In The Name of GOD

Dr. Mohammad Mossadegh

Dr. Mohammad Mossadegh was born on May 19, 1882.  His father, Hedayat Ashtiani, was the Finance Minister under King Naser al-Din Qajar, and his mother was a granddaughter of the Crown Prince Abbas Mirza.

After the Constitutional Revolution of 1906, Mossadegh was elected from Isfehan to the first Parliament, but since he was under the age of 30, he refused his position as a Parliament member.

When Mohammad Ali Shah bombarded the first Parliament, and Liberals were either executed or imprisoned, Mossadegh spent a while in concealment. Iin 1909 he set out for France through Russia, and he studied at the Political Science Institute of Paris for two years.  Due to his illness, Mossadegh was forced to return to Iran, but after 5 months he traveled to Switzerland where he continued his education at the Neuchatel law school. He obtained his Ph.D in law and his attorney permit in 1913.

In 1914 he returned to Iran and began his career at the Political Science Institute of Tehran, as a professor.  During this time, Mossadegh authored two books,  "Civil Legal Procedure," and the "Capitulation" .

In 1917, Mossadegh became the deputy Finance Minister and tried his best to put a definite end to corruption inside the Ministry.

 When the cabinet of Vosough al-Doleh signed the agreement of 1919 with the British government, Mossadegh strongly criticized the agreement and left the country for Europe. There he informed the western societies about this agreement which would have made Iran a British colony.  To sign the agreement, Vosugh received £131,000 as bribe for himself and his Foreign and Finance ministers.

A few months later, public pressure forced Vosough out of office, and Moshir al-Doleh became Prime Minister. The new Premier invited Dr. Mossadegh to join the cabinet as Minister of Justice.

In his return to Iran from the Persian Gulf, due to the request of the people of Shiraz, he accepted the governorship of the Fars province until the coup d'etat of 1921. There, too, he took effective steps towards the security of the people.

When the British backed coup of Seyed Zia and Reza Khan took place in 1921, Mossadegh was one of the few Iranian politicians who questioned the legitimacy of the coup government, and resigned his post as the governor of Fars.  After his abdication, on his way to Tehran, the Bakhtiari tribe invited Mossadegh to be their guest. He lived there until the Zia government collapsed after 100 days.

After Zia's fall, Ghavam al-Saltaneh became the new Premier and Dr. Mossadegh was posted as the Finance Minister with special authority.

After the fall of Ghavam's government, and Moshir becoming the premier once again, Mossadegh was invited to become the governor of the Azerbaijan province. He accepted the post provided that full authority over the province's armed forces is given to him. At the end ,however, due to the provincial army commander's disobedience, who got his orders from Reza Khan (the War Minister), Mossadegh resigned and returned to Tehran.

In May 1923, Mossadegh became the Foreign Minister of Moshir's cabinet, and strongly opposed the British  government demanding  2 million Pounds from Iran, for the creation of the Iranian southern police (which protected Britain's interests!.)

After Moshir's resignation, Reza Khan (Commander of the Armed Forces), took office as Prime Minister. 

Dr. Mossadegh was elected to the Parliament from Tehran, and it was during this period that the Qajar dynasty was overthrown and Reza khan declared himself the King of Iran.  Mossadegh strongly opposed this and when the sixth Majlis ended, and Reza Khan became the absolute dictator of Iran, Mossadegh was forced to stay at home for many years.  During the last years of Reza Shah's reign, when most of the political figures had either died or surrendered to the Pahlavi regime, Mossadegh was arrested and exiled for several months, and was finally sent back to his Ahmad Abad country estate and remained under house arrest.

After the occupation of Iran by the British and Russian armies in 1941, Reza Shah was ousted and exiled to South Africa where he died a couple of years later.

In the elections of the 14th Majlis (Parliament), Dr. Mossadegh was surprisingly honored by the nation and elected as the first deputy from the Capital.

