که در آن صورتها به صورت تمام رخ و گرد مصور مي شد و چشمها به حالت مورب بود. همچنين براي رسم نقوش گياه و جانوري و مناظر تجريدي شده از شيوه خطي استفاده مي شد.

سفالگري:

سفالگران سلجوقي بيش از همه در زمينه ساخت دو گروه از ظروف لوکس تبحر داشتند. يکي ظروف جلادار و ديگر ظروف مينايي يا ظروف نقشدار هفت رنگ. روش ساخت هر دو گروه ظروف پيچيده و دشوار بود. ظروف مينايي داراي بدنه اي سفيد و لطيف يکدست بود که با رنگ آبي کم رنگ، سبز يا بنفش، زير لعاب نقاشي شده و سپس در کوره حرارت مي ديد. آنگاه با رسم خطوط پيراموني نقوش، و جزئيات طرح و گاه رنگ گذاري مجدد و لعاب گذاري براي دومين بار در کوره گذاشته مي شد تا رنگها تثبيت شود.

سفالگران با بهره گيري از نقاشي و طرحهايي که در آثار مختلف بافتني و گچکاري بکار مي بردند به نقوش خود غنا مي بخشيدند. بسياري از نقوش روي آثار سفالهاي اين دوره متاثر از اشعار عمر و خيام و نظامي است.

نقاشيها با رنگهاي ابداعي و متنوع و علاوه بر نقوش اسليمي و اشکال گوناگون گياهي، از تصاوير کاملا آشکار انسان نيز استفاده مي شد. گاهي سطح ظرف را قالبگيري يا قلم زني مي کردند و زماني بدون وجود پس زمينه اي برجسته رنگ ميزدند. در اواخر سده ششم سفال آبي- سياه متداول شد که در آن زمينه کار با لعاب آبي تيره پوشيده مي شد و نقشها با رنگ مشکي رسم مي شد.

آثار فلزي:

در دوره سلجوقي آثار هنري فلزي و مفرغي هويت مستقلي مي يابند وبه شکوفايي مي رسند. اين پيشرفت به ويژه در ظروف شمعداني و صندوقچه هاي منقور و کاسه و بشقابها و لوازم تزئيني همچون قاب آينه مشهود است. از مصنوعات زيباي آن دوره مي توان به بخوردانهاي گوناگون به شکل شير يا مرغ اشاره کرد که با ظرافت کنده کاري شده اند. و بنا به رسم سلجوقي نقشهاي پرندگان هم بر آن کشيده مي شد. همچنين ظروف غذاخوري يا سيني که با نقوش بسيار ريز و ظريف چکش کاري شدهاندو تصاوير و نقوش مختلفي با حجم زياد بر آنها نقش شده است.

منابع ومأخذ:

هنراسلامي/ نويسنده:ارنست کونل/ ترجمه: دکتر يعقوب آژند

تاريخ هنر ايران و جهان/ تأليف و ترجمه: فرهادگشايش/

بخش وقايع نگاري ايران: بهرام نفري  

زنديه

1209-1163 ه . ق

كريم خان زند ، پايه گذار سلسله زنديه محسوب مي شود . اقبال جهانگشايي او ، بيش از هر چيز مديون اعتشاشاتي بود كه پس از قتل نادر در ايران سربرآورد و از سابقه دراز هفتاد يا هشتاد ساله اي برخوردار بود . وي قريب سه سال بعد از درگذشت نادر شهرتي نداشت و در ميان قبيله خود ، كه به دستور نادر در سال 1144 ه . ق . به خراسان كوچانيده شده بودند ، از حيثيت متعارفي برخوردار بود .

بي كفايتيهاي آشكار بازماندگان نادر و نزاعهاي برادر كشانه اي كه ميان آنان رخ داد ، موجب شد كه كريم توشمال (پهلوان ) در كنار دو تن ديگر از بزرگان ، به نامهاي علي مردان خان و ابوالفتح خان بختياري براي آرامش مناطق غربي و مركزي كشور به ميدان آيد . او پس از نشان دادن لياقتهاي مكرر ، از سوي قبيله خويش لقب خاني دريافت كرد . (1162 ه. ق .) بدين گونه وي توانست در پرتو تدبير و حسن عمل و صداقت بي رياي خويش ، برحريفان مزبور و نيز آزادخان افغان كه در آذربايجان تركتازي مي كرد و محمد حسن خان كه در استرآباد به سرمي برد غلبه كند .كريم خان از سال 1179 ه .ق . به صورت مستقل بر ايران فرمان راند . روابط او با شاهرخ ( نواده نادرشاه ) نيزكه بر خراسان فرمان مي راند ، خوب و مبين نوعي احترام به اولاد ولي نعمت پيشين خود بود.

حادثه مهم سالهاي پاياني عمر كريم خان ، لشكر كشي به بصره بود كه به سرداري برادرش ، صادق خان در سال 1189 ه.ق. انجام پذيرفت كه متاسفانه با مرگ شاه به انتها رسيد .

دوران چهارده ساله اخير زندگاني وي را ، بايد نعمتي براي مردم ايران شمرد ، چراكه توانست امنيت را در تمامي صفحات داخلي كشور و خليج فارس برقرار كند و پس از قريب پنجاه سال ناآرامي و جنگهاي مستمر ، طعم شيرين آسايش را به هموطنان خود بچشاند .

بامرگ كريم خان در سيزدهم صفر سال 1193 ه . ق . زكي خان ( برادر ناتني كريم خان ) بيشتر بزرگان زند و زبدگان دربار راكشت و ياكور كرد و به بهانه پادشاهي ابوالفتح خان و محمد علي خان ( فرزندان كريم خان ) اختيار امور را در دست گرفت . پس از چندي ، صادق خان بر او شوريد و از آنجا كه نيز تدبير درستي نداشت به دستور علي مردان خان كور و بركنار گرديد . وي پس از سه سال حكومت ، در سال 1199 ه. ق. درگذشت . پس از او ، جعفرخان زند (پسر صادق خان ) فرمانروايي را به دست گرفت و در سال 1203 ه. ق. به دست چند تن از خانهاي زنداني در شيراز كشته شد. آخرين بازمانده اين دودمان ، لطفعلي خان بود كه با وجود دلاوري و رشادت بسيار ، در برابر حريف كهنه كار پرتدبيري چون آقامحمدخان قاجار دوام نياورد و پس از دستگير شدن ، در ارگ بم به سال 1209 ه. ق. كشته شد و بدين ترتيب سلسله ديگري در ايران قدرت را در دست گرفت .

به طور كلي ، دوران تقريباً پنجاه ساله زنديه (1209-1160 ه. ق. ) عصر كشمكشهاي داخلي بود و مدعيان خارجي را يارا و انديشه آن نبود كه به ايران تجاوز كنند . سرحدات كشور نيز از هر جهت در اختيار دودمانهاي ايراني قرارداشت . همچنين ، با تحكيم اقتدار احمدخان ابدالي ( در صفحات جداشده ازهند به وسيله نادرشاه ) مي توان گفت كه نفوذ عنصر ايراني در شبه قاره هند كماكان برقراربود .

