موضوع : باورها و سنتها

(بررسي  مراسم ازدواج سنتي در استان آذربايجان شرقي و در ميان تركمن ها)

مقدمه

تحقيقي را در رابطه با آداب و آيين سنتي ازدواج در استان آذربايجان شرقي و اهالي تركمن استان گلستان انجام داده شده است، كه جهت ارائه در درس جامعه‌شناسي خدمت شما ارائه مي‌گردد. منابع كليه نوشته‌هاي اين تحقيق سخنان اهالي اين استان و روستاهاي اطراف آن مي‌باشند كه يا ساكن استان آذربايجان شرقي و يا ساكن تركمن‌صحرا بوده‌اند و يا هم‌اكنون در تهران سكونت دارند.

اين تحقيق در دو بخش مجزا تنظيم گرديده است.

بخش اول شامل سنتهاي ازدواج در استان آذربايجان شرقي.

بخش دوم شامل سنتهاي ازدواج در ميان اهالي تركمن مي باشد.

مراسم سنتي ازدواج در استان آذربايجان شرقي

            مراسم خواستگاري: بعد از انتخاب دختر توسط شخص داماد و يا خانواده داماد، براي انجام مراسم خواستگاري شخص داماد به همراه خانواده به منزل خانواده دختر انتخاب شده مي‌روند.

          اين مراسم حتما بايد شب هنگام برگزار گردد. در اين منطقه رسم بر اين گونه است كه از همان ابتدا با يك قوطي شيريني خانواده داماد قصد رفتن به خانه عروس را مي‌گيرد.

          و پس از صحبت‌هاي خانواده عروس و داماد بايكديگر اگر خانواده عروس راضي بودند و عروس نيز راضي بود، درب قوطي شيريني را باز مي‌كنند و شيريني را با شادي و مباركي ميل مي‌كنند.

          اما اگر جواب منفي بود و عروس ناراضي بود جعبه را باز نكرده و روز بعد از شب خواستگاري آن را پدر عروس به خانواده داماد يا بستگان داماد برمي‌گرداند.

          بعد از موافقت كردن خانواده عروس، شخص داماد به همراه خانواده خود يك چادري و يك حلقه نشوني به منزل عروس مي‌برند و عروس را اصطلاحا «نشاني» مي‌كنند كه به اين مراسم «نشان‌ناماخ» مي‌گويند. در اين مرحله از خواستگاري داماد و عروس مي‌توانند با يكديگر جداگانه صحبت كنند و نظرات و خواسته‌هاي خود را به يكديگر بگويند. در همين حين پدر و مادر عروس و داماد نيز در اتاقي ديگر راجع به نحوه مراسم عروسي، شيربها، مهريه و كليه مسائل مربوط به ازدواج اين دو جوان بحث مي‌كنند. در اين مراسم خانواده دختر معمولا مبلغي را به عنوان شيربها از خانواده داماد دريافت مي‌كند كه به اصطلاح به آن «باشليخ» مي‌گويند. اين مبلغ مي‌تواند نقدي باشد و يا به صورت كمك كردن در هنگام خريد وسايل جهيزيه و وسايل مورد نياز براي برگزاري مراسم عروسي باشد.  از جمله رسومات مخصوص اين استان درخواست خانواده عروس مبني بر كمك كردن خانواده داماد به آنها در تهيه اقلام موردنياز براي برگزاري مراسم ازدواج مي‌باشد.

          مثلا خانواده عروس بدين گونه شرط مي كند كه تمامي هزينه‌هاي خريد چاي، برنج، روغن، گوشت و ميوه و شيريني عروسي را بايد خانواده داماد پرداخت كند.

          البته اگر چنين شرطي هم در بين خانواده‌ها بيان نشود به صورت خودبخودي نيز خانواده داماد تعدادي جعبه ميوه و مواد غذايي را به خانه عروس مي‌فرستد اما خوب برخي از خانواده‌ها شايد به علت وضع مالي و نگران بودن از فراموش شدن اين رسم از سمت خانواده داماد آن را شرط مي‌كنند و روز خواستگاري اين مسائل را عنوان مي‌كنند.

          بعد از گذراندن اين مراسم روز بعد از آن داماد خانواده خود را به همراه فاميل خود و بزرگان و ريش سفيدان خود كه اغلب پدربزرگ‌ها، مادربزرگ‌ها، عمه، دايي و خاله‌هاي داماد هستند براي صحبت كردن و برگزاري مراسم بله‌برون كه به اصطلاح به آن «دانيشيخ» گفته مي‌شود به خانه عروس مي‌روند. داني‌شيخ به معني گفتگو كردن بحث كردن و صحبت كردن درباره مهريه مي‌باشد. و كل مراسم داني‌شيخ بيشتر به خاطر آشناشدن خانواده دو طرف و تعيين مقدار مهريه كه البته اين روزها خيلي هم مهم شده است مي‌باشد.

مراسم داني‌شيخ:

            در اين مراسم ابتدا طرف دختر خواسته‌هاي خود را به همراه مبلغ مهريه عنوان مي‌كند و بعد از گفتگو و بحث كردن مبلغ ذكر شده اگر مطابق با قيمت رايج در ازدواج‌هاي قبلي قبيله يا شهر باشد، موافقت مي‌شود و مبارك باد گفته مي‌شود،  اما اگر خواسته عروس بيشتراز عرف شهر يا روستا باشد، اينجا ديگر كار ريش‌سفيدها سخت مي‌شود چرا كه خانواده داماد به هيچ‌وجه زير بار حرف پدر عروس نمي‌رود و عنوان مي‌كند كه مثلا مهريه دختر فلاني اين‌قدر بود كه درماه گذشته ازدواج كرده  و ما هم همين مقدار مي توانيم پرداخت كنيم. اگر بيشتر از اين طي كنيم خلاف رسم و سنت عمل كرده‌ايم و كساني كه بعد از ما مي‌خواند مهريه را براي فرزندان خود تعيين كنند همواره ما را سرزنش خواهند كرد كه چرا مبلغ مهريه را بالا برده‌ايم. و خلاصه با هر دردسر و سختي كه وجود دارد دو طرف بالاخره سر مبلغ و شرايط مهريه به توافق مي‌رسند. البته شرط‌هايي مثل بردن عروس توسط داماد به مكه، زدن سند ماشين يا ويلا و يا خانه و زمين و يا حتي بخشيدن تعدادي گوسفند و گاو مي‌تواند از شروط  مذكور در مهريه باشد.

          بعد از پذيرفتن مهريه توسط پدر داماد، يكي از بزرگان،حال از طرف داماد يا از طرف عروس، 2 تا كله قند را كه خانواده داماد به همراه خود آورده است، مي‌شكند و بدين‌گونه ديگر ازدواج اين دو حتمي مي‌شود. فلسفه شكستن اين قند از طرف بزرگان فاميل بدين‌گونه روايت شده است:

          مي‌گويند كه پس از شكسته شدن قند كه نشانه شيريني و خوشي مي‌باشد، و شگون خوبي براي نوعروس دارد، خرده‌هاي اين قند را بزرگ فاميل به افرادي كه جوان باشند چه پسر وچه دختر و ازدواج نكرده‌اند، مي‌دهند تا بخت آنها نيز باز شود و به زودي ازدواج كنند.

          بعد از اعلام نامزدي اين دو جوان و رسمي شدن نامزدي توسط عاقد خطبه عقد خوانده مي‌شود و مثل اكثر نقاط ايران 2 دختر در بالاي سر عروس به همراه توري مخصوص قند را مي‌سايند و معمولا بعد از سه مرتبه خواندن خطبه عروس بله مي‌گويد اما در اين بين سفره عقد ويژگي‌هاي خاصي دارد و از موارد و بخش‌هاي مختلفي تشكيل شده است.

          در اينجا به برخي از چيزهايي كه در درون سفره قرار داده مي‌شوند، اشاره مي‌نماييم:

          آينه و شمعدان، قرآن، ميوه و شيريني، تزئينات ويژه سفره، خنچه عقد و در برخي از روستاها سنگك و نان محلي نيز در سفره گذاشته مي‌شود.

          در هنگام باز كردن سفره عقد اقوام نزديك دعوت مي‌شوند، پدر و مادر عروس، پدر و مادر داماد خواهر و برادر عروس و داماد و عموها، عمه‌ها، خاله‌ها و دايي‌ها و اقوام نزديك براي مبارك باد گفتن يا همان «مبارك اوسون» و دادن كادو به كنار سفره عقد مي‌آيند و اين مراسم در خانه عروس برگزار مي‌شود. هدايايي گرانبها از جمله سكه و يا طلا و يا پلاك از طرف خانواده داماد به عروس داده مي‌شود و اقوام با دادن مبلغي پول و گاهي اوقات كادو به عروس خانم تازه فاميل شده تبريك مي‌گويند.

          تقريبا ديگر چيزي از مراسم عقد نمانده كه نگفته باشيم اما در مدت زمان باقي مانده از هنگام عقد تا عروسي تا هنگام ازدواج روزهاي مهم يا اعيادي در پيش روي داماد و عروس و خانواده‌هاي آنها خواهد بود. اينك به ذكر كردن مراسم انجام شده توسط خانواده‌هاي طرفين در هنگام اعيادي چون قربان، فطر و نوروز مي‌پردازم.

مراسم عيد قربان

            در اين روز داماد گوسفندي را بايد براي خانواده عروس بفرستد. گوسفند را خانواده داماد با پارچه‌اي به عنوان هديه كه دور گردن آن پيچانده شده است تزئين مي‌كند و اين گوسفند را به خانه عروس يكي از اقوام داماد مي‌برد و مادر عروس در عوض يك هديه و يا پارچه‌اي به داماد كادو مي‌دهد و سپس گوسفند را قرباني مي‌كنند و از گوشت آن به همه فاميل پخش مي‌كنند و در آن شب شام مي‌دهند.

مراسم شب يلدا         

            در اين شب نامزد (شخص داماد) به همراه چند جعبه شيريني، چند جعبه ميوه و تعدادي آجيل و چند هندوانه تزئين شده به همراه يك قطعه طلا وارد خانه عروس مي‌شود و در آنجا (خانه عروس) مراسم شادي و رقص برگزار مي‌شود كه به آن مراسم «چله‌كچه‌سي» مي‌گويند كه به معني مراسم شب چله مي‌باشد و در آنجا هندوانه بريده مي‌شود و به هريك از اعضاي فاميل و مهمان‌ها قطعه‌اي از هندوانه داده مي‌شود.

مراسم عيد فطر

            در ماه رمضان و در هنگام شهادت حضرت علي(ع) خانواده داماد 4 الي 6 ديس حلواي تزئين شده را به همراه مبلغي پول بر روي آن روانه خانه عروس مي‌كند.

مراسم عيد نوروز

            در فصل بهار شخص داماد از هر ميوه نوباري كه به بازار آمده است، داماد يك جعبه براي خانواده عروس مي‌خرد و به خانه عروس مي‌فرستد كه به اين مراسم «نوبار چيليخ» مي‌گويند در عيد نوروز خانواده داماد لباس‌هاي نو و طلا و سبزه سال نو را براي عروس خريداري مي‌نمايند و بدين مراسم «بايرامليخ» مي‌گويند يعني عيدي دادن و مراسم عيد.

مراسم عروسي

            اين مراسم شامل حنابندان در شب قبل از عروسي و خود عروسي مي‌باشد.

حنابندان

            در اين مراسم كه در شب قبل از روز عروسي برگزار مي‌شود، خانواده داماد ظرف حنايي را تزئين مي‌كنند و لاي گل مي‌گذارند و  مقداري انار را دانه مي‌كنند و در درون هندوانه مي‌گذارند و زن‌ها عروس را «بزك» مي‌كنند كه به معني تزئين و آرايش كردن عروس مي‌باشد  و شيريني و گل و ميوه به خانه دختر مي‌برند.

          در آنجا حنابندان برگزار مي‌شود، داماد در كنار عروس مي‌نشيند و همه دختران دم بخت دور آنها جمع مي‌شوند و دست عروس و داماد حنا مي‌گذارند و خنچه درست مي‌كنند و بعد به دور آن‌ها مي‌رقصند. بعد از اين مراسم گل و حنايي كه خانواده داماد تدارك ديده‌اند توسط عروس و داماد حمل مي‌شود و در دستان خود آنها قرار مي‌دهند و به دور مجلس مي‌چرخند و آن را به همگان تعارف مي‌گويند. كه مي‌گويند اين كار و دست زدن به حناي عروس و داماد جوان «شگون» دارد.

          و اما مراسم جالبي در حنابندان انجام مي‌شود كه مراسم «كچل اوغلان» به معني پسر بي‌مو مي‌باشد كه توسط يكي ازدختران دم بخت انجام مي‌شود،‌ در اين مراسم دختري خود را به شكل و شمايل مردي درمي آورد و سبيل و ريش براي خود مي‌گذارد تا مردم او را به عنوان داماد قبول كنند و از ميان دختران دم‌بخت مجلس يكي را بايد انتخاب كنند و همانند عروس و داماد مراسم ازدواج را به طور نمايشي برگزار مي‌كنند.

مراسم جهاز برون

            البته مراسم جهازبرون قبل از حنابندان و عروسي انجام مي‌شود ولي ما در اينجا در بين حنابندان و عروسي اين مطلب را ذكر نموده‌ايم.

          اين مراسم بدين‌گونه است كه تعدادي از اقوام داماد براي ديدن لوازم جهيزيه عروس به خانه پدر عروس مي‌روند و در آنجا ليستي را از وسايل جهيزيه از پدر عروس مي‌گيرند و به عنوان شاهد آن را امضا مي‌كنند و سپس جهيزيه را به همراه وسايل مورد نياز زندگي به خانه جديد عروس و داماد مي‌آورند.

مراسم عروسي

            از طرف خانه داماد به خانه عروس و فاميل‌هاي ايشان مي‌روند تا عروس خانم را بياورند. برادر داماد شال قرمزي را دور كمر عروس مي‌بندد و اين عمل را 3 مرتبه تكرار مي‌كند و شال را باز و بسته مي‌كند و نيت مي‌كند به عنوان فرزند 7 پسر و 1 دختر را به دنيا بياورد.

          بعداز آن پدر عروس دست عروس را مي‌گيرد و دعايي براي بهبود زندگي و خوشبختي آينده دو جوان ذكر مي‌كند كه به اين مراسم «خيردوآسي» مي‌گويند كه همان دعاي خير پدر و مادر براي عروس و داماد مي‌باشد.

          بعد از اين مراسم فاميل‌هاي عروس و داماد براي صرف شام وارد سالن عروسي مي‌شوند و در ضمن در روستاهاي آذربايجان هنگام آوردن عروس به خانه داماد، داماد به همراه دوستان خود به پشت بام مي‌رود و بر سر عروس سيب پرت مي‌كنند و در ضمن، پسران مجرد نيز به بالاي پشت بام رفته و بر سر دختري كه مي‌خواهند سيب پرتاب مي‌كنند و اين به معني اين مي‌باشد كه اين دختر مال من است.

          بعد از عروسي، فرداي عروسي روز پايتختي از راه مي‌رسد.

          فاميل‌هاي عروس به همراه خانواده داماد راهي خانه دو جوان مي‌شوند. براي گفتن تبريك و دادن كادو به نزد عروس و داماد مي‌روند. به اين مراسم «دوآخ قالپا» مي‌گويند. شال را بر سر عروس مي‌اندازند و يك بچه سعي مي‌كند اين شال را بدزدد و عروس سعي مي‌كند از اين كار جلوگيري كند ولي او قبول نمي‌كند و بادادن مبلغي از سوي عروس، پسربچه راضي مي‌شود تا شال را به او برگرداند. (پايان بخش اول)

          بخش دوم

سنتهاي ازدواج در ميان زنان تركمن

در اين بخش سنتهاي ازدواج در ميان زنان تركمن را در قالب يك مصاحبه با دو زن تركمن به نامهاي جيلان و زوليخا بيان كرده‌ام.

مهم ترين خصوصيت زنان تركمن صبر و شكيبايي آنان است . آنچنان كههمه زنان تركمن آن را مهم ترين ويژگي خود عنوان مي كنند. تا آنجا كه جيلان پس ازجدايي از همسرش پنج سال در انتظار بازگشتش چشم به راه بوده و فقط پس از ازدواج دومهمسرش، اميدش را از دست داده است. او انگشتان ورم كرده و كبودش را به ما نشانمي دهد و مي گويد:" زندگي خودم و دختر كوچكم را از راه قالي بافي مي گذرانم." تنهاآرزوي او داشتن يك اتاق مستقل است. اتاقي كه دمي در آن به دور از نگاه هاي سنگين وپرجمعيت خانواده پدري اش بياسايدجيلان زن 27 ساله اي كه پشت دار قالينشسته و با گره هاي هنرمندانه اش تارو پود قالي را جان مي بخشد، با چشمان خسته وغمگين توي صورتمان نگاه مي كند و مي گويد:" نمي دانيد زندگي كردن در اين كلاه، آنهم در خانه ي پدري سخت است.