In the 15th Majlis elections, because of the election rigging, Mossadegh did not get the chance to enter the Parliament, so the British could lobby the passage of the 1933 oil agreement signed by the ex-Shah, with the new cabinet, and, therefore, plunder the Iranian oil for another 60 years. With the public pressure mounting, the wish of the British government could not come true, and the term of the 15th Majlis ended. But the Shah, at the request of the British, formed a Constituent

Assembly, and extended his powers as a constitutional monarch. It was also during this period that, Mossadegh and his companions formed the Jebhe Melli (National Front) of Iran, which played a great role in nationalizing the Iranian oil industry.

Despite all the interference and frauds of the Shah during the 16th Majlis elections, the fake ballot boxes were announced expired, and the Royal Court minister was assassinated. In the second round of the elections, Mossadegh and a group of his companions were elected. It was this Parliament that approved the nationalization of the Iranian oil industry. A while later, the Majlis elected Mossadegh as the new Prime Minister.

When Mossadegh became Premier in 1951, the first thing he did after introducing his cabinet, was the enforcement of the Oil Nationalization Bill.

Following the British law suit against Iran and taking it up in the United Nations Security Council, Dr. Mossadegh traveled to New York  to defend Iran's rights. Then he went to the Netherlands to defend Iran at the Hague, which voted in favor of Iran in its huge international legal encounter with England. On his way back home, Mossadegh also paid a visit to Egypt where he was magnificently welcomed.

By controlling the Defense Ministry (formerly War Ministry), Mossadegh succeeded in purging the army from corrupt officers, and this angered the Royal Court a lot.

In March of 1953, the Royal Court decided to carry out a conspiracy against Dr. Mossadegh. On the first day of March, it was plotted, the Shah would leave for Europe pretending that Mossadegh forced him to do so. On the other hand, some hooligans and expelled army officers would gather in front of the Royal Palace to prevent the Shah's departure and attack and kill Mossadegh when he was coming out of there. The plan fell flat when Mossadegh was informed in advance and escaped the scene unharmed.

General Afshar-Toos, the loyal police chief of Mossadegh's government, was brutally murdered by the Royal Court's agents and the expelled officers.

Disputes between the Parliament and the cabinet increased, and following the Majlis member's abstractions Mossadegh declared a national referendum to let the people choose between dissolving of the Parliament, or cabinet's resignation. In this plebiscite,( criticized by many, because of the separation of the Yes and No ballot boxes, and not being held at the same time nationwide), the majority voted against Majlis. In August 1953, therefore, the Parliament was officially dissolved.

On August 16, 1953, in an American-British orchestrated conspiracy, the Shah dismissed  Dr. Mossadegh. The chief of the Royal Guards served  Mossadegh with the formal dismissal notice. He was also ordered to occupy the house by the Royal troops as he was ordered to. But when soldiers reached the Mossadegh's house, Mossadegh's guards immediately arrested the Royal Guard's chief and his troops. The coup was publicized and the Shah fled to Italy.

On 17th and 18th of August, people took to the streets in support of Mossadegh and the statues of the Shah and his father pulled down all over the country.

On August 19th, the secret services of the U.S and Britain (CIA - MI6), engineered a more precise and expensive coup  and this time succeeded in overthrowing Mossadegh's government. On this  tragic day, after bribing some people from different walks of life, those behind the coup managed to pull a large number of hooligans into the streets to rally against the national government of Dr. Mossadegh. Because of the police chief treachery, the mob reached the Prime Minister's residence and after hours of bombarding it and fighting a bloody battle with the small group of Mossadegh's loyal guards, they entered the house and after plundering it, they burned it down. Mossadegh and his companions used a ladder  to escape and took refuge inside the neighbor's house. Some of Mossadegh's previous companions were among the coup plotters

The following day, Dr. Mossadegh and his loyal companions surrendered themselves to the coup Prime Minister, General Zahedi.  A few days latter, the Shah returned to Iran from Italy, and began his 25 years of despotic reign.

During his trial in a military court, Dr. Mossadegh disclosed the secrets of the two coups against his government. He was sentenced to three years imprisonment after which he, now 74, was transferred to his country house in Ahmad Abad, and lived there under house arrest until his death. On March 4, 1967, Dr. Mossadegh died of cancer at the age of 84. His body was buried in one of the rooms of his residence. He was survived by 2 sons and 3 daughters. 