شيراز مركز حكومت فارس است . شيراز در گذشته يكي از زيباترين ودلپذيرترين شهرهاي ايران بوده است . ولي امروز چيزي از آن باقي نمانده است از آن جهت شهرت يافته كه زادگاه سعدي و حافظ است و كنار قبور اين دو شاعر كلبه كوچكي قراردارد كه در آن مجموعه اي عالي از آثارشان گردآوري شده است . شيراز چندين بار اقامتگاه شاهان بوده كريم خان زند دربارخود را درآن جا مستقر نموده بود . كريم خان شيراز را به صورت زيبايي درآورده بود و استحكامات خوبي داشت اما آغا محمد خان بيدادگر پس از آن كه شهر را تسخير نمود آن را منهدم ساخت به طوري كه اكنون وضع شهر با آنچه شعرا در وصف آن گفته اند قابل شناسايي نمي باشد .

ارگ كريم خاني

پس از به حكومت رسيدن كريمخان زند وي شهر شيراز را مقر حكومتي خود قرارداد . كريمخان به عمران و آباداني شهر علاقه زيادي داشت . بناهاي زيادي در زمان كريمخان در شيراز ساخته شده . ارگ كريمخاني مهمترين بناي مربوط به مجموعه زنديه است كه رد واقع محل سكونت و مركز حكومتي كريمخان و خاندان زند در شيراز بوده است. ارگ كريمخاني غير از بناي كنوني ، بخشهاي جنبي و بيروني نيز داشته كه از بين رفته است . چنانكه در منابع آمده است كه دور تا دور ارگ را خندقي وسيع احاطه كرده بود و اينك از آن خندق هيچ اثري مشاهده نمي شود .

بخشهاي جنبي و بيروني ارگ به مرور زمان از بين رفته و در حال حاضر فقط ارگ باقي مانده است ،  ارگ كريمخاني بنايي چهارگوش به مساحت 4 هزار متر مربع است كه در زميني به وسعت 12 هزار و 800 متر بنا شده است .

ديوارهاي آجري اين بنا 12 متر ارتفاع دارد و در هر گوشه آن برجي براي ديده باني به ارتفاع 14 متر ساخته اند . نماي بيروني بنا ساده بوده و تنها طرح هاي با آجر بر روي بدنه ديوارها و برج ها مشاهده مي شود .

بر سر درب اصلي ارگ كه د رجداره شرقي بنا قراردارد طرح كاشي هفت رنگ با نقشي بسيار زيبا داستان كشته شدن دير سپيد به دست پهلوان بزرگ ايراني رستم را به تصوير كشيده است اين كاشي كاري در اصل متعلق به دوره قاجار است كه به ارگ افزوده شده است . حمام خصوصي پادشاه و راهرو و اتاق نگهباني در پشت همين ديوار است .پس از عبور از يك هشتي بزرگ وارد ارگ مي شويم ، در قسمت سمت راست هشتي درب ديگري وجود دارد كه به حياط خلوت راه مي يابد . هشتي ارگ نسبت به هشتي ديگر خانه ها تزئينات كمتري دارد .

در سه ضلع ارگ كريم خاني يعني ضلع شمالي ، جنوبي و غربي ساختمانهاي متعددي وجود دارد در هر كدام از اين اضلاع ايوان شاه نشين بزرگي با دو ستون مرتفع با ارتفاع 8 الي 9 متر ديده مي شود و دو اتاق سه دري ساختمان شمالي براي اقامت در زمستان ، ساختمان جنوبي براي استفاده در تابستان و ساختان غربي براي استفاده چهارفصل بوده است . همچنين طبق معماري دوران زنديه حوضي چهارگوش د رجلوي هر ايوان ساخته شده است كه آب آنها از آب ركناباد تأمين مي شده .

اگر چه شيوه معماري زنديه بيشتر از دوره صفويه اقتباس گرفته است با اينحال در بناي ارگ كريم خاني و حتي بناهاي ديگر زنديه مي توان به نوعي با اسلوب ايلاتي در معماري اين زمان آشنا شد . استفاده از پله هاي بزرگ و مرتفع كه بالا رفتن از آنها به راحتي صورت نمي گيرد از جمله ويژگيهاي اين شيوه معماري است .

محوطه بيرون ساختمان به صورت باغي زيبا آراسته شده است در روبروي درب ورودي حوض مستطيلي شكل درازي كه تا نزديك ضلع غربي امتداد مي يابد ساخته شده است . همچنين حوض بزرگي كه پهن تر مي باشد در روبروي ضلع غربي مشاهده مي شود .

در دو طرف اين حوض طويل درختان زيبايي وجودداشته كه هم اكنون اثري از آنهامشاهده نمي شود و به جاي آن اين دو قسمت به نارنجستان كوچك و زيبا تبديل شده است . در نزديكي دو سمت شمالي و جنوبي نيز حوض هاي كوچكي وجود دارد . ازنكات جالب اين حوض ها وجود فواره هايي است كه آب را بدون استفاده از هيچ وسيله مكانيكي به بيرون هدايت مي كرده است .

درگوشة‌ جنوبي ضلع شرقي ارگ كريمخاني حمام خصوصي كريم خان و ساكنين ارگ وجود دارد . اين حمام در نهايت كوچكي با معماري پيشرفته و بسيار زيبا ساخته شده است .

برخلاف نماي ساده بيروني كه از ويژگيهاي بناهاي دوره كريم خان است ، ساختمانهاي داخل ارگ ، اتاقها و تالارها از نماي بسيار زيبايي برخوردار بودند . ديوار و سقف اتاقها همه با نقوش اسليمي ، گل و بوته و ترنج ومرغ و رنگهاي متنوع گياهي و معدني و آب طلا و لاجورد تزئين شده است .

ارگ كريم خاني از انقراض سلسله زنديه تا قبل از انقلاب اسلامي دچار صدمه و آسيب زيادي شد . آقامحمد خان قاجار با داشتن كينه زياد از سلسله زنديه دستور داد تزئينات داخلي ساختمانها با كلنگ و تيشه تراشيده شود كه آثار اين رفتار وقيحانه هنوز وجود دارد . در دوره قاجاريه بسياري از آثار با ارزش اين كاخ براي ساختن كاخهاي پادشاهان قاجار به تهران برده شد . از جمله ستون هاي سنگي يكپارچه ايوانها كه به جاي آن ستونهاي چوبي كارگذاشته شد و يا تزئينات داخل اتاقها و تالارها ، آئينه ها ، درهاي زيبا و بسياري  از وسايل ديگر كه به تهران برده شد.