همه زنان ازدواج كرده تركمن طبق سنت زير چارقد هايرنگانگشان كلاهي روي سرشان مي گذارند. اين رسم نيز در مورد زنان مطلقه صدق مي كند وجيلان مطلقه نيز از اين رسم مستثني نيست. روبرويمان نشسته، زل مي زند بهچشمهايمان و بعد از چند لحظه مكث از زندگي اش، آرزوهاي برباد رفته اش و ناكامي هايشمي گويد. او از اينكه يك زن مطلقه تركمن است اما همچنان در خانه پدري مجبور استكلاه زنان ازدواج كرده را به سر بگذارد غمگين است و غمگين از ننگ جدايي در ميانتركمن ها. جيلان فقط چهار ماه با شوهرش زندگي كرد . اما اكنون مجبور استكودك هشت ساله و نگاه سنگين مردم و خانواده اش را به دوش بكشد.  او با چشمانمرطوب نگاهمان مي كند و مي گويد:" زنان تركمن بعد از ازدواج مجبورند در خانه پدرشوهر زندگي كنند و فرمانبر مادر شوهر و اقوام شوهر باشند. زناني كه از اين سنتسرپيچي كنند از فاميل و خانواده طرد شوند."  جيلان نيز مانند ساير زنان تركمن براين رسم گردن مي نهد و به خانه پدر شوهر مي رود . اما در آنجا مورد شكنجه اقوامشوهر قرار مي گيرد و با كوچك ترين اعتراض به خانه پدري فرستاده مي شود.  ميپرسيم:" مگر تو چه تقاضايي از شوهرت داشتي كه با اين سرعت از سوي او طرد شدي؟" چارقدش راروي سرش جابه جا مي كند و سرش را پائين مي اندازد: " من فقط يك خانه كوچكمستقل از او مي خواستم. آن هم به خاطر عذاب هايي كه در آنجا مي كشيدم وگرنه هرگزاعتراض نمي كردم."  مهم ترين خصوصيت زنان تركمن صبر و شكيبايي آنان است . آنچنانكه همه زنان تركمن آن را مهم ترين ويژگي خود عنوان مي كنند. تا آنجا كه جيلان پس ازجدايي از همسرش پنج سال در انتظار بازگشتش چشم به راه بوده و فقط پس از ازدواج دومهمسرش، اميدش را از دست داده است.  او انگشتان ورم كرده و كبودش را به ما نشانمي دهد و مي گويد:" زندگي خودم و دختر كوچكم را از راه قالي بافي مي گذرانم." تنهاآرزوي او داشتن يك اتاق مستقل است. اتاقي كه دمي در آن به دور از نگاه هاي سنگين وپرجمعيت خانواده پدري اش بياسايد.

اما ننگ طلاق تنها مشكل زنان تركمننيست. در بين تركمن ها ازدواج زن تركمن با يك غير تركمن كه خود آن را فارس ميخوانند، تقريباً محال است و زناني كه  اين سنت را زير پا مي گذارند در خوشبينانهترين حالت حداقل تا پنج سال از ميان اقوام و خانواده و مردم شهرستان طرد مي شوند.

به جميله جوان بيست و ساله كه سال گذشته در جشنواره خوارزمي رتبه سوم طراحي يكنرم افزار كامپيوتري را به خود اختصاص داده، مي گوييم:" تو كه يك دختر تحصيلكردههستي قطعاً به ازدواج با يك غير تركمن فكر كرده اي ؟ در پاسخ مي گويد:" تو را بهخدا اين حرف ار نزنيد. دلم نمي خواهد پدر و مادرم را كه اين همه سال زحمتم را كشيدهاند براي هميشه از خود برنجانم. فكر مي كنم مي توانم بر قلب و احساسم پا بگذاريماما بر سنت هايم نه". با تعجب مي پرسيم:" يعني مي خواهي بگويي حاضري به يكازدواج بدون علاقه بر سر اجبار به خاطر سنت هايت تن دهي؟" خيلي جدي مي گويد:" اگردر ميان تركمن ها مرد مناسبم را بيابم، ازدواج مي كنم و گرنه براي هميشه از ازدواجچشم پوشي خواهم كرد."  دلايلي كه برخي دختران تركمن اجازه ازدواج با غير خود رامحال مي دانند طرد شدن از خانواده پدري، انگشت نماشدن در شهر، حفظ سنت ها و زبانمادري و عدم تناسب فرهنگي با ساير اقوام است.  اما زناني هم در اين ميان اين رسمرا ناديده مي گيرند. گلين زن 30ساله تركمن كه سنت ازدواج با خودي ها را زير پاگذاشته و به قول خودشان با يك فارس ازدواج كرده بعد از سال ها زندگي با شوهر غيرتركمن همچنان انگشت نماي مردم شهرش است.  پدر گلين بعد از سپري شدن پنج سال ازازدواج دخترش حاضر به پذيرش او شده اما همچنان اقوام او حاضر نيستند او را مانندگذشته بپذيرند.  گلين هرچند از زندگي با همسرش رضايت دارد اما از رنج ها و عذابهايش برايمان مي گويد و اينكه اگر دوباره به سال هاي قبل بازمي گشت پا روي احساساتشمي گذاشت و با يك مرد تركمن ازدواج مي كرد.  مي گويد: برايم خيلي سخت است كهناديده گرفته شوم."  گلين و زناني مثل او هرچند اندك در شهرانگشت نمايند. آنچنانكه راهنماي ما هنگام عبور از خيابان هاي بندر تركمن منزل آنها را به ما نشان مي دادو مي گفت :"اينجا زناني زندگي مي كنند كه با يك فارس ازدواج كرده اند"   جرن دخترپرشور و پر هياهوي بندر تركمن است. او كه 23سال دارد در اين باره مي گويد: هرچند مندر شهر ديگري درس مي خواندم و خواستگاران زيادي از غير تركمن ها داشتم اما به دليلمخالفت اقوام با وجود دلبستگي هاي عاطفي از اين كار منع شدم. چرا كه در ازدواج فقطدختر و پسر مطرح نيستند بلكه هركدام فرهنگي خاص را به دنبال دارند و هيچ فرهنگي بافرهنگ تركمن همخواني ندارد."  مي پرسيم اما ما همه ايراني هستيم و شباهت هايفرهنگي بي شماري داريم. بي صبرانه به ميان حرفمان مي پرد و مي گويد: "من يك دختر دوساله دارم، اگر با يك غير تركمن زندگي مي كردم تكليف زبان مادري ام چه مي شد؟

همه زنان تركمن اينگونه نمي انديشند و برخي از رسومشان را دست و پا گير و مانعپيشرفت هاي اجتماعي اشان تلقي مي كنند. آنچنان كه زليخا زن 33 ساله و فعال امورزنان كه به دعوت او به اين شهر رفته بوديم در اين باره مي گويد:برخي از اين سنت هاهرچند داراي كاركردهاي اجتماعي مفيد براي اقوام تركمن هستند، اما براي زنان محدودكننده اند."
يك روز كه با زليخا در يكي از خيابان هاي اصلي بندر تركمن قدم ميزديم برخورد ناگهاني او با مردي، حيرت زده مان كرد او ناگهان چارقد بلندش را رويصورتش انداخت و با صدايي آرام احوالپرسي كرد و ما را به آن مرد معرفي كرد. وقتي باتعجب دليل اين رفتار او را جويا شديم باخنده روبه ما گفت:" اين آقا برادر شوهر بزرگمن است و اين رسم ماست كه در برابر اقوام بزرگ شوهر به خاطر احترام به آنها سكوتكنيم و رويمان را بپوشانيم."  زليخا برايمان از زماني گفت كه براي كاري به خارجاز شهررفته بود و چون منزل خودشان تلفن نداشت مجبور به تماس تلفني با برادر شوهرشمي شود تا پيغام مهمي را به شوهرش برساند.
او با خنده مي گويد:" سه ساعت تمامزنگ مي زدم و چون برادر شوهرم گوشي را بر مي داشت مجبور به قطع تلفن مي شدم. اما درنهايت سنت شكني كردم و خيلي سريع پيغامم را آن هم به اشتباه به برادر شوهرم رساندمو بلافاصله تلفن را قطع كردم."

زليخا گلايه مندانه ادامه داد: "از آن به بعد بهعروسي سنت شكن و پررو مشهور شدم كه روي خود را مي گيرد، اما حرفش را مي زند."
برخي اززنان تحصيلكرده تركمن به خاطر ماهيت كارشان مجبور به مسافرت به بيرون ازاستان شان هستند، اما آنها بدون همراهي شوهر هرگز اجازه خروج ندارد و اگر در سفريشوهر قادر به همراهي شان نباشد، آن سفر قطعاً لغو خواهد شد.

اگر زني شوهر داردر اين ميان سنت شكني كند و به تنهايي به سفر برود ، پيامدش ، روزها مشاجره است.

ازدواج هاي درون گروهي برخي سنت ها در ميان تركمن ها آنقدر ريشه دوانده كه كمترزن تركمني فشار اجتماعي آن را احساس مي كند و حاضر به زير پا گذاشتن آنهاست.

عايشه پزشك تركمن اين شهر نيز اين سنت ها را مفيد و داراي كاركرد ذكر مي كند . پيامد هاي نفوذ اين سنت در ميان زنان و دختران تحصيلكرده تركمن نيز به دليل پيامدهاي اجتماعي و فرهنگي آن نقشي پر رنگ دارد.

تركمن ها از اختلاط رسم و رسوم خودبا غير خودي ها پرهيز مي كنند چرا كه خواهان حفظ سنت هاي ناب تركمن هستند و دربارهازدواج با ساير اقوام نيز اينچنين مي انديشند و آن را موجب اضمحلال فرهنگ خود تلقيمي كنند.

وقتي از پدر و مادر هاي تركمن درباره اين رسم و رسوم به ويژه ازدواجهايشان مي پرسيم حتي يك لحظه هم فكر نمي كنند و مصرانه مي گويند: "اين رسم ماست."

حتي عزيز مرد 33 ساله تركمن حاضر نيست به ازدواج دختر كوچكش با يك مرد غيرتركمن بيانديشد. اين افكار نهفقط در نسل قديم بلكه در ميان جوانان كاملاً پذيرفتهشده است.

در ابتداي ورودمان به بندر تركمن لباس هاي زيبا و رنگانگ زنانتركمن توجه امان را جلب كرد.

پيراهن هاي بلند كه گويي براي هواي گرم و شرجيبندر تركمن طراحي شده اند. اما زنان تركمن به ويژه دختران جوان اين گونه فكر نميكنند و با اين نظر كاملاً مخالف اند. آنها نوع پوششان را يكي از مشكلات اصلي خودعنوان مي كنند. حفظ پوشش تركمن و اصالت آن در ميان تركمن ها بسيار حائز اهميت است واستفاده از پوشش هايي مثل مانتو و شلوار غير قابل پذيرش است. زني كه در شهر پوششيغير از تركمن دارد با تمسخر ديگران روبرو مي شود . چرا كه در ميان تركمن ها پوششغير سنتي، پوشش اقوام فارس تلقي مي شود.

بسياري از زنان تركمن دليل مخالفت خودبراي استفاده از لباس سنتي شان را قابل پذيرش نبودن آن در ميان غير تركمن ها عنوانمي كنند. برخي از اين زنان از تجارب خود در ساير شهرها و نگاه اطرافيان دربارهپوششان مي گويند. بيش از از نيمي از زنان تركمن كه فعاليت اجتماعي دارند اين نوعپوشش را بازدارنده تلقي مي كنند و ترجيح مي دهند از لباس معمول - مانتو و شلوار- استفاده كنند.

نكاتي جالب راجع به عروس تركمن

عروس یا گلین از آن روزی که پا به خانه شوهر می گذارد تابع قوانین مرسوم ایل شوهراست . گلین زمان زیادی ندارد تا این مراسم را بیاموزد و گرنه در مضان سرزنش و تحقیراز سوی (قاین انه)مادر شوهر و یا سایر افراد وابسته به ایل قرار گیرد . این موضوعدر گذشته اعتبار بیشتری داشت تا امروزه . تا پنجاه سال پیش گلین ها مطابق آئین کهنترکمن مجبور بودند بعد از ازدواج یک الی دو سال را جدای از خانه شوهر و در کنارپدرو مادر زندگی کنند . احتمالا همان چیزی که در بین ایرانیان به نام فاصله عقد کنانرایج است وفا صله عقد کنان تا ازدواج چنین زمانی را می طلبد.

طبق عرف گلینبعد از دو شبانه روز اقامت در خانه شوهر می رفت تا روز های طولانی به انتظار نشیندگفته اند که گلین جهت کسب تجربه و مهارتهای شروع زندگی مشترک به خانه پدری بر گشتهاست تا جزئیات خانه داری را از مادر فرا گیرد .

حقیقت آن است که علاوه براین موضوع که در جای خود اهمیت زیادی داشته ، دختران دم بخت سن كمي داشته اند. بعبارت بهتر سن ازدواج بسیار پایین بوده است به گونه ای که به محض رسیدن به سن بلوغمراسم ازدواج بر پا می شده است .

امروزه که دیگر مدرنیسم تا اعماق تار وپود جامعه ما رخنه کرده است. آیا گلین ها همانند گذشته پایبند آداب وظواهر سنن قومیهستند ؟ !
آیا آنان می توانند مانند گلین های گذشته با یاشماق و ادای احتراماتویژه به پدرو مادرشوهر، برادر شوهر و سایربستگان شوهررضایت دهند.
اغلب خانوادههایی که پیوند فامیلی فاکتور تعیین کننده در اتخاذ تصمیمات است و قانون خویشاوندی وعلقه های عشیره ای در بین آنان معتبر است .گلین ها در چار چوب این مناسبات مجبورخواهند بود تنظیم کننده روابط با اطرافیان باشند . در این صورت از دستیابی به پارهای مطالبات عروس های امروزی محروم خواهند شد .

از طرف دیگر مورد پذیرش قرارگرفتن در چنین مجموعه واحد خود شوق و صفای دیگری دارد . آن وقت راحت تر می توان درجمع خودی ها راه نفوذ باز کرد.با این حال، استقلال طلبی اولین و آخرین خواسته یکگلین با مشخصات مدرنیسم امروزی است .

حق اوست که او از امرو نهی درست و نا درستبه یک سامان جدید در زندگی مشترک برسد . همچنانکه حق اوست که از خانه ی مستقل و شغلمناسب و در آمد خوب ، تحصیلات بهره مند گردد . از گردش ، تفریح و کسب تجارب برایبهبود معیارهای زندگی نیز استفاده کند. در این حال حق اوست که راه و رسم دیرینهنیاکان را به فراموشی نسپارد. در اين مورد در شهر های دور تر مشکلات گلین ها بیشترنمود پیدا می کند . محيط او را مجبور مي كند تا از لباس تركمني خود فاصله بگيرد . با نوزاد خود جهت هماهنگي با محيط به زبان غير تركمني صحبت كند. آموزش و پرورشفرزند را مطابق فرهنگ غالب جامعه ساماندهي كند.

اگرچه در بادي امر اين تلاش هايك نوع موفقيت در هماهنگي با محيط بشمار مي رود ليكن در عمق ماجرا واقعيت چيز ديگرياست. بقول شاعر دانا مختومقلي / ايليندان آيرا دوشان – جهدا در يولي گورالار
هركسي كه از بستر فرهنگ خود جدا شود در حسرت وصال مجدد به آن است.

در اينجا گلينحق دارد تا به سر چشمه زلال فرهنگ خود بازگردد و فرزند خود را از آن سيراب كند . آموزش زبان و پند و اندرزهاي تركمني خواندن سرود ها و لالايي هاي تركمني در گوشدلبند خود يك آموزش غير مستقيم است . و رمز ماندگاري قوم و ايل و تبار.