دکترمحمدمصدق

دکتر محمد مصدق در سال 1261 هجري شمسي در تهران، در يک خانواده اشرافي بدنيا آمد. پدر او ميرزا هدايت الله معروف به " وزير دفتر " از رجال عصر ناصري و مادرش ملک تاج خانم ( نجم السلطنه ) فرزند عبدالمجيد ميرزا فرمانفرما و نوهً عباس ميرزا وليعهد و نايت السلطنه ايران بود. ميرزا هدايت الله که مدت مديدي در سمت " رئيس دفتر استيفاء " امور مربوط به وزارت ماليه را در زمان سلطنت ناصرالدين شاه به عهده داشت، لقب مستوفي الممالکي را بعد از پسر عمويش ميرزا يوسف مستوفي الممالک از آن خود مي دانست، ولي ميرزا يوسف در زمان حيات خود لقب مستوفي الممالک را براي پسر خردسالش ميرزا حسن گرفت و ميرزا هدايت الله بعنوان اعتراض از سمت خود استعفا نمود. بعد از مرگ ميرزا يوسف، ناصرالدين شاه ميرزا هدايت الله را به کفالت امور ماليه و سرپرستي ميرزا حسن منصوب کرد.

ميرزا هدايت الله سه پسر داشت که محمد کوچکترين آنها بود. هنگام مرگ ميرزا هدايت الله در سال 1271 شمسي محمد ده ساله بود، ولي ناصرالدين شاه علاوه بر اعطاي شغل و لقب ميرزا هدايت الله به پسر ارشد او ميرزا حسين خان، به دو پسر ديگر او هم القابي داد، و محمد را " مصدق السلطنه " ناميد. دکتر مصدق در خاطرات خود از دوران کودکيش مي نويسد: " چون مادرم پس از فوت پدر با برادرم ميرزا حسين وزير دفتر اختلاف پيدا کرد، با ميرزا فضل الله خان وکيل الملک منشي باشي وليعهد ( مظفرالدين شاه ) ازدواج نمود و مرا هم با خود به تبريز برد. در آن موقع من در حدود دوازده سال داشتم ... "

محمد خان مصدق السلطنه پس از اتمام تحصيلات مقدماتي در تبريز همراه پدر خوانده اش، که بعد از جلوس مظفرالدين شاه بر تخت سلطنت به سمت منشي مخصوص شاه تعيين شده بود، به تهران آمد. 

مصدق السلطنه با وجود سن کم در نخستين سالهاي خدمت در مقام مستوفي گري خراسان کاملا در کار خود مسلط شد و توجه و علاقه عموم را به طرف خود جلب نمود. در باره خدمات او در خراسان افضل الملک در کتاب افضل التواريخ چنين مي نويسد: " ميرزا محمد خان مصدق السلطنه را امروز از طرف شغل مستوفي و محاسب خراسان گويند، ليکن رتبه و حسب و نسب و استعدا و هوش و فضل و حسابداني اين طفل يک شبه ره صد ساله مي رود. اين جوان بقدري آداب دان و قاعده پرداز است که هيچ مزيدي بر آن متصور نيست. گفتار و رفتار و پذيرائي و احتراماتش در حق مردم به طوري است که خود او از متانت و بزرگي خارج نمي شود، ولي بدون تزوير و ريا با کمال خفض جناح کمال ادب را درباره مردمان بجاي مي آورد و نهايت مرتبه انسانيت و خوش خلقي و تواضع را سرمشق خود قرار داده است". 

مصدق السلطنه بعد از مراجعت به تهران در اولين انتخابات دوره مشروطيت نامزد وکالت شد. او به نمايندگي از طبقه اعيان و اشراف اصفهان در اولين دوره تقنينيه انتخاب گرديد؛ ولي اعتبار نامه او بدليل اين که سن او به سي سال تمام نرسيده بود رد شد. 