در دوره پهلوي (1320-1304) از ارگ كريم خاني به عنوان زندان زنان شهرباني مورد استفاده قرار مي گرفت در طول اين مدت تمام آثار نقاشي و مقرنس كاري اتاق ها را باگچ پوشاندند و اكثر اتاق ها و تالارها به وسيله چندين ديوار به صورت سلول هاي كوچكي درآمد . در سال 1350 ساختمان ارگ در اختيار ميراث فرهنگي قرارگرفت و كارمرمت و بازسازي آن مورد توجه قرارگرفت .بازسازي بنا در سال 1356 آغاز شد . در بازسازي ارگ براي حفظ اصالت بنا دقت فراواني شده است و نقاشي هاي آن از زير گچ كاري ها بيرون آمده است.

ارگ كريم خاني در سال 1180 ه. ق. به دستور وي ساخته شد و در حال حاضر در شمال شرقي شيراز، در حوالي ميدان شهدا واقع شده است .

كريم خان زند براي ساختن قصر خود ماهرترين سنگ تراشان ، معماران و هنرمندان آن عصر را به شيراز دعوت كرد و بهترين نوع مصالح را از شهرها و كشورهاي مختلف خريداري نمود . و در اختيار كارگران قرارداد . درمدت زمان كوتاهي بناي ارگ ساخته شد .

ميدان كريم خاني به عنوان تاسيسات وارسين شهري شامل سه بخش مي شد :

1.       بخش سياسي كه شامل عمارت كلاه فرنگي و ديوانخانه بود .

2.       بخش اقتصادي كه شامل بازار وكيل مي شد .

3.      بخش نظامي كه شامل ميدان مشق مي شد .

در اين ميدان ، ارگ به عنوان خانه پادشاه و هسته اصلي ميدان عمل مي كرد . در ساختن ارگ ، معماري نظامي و معماري مسكوني هردو باهم به كار رفته است چراكه ارگ خانه پادشاه مي بود و بايد از ضريب امنيتي بالايي برخوردار باشد . بنابراين ديواره هاي بيروني كه همانند ديوارهاي يك قلعه نظامي است ، بسيار مرتفع است . ديواره بنا در پائين 3متر ضخامت دارد و به صورت مخروط ناقص بالا رفته است و ضخامت آن در بالا به 8/2 متر مي رسد . و در قسمت بالا ديواركي جانپناه دارد كه جانپناه سربازان بوده ، تيركش هايي نيز در اين ديوار تعبيه شده كه برخي كوچك هستند و حالت مورب دارند كه محل قراردادن تفنگ و اسلحه بوده و ديگر سوراخ هاي بزرگتري كه براي راندن دشمن بوده است .

4.     حياط خلوت در پاي 4برج وجود دارد كه حالت خدماتي دارند ، بجز يكي از آنها كه به هشتي راه مي يابد و در واقع باره بند بوده . برج ها داراي سه طبقه اندكي راه آنها از درون همين حياط خلوت هاست . از داخل حياط ارگ به حياط پلكاني به طبقه دوم مي رود و از آنجابه وسيله يك رشته پلكان به طبقه سوم مي روند يعني از طبقه اول به طبقه دوم راهي وجود ندارد . در حمام داخل ارگ از طريق يكي از همين حياط خلوت ها بوده كه بعداً‌ در ديگري از داخل خود حياط ارگ به حمام گشوده مي شود .

مساحت حياط قصر 8/12×6/93 متر است .

شالوده و ديوارهاي ارگ از سنگ ساخته شده اند و براي ساختن بقيه بنا از خشت پخته استفاده شده است . تزئينات داخلي ، شامل قاب ها ، ازاره هايي از سنگ مرمر يزد و تبريز و آيينه هاي بزرگي از روسيه ، تركيه عثماني و اروپاست. ارگ از نوع بناهاي سه ايوانه است كه ضلع ورودي آن به بخش خدماتي اختصاص دارد .

مسجد وكيل شيراز )