درگذشتهاتفاق افتاده است كه دختران بالغ و نابالغ را در اثر هجوم وحشيانه از تركمن صحرا ميبردند . داستان طوفان بي بي را هيچوقت فراموش نخواهم كرد . او در دوره ناصرالدينشاه در اثر حمله شبانه به روستاي آقچه ملا به تهران برده شد و جزو سوگلي هاي شاهگرديد . آري در گذشته گلين ها دزديده مي شدند . تا فرزندانشان نيز بويي از آداب وسنن آبا و اجداد نبرده باشند. اما اكنون فكرها را مي ربايند تا از گذشته مان چيزيندانيم و اگر مدرنيسم بگذارد تا با آموخته هاي قومي و دينی خود فرزندانمان را ازمهر مادري سيراب كنيم آنوقت مي توانستيم تأثير مدرنيسم بر گلين ها را راحت تربپذيريم.

پايان

موانع و چالش‌های اقتدار فرهنگ اسلامی

در سطح کلان، مهم‌ترین چالشی که پیش روی نمود و بروز حقیقی اقتدار فرهنگی جامعه‌ی ایران قرار دارد، عدم انطباق و تعارض و عدم همسویی ساختارهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بود که البته با پیروزی انقلاب اسلامی و تلاش برای ایجاد حکومت و دولت دینی براساس تئوری ولایت فقیه، تا حدودی مرتفع گردیده است.

گروه فرهنگی اجتماعی برهان/ محمد آقابیگی کلاکی؛ در قسمت اول این مطلب به چیستی فرهنگ و برخی مؤلفه‌های آن پرداخته شد و گفتیم که می‌توان فرهنگ را مجموعه یا سیستمی از عناصر عینی و ذهنی یا مادی و معنوی دانست که در ارتباط ارگانیک با یکدیگر، در بخش‌های مختلف زندگی انسان جریان دارد. همچنین دانستیم که هماهنگی و انسجام نظام‌های اجتماعی لازمه‌ی اقتدار فرهنگی است.

در قسمت دوم از توانایی مرجعیت‌سازی درونی و بیرونی اسلام گفتیم و تأکید کردیم که فرهنگ دینی به دلیل ابتناء بر معرفت‌شناسی دقیق عقلی و الهی و هستی‌شناسی توحیدی و نیز پاسخ‌های دقیق به ماهیت و نیازهای انسان در چارچوب یک نظام ارزشی مناسب و دارا بودن مبانی و مبادی لازم برای شکل دادن به نظام‌های سیاسی و اقتصادی، پتانسیل و توان ایجاد جامعه‌ای مطلوب را داراست.

اکنون و براساس آنچه عنوان شد، چالش‌ها و عمده موانعی که در مسیر اقتدار فرهنگی نظام جمهوری اسلامی قابلیت تصور آن می‌رود در سیمای زیر طرح می‌شود:

1. در سطح کلان، مهم‌ترین چالشی که پیش روی نمود و بروز حقیقی اقتدار فرهنگی جامعه‌ی ایران قرار دارد، عدم انطباق و تعارض و عدم همسویی ساختارهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی است. اگرچه مسئله‌ی فرهنگ دینی در جامعه‌ی ایران به علت درهم‌آمیختگی‌های بعضاً متعارض با هسته‌ی اساسی فرهنگ دینی و شکل‌گیری بدعت‌هایی در آن، از طریق ورود عناصری از مؤلفه‌های فرهنگ باستانی و به‌ویژه در یک‌صد سال اخیر، تأثیرپذیری از سطوح ظاهری و لایه‌های رویی فرهنگ غربی خود دچار چالش‌هایی است؛ اما همچنان می‌توان فرهنگ و ارزش‌های بخش عمده‌ای از جامعه‌ی ایران را فرهنگ دینی قلمداد کرد و مؤلفه‌ها و ارزش‌های دینی را محرک رفتارهای مردم در بسیاری از صحنه‌های رسمی و غیررسمی و به‌ویژه در عرصه‌ی عمومی و زیست‌جهان تعاملات میان کنشگران در خارج از حوزه‌ی نظام‌های رسمیِ اجتماعی به حساب آورد.

این عدم انطباق میان فرهنگ و سیاست و شکاف دولت-ملت با سابقه‌ی طولانی در جامعه‌ی ایران، با پیروزی انقلاب اسلامی و تلاش برای ایجاد حکومت و دولت دینی براساس تئوری ولایت فقیه، تا حدودی مرتفع گردید؛ اگرچه همچنان به علت باقی ‌ماندن برخی وجوه اندیشه‌ی سنتی در باب حکومت و ورود برخی ارزش‌های معارض از فرهنگ مدرن و تأثیرپذیری ساختار سیاسی در برخی جنبه‌ها به سبب رویکرد برخی از دولت‌های با رویکرد سکولار، این عدم انطباق و تعارض همچنان تأثیری عمیق بر عدم نیل به وضعیت مطلوب و وقوع برخی بدکارکردی‌ها و چالش‌ها می‌گذارد.

علی‌رغم تلاش در حوزه‌ی سیاسی برای انطباق آن بر فرهنگ دینی جامعه و همسویی با آن، رابطه‌ی میان اقتصاد و فرهنگ علاوه بر آنکه از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست، با فاصله‌گیری از جهت‌گیری و ارزش‌های تولید و مصرف سنتی و حرکت به‌سوی جهت‌گیری و ارزش‌های تولید سرمایه‌داری، شکاف میان اقتصاد و فرهنگ دینی جامعه افزون‌تر شده است.

علی‌رغم این تلاش در حوزه‌ی سیاسی برای انطباق آن بر فرهنگ دینی جامعه و همسویی با آن، وضعیت رابطه‌ی میان اقتصاد و فرهنگ اما علاوه بر آنکه از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست، بلکه با فاصله‌گیری از منطق و جهت‌گیری و ارزش‌های تولید و مصرف سنتی و حرکت به‌سوی منطق، جهت‌گیری و ارزش‌های تولید سرمایه‌داری، فاصله و شکاف میان اقتصاد و فرهنگ دینی جامعه روزبه‌روز افزون‌تر شده و به سبب تأکیدی که در رویکردهای توسعه‌محور و مدرنیزاسیون بر وجوه اقتصادی شده و حوزه‌‌ی فرهنگ، یا تبعی آن تعریف شده که باید متناسب با این تحولات اقتصادی آن را تغییر داد تا ضمن برداشتن موانع توسعه، تسهیل‌کننده و فراهم‌کننده‌ی بسترها و زمینه‌های مدرنیزاسیون باشد و یا اینکه در بهترین حالت، با اتخاذ رویکرد تفکیکی، فرهنگ را از شمول برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای خود خارج کرده و تأثیر و تأثرات میان این فرآیندها و نظام‌های فرهنگی و اقتصادی را نادیده می‌گیرد.[1] در نهایت این اقتصاد بوده که با تزریق ارزش‌های مصرفی و زندگی مبتنی بر رفاه با رویکرد ایده‌آل‌پنداری سبک زندگی مدرن و آرمان‌شهرسازی از اتوپیای مصرف انبوهِ مدرنیته، فرهنگ جامعه را در جهت ارزش‌های مادی و مصرفی تحت تأثیر قرار داده است.

2. آرمان شهرسازی از غرب در افق برنامه‌ریزی‌های اجتماعی جامعه، علی‌رغم اینکه تأکید می‌شود این مسئله تنها در حوزه‌ی اقتصاد است و گمان بر این است که می‌توان از وجوه فرهنگی و ارزشی و سیاسی آن اجتناب کرد، در میدان عمل تأثیرات فرهنگی و ارزشی خود را بر جامعه تحمیل می‌کند و یکی از این الزامات، تغییر گروه مرجع بخش عمده‌ای از جامعه به‌ویژه جوانان و نسل‌های جدید است که در انطباق با دیگر بدکارکردهای موجود در ساختارهای اجتماعی و ایجاد فاصله و شکاف بین‌نسلی وسعت یافته است. همچنان‌که در ارتباط با گروه‌های مرجع طرح گردید، این مسئله نقش عمیق و گسترده‌ای در پذیرش و مشروعیت فرهنگی و اقتدار فرهنگی جامعه، هم در ابعاد داخلی و هم در ابعاد خارجی و تأثیر بر جوامع دیگر و نفوذ در آن‌ها و یا تأثیر فرهنگی بر آن‌ها دارد و تغییر گروه مرجع جامعه، عواقب جبران‌ناپذیری هم در ایجاد چالش‌های فرهنگی و هم در عرصه‌های سیاسی و اقتصادی به‌جای می‌گذارد.

3. یکی دیگر از چالش‌های پیش روی اقتدار فرهنگی جمهوری اسلامی، عدم توانایی ساختارها و نهادهای آن نظیر خانواده (که در گیرودار توسعه و مدرنیزاسیون و ورود ارزش‌های جدید مادی‌گرایانه و مصرفی تحولات عمیقی را پذیرا شده و از کارکرد مطلوب خود فاصله‌ی زیادی گرفته است) و آموزش و پرورش و آموزش عالی (که از آنجایی که نهادهایی مدرن در جامعه‌اند و برای جامعه‌ی عمل پوشاندن به آرمان مدرنیته به عاریه گرفته شده‌اند و ارتباط آن‌ها با فرهنگ و ارزش‌های دینی حداقلی است) و رسانه‌های ارتباط جمعی (که بیشتر مروج ارزش‌های مدرن و سبک زندگی غربی‌اند) در ترویج، درونی کردن و نهادینه‌سازی اعتقادات و ارزش‌های خود در طیف گسترده‌ای از جامعه است. این عدم درونی‌سازی که در نهایت در برخورد با دیگر فرهنگ‌ها و یا در مواقع تحولات اجتماعی، امکان تغییرات ارزشی و فرهنگی را سهولت می‌بخشد، خود به‌عنوان موجد دیگر چالش‌‌ها، از جمله مسئله‌ی تغییر گروه‌های مرجع که پیش از این سخن به میان آمد، خواهد بود.

یکی دیگر از چالش‌های پیش روی اقتدار فرهنگی جمهوری اسلامی، عدم توانایی ساختارها و نهادهای آن، نظیر خانواده، آموزش و پرورش و آموزش عالی و رسانه‌های ارتباط جمعی در ترویج، درونی کردن و نهادینه‌سازی اعتقادات و ارزش‌های خود در طیف گسترده‌ای از جامعه است.

4. همچنان‌که از آنچه گفته شد به اجمال می‌توان یافت، چالش‌ اقتدار فرهنگی انقلاب اسلامی در سطح دستگاه‌ها و نهادهای فرهنگی در مواردی چون عدم همسویی و هم‌جهتی این دستگاه‌ها در جهت یک هدف واحد، عدم ارتباط سیستمی و ارگانیک آن‌ها با یکدیگر، خلأ کارکردی در بسیاری از حوزه‌های فرهنگی، تعارض و تقابل کارکردی بسیاری از این دستگاه‌ها با یکدیگر (نظیر کارکرد رسانه‌های ارتباط جمعی با مساجد و آموزش‌های دینی) و نظایر آن است.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

براساس آنچه گفته شد، می‌توان گفت تغییر ارزش‌های جامعه در جهتی مغایر با ارزش‌های دینی و براساس ارزش‌های مصرفی غرب مدرن که تغییراتی را در روابط میان افراد با یکدیگر و تعاملات اجتماعی برجای می‌گذارد و از سویی دیگر با برانگیختن آرزوهای مادیِ دور و درازی که امکان تحقق آن‌ها حتی با بهترین عملکرد نظام‌های اجتماعی نیز امکان‌پذیر نیست، ضمن ایجاد نارضایتی در سطح جامعه، امکان ایجاد فساد اجتماعی در لایه‌های مختلف را فراهم می‌آورد؛ فسادی که با فراگیری در سطح وسیعی از ساختارها و روابط اجتماعی در حوزه‌های اقتصادی و سیاسی، با سلب اعتماد آحاد جامعه از یکدیگر و نیز از ساختارهای اجتماعی، عنصر اعتماد را از این تعاملات حذف کرده و هزینه‌های جبران‌ناپذیری را بر آن اعمال خواهد کرد.

بدیهی است مشارکت و فعالیت‌ آحاد جامعه با یکدیگر و نیز با ساختارهای جامعه از یک سو به علت فردگرایی برآمده از ارزش‌های مدرن و نیز سلب اعتماد آنان به علت فراگیری فساد در سطح گسترده، رو به کاهش خواهد بود و به این ترتیب، ما با فرسایش سرمایه‌ی اجتماعی و کاهش اقتدار اجتماعی و طیف وسیعی از چالش‌ها و آسیب‌های اجتماعی مواجه خواهیم بود.

بدون شک راهکار برون‌رفت از این وضعیت و مقابله با این آسیب‌ها، در صورت بنیادی آن و با پرهیز از راهکارهای مقطعی و خلق‌الساعه، در تطبیق و همسوسازی نهادهای سیاسی و اقتصادی با فرهنگ دینی جامعه و تلاش برای تعمیق این ارزش‌ها با اولویت‌بخشی و اهمیت دادن به نهادهایی چون خانواده، مسجد و نظام آموزشی (که این یکی مستلزم تغییرات گسترده‌ای در اهداف و وظایف و کارکردهاست) و پرهیز از الگوگیری‌های گسترده‌ای از فرهنگ و نظام‌های اجتماعی غرب است که در نهایت به ارائه‌ی الگویی مناسب برای تحولات اجتماعی در عرصه‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی برای پیشرفت جامعه منجر می‌شود. در غیر این صورت چالش اقتدار فرهنگی و افول فرهنگ بومی جامعه در طی چند نسل و فرسایش سرمایه‌ی اجتماعی، که نشانه‌های آن هم‌اکنون نیز در برخی از حوزه‌ها و به‌ویژه تعاملات رسمی جامعه قابل رؤیت است، حداقل هزینه‌ای است که باید پرداخت. (*)

منابع:

1. اینگلهارت، رونالد (1390)، نوسازی و پسانوسازی، ترجمه‌ی علی مرتضویان، مندرج در: ارغنون، شماره‌ی 13، ص 34-1، تهران، سازمان چاپ و انتشارات.

2. سیدمن، استیون (1386)، کشاکش آرا در جامعه‌شناسی، ترجمه‌ی هادی جلیلی، تهران، نی.

3. دوچ، مرتون و کراس، روبرت م. (1386)، نظریه‌ها در روان‌شناسی اجتماعی، ترجمه‌ی مرتضی کتبی، تهران، مؤسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

4. رفیع‌پور، فرامرز (1382)، آناتومی جامعه، تهران، شرکت سهامی انتشار.

5. Festinger, Leon. (1950) "Informal social communication." Psychological Review, 57, 271-282.

6. Festinger, Leon. (1965) "A theory of social comparison processes". Pp 146-149, in A. Paul Hare Paul; Edgar F.Borgatta and Robert F. Bales (Eds) Small Group: studies in social interaction". New York: Knopf

7. Hyman, Herbert H. (1968) "Reference Groups." In: David Sills (Ed.), International Encyclopedia of the Social Sciences, vol. 13, edited by Davis Sills. New York: Macmillan Company & Free Press. pp. 353-359.

8. Lindesmith, A. R. , et A. L. Strauss (2002) "Social psychology" ed. reviue. New York: Dryden Press

9. Merton, Robert K., (1968), "Social Theory and Social Structure", The Free Press, New York.

10. Merton, Robert K., & Alice Kitt. (1950) "Contributions to the theory of reference group behavior." Glencoe, Illinois: Free Press. (Reprinted in part from Studies in the scope and method of "The American soldier." Edited by R.K. Merton & Paul Lazarfeld. Glencoe, IL: Free Press.

11. Milem, Jeffrey F. (1998), "Attitude change in college students: Examining the effect of college peer groups and faculty normative groups", The Journal of Higher Education; Columbus; Mar/Apr 1998.