مصدق السلطنه در سال 1287 شمسي براي ادامه تحصيلات خود به فرانسه رفت و پس از خاتمه تحصيل در مدرسه علوم سياسي پاريس به سويس رفت و در اين مرحله به اخذ درجه دکتراي حقوق نائل آمد. مراجعت مصدق به ايران با آغاز جنگ جهاني اول مصادف بود. بعد از مراجعت به ايران مصدق السلطنه با سوابقي که در امور ماليه و مستوفي گري خراسان داشت به خدمت در وزارت ماليه دعوت شد.  دکتر مصدق قريب چهارده ماه در کابينه هاي مختلف اين سمت را حفظ مي کند تا اينکه سرانجام در حکومت صمصام السلطنه به علت اختلاف با وزير وقت ماليه ( مشار الملک ) از معاونت وزارت ماليه استعفا مي دهد و هنگام تشکيل کابينه دوم وثوق الدوله مجدداً عازم اروپا مي شود. 

دکتر مصدق در خاطرات خود از دوران اقامت در سويس که آنرا " وطن ثانوي " خود مي خواند مي نويسد: " در آنجا بودم که قرارداد وثوق الدوله بين ايران و انگليس منعقد گرديد.... تصميم گرفتم در سويس اقامت کنم و به کار تجارت پردازم. مقدار قليلي هم کالا که در ايران کمياب شده بود خريده و به ايران فرستادم؛ و بعد چنين صلاح ديدم که با پسر و دختر بزرگم که ده سال بود وطن خود را نديده بودند به ايران بيايم و بعد از تصفيه کارهايم از ايران مهاجرت نمايم. اين بود که همان راهي که رفته بودم به قصد مراجعت به ايران حرکت نمودم..."  دکتر مصدق سپس شرح مفصلي از جريان مسافرت خود از طريق قفقاز به ايران داده و از آن جمله مي نويسد چون کمونيستها بر اين منطقه مسلط شده بودند، به او توصيه کرده بودند که دستهايش را با دوده سياه کند تا کسي او را سرمايه دار نداند! دکتر مصدق اضافه مي کند " به دستور ژنران قنسول ايران در تفليس اتومبيلي تهيه نمودند که با پرداخت چهل هزار مناتت مرا به پتروسکي برساند و از آنجا از طريق دريا وارد مشهد سر ( بابلسر فعلي ) شويم. ولي چند ساعتي قبل از حرکت خبر رسيد که کمونيستها دربند را تصرف کرده اند که از اين طريق نيز مايوس شدم  و چون ناامني در تفليس رو به شدت مي گذاشت از همان خطي که آمده بودم به سويس مراجعت کردم."

بعد از مراجعت دکتر مصدق به سويس، مشيرالدوله که به جاي وثوق الدوله به نخست وزيري انتخاب شده بود، تلگرافي بعنوان مصدق السلطنه به سويس فرستاد و او را براي تصدي وزارت عدليه به ايران دعوت کرد. دکتر مصدق تصميم گرفت از راه بنادر جنوب به ايران مراجعت کند.

در مراجعت دکتر مصدق به ايران از طريق بندر بوشهر، پس از ورود به شيراز بر حسب تقاضاي محترمين فارس و واليگري ( استانداري ) فارس منصوب شد و تا کودتاي سوم اسفند 1299 در اين مقام ماند و براي ايجاد امنيت و جلوگيري از تعدي قدمهاي موثري برداشت.

با وقوع کودتاي سيد ضيا و رضا خان، دکتر مصدق تنها شخصيت سياسي ايران بود که دولت کودتا را به رسميت نشناخت و از مقام خود مستعفي گشت. پس از استعفا از فارس عازم تهران شد. ولي بنا به دعوت سران بختياري به آن ديار رفت تا کابينه سيد ضيا پس از 100 روز ساقط گرديد.

با سقوط کابينه ضيا، وقتي قوام السلطنه به نخست وزيري رسيد، دکتر مصدق را به وزارت ماليه ( دارائي ) انتخاب نمود که با قبول شرايطي همکاري خود را با دولت جديد پذيرفت.