اين بنا در نزديكي باغ و عمارت موزه پارس و مغرب بازار وكيل واقع گرديده و يكي از زيباترين و مستحكمترين مساجدي است كه بعد از دوره صفوي در ايران ساخته شده و ازنظر ويژگيهاي معماري و خاصه هنر حجاري كه در ساختمانمسجد به كار رفته ، د رخور توجه و مطالعه است . ساخت اين مسجد به همراه ديگر بناهاي مجموعه وكيل – بازار ، حمام ، آب انبار – به فرمان كريم خان زند آغاز شد و در سال 1187 ه . ق. به اتمام رسيد و در دوره هاي بعد به علت صدماتي كه در اثر زلزله و گشت زمان حادث شده بود ، تعمير مرمت و تجديد تزئينات گرديد ، به طوري كه عمده تزئينات كاشيكاري آن در حال حاضر مربوطه به دوره فتعلي شاه و ناصرالدين شاه است . در دوره اخير نيز تعميراتي ضروري در بناي مسجد صورت گرفته است . بناي مسجد د رمساحتي حدود 11 هزارمتر مربع ساخته شده و مشتمل بر بخش هاي ذيل است : سردر مجلل ، صحن ، ايوان هاي شمالي و جنوبي ، شبستان جنوبي و شرقي ، رواق هاي شرقي و غربي و حياط كوچك كناري ورودي اصلي مسجد د رسمت شمال و از طريق سردر مجلل و بزرگي به ارتفاع 20 و عرض 14 متر است كه با تزيينات كاشيكاري و مقرنس بندي زير طاق و طاق نماهاي اطراف و ازاره سنگي نماسازي و تزيين شده است . د رورودي ، دو لنگه است و از قطعات چوب بسيار ضخيم – هر لنگه به عرض و طول 3×8 متر – ساخته شده است . بعد ا زورودي ، دالاني قرارگرفته كه از طريق آن به وسيله دو راهرو به صحن مي توان رسيد . ديواره هاي دالان با كاشي هفت رنگ و سقف آن با كاشي معرق با نوقش گل و بوته و خطوط اسليمي پوشش يافته است . صحن مسجد مربع و به طول و عرض 60 متر در ميان داراي حوضي زيبا به طول و عرض 40×5 متر است . اين حوض با استفاده از  قطعات بزرگ سنگ ساخته شده است . صحن مسجد با قطعات سنگي فرش شده است . در اضلاع جنوبي و شمالي صحن ، در وسط ، ايواني بزرگ و در اطراف آنها هشت طاق – در هر طرف ايوان ، چهارطاق – ساخته شده است . در اضلاع شرقي و غربي صحن ، د رهر سمت ، 11 دهنه طاق و در پشت آنها رواقي به عرض 5 متر ساخته شده است . سطوح ايوان ها و طاق ها با كاشي هاي معرقو خشتي مزين شده و ازاره هاي آنها به ارتفاع 1/5 مت ربا سنگ پوشش يافته است و روي آنها حجاري زيبايي دارد ايوان شمالي صحن كه به طاق مرواريد شهرت دارد 12مترعرض ، 4 متر عمق و 20 متر ارتفاع دارد و بر بالاي آن ، دو گلدسته ساخته شده است . ازاره ايوان با سنگ هاي جاري شده و منقوش پوشش يافته و بالاتر از آن ، با كاشي هاي هفت رنگي با نقوش گل و بوته ، اسليمي و ترنج تزيين شده است . د راضلاع ايوان ، درگاههايي به سمت رواق ودالان ورودي وجود دارد . اين ايوان داراي دو كتيبه به خط ثلث سفيد بر زمينه لاجوردي روي كاشي خشتي است . كتيبه اول در زير طاق رومي ايوان ، متضمن آيات قراني و عبارت يل است كه به خط نستعليق در پايان كتيبه نوشته شده است : الحمدالله الذي شرفني بكتابه من كتيبه هذا البيت الجامع و انا المذنب عبدالعلي يزدي اشرف محمودي . كتيبه دوم بر بالاي اضلاع ايوان دورادور گرديده و متضمن نام فتحعلي شاه ، نام خطاط – ميرزا حسين بن محمد شريف حكاك – وتاريخ 1243 هجري است ايوان جنوبي ، قرينه ايوان شمالي است و در ازاره با سنگ هاي حجاري شده با نقوش زيبا و در ديواره ها با كاشي هاي هفت رنگ تزيين شده است . در اين ايوان نيز دو كتيبه مربوط به فتحعلي شاه به تاريخ هاي 1243 و 1244 هجري نصب شده است د ر پشت سر ايوان ، شبستان بزرگ و بسيار زيبايي به ابعاد 75×36 متر در بعضي منابع ، 100×50 متر ذكر شده است واقع شده كه پوشش چشمه طاق آن بر روي 48 ستون ) يكپارچه سنگي قرارگرفته است . ستون ها به صورت 4 رديف 12 تايي قرارگرفته اند . ارتفاع ستون ها 5 متر و قطر آنها 80 سانتي متر است كه به طرز بسيار جالبي با پايه و سرستون تزئيني و ساقه مارپيچ به صورت يكپارچه تراشيده و حجاري شده اند . كف شبستان با تخته سنگ هاي مسطح فرش دشه و ازاره هاي آن به ارتفاع 1/5 متر با سنگ پوشش يافته است . سطوح پوشش طاق و گنبد بنا آجري است ، به غير از دهانه مركزي كه از ورودي آغاز و به محراب ختم مي شود و سقف آن با كاشي هاي معرق به زيبايي مزين شده است . محراب بنا در انتهاي اين دهانه واقع گرديد ه و داراي ازاره سنگي و سطوح كاشيكاري و مقرنس كاري است . دور تا دور محراب ، كتيبه اي قرآني به خط ثلث سفيد بر زمينه كاشي لاجوردي ، مورخ 1044 ه . ق . است . د رخصوص اين تاريخ كه با تاريخ ساخت مسجد مطابقت ندارد ، نظريات مختلفي اظهار شده است : از آنجا كه كاشيكاري محراب تعمي شده و احتمالاً عدد 2 آن جايگزين عدد صدگان مي شود ، افتاده است ، ديگر اينكه محراب مربوط به بناي مسجدي از دوره صفويه است كه قبلا در اين مكان وجود داشته يا اينكه مربوط به بناي ديگري بوده كه به اين مكان منتقل شده است در اضلاع شرقي و غربي بنا ، رواقي به عرض 5 متر قرارگرفته كه هركدام ،11 دهنه طاق روبه سوي صحن دارند . جرزهاي اين طاق ها با كاشي معرق و لچگي هاي آنها با كاشي خشتي پوشش يافته است در پش رواق شرقي ، شبستان كوچك يا شبستان شرقي مسجد به ابعاد 25×20 متر واقع شده است كه پوشش چشمه طاق آن بر روي 12 ستون سنگي ساده و يكپارچه ، هر كدام به ارتفاع 5 متر، قرارگرفته است . ازاره شبستان به ارتفاع 1/5 متر با سنگ هاي صاف و ساده پوشيده شده و بقيه سطوح ، آجري و فاقد تزئينات است . در شمال شرقي مسجد ، ياط كوچكي به ابعاد 35×20 متر و در وسط آن حوضي به طول و عرض 12×7 متر واقع است كه از طريق دالان بدان مي رسند و خود در جداگانه اي نيز دارد .

حمام وكيل

حمام وكيل در غرب مسجد وكيل ساخته شده است . اين حمام بزرگ از پيشرفته ترين اصول معماري زمان خود برخوردار است .

براي مثال . ورودي حمام كوچك است و با شيبي ملايم به هشتي ورودي كه پايين تر از سطح زمين قراردارد مي رسد

ورودي به رختكن ، زاويه دار ساخته شده و همه اين ملاحظات براي اين بوده كه از ورود سرما به داخل و از خروج گرما به خارج از حمام جلوگيري شود .

سربينه حمام يك هشت ضلعي منظم است كه هشت ستون يك پارچه سنگي در وسط سقفي گنبدي قرارگرفته اند .

گرم خانه با سنگ فرش پوشيده شده است اما جالب توجه اين كه در زير اين سنگ فرش دالان هاي كنم عرض و باريكي ساخته شده كه هواي گرم و بخار آب در آن جريان مي يافته است تا كف حمام زودتر گرم شود .

در جنوب گرم خانه ، خزينه قراردارد كه دو ديگ بزرگ براي گرم كردن آب داشته است . د ردوطرف محوطه گرم خانه دو شاه نشين و د ردو طرف خزينه دو حاكم نشين ساخته شده است . در وسط هر حاكم نشين نيز حوضي از سنگ مرمر ديده مي شود .

در زير گنبد نقوش آهك بري زيبايي است كه داستانهاي آن ها از مذهب ، سنت ، علايق و روياهاي مردم اين ديار سرچشمه مي گيرد .

تكيه هفت تنان يكي از بناهاي زيباي بازمانده از دوران زنديه است . اين عمارت كه در عهد كريم خان زند ساخته شده در دامنه كوه “ چهل مقام ” در ميان باغچه اي مصفا واقع است .

تكيه “ هفت تنان ” شامل يك نارنجستان ، ساختمان اصلي و حياطي بزرگ است كه همه قسمت هاي آن برجاي مانده است. گفته مي شود كه از يان باغچه مصفا بيشتر براي گراندن اوقات فراغت استفاده مي كرده اند .

عمارت اصلي ، شامل ايوان بلندي است كه صفه اي در جلوي آن ساخته شده و حوض بزرگي درآن ، چشم را مي نوازد . اين حوض در گذشت ه از آب ركن آباد پر مي شده است .