پی‌نوشت‌ها:

[1]. در مقابل دیدگاه‌هایی که بر کلیت و نگرش سیستمی به جامعه تأکید داشته و علاوه بر اجزای این سیستم، شامل فرهنگ، اقتصاد و سیاست به روابط متقابل میان این عناصر نیز توجه کرده و ارتباطات متقابل و برهم‌کنش میان آن‌ها را ملاحظه ‌می‌کنند و تأثیر نظام‌های ذهنی بر نظام‌های عینی‌تر و دستاوردها و تولیدات مادی یک جامعه را می‌بینند؛ دیدگاه‌هایی نیز وجود دارند که در مواجهه با فرهنگ و تمدن غرب مدرن این کلیت و ارتباطات و تأثیرات متقابل را نفی کرده و حکم‌های متفاوتی را برای اجزای مختلف آن جاری می‌کنند. این دیدگاه‌ها که در ایران طیف‌های مختلفی از افراد در حوزه‌های فکری گوناگون و با سلایق و گرایش‌های فکری مختلف به آن پایبندند و طیفی از افراد متخصص و غیرمتخصص، غرب‌گرا و ضدغرب‌گرا، ایرانی و غیرایرانی و دینی و غیردینی را در بر می‌گیرد، براساس دو راهبرد و شاخصه‌ی کلی تفکیک و ترکیب قابل تشخیص است:

الف) راهبرد تفکیکی:

راهبرد تفکیکی در مدرنیزاسیون ناظر به این مسئله است که اجزا و عناصر تمدن غرب مدرن دارای شئون و احکام مختلفی هستند و می‌توان این اجزا و عناصر را از بستر فرهنگی و ارزشی جامعه‌ی مبدأ جدا و تفکیک کرده و در صورت لزوم در جامعه‌ای دیگر، با زمینه‌ی ارزشی و بستر فرهنگی متفاوتی، به کار گرفت. از جمله شئون و اجزایی که از این منظر به‌ویژه در جامعه‌ی ایران مورد استقبال قرار گرفته و بر اخذ آن از تمدن غرب تأکید می‌شود، علم و تکنولوژی آن است.

استدلال اساسی این جریان فکری عدم ارتباط سیستمی میان عناصر فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و نیز مظاهر عینی تمدن غرب و به عبارتی خنثی بودن آن‌هاست. بر این اساس، آن‌ها نتیجه می‌گیرند که این سیستم اجتماعی را می‌توان به اجزای آن فروکاست و ارتباطات میان اجزا را نادیده می‌گیرد. بنابراین امکان تعمیم‌دهی به مدرنیته و نسخه‌برداری از آن در جهان غیرمدرن وجود دارد.

ب) راهبرد ترکیبی:

در کنار رویکرد تفکیکی که ناظر به تفکیک عناصر فرهنگ و تمدن غرب مدرن است، ویژگی دیگر این دیدگاه ترکیب است که ناظر به ترکیب و در کنار هم چیدن عناصر اجزای برگرفته و به‌زعم آنان جداشده از بستر فرهنگ و تمدن غرب با اجزا و عناصری از فرهنگ و ارزش‌های بومی و دستیابی به نوعی مدرنیته‌ی بومی است.

نکته‌ای که در اینجا باید به آن اشاره کنیم این است که دیدگاه مدرنیزاسیون تفکیکی-ترکیبی دربردارنده‌ی طیف گسترده‌ای از دیدگاه‌هاست که علی‌رغم دارا بودن دو ویژگی مورد اشاره، در جزئیات با یکدیگر اختلافاتی دارند. از جمله عوامل این اختلاف دیدگاه‌ها این است که چه عناصری را باید در فرهنگ بومی حفظ کرد و نیز اینکه چه عناصری را می‌توان و باید از غرب به عاریه گرفت. همچنین چگونگی و میزان ارتباط عناصر فرهنگ و تمدن غرب با ارزش‌های بنیادی غرب، از دیگر مواردی است که بین طیف معتقدان به مدرنیزاسیون تفکیکی-ترکیبی اختلاف‌برانگیز است.

شکل خاصی از رویکرد مدرنیزاسیون تفکیکی-ترکیبی راهبرد اساسی ایران پس از انقلاب را تشکیل می‌داده و برنامه‌های کلان کشور براساس آن طرح‌ریزی شده‌اند؛ رویکردی که معتقد است دستاوردهای عینی تمدن غرب مدرن نظیر علم و تکنولوژی از ارزش‌های بنیادی غرب جدا بوده و می‌توان علم و تکنولوژی غرب را در جامعه‌ی دینی برای نیل به جامعه‌ی مطلوب از منظر اندیشه‌ی دینی به کار گرفت. علاوه بر امکان چنین فرضی، معتقدان به این دیدگاه بر ضرورت این فعل نیز تأکید دارند.

دیدگاه غالب دولت‌هایی که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران روی کار آمده‌اند و نوع بارزتری از آن را می‌توان در دولت‌های موسوم به سازندگی و اصلاحات مشاهده کرد در خوش‌بینانه‌ترین حالت، اگر نگویم نگرشی غرب‌زده و تجددخواهانه‌ی همراه با شیفتگی بوده، می‌توان مدعی شد دربرگیرنده‌ی دیدگاه «مدرنیزاسیون تفکیکی-ترکیبی» با رویکرد نگاه بسیار مثبت و همراه با شیفتگی نسبت به وجوه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری تمدن غرب بوده که درصدد برقراری نوعی آشتی میان مدرنیته و اسلام برآمده است.

دیدگاه و استراتژی راهبردی دستگاه‌های قانون‌گذاری و اجرایی نظام جمهوی اسلامی، به‌ویژه بعد از پایان جنگ تحمیلی، در خوش‌بینانه‌ترین تحلیل، به‌صورت آشکار برقراری نوعی آشتی میان مدرنیسم و اسلام است که عمدتاً نگاهی برآمده از نظام دانشگاهی وارداتی است که در ادامه از آن سخن به میان خواهد آمد. این نگرش با پر‌رنگ کردن دستاوردهای فناوری تمدن غرب، بدون پرداختن به زیربنا‌ها و پیش‌فرض‌های حاکم بر آن‌ها، اصرار زیادی بر تحریک و هدایت نظام اجتماعی به‌سوی کسب و نیل این علم و تکنولوژی دارد. این در حالی است که دست‌اندرکاران و مسئولان جامعه در بخش‌های تأثیرگذار حاکمیت، نظیر مجلس، دولت و به‌ویژه مجمع تشخیص مصلحت نظام و نهادهای استراتژیک وابسته به این مراکز، برای گسیل انگیزه، اندیشه و رفتار اجتماعی به‌سوی آفرینش و تعریف پیش‌فرض‌های حاکم بر مفاهیم و ساختار و محصولات دینی و اسلامی چنین اصراری ندارند. این دیدگاه با نوعی گریز هدفمند به روبناهای تمدن غرب و تغافل از مبانی حاکم بر آن، توجه‌ جامعه‌ی اسلامی را مرتباً به این نکته معطوف می‌سازد که اگر ما نیز خواهان رسیدن به رفاه و توسعه‌ی اقتصادی، اجتماعی هستیم باید، راه طی‌شده‌ی مدرنیته را با کپی‌برداری و عاریه‌گرفتن زوایای مثبت مدرنیته که اندک هم نیست، بپیماییم. بنابراین آنچه باید انجام گیرد، ضرورت تفکیک این مظاهر و دستاورد‌های مثبت از نکات منفی غرب که از آن جمله اخلاق لذت‌جویانه‌ی آن است، می‌باشد. از این منظر، پذیرش علم و مظاهر تکنیکی غرب، بر سبیل عقل خواهد بود؛ زیرا هیچ نص صریحی در کتاب و سنت نمی‌توان یافت که ما را از بهره‌مندی از این محصولات و دستاورد‌های عظیم بشری که حاصل رنج صدها ساله‌ی تمام دانشمندان غرب و شرق عالم با ادیان و مذاهب گوناگون، از ملحد و یهودی و مسلمان و... است، منع کند.

بسمه تعالي

 نام تحقيق :

دوستي با نوجوانان

هنر برقراري ارتباط

پدر و مادر آرماني مي دانند كه در حقيقت همه چيز را نمي دانند.

براي بعضي از پدرها و مادرها سالهاي نوجواني فرزندانشان دوراني آرام و ملايم و توأم با لذت و خوشي است، در صورتي كه از نظر عده اي ديگر عكس اين قضيه صدق مي كند. بعضي از والدين هر لحظه ي بودن در كنار نوجوانشان را دوست دارند چون به اين مسأله واقفند كه او به هر حال روزي از زندگي شان خارج مي شود. ولي عده اي از آنان روزشماري مي كنند تا سالهاي دشوار و پرزحمت سپري و فرزند نوجوانشان از زندگي آنها خارج شود. ميان برخي از پدران و مادران با نوجوانانشان رابطه اي پربار و غني برقرار است، زيرا آنان نه تنها هنر كنار آمدن با نوجوانان را مي دانند، بلكه محيطي پرنشاط و شاداب براي خانواده ايجاد مي كنند. ولي هستند پدران و مادراني كه با نوجوانشان رفتاري مستبدانه دارند و همواره آنان را تهديد يا تنبيه مي كنند.

بيشتر اوقات اين طور به نظر مي رسد كه نوجوانان خواستار عشق و محبت ما نيستند و در حقيقت همين طور هم هست. با وجود بغرنج بودن قضيه، من قانع شده ام كه بهتر است انسان بكوشد با نوجوانان خود رابطه اي هشيارانه برقرار كند. شايد در طي اين دوران نيرويي بيش از توان خود براي آنان صرف كند، ولي من براساس تجارب شخصي و جرو بحث با صدها پدر و مادر به حقيقت معتقدم اگر به راستي گمان مي كنيد كنار آمدن با نوجوانانتان امري امكان ناپذير است، به دليل نداشتن روشي مناسب براي دستيابي بدين منظور است. وقتي راه را بيابيد، ايجاد چنين ارتباطي دشوار نخواهد بود. در واقع دوران نوجواني نسبت به مراحل ديگر زندگي مشكل تر نيست، بلكه به مثاله تجربه ي تازه اي براي انسان است.

درك اين مطلب كه نمي توان همان روشي را كه در زمان كودكي نوجوان در پيش داشته ايد، در دوران نوجواني او نيز به كار برد، بسيار حائز اهميت است. اگر منطقي باشيد پي خواهيد برد كه كنار آمدن با نوجواني كه اكنون در برابر سخنان شما در مقام پرخاشگري و پاسخگويي برمي آيد و همه ي كاسه كوزه ها را برسرتان مي شكند و حتي شما را كنار مي گذارد، امري ساده و بديهي است. به وظيفه ي پدري و مادري عمل كردن و دوست داشتن فرزند نوجوان مستلزم در پيش گرفتن شيوه اي زيركانه به همراه نرمش و مهارتي خاص است. به همين دليل است كه داشتن رابطه اي خوب و كنار آمدن با نوجوانان را در حكم هنر مي دانند؛ هنري كه لازمه اش طي مسيري هوشمندانه براي پدران و مادران است و مانند هر هنر ديگر، تنها با تمرين و پشتكار مي توان مهارت لازم را به دست آورد. با گذشت زمان موقعيت هاي ويژه اي براي شما پيش خواهد آمد كه از طريق آنها خواهيد توانست شيوه ي خود را بهبود بخشيد.

انجام وظيفه ي پدري و مادري به نحو احسن در مورد نوجوانان، از دشوارترين فنوني است كه تاكنون مسؤوليت آن را به عهده گرفته ايد : برنامه ي گسترده ي آموزشي همراه با دلسوزي و ستيزه و كشمشكهاي سياست مدارانه براي برقراري ارتباط، مانند اين است كه شما در يك گروه تهاجمي قرار گرفته ايد.

با پشت سر گذاشتن چند سال در كنار نوجوان، به اين نتيجه خواهيد رسيد كه چقدر صبور و سخاوتمند و در عين حال تا چه حد خام و بي تجربه بوده و چه آسان در آبي كم عمق غرق شده ايد. با وجود نوجوان در زندگي شما، مطمئناً به زودي پرده از روي خصوصياتي نظير حسادت، عصبانيت، ترس يا عدم امنيتتان برداشته خواهد شد و آنچنان نوميد مي شويد كه دلتان مي خواهد مو به سر خود باقي نگذاريد. گاهي اوقات از شدت خشم و درماندگي فرياد مي زنيد و اعمالي غيرمنطقي مرتكب مي شويد. در اوج بيچارگي نمي دانيد چه مي كنيد و در اين هنگام است كه پي مي بريد هيچ راه فراري نيز وجود ندارد. اما لازم نيست حالت رنجوري و پريشاني تان براي هميشه ادامه يابد و اين بستگي به شما دارد كه بتوانيد به مرحله ي رشد و تعالي برسيد. بايد استقامت به خرج دهيد و مشكلات را با عقل و منطق حل كنيد.

زماني كه الي هجده ساله به دانشگاه رفت، اين يادداشت را براي پدر و مادرش فرستاد: “من هميشه به شما احتياج داشته ام و در آينده نيز احتياج خواهم داشت. هر كه باشم و هر آنچه بشوم، صرفاً بدين دليل است كه مي دانم شما مرا دوست داريد.

آرامش

برخلاف عقيده ي عموم، وقتي شما با نوجوان خود صبور باشيد، به او اصرار نورزيد و او را وادار نكنيد، بيش از آنچه انتظار داريد اتفاق خواهد افتاد.

انتظار غيرمترقب

پدر و مادري كه نوجوان خود را با موفقيت بزرگ كرده اند به خوبي مي دانند كه در اين مرحله چقدر پستي و بلندي وجود داشته است؛ درست مانند اينكه سوار بر قطاري برقي كه به سرعت بالا و پايين مي رود باشيد؛ حتي اگر بدانيد فراز و نشيبهايي بر سر راهتان است باز هم جا خواهيد خورد.

در يك لحظه دختر شما به قدري عاقلانه عمل مي كند كه شما در فكر فرو مي رويد كه آيا اين بچه ي خودتان است؟ و لحظه اي بعد، رفتارش مانند كودكان دو ساله مي شود و از همه بدتر اين است كه شما در چنين موقعيت خاصي تكليف خود را نمي دانيد.

هر پدر و مادري درگير آموزشهاي متعددي خواهد بود. وقتي فرزند شما كوچك بود بسيار چيزها به او آموختيد؛ اينكه چگونه لباس بپوشد، بند كفش خود را ببندد، دندانش را مسواك بزند، دوچرخه سواري كند، با ديگران چگونه رفتار كند، خلاصه اينكه چگونه متمدن شود. ولي در سنين نوجواني به قدري مسؤوليت پذير و كاردان به نظر مي رسد كه ممكن است شما فراموش كنيد او هنوز به مهارتهاي لازم دست نيافته است و هنوز بسيار چيزها بايد از شما بياموزد؛ آموزش كارهاي عملي مانند درخواست كار، رانندگي، شستن لباسهاي خود، پختن غذا و مسايل مادي و استفاده ي بجا از وقت و مهارتهاي اجتماعي. همچنين آنان بايد مسايل ناملموس را بدانند، مانند اينكه چگونه مي توانند زندگي خود را در حال توازن نگه دارند و يا با ديگران چگونه رفتار كنند.

پيامي كه شما بدرقه ي راه آنان مي كنيد همانا مسؤوليت پذيري توأم با آزادي است. تمامي آموخته هاي شما به آنان بر روي هم جمع شده باعث دادن مسؤوليت براي رسيدن به آزادي شخصي مي شود. اما بيشتر اوقات توانايي به عهده گرفتن چنين مسؤوليتي از راه پيشرفت معمولي به دست نمي آيد و شبيه اين است كه نوجوان شما گاهي يك گام به جلو برمي دارد و دو گام به عقب برمي گردد.

خنديدن به تناقضات

نوجوان شما سراپا تناقض است. در يك لحظه شما را متهم مي كند كه در كارش دخالت كرده ايد و لحظه اي ديگر از شما چاره مي خواهد. به جاي اينكه چنين تناقضاتي را به او گوشزد كنيد، بهتر است خونسرد باشيد و لبخند بزنيد. در آن لحظه، خنديدن به اين همه موارد غيرمترقب و اعمال توضيح ناپذير كاري است دشوار و اين احساس را در شما پديد مي آورد كه نوجوانتان شما را دست انداخته است و بايد به خودتان بخنديد. به هر حال شما سالهاي سختي را در پيش رو خواهيد داشت.

-         “سلام عزيزم. امروز چطور گذشت؟”

در جوابم گفت :

-    “يكبار شد به خانه بيايم و نپرسي امروز چطور گذشت؟ حسرت به دلم ماند كه بعد از گذراندن يك روز سخت به خانه قدم بگذارم و آرامش داشته باشم و مجبور نباشم به سؤالهاي شما جواب بدهم.”

انتخاب روش عاقلانه براي مبارزه

زندگي در كنار نوجوان سبب ناسازگاريهاي روزانه، جنگ و جدالهاي متناوب، ستيزه جويي، خشم و دعوا مي شود. پس محتاطانه و بادقت و تعقل وافر از كنار آنها رد شويد.

قبل از اينكه بروز دهيد كه دوست داريد كارها چگونه انجام گيرد و چه چيز مطابق ميلتان است، از خود بپرسيد: آيا اين همه جنگ اعصاب و مرافعه سودي هم دارد؟ آيا ارزش دارد ميان خود و فرزندم فاصله بيندازم؟ بهتر نيست روحيه ي يكديگر را درك كنيم؟ به عنوان رئيس خانواده هميشه اين نكته را به خاطر داشته باشيد كه لازم نيست اقتدار خود را با ايجاد بحث و جدل هاي پي در پي به اثبات برسانيد.