دو ستون سنگي يك پارچه نيز در دهنه ايوان به چشم مي خورد . روي اين ستون ها نقش هاي ظريفي نقاشي شده بود كه قسمت عمده آن از بين رفته است . با وجود اين ، هنز بخش هايي از اين نقوش قابل رويت است .

د ردو طرف ايوان ، د رطبقه زيرين اتاقي وجود د ارد كه بر بالاي آن دو اتاق با دو گوشواره ساخته شده است .

د رجلوي صفه هفت گور در محوطه اي بازد ديده مي شود كه روي هر يك از اين گورها سنگي قرارداده شده است . شايد به دليل وجود همين گورهاست كه اين بنا را هفت تنان يا “ هفت تن ”  مي نامند .

بخش دوم بنا شامل كاروانسرا و آب انبار مي باشد كه در آينده به ترتيب به كارگاههاي هنرهاي سنتي و چاپخانه خوهد شد .

از محوطه آن بنا در حال حاضر به عنوان محل نمايشگاه دائمي سنگهاي تاريخي استفاده مي گردد .

خانه حاج رسوليها

باني آن ، بزرگ خاندان حاج رسوليها و از تجار معتبر اصفهان بوده است . فضاهاي خانه در چهارچوب حياطي مستطيل شكل واقع شده اند . چهارتالار خانه كه درميانه چهارجبهه حياط قرار گرفته اند ، پوشيده از تزئينات مقرنس ، قطاربندي ، گچبري ، طلاكاري و نقاشي روي گچ مي باشد و ضلع مجاور حياط هر چهار تالار را ارسي ظريف و زيبايي پوشانيده است . قسمتهاي مختلف خانه و تزئينات آن آسيب زيادي ديده اند و از جمله ارسي هاي متعدد آن در اثر رطوبت و موريانه متحمل خسارت هاي فراوان شده اند .

تالار جبهه شمالي از ساير تالارها وسيع تر بوده ، قسمت اعظم اين جبهه را اشغال كرده است . اين تالار از سوي ضلع بزرگتر خود توسط ارسي بسيار وسيعي به حياط خانه مشرف مي شود و از سور مقابل يعني در انتهاي شاه نشين به وسيله ارسي ديگري به حياط اندروني خانه باز مي شده كه به اين ترتيب بين دو حايط خانه واقع بوده است . امروزه بخش اندروني خانه كاملاً تفكيك شده و به صورت خانه مستقلي درآمده است . دسترسي به اين تالار از طريق كفش كن هاي دو سوي آن ميسر مي شود . در طبقه دوم روي كفش كن ها اتاقهاي گوشواري واقع شده كه توسط ارسي هايي از يك سو به تالار و از سوي ديگر به حياط اشراف دارند .

جبهه جنوبي خانه نيز شامل تالار و دو اتاق سه دري در طرفين آن است كه دوكفش كن اين فضا را از يكديگر جدا مي كنند . د رطبقه دوم اتاقها سه دري ، دو اتاق ديگر واقع اند كه تا روي راهروهاي كفش كن طبقه پائين ادامه مي يابند و به تالار مشرف مي شوند . اين اتاقها نيز از جهت ديگر به حياط خانه ديد دارند . جبهه شرقي و غربي نيز داراي همين تركيب يعني يك تالار در ميانه و د و اتاق در طرفين آن و راهروهاي كفش كن بين اين فضاها مي باشند . تالارهاي دو جبهه شرقي و غربي ارتفاعي معادل دو طبقه دارند و روي اتاقهاي سه دري اتاقهاي ديگري قرارگرفته اند . اين تالارها ارسي هاي مرتفع و وسيعي به سوي حياط دارند كه ارسي تالار غربي به كلي تخريب شده است . فضاهاي خدماتي شامل آشپزخانه و محل پخت نان در پشت فضاهاي اصلي اين جبهه قراردارند .

ورودي خانه در گوشه جنوب غربي شامل سردر و هشتي است و به گوشه حياط راه مي يابد . د رطبقه دوم هشتي اتاقي قراردارد كه با اتاق گوشوار جبهه جنوبي خانه مرتبط است . خانه داراي ورودي ديگري در گوشه جنوب شرقي است كه به اصطبل و سپس حياط خانه وارد مي شود . تزئينات فراوان گچبري رنگي نماهاي حياط به مرور زمان به صورت قطعاتي از ديوار جدا شده و بر زمين ريخته اند . طي عمليات مرمتي سالهاي 1357 و 1364 ه . ش. اين تزئينات بصورت موقت تثبيت شده و از ريزش آنها جلوگيري بعمل آمده است ولي هنوز در وضعيت نامناسبي قراردارند . نماهاي خانه همچنين مزين به درهاو پنجره هاي متعدد مشبك ب شيشه هاي رنگي و گره چيني چوبي مي باشند كه متاسفانه بيشتر آنها آسيب ديده اند . طرح حياط خانه كه منظري مناسب براي دو تالار اصلي بوجود آورده است ، شامل حوض مستطيل طويلي در ميانه و چهار باغچه در طرفين آن مي باشد .

خانه باكوچي

خانه باكوچي شامل حياطي مستطيل شكل ودو مجموعه فضايي در جبهه هاي شمالي و جنوبي آن مي باشد . حياط خانه دو طبقه مي باشد كه طبقه پائين آن به صورت گودال باغچه است به اين ترتيب كه حياط طبقه بالا نقش ارتباطي بين بخشهاي مختلف خانه را ايفا مي كند .

تحقیق درباره سلسله تيموريان

ابتداي كار تيمور

هنگامي كه چنگيز خان متصرفات خود را ميان فرزندانش تقسيم كرد ، آسياي مركزي و ماوراء النهر را به جغتاي داد ، مدتي بعد قلمرو نوادگان جغتاي نيز مانند قلمرو ايلخانان در ايران ، به دليل جنگ ميان فرماندهان مغول دچار آشفتگي شد . از جمله ي اين فرماندهان ، شخصي به نام تيمور بود كه ادعا مي كرد از بستگان چنگيز است وي كه فرماندهي بي باك و در عين حال بي رحم بود توانست به تدريج بر آسياي مركزي و ماوراء النهر حاكم شود .

لشكر كشي هاي تيمور

تيمور پس از آنكه پايه هاي حكومت خود را محكم ساخت و سمرقند را پايتخت خويش قرار داد ، به مناطق اطراف از جمله ايران حمله كرد . چنان كه خوانديد در اين زمان چند حكومت محلي در ايران وجود داشت كه بيشتر مشغول جنگ با يكديگر و يا درگيري هاي داخلي خود بودند ، تيمور در لشكر كشي هايش عده ي زيادي را مي كشت و حاكمان محلي را مطيع خود مي ساخت . از جمله اين حكومت ها حكومت سربداران بود . با اين حال در بعضي شهرها از جمله اصفهان قيام هايي بر ضد او رخ داد تيمور در مجموع ، سه بار به ايران حمله كرد و طي اين يورش ه ا ، سراسر ايران و كشورهاي اطراف را به خاك و خون كشيد و بسياري از آبادي ها را ويران ساخت .