وقتي شما عقب نشيني مي كنيد مثل اين است كه اجازه دهيد موضوعي ناچيز و بي اهميت مسكوت بماند. در عين حال عقل و درايت خود را ثابت كرده ايد كه براي نوجوان نظاره گرتان نكته اي خوب و مثبت است.

با ذكر دلايل منطقي كاري كنيد به شما افتخار كنند

هم شما مايليد به نوجوان خود بباليد، هم او مي خواهد به وجود شما افتخار كند. او دلش مي خواهد با ديده ي تحسين به شما بنگرد و انتخابش در موارد مختلف باعث خشنودي شما شود. او به اعمال شما نظر مي اندازد و نتيجه گيري مي كند كه آيا مي تواند به ديده ي احترام به شما بنگرد؟ نوجوانتان شما را دوست دارد زيرا پدر و مادرش هستيد. اما اگر به راستي مي خواهيد به شما احترام بگذارد- اين دستور است- بايد روراست و متين و مهربان باشيد.

در يك كتاب خواندم :

شارون خود سيگار مي كشد، ولي وقتي دختر سيزده ساله اش ليديا را سيگار به دست در خيابان ديد وحشت كرد و با ترشرويي به او گفت :

-         “اصلاً باورم نمي شود. تو يك بي سروپايي. نمي فهمي سلامتي خود را به خطر مي اندازي؟”

شارون غرولند كنان او را تهديد كرد تا به هر نحو ممكن دخترش را از سيگار كشيدن بازدارد. ليديا پيشنهاد كرد:

-         “باشد، اگر تو دست از سيگار كشيدن برداري، من هم سيگار را ترك مي كنم.”

شارون خيلي سعي كرد، ولي نتوانست سيگار را ترك كند و دست آخر گفت :

-         “من نمي توانم. برايم دشوار است.”

از اين رو ليديا نيز به سيگار كشيدن ادامه داد.

شما نمي توانيد به نوجوان خود بياموزيد كه صادق و درستكار باشد، در صورتي كه خود منكر ارزشهاي درست زندگي هستيد. اگر خود به تعهداتتان عمل نكنيد، نمي توانيد به فرزندتان حس اعتماد بدهيد. نمي توانيد به او ياد بدهيد تصميم درست بگيرد، در حالي كه هرگز چنين فرصتي به او نداده ايد. نمي توانيد به او ياد بدهيد چگونه از عهده ي مشكلات برآيد، در صورتي كه خود، شيرازه ي كار از دستتان دررفته است. وقتي دلخوريد، نمي توانيد تظاهر به خوشحالي كنيد؛ نوجوانتان تشخيص مي دهد كه دروغ مي گوييد.

بدبختانه، تعداد زيادي از نوجوانان در محيطي رشد مي كنند كه مشكلات مالي يا رواني و يا اخلاقي در خانواده حكمفرماست. بسياري از اين نوجوانان دچار خشم و غضب هستند و زندگي در چنين خانواده اي باعث شرمساري شان است. اين گونه نوجوانان به هيچ عنوان نمي توانند به پدر و مادرشان تكيه كنند و در مواقع بحراني براي التيام درد و غمشان به آنان پناه برند.

نوجوانان حق دارند احساس امنيت و آرامش كنند. مي خواهند به آنان ارزش داده شود، دوستشان بدارند و از لطف و عنايت پدر و مادرشان بهره گيرند. دوست دارند پدر و مادرشان همان طور كه درباره ي مسايل مختلفي چون وقار و متانت و عقل و صداقت موعظه مي كنند، خود نيز دارنده ي چنين صفاتي باشند.

عقيده ي عموم اين است كه اگر نتوانيد با فرزندتان پيش از رسيدن او به سن نوجواني ارتباط برقرار كنيد، بعد از آن بسيار دير خواهد بود. البته اين گفته تا حدي حقيقت دارد. نوجوان شما دوست دارد با شما رابطه اي دوستانه داشته باشد. دوست دارد درباره ي اتفاقاتي كه برايش رخ مي دهد راحت و با صراحت با شما صحبت كند، مشروط بر اينكه شما نيز به نوبه ي خود احساس مسؤوليت كنيد و به حرفهاي او گوش بدهيد. حتي اگر احساس مي كنيد كه هيچ اميدي به ترميم رابطه اي دوستانه با فرزند خود نداريد و كار از كار گذشته است، بايد بدانيد نوجوان شما پنهاني به پيوند حلقه ي عشق و محبت از هم گسيخته ي ميان خود و شما تمايل دارد. اگر رابطه ي دو جانبه از آنچه شما خواستارش بوديد سردتر است، هيچ اشكالي ندارد كه قدم اول، دوم، سوم، چهارم يا هر چند قدمي را كه تصور مي كنيد لازم است برداريد تا رابطه اي دوستانه و سالم با نوجوان خود ايجاد كنيد.

اگر مي خواهيد از آرامش بعد از توفان و شروع دوباره ي توفان بپرهيزيد از اوقات تلخي و سرزنش كردن نوجوانتان دست بكشيد. سرزنش كردن راه چاره نيست. خستگي بيش از حد شما باعث بروز اين كشمكش مي شود، اما در عين حال شما مسؤول هستيد كه وظيفه ي خود را نسبت به فرزندتان به بهترين نحو انجام دهيد.

دعا و نيايش بركت زندگي است. دعا از قلب شاكر شما برمي خيزد. به نوجوان خود بياموزيد براي زندگي ارزش قايل شود و از بودن با ديگران لذت ببرد. دعا و نيايش باعث شادي و نشاط روح مي‌شود.

نوجوانان هميشه از اينكه خويشاوندان خود را (پدربزرگ، مادربزرگ، عموها، دايي ها، خاله ها، عمه ها، عموزاده ها، دايي زاده ها) در اطراف خود ببينند، خوشحال مي شوند. رفت و آمد كنيد. براي خاطر فرزندتان هم كه شده است با خويشاوندان خود رفت و آمد كنيد. خانواده ي اسميت به دليل دور بودن راه به خويشاوندان خود دسترسي ندارند، در عوض همسايگان و دوستان خود را جايگزين خويشان كرده اند و اوقات خوشي را با آنان سپري مي كنند؛ با هم جشن مي گيرند، به ميهماني مي روند و در مواقع احتياج به آنان روي مي آورند.

پدر شدن به معناي مبارزه ي تن به تن و تلاشي بي وقفه است و من مي دانم كه براي اين كار ساخته شده ام. بنابراين گاهي اوقات به خيال خودم يك مشاور و محقق مي شوم و سعي مي كنم بهترين جواب را يابم. گاهي پاسخ بعضي پرسشها را پيدا مي كنم، ولي براي يافتن جواب بعضي از سؤالها هنوز در حال تحقيق هستم.

نقش مربي

نوجواني كه تحت رهبري مربي قرار بگيرد به بيشترين حد رشد معنوي خود خواهد رسيد.

وظيفه ي ما پدران و مادران است كه مربيان ويژه اي را وارد زندگي فرزندانمان كنيم؛ مربياني كه در جامعه از لحاظ مقام و معنويات به قدر كافي رشد كرده باشند. به همان اندازه كه تمجيد و ستايش و سپاسگزاري حائز اهميت است، اشكالي ندارد وقتي كارها خوب پيش نمي رود گله و شكايت كنيم. همين امروز به معلم، مربي يا راهنماي نوجوانتان، به كسي كه گمان مي كنيد مي تواند مشاور خوبي براي فرزندتان باشد نامه بنويسيد و او را آگاه كنيد كه براي همكاري با شما راه درازي در پيش دارد.

ديد خود را نسبت به فرزندانتان وسعت بخشيد

پدران و مادران موظف هستند محيطي امن و راحت براي نوجوانانشان ايجاد كنند. نوجوانان نيز لازم است معاشرت كنند، چيزهاي تازه ياد بگيرند و اوقات خود را به سرگرمي و شادماني بگذرانند. آنان به هواي تازه و خيابانهايي امن محتاجند. آنان نگران آينده و فرصتها و موقعيتهاي خود هستند. از نظر عده اي از آنها زندگي مانند كوچه اي بن بست است. يك دختر سيزده ساله به من گفت:

-         “گمان نمي كنم زياد عمر كنم.”

دربارة اين جمله فكر كنيد.

صرفاً گفتن اينكه “من نگران نوجوانان هستم” كافي نيست. بايد مشتاق باشيد و از روي علاقه كار انجام دهيد. شما بايد مرد عمل باشيد نه حرف- پس از همين حالا شروع كنيد !

روحيه

زندگي شما با نوجوانتان پر از شگفتي، تناقض و چيزهاي مضحك و خنده دار است. اگر شما شخصي جدي و سختگير باشيد تمام لذات بودن با او را از دست مي دهيد. نوجوانان خواستار اطمينان و عشق بي پايان در كلام شما هستند. هر چند ممكن است رفتاري متفاوت با سيلقه ي شما داشته باشند، اظهار محبتتان براي آنان مهم و اساسي است.

سالهاي بين سيزده تا نوزده از لحاظ احساسي براي نوجوانان سالهاي سخت و دشواري است و اگر شما با وجود پستي و بلنديهاي زندگي روزانه ي نوجوان، روشي لذتبخش را كه در حكم بازي باشد پيش بگيريد دچار خستگي روحي و جسمي نخواهيد شد. كسي كه در يك نقش كمدي بازي مي كند، مي داند كه براي ايفاي چنين نقشي مسأله ي زمان بسيار مهم است. همين مسأله در مورد شما و نوجوانتان نيز صادق است. با انتخاب وقت صحيح و مناسب مي توانيد جبهه گيري اعصاب خردكن را به همكاري و تعاوني از روي ميل و اشتياق تبديل كنيد. وقتي ياد گرفتيد كه نقش سازنده ي خود را كجا و چگونه و چه موقع ايفا كنيد، وقتي دانستيد كه بايد مشكل را با نوجوان خود در ميان بگذاريد، ديگر دچار مشكل نخواهيد شد.

-    “من مي دانم كه كار تو در حرفه ي نوجواني مخالفت كردن با هر كلامي است كه از دهان من خارج مي شود. ولي امشب ديگر حسابي از دست تو خسته شده ام. آيا حاضري از شغلت دست برداري و به مرخصي بروي؟ محض رضاي خدا امشب به مرخصي برو. كار نوجواني ات را دوباره از فردا آغاز كن.”

موضوع:

مسائل جاري در حسابداري

دانشجو:

مقدمه

تاكنون كسي نتوانسته است يك ساختار مطلوب سرمايه ارائه كند ولي در عين حال براي دستيابي به چنين الگويي،‌تحقيقات، مطالعات و آزمونهاي زيادي انجام شده است كه نتايج آنها قابل توجه است.

شركتها به منظور بيشينه نمودن ثروت سهامداران خود مي بايست بازدهي حقوق صاحبان سهام را به حداكثر برسانند و به اين منظور مي بايست اقدام به حداقل نمودن هزينه هاي شركت بنمايند. ميانگين موزون هزينه سرمايه شركت يكي از هزينه هايي است كه همواره به منظور حداقل نمودن هزينه هاي شركت توجه مديران را به خود جلب نموده است بگونه اي كه مديران مالي با استفاده از اهرم مالي همواره سعي در به حداقل رساندن هزينه هاي مالي شركت داشته اند، طراحي ساختار سرمايه اي كه بتواند اين هزينه را به حداقل برساند يكي از اصلي ترين وظايف هر مدير مالي كاردان در واحدهاي اقتصادي است.

به طور كلي شركتها به منظور تأمين منابع مالي به منظور اجراي پروژه هاي سودآور دو راهكار پيش رو دارند:

1-   تأمين مالي از طريق حقوق صاحبان سهام

2-   تأمين مالي از طريق بكارگيري اهرم مالي و ايجاد بدهي

بكارگيري هر يك از راهكارهاي بالا و يا هرگونه تركيبي از آندو بيانگر الگوي ساختار سرمايه شركت ها مي‎باشد. مباحث تئوريك بدنبال يافتن راهكاري به منظور رسيدن به نقطه تعادلي ميان بدهي و حقوق صاحبان سهام به عنوان منابع مالي شركت ها مي‎باشد.

بكارگيري هر كدام از اين راهكارها داراي محاسن و معايب خاص خود مي‎باشد. راهكار اول همانگونه كه در فصلهاي بعد نشان خواهيم داد معمولاً باعث كاهش بازدهي هر سهم مي‎شود و راهكار دوم نيز علي رغم اينكه در ابتدا ارزش شركت را افزايش خواهد داد، ولي با استفاده بيش از حد از آن ريسك مالي شركت افزايش يافته، در اثر افزياش بازدهي مورد انتظار سهامداران و وام دهندگان، نرخ مؤثر بدهي شركت و در نتيجه هزينه هاي مالي آن افزايش خواهد يافت.

روند تاريخي

1- شروع قرن بيستم

آرتوردوينگ در نخستين سالهاي قرن بيستم در رابطه با ادغام و توسعه شركتها كتابي را منتشر نمود. وي در تحليل هاي خود پيرامون بالا بودن نرخ ورشكستگي شركتها، وامهاي سنگين را عامل اصلي ورشكستگي شركت ها دانست، در نتيجه در كتاب خود به اين نتيجه رسيد كه نوع ساختار سرمايه و تصميماتي كه درباره تأمين مالي گرفته مي‎شود از اهميت بسيار زيادي برخوردار است. كتابهايي را كه دوينگ پس از آن دوباره مديريت مالي شركت ها نوشت الگويي را به دست داد كه در حال حاضر به مديريت مالي سنتي مشهور است.

2- دهه 1920

در اين دهه صنايع عمده و بزرگ شروع به رشد و توسعه نمودند. شركتهاي بزرگ براي اعمال كنترل اقدام به خريد شركتهاي كوچكتر و ادغام آنها نمودند. در اين دوره حاشيه سود بالا رفت ولي كاهش ميزان موجوديها و پايين آمدن قيمتها در 21-1920 باعث شد مساله ساختارهاي مالي اهميت بيشتري پيدا كند. نوسانات قيمت كالاها و افت شديد نقدينگي در بازار باعث شد كه به مساله نقدينگي توجه زيادي شود.

3- دهه 1930

ركود يا بحران اقتصادي كه در سال 1929 شروع شد، از نظر مدت زمان و شدت در نوع خود بي همتا بود. به تبع اين بحران موجي از ورشكستگي و تجديد ساختار سرمايه در شركتها پديد آمد، نقدينگي به شدت كاهش يافت و شركتها سعي كردند موجوديهاي خود را به هر قيمتي اب كنند. مردم سپرده هاي خود را از بانكها پس گرفتند و بانكها نيز ناچار شدند سقف اعتبارات خود را كاهش دهند. قيمتها رو به كاهش گذاشت و شركتها ديگر نمي توانستند با فروش موجوديهاي خود پول كافي به منظور بازپرداخت بدهيهاي خود به دست آورند.

بحران در اين دهه باعث شد دولت مركزي در امور تجارت دخالت كند. انتشار و داد و ستد اوراق بهادار تحت نظارت و كنترل بور اوراق بهادار قرار گرفت و شركتها ملزم به رعايت قوانين مختلف در زمينه انتشار و عرضه عمومي اوراق بهادار شدند.

4- دهه 1940

همه اقدامات و فعاليتهاي تجاري و بازرگاني تحت جريانات جنگ جهاني دوم قرار گرفت. بسياري از شركتها در خدمت وزارت دفاع درآمدند و به توليد وسايل جنگي پرداختند. شرايط جنگ ايجاب مي كرد كالاهايي توليد شوند كه فقط در هنگام جنگ كاربرد دارند و در هنگام صلح كاربردي براي آنها متصور نبود. منابع مالي شركتها بيشتر از طريق دولت تأمين مي شد، در اين دوران تأمين مالي شركتها بيشتر از طريق كمكهاي دولتي صورت مي گرفت.

5- نخستين سالهاي دهه 1950

علي رغم رشد و شكوفايي اقتصادي، ترس از ركود باعث بالا رفتن هزينه هاي دستمزد شد. جريانات وجوه نقد و تحليلهاي اقتصادي درباره نسبتهاي مالي شركتها مورد توجه قرار گرفت و روشهايي براي پيش بيني بودجه هاي نقدي (مثل جدول سني حسابهاي دريافتي) ارائه شد.