تمدن و فرهنگ ايران از ظهور اسلام تا پايان دوره تيموريان

با ورود اسلام به ايران ، در زمينه هاي گوناگون تحولاتي ايجاد شد و فرهنگ و تمدني شكل گرفت كه تا آن زمان بي نظير بود . ميراث هاي دوران پيش از اسلام نيز به تدريج چهره ي اسلامي به خود گرفت و ايرانيان مسلمان – كه مردمي كوشا و توانا بودند – توانستند به پيشرفت هاي چشم گيري دست يابند . در اين درس با چگونگي اداره ي ايران و فرهنگ و تمدن ايرانيان مسلمان آشنا مي شويد .

خليفه و سلطان

از هنگام ورود اسلام به ايران تا زمان خلافت مامون عباسي ( اوايل قرن سوم هجري) ، « خليفه » برترين مقام سياسي و ديني جهان اسلام ( از جمله ايران ) شناخته مي شد : زيرا مدعي جانشيني پيامبر (ص) بود . با وجود اين ، چون خلافت امويان و عباسيان غاصبانه و همراه با ستم فراوان بر مردم بود ، گروه هايي از مسلمانان با انان به مخالفت بر خاستند . تا پيش از دوره ي طاهريان ، ايران را حاكماني اداره مي كردند كه از سوي خلفا تعيين مي شدند . از آن پس ،  حكمرانان ايران با وجود وابستگي به خليفه ي عباسي ، در اداره ي امور قلمرو خود استقلال بيشتري يافتند . آنان به مرور زمان از قالب فرماندار و استاندار به در آمدند و به مقام پادشاهي و سلطنت رسيدند ، بدين ترتيب ن مقام سياسي تازه اي در كنار خليفه به وجود آمد . از اين پس ، ايران به وسيله ي اين سلاطين ( پادشاهان ) اداره مي شد و دوستي آن ها با خليفه بيشتر جنبه ي ظاهري داشت پس از آن كه مغول ها خلافت عباسي را از ميان بردند ، سلاطين ايران كاملا مستقل شدند .

وزير و اداره ي كشور

ايرانيان از دوران پيش از اسلام ، تشكيلات وسيعي براي اداره ي كشور خود داشتند براي تنظيم امور سياسي ، نظامي ، اقتصادي و مذهبي كشور ادارات و مقاماتي وجود داشت . علاوه بر پادشاهان ، وزيران و فرماندهان نظامي و رهبران ديني نيز هر كدام در اداره ي امور جامعه سهمي داشتند .

با ورود اسلام به ايران ، شيوه هاي اداري پيشين با تغييراتي به كار گرفته شد .

از ميان مقامات كشوري ، « وزير » بيش از همه در اداره ي كشو رنقش داشت . وزيران در بيشتر موارد از ميان افراد هوشمند ، توانا و با تجربه انتخاب مي شدند ، گاهي قدرت وزير بسيار زياد مي شد ؛ بطوري كه قادر بود سلطان را هم عوض كند .

وضع شهرها

در ايران پس از اسلام ، شهرهاي بزرگ و كوچك فراواني وجود داشت كه برخي از آنها مانند مرو ، نيشابور و ري شهرت جهاني داشتند . هر شهر مجموعه اي از خانه ها ، مراكز عمومي ( مسجد ، حمام و . . . ) اداره هاي دولتي و مراكز تجاري و صنعتي بود . كشاورزي نيز در اطراف شهرها انجام مي شد معمولا گرداگرد شهر ديواري كشيده مي شد كه در بعضي از قسمت هاي آن برج هايي براي مراقبت و ديده باني وجود داشت . گاهي نيز براي جلوگيري از هجوم دشمن خندق هايي در پشت ديوار شهر حفر مي كردند و آن را از آب پر مي كردند هر شهر دروازه هايي داشت كه شب ها بسته مي شد مسجد جامع هر شهر محل تجمع مردم و برگزاري مراسم مهم بود . از ديگر بناهاي موجود در هشرهاي بزرگ يا حومه ي آن ها كاروان سراها بودند كه براي آسايش مسافران و گاه داد و ستد ساخته مي شدند . اداره ي امور هر شهر به عهده ي حاكم يا والي بود . مركز حكومت در قلعه اي در وسط شهر قرار داشت كه بدان ارگ مي گفتند . افراد ديگري نيز حاكم را در اداره ي امور ياري مي كردند . يكي از اين افراد محتسب بود كه بر مسائل ديني و معاملات نظارت دشات و خلافكاران را مجازات مي كرد .

زندگي روستايي

بيشتر مردم ايران را روستاييان تشكيل مي دادند و بخش اصلي زندگي اقتصادي جامعه يعني كشاورزي و دامداري به آنها وابسته بود در گذشته همه ي كشاورزان زمين نداشتند . بخشي از زمين ها متعلق به حكومت يا شخص سلطان بود و قسمتي هم به زمين داران بزرگ تعلق داشت و كشاورزان بر روي آن ها كار مي كردند بعضي از كشاورزان نيز زمين داشتند . زمين ها ي ديگري هم وجود داشت كه در آمد آنها در امور خيريه مصرف مي شد به اين زمين ها « وقفي » مي گفتند .

علم و دانش

در قرآن كريم و سخنان پيامبر (ص) بر فراگيري علم تاكيد بسيار شده است به همين جهت ، ايرانيان مسلمان از همان ابتدا براي آموختن علوم گوناگون بسيار مي كوشيدند . در قلمرو اسلامي ، سرزمين ها و ملت هاي گوناگون با ميراث هاي علمي و تمدني گوناگوني وجود داشت و نيز به علت همسايگي اين قلمرو با كشورهايي مانند هند ، يونان و روم ميزان پيشرفت هاي علمي در ميان مسلمانان بسيار زياد بود . در واقع مسلمانان با كسب دانش هاي ديگران و تركيب آن ها با دانسته ها و عقيده هاي اسلامي خود ، فرهنگ و دانش هاي جديدي را پايه گذاري كردند ايرانيان در اين زمينه در جهان اسلام سر آمد بودند . فراگيري خواندن و نوشتن ، نخستين مرحله ي ورود به دنياي علم و دانش بود . كساني كه در خواندن و نوشتن مهارت مي يافتند به دنبال كسب علوم گوناگون مي رفتند ، دانشمندان ايراني در زمينه هاي خداشناسي ، فلسفه ، تاريخ ، جغرافيا ، رياضيات ، فيزيك ، پزشكي و ديگر رشته هاي علمي به مطالعه و تاليف مشغول بودند فارابي ، زكرياي رازي ، ابن سينا ، ابوريحان بيروني و خواجه نصير الدين توسي از جمله اين نام آوران هستند .

علاوه بر رشته هاي علمي ، ايرانيان مسلمان در زمينه ي هنر و معماري نيز فعاليت هاي چشم گيري داشتند . ارزش هاي ديني و نيازهاي زندگي ، عوامل اصلي پيدايش و ترقي اين نوع فعاليت ها بود مساجد ، مدرسه ها ، كاروان سراها و كاخ ها از ميراث هاي معماري و صنايع فلزي ، سفالگري ، كاشي كاري ، نقاشي ، خوش نويسي و قالي بافي از مظاهر هنر ايرانيان در اين دوران به شمار مي روند در كتاب فارسي ، با بعضي از اين هنرها آشنا شده ايد كمال الدين بهزاد از معروف ترين نقاشان ايران بود كه در اواخر دوره ي تيموريان زندگي مي كرد .

ايران در زمان تيموريان

مختصري از وضع ايران در زمان افشاريه

 نادرشاه افشار در قلعه دستجرد درگز در خانواده اي از ايل قرقلو از طايفه افشار چشم به جهان گشود و به نام جد خود (نورقلي بيك) موسوم گرديد. وي با شجاعت و شهامتي كه در دوران جواني در مقابله با حملات طوايف مختلف از خود نشان داد. از طرفي به دليل ضعف شاه صفوي بر اثر آخرين شكست از نيروهاي عثماني نادر به پادشاهي ايران برگزيده شد.

در زمان پادشاهي نادر ايران از جنبه هنري و فرهنگي پيشرفت زيادي نكرد. به همين دليل در كتاب هاي هنري و در رشته هاي مختلف هنر جاي مكتب افشاريه خاري است و از مكتب صفوي به سراغ قاچار رفته اند. و اگر اثر هنري يا فرهنگي از نادر به جاي مانده بيشتر جنبه معماري دارد.

و يكي از دلايل اينكه در زمان پادشاهي وي مسائل هنري كمتر بوده است اين است كه دوره افشاريه دروه اي سراسر جنگ بوده و نادر از بچگي مردي جاه طلب و لجوج بود . ور در دوران پادشاهي خود غنايم جنگي را نيز به كساني مي داد كه بيشتر با دشمنان مقابله مي كردند. نادر در زمان جنگ لباس رزم مي پوشيد . تا از ساير سپاهيان شناخته نشود. و در مراسم مذهبي تغيير لباس مي داد. و هنگامي كه بر تخت جلوس مي كرد لباس سلطاني مي پوشيد . كه ابهت خاصي داشت. و درهنگام عصبانيت لياس قرمز مي پوشيد.

نادر از بيست سالگي عمر خود را بر روي اسب و چادر اردوگاهها گذراند. اسناد و شواهد نشان مي دهد كه نادر يك نابعه بزرگ  نظامي بوده نبوغ نظامي او را همچون نپلئون ، اسكندر و تيمور مي دانند.

البته نادر نيز كارهاي براي هنر ايران كرده است. هر چند محدود ولي در زمان نادر ايوان طلا و ايوان نادري و گنبد طبرسي توسط هنرمندان هندي كه نادر با خودش به ايران آورده است ساخته شده و نيز كارهاي زيادي براي حرم حضرت رضا (ع) انجام داده است و نيز نادر در سال 1151 مناره و تپه ايوان حضرت علي (ع) را تعمير و تذهيب نموده است.

آثار و ابنيه در زمان افشاريه (نادر شاه)

1-    بناي آرامگاه و سقاخانه آب انبار در شهر مشهد.

2-     مطالعه نمودن ايران طلاي صحت عقيق حضرت رضا (ع)

3-     ساختمان مناره شمالي صحن عقيق حضرت رضا (ع) و مطلا نمودن آن

4-     اهدا 700 جلد كتاب گرانبهاي خطي به كتابخانه آستان قدس رضوي

5-    بناي شهر جديد در نزديكي شمالي داغستان

6-     ساختمان محل تولد خود در دستگرد نزديكي درگز به نام مولود خانه و بناي مسجدي متصل به آن

7-    ساختمان آرامگان خود در كلات به نام عمارت خورشيد

8-     اهدا تنديسهاي گرانبها و تعميرات ديگر در آستان قدس رضوي

9-    ساختمان تالاري به صورت ايوان در يكي از باغهاي قزوين كه بنام  نادر منسوب است.

10-     مطلا نمودن ايوان مرقت علي بن ابيطالب در نجف و هدا نذورات بسيار و تعيمرات حرم و و صحن آن حضرت.

و همچنين  ميرزا عبدالرزان نشاء تبريزي كه در عصر نادر مي زيسته است . در سال 1188 هجري قمري 28 سال پس از قتل نادر قصيده اي به زبان تركي سروده و در بالاي ايوان نجف با طلا و شگرف به خط نستعليق بسيار زيبا نوشته شده است.

10- آثار ساختماني زيادي نيز از نادر شاه در قفقاز و باغستان بر جاي مانده است.

عمارت خورشيد در كلات:

نادر شاه براي خود در كلات در سالهاي 1155 و بعد از آن  آرامگاهي  عظيمي به مباشرت كريم خان زند و بوسيله معماران و حجاران ساخته شده اين بنا كه عمارت خورشيد نام دارد و به 2 دليل اين نام بر او نهاده شده است. 

1- به اين دليل كه از طلوع تا غروب خورشيد آفتاب بر اين كاخ مي تابيده است و دوم اينكه چون نام يكي از همسران نادر خورشيد بوده است و چون نزد نادر احترام خاصي داشته به نام او نامذگاري شده است. اين بنا كه اكنون در نهايت استحكام و تقريباٌ 15 متر ارتفاع آن است. نماي خارجي آن تماماً از سنگ هاي بزرگي است كه معروفست و به دستور نادر از مراغه به آنجا حمل گرديده پوشيده شده است. واصل بنا عبارتست از:‌

محل مقبره كه تقريباً 5*5 متر و داراي چهار ستون سنگي است. به ارتفاع 6 متر و در وسط آن جاي مقبره ساخته شده و چهار ايوان در 4 طرف كه داخل آن گچ بري و نقاشي هاي تصويري رنگي داشته و فعلاً آثاري از آن باقي است.

بقيه بنا  اطراف آن اطاقهايي دارد كه متصل به مقبره است. در روي بنا برجي قرار گرفته به قطر 2 الي 4 متر و ارتفاع 5 متر كه نماي آن در سنگهاي تراشيده نيم گرد است. و معلوم مي شود كه در صدد انهدام آن بوده اند زيرا مقداري از سر برج را خراب كرده اند.

در اطراف بنا فضاي بسيار بزرگي است كه دور آن را قرار گرفته  ولي در شرف انهدام است.