6- آخرين سالهاي دهه 1950 و دهه 1960

در اين دوران ميزان سودآوري شركتها كمتر شد. محدود شدن دامنه سودآوري شركتها و صنايعي كه در سطح ملي فعاليت مي كردند باعث شد كه تئوري بودجه بندي سرمايه اي مطرح شود.

7- آخرين سالهاي دهه 1970 و دهه 1980

در اين دوران نيز تحولات اقتصادي باعث بروز تغييراتي در رشته مديريت مالي گرديد. مهمترين تحولات اين دوران عبارتند از: افزايش رقابت در سطح جهاني، پيشرفت تكنولوژي، سازگاري با محيط، حذف قوانين، نوسانات نرخ ارز، نوآوريهاي مديريت مالي، افزايش نسبت بدهيها و تغيير در سياستهاي مالياتي.

اين تحولات اثراتي از قبيل؛ افزايش اهميت مدير به عنوان نماينده سازمان، تسريع به ادغام و كنترل شركتها، پيدايش راههاي تازه تأمين مالي، بروز روشهاي جديد قيمت گذاري اوراق بهادار مشتقه (مثل برگ اختيار خريد سهام)، كاربرد نرم افزارها و سيستم هاي رايانه اي و نوآوريهاي مهندسي مالي و از اين قبيل بر مديريت مالي داشتند.

قبل از اينكه به مفهوم ساختار سرمايه بپردازيم لازم است تا با مفهوم هزينه سرمايه آشنا شويم.

هزينه سرمايه

هزينه سرمايه حداقل نرخ بادهي است كه شركت بايد تحصيل كند تا در ارزش آن تغييري حاصل نشده، كماكان حفظ گردد.

مفهوم ساختار سرمايه بر اين فرض مبتني است كه هدف شركت عبارتست از به حداكثر رساندن ثروت سهامداران. يعني از آنجائيكه هر شركت داراي ريسك و بازدهي مخصوص خود مي‎باشد هر يك از گروههاي سرمايه گذار، خواهان ميزاني از نرخ بازدهي هستند كه با ريسك مربوط متناسب باشد. پس شركت مي بايست حداقل آن بازدهي را ايجاد كند تا بازده موردنظر سرمايه گذاران تأمين شود.

اهميت نرخ هزينه سرمايه ناشي از موارد ذيل است:

1-  به منظور به حداكثر رساندن ارزش شركت، مديريت آن بايد هزينه همه منابع (از جمله هزينه سرمايه) را به حداقل برساند و به منظور به حداقل رساندن هزينه سرمايه، بايد قادر به اندازه گيري آن باشد.

2-  اگر مديران مالي بخواهند با استفاده از بودجه بندي سرمايه اي تصميمات درستي را اتخاذ نمايند بايد نرخ هزينه سرمايه را پيش بيني كنند.

3-  در تصميم گيري هاي ديگر مالي مانند تصميمات مربوط به اجاره سرمايه اي، بازخريد اوراق قرضه، سياست سرمايه در گردش آگاهي از نرخ هزينه سرمايه از ضرورات است.

كاربرد هزينه سرمايه را مي‎توان بدين صورت عنوان نمود:

اگر نرخ بازده سرمايه گذاري يك شركت از هزينه سرمايه اي آن بيشتر باشد و اگر بدون بالا رفتن درجه ريسك اين ميزان بازده افزايش يابد، ثروت سهامداران افزايش خواهد يافت.

هزينه بدهي ها

از آنجا كه در جهان، اكثر بدهي بلند مدت شركتها را اوراق قرضه تشكيل مي‎دهد، محاسبه هزينه بدهي را با توجه به خصوصيات اوراق قرضه تشريح مي كنيم. اوراق قرضه از جمله اسناد بهاداري هستند كه شركت به منظور رفع احتياجات مالي خود از آنها استفاده مي‌كند. صرف نظر از شرايط خاصي كه در هنگام انتشار اوراق قرضه با شركت دست به گريبان مي شوند، هنگام انتشار اين اوراق شركت مي بايست به هزينه مؤثر آن نيز توجه داشته باشد. نوع فعاليت شركت انتشار دهنده اوراق قرضه، اندازه شركت، وثيقه دار بودن يا بدون وثيقه بودن اوراق، ميزان استفاده از اهرم مالي توسط شركت در گذشته از جمله عواملي هستند كه هنگام انتشار اوراق قرضه خواه ناخواه بر ريسك، جذابيت و قابليت خريد و فروش و نهايتاً بر ميزان هزينه بهره اين اوراق تأثير مي گذارند.

برآورد يا تعيين هزينه خاص بدهي مستلزم محاسبه هزينه مؤثر بدهي شركت مي‎باشد. اين محاسبات با توجه به وجوه دريافتي در هنگام انتشار اوراق قرضه و زمانهاي بازپرداخت اصل و فرع آن انجام مي‎گيرد. هزينه بدهي سرمايه اي بلند مدت به صورت تنزيلي محاسبه مي گردد، به طوريكه مي‎توان هزينه خاص بدهي آن هزينه اي دانست كه ارزش فعلي بهره هاي پرداختي بعد از ماليات و بازپرداخت اصلي بدهي در سررسيد را با خالص وجوه نقد حاصل از صدور بدهي برابر مي سازد، اين نرخ از نقطه نظر قابليت جايگزيني با بدهي جديد نيز حائز اهميت است بطوريكه مي‎توان هزينه بدهي را براساس قابليت جايگزيني آن تعريف نمود.

هزينه بدهي عبارتست از هزينه بدهي جديد پس از كسر ماليات

يعني:

Kd= Km(1-t)

كه در آن:

هزينه بدهي = Kd

هزينه مؤثر بدهي بر مبناي نرخ سالانه = Km

نرخ ماليات = t

هزينه سهام ممتاز

هنگاميكه شركتي اقدام به انتشار و فروش سهام ممتاز مي نمايد خريداران انتظار دريافت سود متناسب با پولي كه در شركت سرمايه گذاري كرده ند را دارند. وجوهي كه در هنگام فروش سهام ممتاز دريافت مي شود، مبناي محاسبه نرخ هزينه مؤثر سهام ممتاز است.

حاصل تقسيم سود پرداختي سالانه بر خالص پول دريافتي در هنگام انتشار سهام ممتاز، نرخ هزينه مؤثر سهام ممتاز را تشكيل مي‎دهد.

از آنجائيكه سهام ممتاز به مانند بدهي امكان ايجاد صرفه جويي مالياتي براي شركت ندارد به هنگام محاسبه هزينه سرمايه سهام ممتاز، تعديل مالياتي صورت نمي گيرد. پس هزينه سرمايه سهام ممتاز را مي‎توان به صورت ذيل نوشت:

كه در آن :

هزينه سهام ممتاز = Kp

سود ساليانه هر سهم ممتاز = Dp

خالص وجوه دريافتي بابت فروش سهام ممتاز = P

هزينه سهام عادي

هزينه سهام عادي عبارتست از حداقل نرخ بازده اي كه شركت بايد عايد سهامداران عادي كند تا بدان وسيله ارزش بازار سهام آن شركت حفظ گردد.

هزينه سهام عادي يا حقوق صاحبان سهام خارج از شركت همواره بيشتر از هزينه سود انباشته است. زيرا فروش سهام عادي جديد، همواره با هزينه هاي صدور و فروش همراه مي‎باشد.

محاسبه هزينه سهام عادي معمولاً براساس مدل ها و نگرش هايي صورت مي‎گيرد كه براي برآورد نرخ بازده مورد انتظار سهامداران عادي بكار مي روند اين مدل ها عبارتند از:

1-   مدل بدون رشد

2-   مدل رشد گردون

3-   مدل صرف ريسك

هزينه سود انباشته

 هزينه سرمايه بدست آمده از محل اندوخته كردن سود نيز جز هزينه هاي تأمين مالي شركت است. از آنجا كه اين سود از منابع داخلي شركت و نه منابع خارج از شركت مي باشد، براي محاسبه هزينه خاص آن همواره دو مشكل وجود دارد. اول اينكه سود اندوخته شده مثل سهام ممتاز و اوراق قرضه نوعي اوراق بهادار نيست تا بتوان از طريق قيمت آن در بازار هزينه خاص آن را محاسبه نمود. دوم اينكه سود اندوخته شده نمايانگر وجوهي كه سرمايه گذاران مستقيماً تأمين مي‌كنند نمي باشد لذا عده اي هزينه اين قلم از داراي مالي را برابر صفر مي نگارند.

براي محاسبه هزينه خاص سود انباشته معمولاً فرض را بر اين مي گذارند كه شركت به نمايندگي از طرف صاحبان سهام سود تقسيم نشده آنها را مجدداً در شركت سرمايه گذاري نموده است. پس انتظار صاحبان سهام براين است كه سودي حداقل معادل سود سهام عادي عايدشان گردد. ولي از ديد شركت چون اين قلم دارايي هزينه انتشار و توزيع و فروش ندارد، داراي هزينه اي كمتر از سهام عادي است.

براي محاسبه هزينه سود انباشته از قيمت جاري سهام عادي در بازار استفاده مي‎شود.

با استفاده از روش تنزيل گردش وجوه نقد (DCF) هزينه سود انباشته به صورت ذيل محاسبه مي گردد:

كه در آن :

هزينه سود انباشته= k_s

قيمت جاري سهام عادي = P₀

نرخ رشد سود سهام = g

سود سهام مورد انتظار در آخر سال = D₁

ميانگين موزون هزينه سرمايه (WACC)

هزينه كل سرمايه شركت عبارتست از ميانگين موزون هزينه هاي منابع مختلف تأمين مالي بلند مدت، كه توسط شركت بكار گرفته شده است. ميانگين موزون هزينه سرمايه با استفاده از وزنهايي مبتني بر ساختار سرمايه شركت محاسبه مي‎شود. ساختار سرمايه بهينه، تركيبي از بدهي، سهام ممتاز و سهام عادي و ساير اقلام حقوق صاحبان سهام شركت است كه ميانگين موزون هزينه سرمايه شركت را به حداقل برساند.

در ذيل محاسبه ميانگين موزون سرمايه، براي شركتي كه از سود انباشته سهام ممتاز و اوراق قرضه به عنوان منابع تأمين مالي خود استفاده نموده است ارائه شده است:

كه در آن :

ضريب بدهي در ساختار سرمايه = w_d

ضريب سهام ممتاز در ساختار سرمايه = w_p

ضريب حقوق صاحبان سهام = w_s

هزينه بدهي = k_d

هزينه سهام ممتاز = k_p

هزينه حقوق صاحبان سهام ناشي از سود انباشته = k_s

هزينه نهايي سرمايه (MCC)

هزينه نهايي سرمايه عبارتست از هزينه آخرين واحد سرمايه جديد كه شركت به دليل افزياش سرمايه متحمل آن مي گردد.

به طور كلي هرگاه نياز به چيزي بيشتر شود، قيمت آن نيز افزايش مي يابد. هنگاميكه شركت به سرمايه بيشتري نياز دارد بايد قيمت بيشتري براي آن بپردازد.

براي هر ساختار سرمايه اي منحني هزينه سرمايه جداگانه اي وجود دارد. ساختار بهينه سرمايه آن است كه هزينه سرمايه نهايي سرمايه در آن به حداقل برسد. اگر هزينه سرمايه مربوط به منابع مالي جديد با هزينه سرمايه فعلي شركت برابر باشد و در حالتيكه تأمين مالي جديد، ترتيب ساختار سرمايه شركت را تغيير ندهد، هزينه نهايي سرمايه با ميانگين موزون هزينه سرمايه برابر خواهد شد.

يعني :

WACC= MCC

اگر طرح هاي سرمايه اي شركت كلا از محل سود انباشته تأمين گردد، محاسبه هزينه نهايي سرمايه آسان خواهد بود ولي اگر هزينه منابع مالي جديد به صورت تابعي از مقادير مختلف سرمايه درآيد، منحني هزينه سرمايه دچار شكستگيهايي مي گردد و به صورت پله اي درمي آيد، در چنين حالتي بايد ميانگين موزون هزينه سرمايه را در هر يك از مقاطع محاسبه نمود.

مفهوم ساختار سرمايه

مقدمه

ساختار سرمايه تركيبي از بدهي و حقوق صاحبان سهام است كه شركتها با آن تأمين مالي دارايي هاي خود را انجام مي دهند.

معمولاً همه شركتها از هر دو منبع بدهي و حقوق صاحبان سهام در تركيب ساختار سرمايه خود استفاده مي نمايند. انتخاب بين بدهي و يا حقوق صاحبان سهام به عنوان يك منبع تأمين مالي جديد تحت تأثير عوامل داخلي و خارجي است كه بر ساختار سرمايه شركت تأثير مي گذارد. براي تعيين ساختار سرمايه شركتها ابتدا مي بايست با توجه به نيازهاي مالي جهت انجام سرمايه گذاري، ميزان نياز مالي جديد را مشخص كرده و سپس اقدام به انتخاب نوع منبع (بدهي يا حقوق صاحبان سهام) بنمايد.

هدف از تعيين ساختار سرمايه، مشخص كردن تركيب منابع مالي به منظور به حداكثر رساندن ثروت سهامداران يا همان مالكان واقعي شركت است. البته تغييرات ثروت سهامداران تحت تأثير عوامل مختلفي است كه تركيبات ساختار سرمايه يكي از آنها است. اگر شركت اوراق قرضه بيشتري منتشر كند نقطه سر به سر مالي و درجه اهرم مالي آن بالا خواهد رفت. اگر شركت به نرخ بازدهي بيشتري از نرخ بهره وامها دستيابي پيدا كند سود هر سهم افزايش خواهد يافت و در غير اين صورت با كاهش EPS مواجه خواهد شد. پس مديران مالي توجه خود را به آثار و نتايج بكارگيري روشهاي گوناگون تأمين مالي بر ريسك و بازده شركت معطوف مي‌كنند واز اين طريق تأثير استفاده از تركيب هاي مختلف ساختار مالي را بر ثروت سهامداران مي سنجند.

به طور كلي ساختار سرمايه بهينه را مي‎توان به صورت ذيل تعريف نمود:

«ساختار سرمايه بهينه» آن تركيبي از بدهي و حقوق صاحبان سهام است كه هزينه سرمايه شركت را به حداقل برساند و در نتيجه ثروت سهامداران را بيشينه بنمايد.

عوامل مؤثر بر ساختار سرمايه

همانگونه كه اشاره شد، ساختار سرمايه شركت تحت تأثير عوامل داخلي و خارجي متعددي مي‎باشد. عوامل داخلي عواملي است كه از داخل شركت بر تصميمات ساختار سرمايه تاثيرگذار مي‎باشد و عوامل خارجي آن دسته از عوامل است كه از محيط بيروني شركت بر تصميمات ساختار سرمايه تأثير مي گذارند.

تأمين منابع مالي موردنياز جهت انجام طرحهاي آتي شركت و يا به منظور اصلاح ساختار مالي شركت مي‎تواند از محل بدهي و يا حقوق صاحبان سهام باشد. استفاده بيش از حد از حقوق صاحبان سهام باعث افزايش بازدهي مورد انتظار سهامداران شده، هزينه هاي تأمين مالي شركت را افزايش مي‎دهد. از طرفي استفاده بيش از حد از بدهي نيز در انواع كوتاه مدت و يا بلند مدت مي‎تواند باعث افزايش ريسك مالي شركت و كاهش قدرت انعطاف پذيري مالي آن گردد.

آنچه در استفاده از انواع ابزارهاي مالي مي بايست مورد توجه قرار گيرد، رعايت اصل تطابق مي‎باشد. در اجراي اين اصل شركت مي بايد براي تحصيل داراييهاي كوتاه مدت كه معمولاً نرخ بازدهي كمتري نيز دارند از منابع مالي كوتاه مدت و براي تحصيل داراييهاي بلندمدت كه ماندگاري بيشتري دارند و نرخ بازدهي آنها نيز بالاتر است، از منابع مالي بلندمدت استفاده نمايد. استفاده از منابع مالي كوتاه مدت براي تأمين مالي طرحهاي بلندمدت به علت سررسيد شدن سريع اين منابع باعث افزايش ريسك شركت مي گردد. همچنين در صورتيكه شركت منابع مالي بلندمدت را به منظور اجراي طرحهاي كوتاه مدت استفاده نمايد با توجه به تفاوت بازدهي طرحها و نرخ هاي بهره ، هزينه هاي مالي شركت را افزايش داده است.