در شمال  محوطه فضاي براي (سرباز خانه و اصطبل و پاسدار خانه) بوده و در طرف ديگر ساختماني به نام (ضرابخانه) است و روي سنگهاي اطراف بنا نقش هايي از گل و بته و موز هندي در نهايت زيبايي (حجاري شده) .

اخيراً انجمن آثار ملي و اداره كل باستان شناسي در صدد تغيير آن برآورده اند.

بعضي ترديد دارند كه نادر عمارت خورشيد كلات را براي آرامگاه خود ساخته باشد. اما نگارنده با بررسيهايي كه در اين خصوص به عمل آورده به اين نتيجه رسيده كه بناي مذكور را نادر منحصراً‌ براي آرامگاه خود ساخته است. زيرا اولاً كليه كتب و تواريخ نادري تاييد مي كنند . ثانياً اخيراً پس از خاكبرداري داخل مقبره محل قبري به طول 2 متر و عرض 80 سانتيمتر و عمق قريب به يك متر ساخته و پرداخته شده موجود است. بنابراين جاي هيچگونه شك و ترديد نيست كه عمارت معروف به خورشيد را نادر شاه براي آرامگاهي ابدي خود ساخته است.

كاخ خورشيد كه از مهمترين و بزرگترين آثار باستاني نادر است . ساختمان آن به شكل استوانه است كه به سبك هندسي ساخته شده است. بخشي از ديوارهاي دروني آن (با تذهيب  و مينياتور) و گچبري بسيار استادانه آراسته شده است. كه تدريجاً اين آثار محو گشته تا چند سال اخير اندكي از آنها بوده است. قسمتهاي بيروني قصر به خصوص طبقه دوم حجاري هاي زيبا حك كرده اند. و گويا بحالي نيافته تا اين هنرمندان كار خود را تكميل كنند به طوريكه شاخه گل نيمه كاره رها شده است.

قصه خورشيد از سنگ بنا شده  كه حجاريهاي بر روي آنست كه نقش آنها شامل: ‌گلدان شاخ و برگ و گل و بوته و نقش پرندگان و ميوه هاي مختلف و ميوه ها كه عبارتند از : گلابي – انگور – گردو – موز – آناناس وجود دارد.

موز و آناناس كه از مناطق گرم ناحيه هند است معرف تماس با آن سرزمين است. پرندگان كه بين شاخو برگ ديده مي شود تماماً طراحي است.

بررسي ديگر آثار تاريخي كلات نادري

كتيبه نادري: در تنگه دربند در اتفاع 150 متري از سطح زمين بر روي تخته سنگهايي مشاهده مي شود.

اين كتيبه 24 بيت شعر تركي سروده بالاي كتيبه و سمت چپ آن سايباني از سنگ دارد و چنين به نظر مي رسد كه براي تراشيدن آن تخته سنگها كوه را تراشيده بعد از گذاشتن چند سوراخ و نصب چوب بست بكار پرداختند. مي گويند اين كتيبه درب گنج نادري است. حاشيه تزييني كه جانب كتيبه به عرض 5/2 سانتيمتر در بر گرفته داراي نقش هاي اسليمي است. از 12 بيت اشعار 8 بيت تركي و 4 بيت فارسي و به خط نستعليق است حجاري شده است. اين كتيبه فاقد تاريخ و به وسيله تراش آن را مربوط به سالهاي 155 تا 157  هـ ش است. در تنه در بند آثار آجرهايي كه با ساروج به هم پيوند خورده اند كه باقي مانده است از دروازه اي كه به دستور ناد رساخته شده است به چشم مي خورد.

برج ارعوانشاه:

در بالاي تپه هاي شرقي مدخل در بند ساخته شده كه از كف رودخانه 35 متر ارتفاع دارد كه كتيبه نادري ديده مي شود  برج ارغوانشاه ساختمان دندانه وار مخروطي شكل ناقص بوده است كه 8 مترارتفاع دارد.

اين بنا از نظر شكل كلي تزئينات آجري به برجهاي ارگ كريم خاني شباهت دارد. تمايم نماي برج از آجر ساخته شده است ولي پايه اين برج بر روي صخره هاي كوه است . در فواصل مختلف آجر كاري نقش هاي هندسي بكار رفته است.

جايگاه گنجينه هاي نادري

در سمت شمال كلات نادر در پرتگاهي بسيار خطرناك گودالي به چشم مي خورد وقتي زر و جواهرات نادر به قدري زياد بود كه جلب توجه مي كرد در خزانه هاي عادي نگهداري نمي كردند. براي همين در گودالهاي بزرگي نگهداري مي كردند. پس از انجام ماموريت از همان بالاي پرتگاه زرها و طلاها را به پايين مي انداختند و ملح گنچ پنهان مي ماند.

پيش كشهاي محمد شاه پادشاه موقت هند به نادر :

1- تخت طاووس          طاق مرصع جواهر نشان ساخته شده از طلا و نقره

2- سكه و شمش هاي طلا و نقره

3- پارچه هاي زربافت

مسجد گنبد كبود:

مسجد گنبد كبود در صد متري شرق كاخ خورشيد وجود دارد. مسجدي با گندي آسماني و كاشيهاي كبود بنا شده است . سر در آن بدون تزيين است داخل دور تا دور كتيبه اي به خط نستعليق نوشته شده است . تعمير اداره اطراف صحن كمكي از سنگ است. تزيينات جزرها و پشت و بغل ايوان هماهنگي با كاشيهاي هفت رنگ دوره قاجار انجام شده است. پوشش بالاي گنبد از كاشيهاي زيباي كبود رنگ است  . ساقه استوانه اي شكل ان داراي كاشيهاي فيروزه اي زرد سياه و سفيد رنگ كه طرحهاي هندسي و خط بناي را بوجود آورده است.

مجسمه نادر سوار بر است:

همراه سربازانش يكي از كارهاي زيبا و ماندگار استاد ابولحسن خان صديقي كه از جنس برنز افروخته و به ارتفاع 7 متر در كاخ بروني ساخته شده است.

ساختمان آرامگان نادر بر اساس دو شكل اصلي هندسي مربع و مثلث طراحي شده است. اين بنا از سنگ خاراي كوهسنگي مشهد ساخته شده است و اشاره به عظمت نادر را دارد . تالار آرامگاه به شكل برج از 2 ديواره قرمز رنگ بسته و از دو قسمت ستون بندي تشكيل شده است. و سنگ مزار نادر در گوشه اين مربع و در پناه 2 ديوار قرار گرفته است. اين زاويه و پناه و باز بودن تالار حالت صحنه جنگ را تداعي مي كند و رنگ قرمز ديوار به معناي جنگ است و برجستگي هاي متفاوت سنگي كه از ديوار بيرون آمده نبردهاي مختلف را نشان مي دهد. ستونهاي اطراف نادر به خصوصياتي اجرا شده كه نشانه اي از كلاه نادر است.