شركت ها همواره با توجه به شرايط منابع مالي اخذ شده و محل مصرف اين منابع اقدام به اصلاح ساختار مالي خود و جايگزيني اين منابع با يكديگر مي نمايند. جايگزيني حقوق صاحبان سهام به جاي بدهي ها عمدتاً به منظور كاهش ريسك شركت و افزايش نسبت مالكانه صورت مي‎گيرد.

با اين توضيح در ادامه به بررسي ويژگي هاي اوراق بهاداري كه بر انتخاب تركيب ساختار سرمايه شركت موثرند توجه كنيم.

ويژگيهاي اوراق بهادار

1- حقوق مالكانه

انتشار سهام جديد مستلزم اعطاي حقوق مالكانه به سهامداران جديد است يعني هنگاميكه شركت اقدام به انتشار سهام جديد مي نمايد در واقع ديگران را در داراييهاي شركت سهيم نموده است. در حاليكه استقراض چه از طريق انتشار اوراق قرضه و چه از طريق ايجاد بدهي بانكي يا غيربانكي باعث اعطاي حق مالكيت و كنترل بر داراييهاي شركت به اعطا كنندگان وام و اعتبار نخواهد شد. اعطاي حقوق مالكانه به سهامداران ممتاز بستگي به نظر سهامداران عادل كه مالكان اصلي شركت مي باشند، دارد.

هرگاه مالكان شركت (سهامداران عادي) نخواهند حقوق مالكانه خود را با ديگران تقسيم كنند به جاي اقدام به انتشار سهام جديد اقدام به ايجاد بدهي و انتشار سهام ممتاز بدون حقوق مي نمايند و به اين صورت از حقوق مالكانه خود در شركت پاسداري مي نمايند.

2- الزامات پرداخت

بدهي سر رسيد مي‎شود و شركت مي بايست براساس مفاد مندرج در قرارداد نسبت به بازپرداخت اصل و فرع آن اقدام كند، عدم پرداخت اصل و فرع بدهي در سررسيد باعث استيلاي بستانكاران بر امور شركت مي گردد و منافع سهامداران عادي را با خطر مواجه مي سازد، سهام ممتاز علي رغم اينكه به مانند بدهي سررسيد ندارد اما ممكن است شركت با متعهد به پرداخت مقدار معيني از سود ساليانه نموده باشد و در هر حال داراي اولويت دريافت سود سهام نسبت به ساير سهامداران عادي مي باشد، اما سهام عادي يك تأمين مالي دائمي است. اين تأمين مالي گرچه هيچگاه سررسيد نمي‎شود (به جز هنگام انحلال شركت)، در عين حال الزامي هم براي پرداخت مشخص و معين ساليانه ندارد. بطوريكه شركت ها مي‎توانند سود ساليانه سهام عادي را به غير از مقدار مندرج در قانون با توافق سهامداران عادي در شركت نگه دارند و به اين ترتيب اقدام به سرمايه گذاري مجدد وجوه نمايند.

3- ادعا بر دارايي

به هنگام ورشكستگي شركت وام دهندگان و دارندگان اوراق قرضه اولين كساني هستند كه از حقوق خود نسبت به داراييهاي شركت بهره مند مي‎شوند. دارندگان سهام ممتاز در رده دوم اهميت قرار مي گيرند و سهامداران عادي وارثان باقيمانده دارايي هاي شركت هستند.

هرگاه شركت بخواهد تمامي حقوق داراييهايش متعلق به سهامداران عادي باشد مي بايست صرفا نسبت به انتشار سهام عادي جديد براي تأمين مالي اقدام نمايد.

4- ادعا بر سود

بهره وام و اوراق قرضه صرفنظر از ميزان سود تحصيل شده توسط شركت مي بايست در سررسيدهاي مقرر پرداخت گردد. سود سهامداران ممتاز نيز قبل از پرداخت سود سهامداران عادي پرداخت مي‎شود و باقيمانده سود بين سهامداران عادي تقسيم مي‎شود. اينكه سهم سود سهامداران عادي از سود سايرين بيشتر شود يا كمتر بستگي به نرخ بهره و سود تضمين شده اوراق قرضه و سهام ممتاز شركت، و رابطه آن با نرخ بازدهي سرمايه گذاريهاي شركت دارد لذا شركتي كه خواهان ايجاد محدوديت در توزيع سود بين غيرسهامداران عادي است بهتر است با انتشار سهام ممتاز و ايجاد بدهي ديگران را نسبت به سود شركت محدود كند.

همانگونه كه گفتيم ايجاد بدهي و يا انتشار سهام جديد داراي محاسن و معايب خاص خود مي‎باشد، با توجه به ويژگيهايي كه در مورد اوراق بهادار نيز ذكر شد، مي‎توان با شناخت اهداف و شرايط شركت نسبت به انتخاب بين سهام يا بدهي به عنوان منابع جديد تأمين مالي اقدام نمود.

عوامل داخلي مؤثر بر ساختار سرمايه

عوامل داخلي مؤثر بر ساختار سرمايه آن دسته از شرايطي است كه از درون شركت بر تصميمات ساختار سرمايه تأثير مي گذارند. برخي از اين عوامل عبارتند از:

1-رفع نيازهاي مالي گذرا از طريق منابع كوتاه مدت

واحد تجاري ممكن است تنها در فصل يا فصول خاصي از سال نياز به منابع مالي فوق العاده داشته باشد. مثلا برخي صنايع مانند توليد كنندگان پوشاك، اسباب بازي و شيريني فروشها، در ماههاي پاياني سال درست قبل از سال نو فصل پركاري را تجربه مي‌كنند و به همين دليل نيازمند منابع مالي آني و ارزانقيمت هستند. استقراض بلندمدت يا دائمي با هزينه بالا براي اينگونه واحدهاي اقتصادي مقرون به صرفه نيست، اينگونه واحدهايي سعي مي نمايند نيازهاي مالي كوتاه مدت خود را از محل وامهاي كوتاه مدت مرتفع نمايند.

2- درجه ريسك

بدهي بيشتر، هم باعث تحميل هزينه مالي بيشتر شامل هزينه بهره و هزينه هاي استقراض به واحد وام گيرنده مي‎شود و هم درجه ريسك مالي واحدهاي اقتصادي اهرمي، يعني احتمال ناتواني در پرداخت اصل و بهره بدهي ها در سررسيد و نيز احتمال ورشكستگي اينگونه واحدها و مؤسسات را افزايش مي دهد، در حاليكه استفاده از سهام نياز به تجديدشدن نداشته، عدم پرداخت سود آن نيز خطر ورشكستگي براي شركت را بدنبال ندارد. اما بدهي ريسك شركت را افزايش داده، باعث كاهش ارزش حقوق صاحبان سهام در درازمدت مي‎شود.

3- افزايش سود سهامداران

اگر شركت با سرمايه گذاري وجوه حاصل از وام 11 درصدي بتواند 16 درصد بازدهي كسب كند، ما به التفاوت 11% تا 16% پس از كسر ماليات، متعلق به سهامداران شركت است. اين معجزه وام است، افزايش درآمد سهامداران بدون اينكه سرمايه گذاري جديدي در شركت توسط سهامداران صورت بگيرد و اين همان دليلي است كه شركتها به خاطر آن استقراض مي كنند. البته اگر شركت نتواند از محل سرمايه گذاري بازدهي حداقل معادل نرخ هزينه وام كسب كند، درآمد سهامداران را كاهش خواهد داد.

4- از دست دادن كنترل عمليات شركت

در برخي موارد شركتها به قراردادهاي وامي تن مي دهد كه به موجب آن در صورتيكه نتوانند اصل و بهره وام را در سررسيدهاي معين پرداخت نمايند مي بايست به وام‌ دهندگان يك كرسي در هيات مديره تقديم نمايند. اينگونه شرايط اگرچه به ندرت پيش مي‌آيد ولي ترس از بروز چنين اتفاقاتي شركتها را در استفاده از وام به عنوان يكي از عوامل تأمين مالي محتاط مي كند.

5- انعطاف پذيري هاي آتي

شركت همواره تلاش مي كند تا بين بدهي و حقوق صاحبان سهام تعادلي برقرار سازد. افزايش ميزان بدهي باعث كاهش توان استقراض شركت شده، انعطاف پذيري شركت را كاهش مي دهد. نياز به حفظ تعادل ميان بدهي و حقوق صاحبان سهام به منظور اطمينان از انعطاف پذيري مالي، باعث تنظيم ناخودآگاه رابطه بدهي و حقوق صاحبان سهام در ساختار سرمايه مي گردد.

جدول شماره چهار به بررسي و جمع بندي عوامل داخلي موثر بر تركيب ساختار سرمايه مي پرازد.

عوامل خارجي مؤثر بر ساختار سرمايه

اين عوامل، شامل آن دسته از عواملي مي شوند كه از خارج واحد تجاري بر انتخاب بين حقوق صاحبان سهام يا بدهي به عنوان يك منبع جديد تأمين مالي تأثير مي گذارند. برخي از اين عوامل عبارتند از:

1-سطح كلي فعاليت

اگر سطح كلي فعاليت يك رشته تجاري درحال رشد باشد، شركتهاي آن صنف به منظور گسترش دامنه فعاليت خود نياز به منابع مالي بيشتري دارند. تلاش براي دستيابي به منابع مالي بلندمدت شركت را بسوي بازارهاي مالي سوق مي دهد. نمونه اين وضعتيت در كشور خودمان وضعيت چندسال اخير شركتهاي خودروسازي است كه مكررا اقدام به انتشار سهام جديد و يا انتشار اوراق مشاركت نموده اند. از سوي ديگر افول يك صنعت ممكن است شركتها را مجبور كند فعاليتشان را متوقف كرده اقدام به باز خريد كردن سهام ممتاز و بازپرداخت بدهي كنند.

2- سطح نرخ بهره

نرخ بهره اوراق قرضه تابعي از تراكنش هاي ميان عرضه و تقاضاي پول در جامعه است. كمبود منابع مالي در ميان سرمايه گذاران باعث افزايش نرخ بهره مي گردد، در اين حالت شركتها به جاي اينكه سود سهام بين سهامداران توزيع كرده، براي تأمين مالي جيد به سمت وامهاي گران قيمت رو بياورند، سعي در نگه داشتن منابع مالي در داخل شركت و دائمي كردن آنها از طريق تبديل سود انباشته به سهام عادي مي نمايند.

هنگاميكه به علت عرضه فراوان پول در جامعه نرخ بهره كاهش يابد شركتها با توزيع سود بين سهامداران براي تأمين مالي جديد اقدام به استقراض با نرخهاي كمتر نموده به اين ترتيب يك منبع تأمين مالي گران را توسط يك منبع تأمين مالي ارزان قيمت جايگزين كرده بدين ترتيب ارزش سهام خود را افزايش مي دهند.

3- سطح قيمت سهام

هنگاميكه شركتي اقدام به انتشار سهام جديد مي كند، انتظار دارد پول زيادي از محل فروش آن سهام به دست آورد. اين امر هنگامي تحقق مي يابد كه قيمت سهام در حد بالايي باشد يا به عبارت ديگر نسبت صرف سهام منتشره به ارزش سهام عادي قابل توجه باشد. در اين حالت شركت هنگاميكه سهام عادي جديد منتشر مي نمايد مقدار زيادي پول از محل فروش تعداد كمي سهام به دست آورده است. در اين شرايط نه تنها مشكل تأمين مالي شركت رفع شده، بازدهي سهام عادي نيز كاهش زيادي نيافته است.

اما هر گاه قيمت روز سهام عادي افول كند شركت سهام عددي منتشر نخواهد كرد. زيرا در اين شرايط بريا به دست آوردن وجوه لازم مي بايست تعداد بيشتري سهم عادي منتشر كند و اين حجم بالاي سهام منتشره باعث كاهش دوباره قيمت سهام خواهد شد كه براي جبران كاهش وصولي از اين محل شركت مي بايست باز هم سهام عادي منتشر كند تا بتواند نيازهاي ماليت خود را مرتفع كند

4- دسترسي به بازارهاي مالي (يا تواني شركت در دستيابي به وجود موجوددر بازار سرمايه)

بازارهاي پول و سرمايه تحت تأثير پديده هاي گوناگون بطور مرتب دستخوش تغييرات مي گردند. زماني ممكن است پول فراوان در بازار موجود باشد و همه دارندگان منابع مالي (سرمايه گذاران) خواهان خريد سهام و يا اوراق قرضه باشند، در چنين شرايطي شركت به منظور رفع نيازهاي مالي خود اقدام به انتشار سهام عادي و يا اوراق قرضه مي كند تا بتواند از اين خوان گسترده بيشترين بهره را ببرد، اما در شرايطي كه وجوه سرگردان بازار سرمايه كم شده، همه فروشنده سهام و اوراق قرضه باشند، (به علت طلا، موبايل و …) شركت براي دسترسي به منابع مالي مجبور به استفاده از بدهي هاي بانكها و مؤسسات اقتصادي وام دهنده مي باشد. ميزان و توان دسترسي به پولهاي بازار سرمايه شركت را در انتخاب بين انتشار سهام جديد يا ايجاد بدهي راهنمايي مي كند.

5- سياست ماليات بر سود و بهره

سود متعلقه به سهام ممتاز و سهام عادي پس از محاسبه و كسر ماليات به سهامدار پرداغخت مي شود. اين امر باعث افزايش خالصه هزينه سرمايه شركتبراي اين دو منبع مالي مي گردد، حال آنكه ايجاد بدهي به خاطر وجود صرفه جويي هاي مالياتي باعث كاهش خالص هزينه سرمايه براي شركت مي گردد. به همين دليل شركتها در انتخاب بين سهام ممتاز و بدهي اولويت را به بدهي داده، كمتر سهام ممتاز منتشر مي نمايند.

ديدگاههاي مؤثر بر ساختار سرمايه

همانگونه كه پيش از اين توضيح داديم. هدف شركت افزايش ثروت صاحبان سهام عادي مالكان واقعي شركت هستند، مي باشد. بنحويكه در انتخاب سياستهاي مرتبط با ساختار سرمايه شركتها مواره در راستاي افزايش ثروت سهامداران خود دو ديدگاه ذيل را صرفنظر از راهكارها افزايش بدهي يا حقوق صاحبان سهام به منظور تأمين مالي پروژه‌هاي خود مدنظر قرار مي دهند:

الف- ديدگاه نسبتهاي مالي

ب- ديدگاه هزينه هاي مالي

الف- ديدگاه نسبتهاي مالي

در اين ديدگاه شركت در راستاي بيشينه نمودن ثروت سهامداران خود، به بازدهي حقوق صاحبان سهام  (ROE) توجه مي كند.

در اين ديدگاه مديريت به منظور حداكثر كردن بازدهي حقوق صاحبان سهام (ROE)، اقدام به استفاده از اهرم مالي مي نمايد بطوريكه بااستقرضا بيشتر حقوق صاحبان سرمايه بازدهي بيشتري خواهد داشت. براي تشريح اين مسأله، ابتدا نكات ذيل را يكبار مرور مي كنيم:

همانگونه كه مي دانيم، بازدهي حقوق صاحبان سهام بصورت ذيل عنوان مي شود:

رابطه 1                                                 

كه در اين رابطه:

NI = سود خالص

E = حقوق صاحبان سهام

از آنجائيكه حقوق صاحبان سهام و بدهي مكمل يكديگر مي باشند مي توانيم رابطه فوق را بصورت ذيل بازنويسي كنيم:

ifE=1-D then:

                                                                                             رابطه 2

كه D در رابطه معادل كل بدهي مي باشد.

پس طبق رابطه اصلاح شده فوق هرچه ميزان بدهي افزايش يابد، مخرج كسر كوچكتر شده، بازدهي حقوق صاحبان سهام (ROE) افزايش مي يابد.

براي درك بهتر اين مطلب از مثال شركت فرضي ((الف)) كمك مي گيرم كه در حالتهاي گوناگون استفاده از اهرم مالي چه بازدهي را به سهامداران خود اعطا مي نمايد. اما پيش از پردامتن به مثال بلراي ساده تر شدن موضوع روابط ذيل را مرور مي نماييم:

همانگونه كه مي دانيم رابطه 1 را با وارد كردن  A به عنوان جمع داراييها، مي توان بصورت ذيل نوشت:

رابطه 3                                                                               

كه در اين رابطه:

      بازدهي داراييها

نسبت دارايي ها به حقوق صاحبان سهام

مي باشد.

در شركت فرضي (الف)9 بازدهي دارايي ها ثابت و معادل 20% درنظر گرفته شده و نسبت بازدهي حقوق صاحبان سهام با كمك رابطه مندرج در صفحه بعد محاسبه شده است:

اگر ميزان داراييهاي اين شركت 100 فرض شود، اطلاعات مربوط به حالتهاي مختلف استفاده از اهرم را مي توان در جدول شماره يك صفحه بعد مشاهده نمود.

با افزايش بدهي بكار رفته در ساختار مالي شركت نرخ بازدهي حقوق صاحبان سهام بطور فزاينده اي شروع به افزايش مي‌نمايد. بطوريكه هرچه نرخ بدهي به 100% نزديكتر مي شود، نرحخ بازدهي حقوق صاحبان سهام با سرعت بيشتري افزايش مي يابد تا آنجا كه در مقطع 100% به بي نهايت مي رسد.

توجيه اين قضيه اينگونه است كه هنگاميكه شركت از بدهي استفاده مي نمايد با فرض ثابت بودن نرخ بازدهي دارايي هاي (ROA) ، با كاهش سهم سهامداران در اين بازدهي همان بازدهي قبلي را براي آنان تحصيل نموده است. اما از آنجا كه سهامداران سرمايه گذاري كمتري در شركت نموده اند، نسبت بازدهي سرمايه گذاريشان بيشتر مي شود تا آنجا كه در حالت 100% استفاده از اهرم مالي در واقع سهامداران بدون اينكه هيچگونه سرمايه گذاري نموده باشند درآمد كسب مي كنند كه ا ين همان بازدهي بي نهايت براي آنان است. اين مثال مي تواند معجزه استفاده از بدهي راتشريح كند.

از نظر رياضي نيز از آنجائيكه مشتق اول و دوم رابطه 2 مثبت است، باافزايش D ، ROE بطور فزاينده اي افزايش خواهد يافت. بطوريكه هنگاميكه D به عدد يك يا 100% مي رسد، ROE بي نهايت مي گردد.

با توجه به مثال عددي فوق و اثبات رياضي رابطه فوق، هرگاه هدف مديريت صرفا افزايش بازدهي صاحبان سهام باشد، بهتر است با استفاده از اهرم مالي اقدام به اينكار نمايند. چون همانگونه كه نشان داده شده با افزايش بدهي، بازدهي حقوق صاحبان سهام افزايش خواهد يافت.

اين به علت آن است كه نرخ هزينه بدهي از هزينه حقوق صاحبان سهام كمتر است. اختلاف هزينه بدهي تانرخ بازدهي پروژه (اگر مثبت باشد، يعني بازدهي پروژه بيشتراز نرخ هزينه بدهي باشد) بيانگر سودي است كه سهامدار بدون اينكه از سرمايه اش استفاده كند بدست آورده است. اين روش علي رغم اينكه از نظر تئوري روش قابل قبولي به نظر مي آيد اما داراي محدوديتهايي نيز مي باشد. بطوريكه هرچه ميزان بدهي شركت افزايش يابد، ريسك مالي آن نيز بيشتر مي شود بطوريكه وام و اعتبار دهندگان براي تضمين دريافت اصل و فرع سرمايه خود، نرخ بهره بيشتري را طلب مي كند. در نهايت اين نرخ بهره ممكن است از نرخ بازدهي دارايي ها نيز بيشتر شود.خ و اين همان علتي است كه باعث شده شركتها با توجه به معجزه بدهي خود را در بدهي غرق نكنند!

ب- ديدگاه حداقل كردن هزينه سرمايه

اين ديدگاه نسبت به ديدگاه قبلي قويتر و معقول تر مي باشد. چون نه تنها هزينه سرمايه شركت را مدنظر قرار مي دهد بلكه ارزش شركت را نيز به حداكثر مي رساند.

در چهارجوب اين ديدگاه نظريه هاي زيادي مطرح شده كه در ادامه به توضيح تعدادي از آنها خواهيم پرداخت.

نظريات مختلف پيرامون ساختار سرمايه

همانگونه كه پيش از اين نيزاشاره كرديم، در راساي كاهش هزينه سرمايه و به منظور پيشينه كردن ثروت سهامداران نظريات متعددي ارائه شده است. هرچند تاكنون كسي نتوانسته است يك ساختار سرمايه بهينه ارائه نمايد و تئوريهاي ارائه شده در اين زمينه نيز رفتار واقعي تأمين مالي شركت ها را به طور واضح و روشن تبيين ننموده اند، اما در عين حال براي دستيابي به چنين الگويي، تحقيقات و آزمونهاي زيادي انجام گرفته كه نتايج آنها در خور توجه مي باشد وتلاشها همچنان ادامه دارد.

مهمترين ديدگاههايي كه در مورد ساختار سرمايه تاكنون ارائه شده است، بشرح ذيل مي‌باشد:

1-   ديدگاه سود خالص

2-   ديدگاه سنتي

3-   ديدگاه موديلياني وميلر

4-   ديدگاه ميلر

5-   تئوري توازي ايستا

6-   تئوري ترجيحي

در ادامه به توضيح هريك از مدلهاي فوق مي پردازيم:

ديدگاه سود خالص

«ديويد دوراند» در كتاب خود به نام «هزينه بدهي و حقوق صاحبان سهام» به بيان اين نظريه مي پردازد. طبقه اين نظريه تصميمات ساختار سرمايه بارزش شركت ارتباط دارد، از طرف ديگر تغيير در ساختار سرمايه منجر به تغيير در هزينه سرمايه كل شركت و ارزش شركت خواهد شد. بنابراين افزايش در درجه اهرم مالي نسبت بدهي به حقوق صاحبان سهام موجب كاهش ميانگين موزون هزنيه سرمايه و افزايش ارزش كلي شركت و قيمت بازار سهام عددي مي شود. فرض اساي اين روش آن است كه وقتي نسبت بدهي به حقوق صاحبان سهام تغيير مي كند، هزينه بدهي سرمايه اي و هزينه حقوق صاحبان سهام بدون تغيير باقي مي ماند. اين ثبات بدين معنا است كه با افزايش نسبت بدهي (اهرم مالي) ميانگين هزينه سرمايه كاهش خواهد يافت.

يعني هنگاميكه نسبت بدهي افزايش مي يابد، با توجه به ارزانتر بودن هزينه بدهي نسبت به هزينه حقوق صاحبان سهام، وزن بدهي ارزان قيمت بيشتر شده، در نتيجه ميانگين هزينه حقوق صاحبان سهام كاهش مي يابد.

ارتباط بين اهرم مالي و هزينه سرمايه را مي توان بصورت ذيل نشان داد:

طبق نظريه سود خالص با توجه به اينكه نرخ هزينه بدهي و حقوق صاحبان سهام در اثر استفاده از اهرم مالي تغيير نمي‌كند، با بالارفتن درجه اهرم مالي ميانگين هزينه سرمايه شركت كاهش مي يابد.

ديدگاه سنتي

ديدگاه سنتي مبتني بر اين فرض است كه ساختار سرمايه بهينه وجود دارد و مديريت مي‌تواند با افزايش بدهي و كمك گيري از اهرم مالي، ارزش شركت را افزايش دهد. اين نظريه پيشنهاد مي كند كه شركت هزينه سرمايه خود را از طريق افزايش ميزان بدهي، كاهش دهد.

اگرچه سهامداران عادي، همگام با افزايش اهرم مالي، بر نرخ مورد انتظار خود مي‌افزايند، ليكن اين افزايش تحت تأثير منافع بدهي مورد استفاده كمتر احساس مي شود. همزمان با بكارگيري اهرم، سرمايه گذاران نيز هزينه سهام عادي را افزايش مي دهند تا جايي كه اين افزايش، ديگر كاملا با منافع بدهي ارزانتر خنثي نمي شود.

التزام اصلي نگرش سنتي آن است كه هزينه سرمايه بر ساختار سرمايه متكي بوده و ساختار سرمايه بهينه اي وجوددارد كه هزينه سرمايه را حداقل مي سازد. اين مدل، تركيبي از مدل سود خالص و سود عملياتي است.

مدل سود خاص بيان مي كند كه ارزش شركت با افزايش درجه اهرم مالي افزايش مي‌يابد. در مدل سود خالص عملياتي بيان مي شود كه ارزش شركت مستقل از ساختار سرمايه مي باشد.

منابع و مآخذ:

1-  صنوبر، ناصر- كلارك- ويلسون- دنيس- نادالد (نويسندگان)، مديريت مالي استراتژيك، انتشارات پرستو، پاييز 75.

2-  جهانخاني، علي، «شيوه هاي تأمين مالي شركتها كنوني بازار سرمايه ايران»، ماهنامه حسابدار، شماره 107 و 108، صفحه 23.

3- جهانخاني، علي، «شيوه هاي تامين مالي شركتها در شرايط كنوني بازار سرمايه ايران»، ماهنامه حسابدار، شماره 107 و 108، صفحه 23.

4- شمس عالم، سيد حسام، «تاثير افزايش سرمايه بر بازده شركتهاي پذيرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران»، پايان نامه كارشناسي ارشد دانشكده مديريت تهران، 1375.

5- جهانخاني، علي، «استراتژي تامين مالي بلندمدت شركتها»، فصلنامه علمي و پژوهشي «تحقيقات مالي» شماره دوم، بهار 1373.

6- «روشهاي تامين مالي بلندمدت، مجله حسابدار، سال شانزدهم»،‌ شماره 146، ص 31.

7- قاليباف اصل، حسن، «بررسي تاثير ساختار سرمايه بر روي ريسك سيستماتيك سهام عادي شركتهاي پذيرفته شده در بورس تهران» رساله كارشناسي ارشد دانشكده مديريت دانشگاه تهران، سال 1373.

8- انصاري، احمدرضا، «تامين منابع مالي خارجي»، معاونت امور اقتصادي و دارايي، سال 1377. ص 55.

بيمه در تجارت الكترونيكي

نويسنده : حسين عبدالهي
منبع : هفته نامه عصر ارتباط - سال اول - شماره 32

بيمه الكترونيكي به معناي عام به عنوان كاربرد اينترنت و فناوري اطلاعات ( IT ) در توليد و توزيع خدمات بيمه اي اطلاق مي شود در معناي خاص بيمه الكترونيكي را مي توان به عنوان تأمين يك پوشش بيمه اي از طريق بيمه نامه اي دانست كه بصورت Online درخواست ، پيشنهاد ، مذاكره و قرارداد آن منعقد مي شود .
با اينكه پرداخت حق بيمه ، تزيع بيمه نامه و پروسه پرداخت خسارت مي تواند انجام شود ولي در برخي از كشورها محدوديت هاي نظارتي و فني ممكن است ، اجازه انجام كامل عمليات الكترونيكي را ندهد .
اما در سطح جهاني براي پشتيباني از تحقق پرداخت حق بيمه و توزيع بيمه نامه بصورت online مقررات بطور مداوم در حال اصلاح بوده و روز بروز تمهيدات جديد براي آن رو به فزوني است .
در تعريف به مفهوم عام حدود يك درصد از 5/2 تريليون دلار حق بيمه جهاني از طريق بيمه الكترونيكي انجام مي گيرد ولي اگر مفهوم خاص را در نظر بگيريم اين رقم كمتر خواهد بود .
بيمه الكترونيكي بنا به دلايل مختلفي در افزايش كارآيي مؤثر است :
1- بيمه الكترونيكي هزينه هاي مديريت و اداري را از طريق پروسه اتوماسيون كسب و كار كاهش داده و اطلاعات مديريتي را بهبود مي بخشد .
2- همچنين از اين طريق كارمزد پرداختي به واسطه ها از طريق فروش مستقيم بيمه نامه به مشتري كاهش مي يابد .
اما اينترنت به شركتهاي بيمه تازه وارد به بازار امكان مي دهد كه از فرآيند پرهزينه و طولاني راه اندازي شبكه هاي سنتي فروش پرهيز كند و شركتهاي موجود خدمات مالي و اينترنتي نيز از حضور اينترنتي ئو نام تجاري خود براي اضافه كردن كالاهاي بيمه اي به مجموعه كالاهاي موجود خود بهره مي برند .
محصولاتي براي بازاريابي و توزيع online روي اينترنت مناسب هستند كه مي توان آنرا بصورت استاندارد تعريف و با تعداد محدودي از پارامترها ، تشريح و نرخ گذاري كرد .
در اين خصوص بيمه عمر ، اتومبيل ، مسئوليت خصوصي و خانواده از جمله اين موارد هستند . البته اين بدان معنا نيست كه ديگر محصولات بيمه اي از فرصت هاي فراواني كه تجارت الكترونيكي در اختيارشان مي گذارد براي بهبود كيفيت خدماتشان استفاده نكنند ،  بلكه بايد جهت مطرح كردن استاندارد محصولات تلاش شود .
فروش بيمه از طريق اينترنت به مصرف كننده بحد كافي فشار لازم را براي جذب مشتريان بالقوه ندارد زيرا تجربه شعار « بيمه فروختني است نه خريدني » نشان داده كه بدون فشار فيزيكي نماينده يا بازارياب ، اين امكان وجود دارد كه مصرف كنندگان ، بيمه كمتر يا با ارزش پايين بخرند . بنابراين وجود همه يا برخي از شرايط فروش online بيمه را دچار مشكل خواهد كرد .
- امضاي الكترونيكي قانوني نباشد .
- طبق مقررات ، اسناد فيزيكي ( بيمه نامه ها ) بايستي به مشتريان تحويل شود و كپي آن نيز بيمه گر و نماينده آرشيو شود .
- چارچوب اسناد بيش از حد مقرراتي باشد .
- بيمه گران و نمايندگان مؤظف به ارائه فيزيكي مجوز صدور بيمه باشند .
- تصويب فيزيكي پوشش بيمه اي توسط شخص ثالث ( نماينده دولت ) ضروري است .
از آنجا كه قرارداد بيمه از طريق اينترنت نياز به مبادله اطلاعات بويژه اطلاعات پرسنلي افراد دارد مصرف كنندگان اغلب از اينكه اطلاعات شخصي آنها فاش شود ، نگراني دارند . در چنين شرايطي زماني كه توسط نماينده اي اطلاعات داده شود ، در صورت تخلف مي تواند از آن طريق پي گيري كند ، اما وقتي از طريق اينترنت باشد پشت مونيتور كسي نيست كه مسئوليت آنرا بپذيرد .
همچنين اغلب شركتهاي بيمه ، نمايندگان را مشتري خود مي دانند تا بيمه گذاران را بنابراين پيش بيني اينكه خريد مستقيم بيمه از طريق اينترنت جايگزين نمايندگان بشود ، مشكل است . بنابراين  خيلي از بيمه گران پذيرفته اند كه صرفا اطلاعات بيمه نامه و آ‎موزش بيمه اي را در وب سايت خود بياورند و فروش واقعي خود را به عهده واسطه هاي بيمه اي بگذارند . همچنين بيمه الكترونيكي بعنوان كانال جديد توزيع محصولات بيمه اي ايجاب مي كند كه پروسه مبادلات شتاب يابد و لذا فرصت هاي زيادي براي كلاه برداري و تقلب ايجاد شود بنابراين نهادهاي نظارتي بايستي متدهاي نظارتي را كنترل كنند تا بتوانند در جهت منافع مصرف كنندگان واكنش سريع نشان بدهند . از سوي ديگر ارتباط امر اينترنتي ابزار مهمي براي توسعه همكاريهاي بين المللي ميان نهادهاي نظارتي براي بهبود امنيت بازارهاي بيمه است . از نظر نهادهاي نظارتي در كشورهاي روبه توسعه ، عمده نگراني مربوط به فعاليتهاي خارج از مرز و نحوه حفاظت از منابع مصرف كنندگان در ساير حوزه هاي قضايي است . البته بسياري از كشورها جهت ارائه خدمات در داخل كشور اخذ مجوز را ضروري كرده اند و از اين رو فعاليت خارج از مرزي در بيمه هاي اشخاص و محصولات بيمه اي انبوه توسعه نيافته است . از آنجاكه فروش بيمه از طريق اينترنت  زمينه براي كلاهبرداري بيمه اي و پولشويي را افزايش مي دهد ، لذا وضع مقررات و نظارت از اهميت برخوردار مي شود . بيمه الكترونيكي يك هدف آشكار براي عمليات پولشويي محسوب مي شود . بنابراين ،بكارگيري تدريجي كانال اينترنت در ابتدا براي معرفي محصولات بيمه اي ، نرخ ، شرايط آن و آموزش بيمه اي مصرف كنندگان و تدريجا با رفع مشكلات مذكور فروش بيمه هاي استاندارد شده اشخاص از طريق اينترنت مي تواند ابزار مناسبي جهت عرضه بيمه با خدمات بهتر و قيمت پايين تر باشد .