با سقوط دوت قوام السلطنه و روي کار آمدن مجدد مشيرالدوله وقتي از مصدق خواسته شد که با سمت والي آذربايجان با دوت همکاري کند، با اين شرط که ارتشيان تحت امر او در منطقه باشند، قبول کرد. از اواخر بهمن 1300 با اواسط سال 1301 اين ماموريت را پذيرفت، ولي در اواخر کار بخاطر سرپيچي فرمانده قشون آذربايجان از اوامرش بدستور رضا خان سردار سپه، وزير جنگ وقت، از اين سمت مستعفي گشت و به تهران مراجعت کرد.

در خرداد ماه 1302 دکتر مصدق در کابينه مشيرالدوله به سمت وزير خارجه انتخاب شد و با خواسته انگليسيها براي دو مليون ليره که مدعي بودند براي ايجاد پليس جنوب خرج کرده اند بشدت مخالفت نمود و آب پاکي را بر دست وزير مختار انگلستان ريخت.

پس از استعفاي مشيرالدوله، سردار سپه به نخست وزيري رسيد و دکتر مصدق از همکاري با اين دولت خودداري ورزيد.

دکتر مصق در دوره پنجم و ششم مجلس شواري ملي به وکالت مردم تهران انتخاب و در همين زمان که با صحنه سازي سلطنت خاندان قاجار منقرض و رضا خان سردار سپه و نخست وزير فعلي به مقام پادشاهي رسيد، او قاطعانه با اين انتخاب به مخالفت برخاست. زمانيکه عمر مجلس ششم به پايان رسيد و رضا شاه با ديکتاتوري مطلق فاتحه حکومت مشروطه و دمکراسي را خواند، دکتر مصدق طي ساليان دراز خانه نشين شد و در اواخر سلطنت پهلوي اول که همه رجال سابق يا از بين رفته بودند و يا دست بيعت به حکومت داده بودند، مصدق به زندان افتاد ولي پس از چند ماه آزاد شد و تحت نظر در ملک خود در احمد آباد مجبور به سکوت شد. رضا شاه در سال 1320 پس از اشغال ايران بوسيله قواي روس و انگليس، از سلطنت برکنار گشت و به آفريقاي جنوبي تبعيد گشت و دکتر مصدق به تهران برگشت.

دکتر مصدق در انتخابات شور انگيز دوره 12 مجلس که پس از سقوط رضا شاه انجام شد، بار ديگر در مقام وکيل اول تهران قدم به مجلس نهاد و مورد تجليل تمام ملت ايران قرار گرفت.

در انتخابات دوره 15 مجلس بخاطر مداخلات نامشروع قوام السلطنه ( نخست وزير ) و شاه مانع شدند تا دکتر مصدق قدم بمجلس بگذارد و انگليسيها بتوانند قرارداد تحميلي سال 1933 دوره رضا شاه را که بمدت 60 سال حقوق ملت ايران را از نفت جنوب ضايع مي ساخت، در دولت ساعد مراغه اي تنفيذ سازند. خوشبختانه بر اثر فشار افکار عمومي مقصود انگليسيها تامين نشد و عمر مجلس پانزدهم  سر رسيد. در همين دوران بود که دکتر مصدق و همراهان وي اقدام به پايه گذاري جبههً ملي ايران را نمودند ( 1328 ).

بر خلاف انتظار انگليسي ها، در انتخابات مجلس 16 با همه تقلبات و حمايت شاه و دربار صندوقهاي ساختگي آرا تهران باطل شد و هژير وزير دربار دست نشانده والاحضرت اشرف بقتل رسيد و در نوبت دوم انتخابات، دکتر مصدق و گروهي از يارانش که هنوز دو سه نفري از آنها راه خيانت در پيش نگرفته بودند، بمجلس راه يافتند؛ که در همين مجلس پس از کشته شدن سپهبد رزم آرا، طرح ملي شدن صنايع نفت جنوب به رهبري دکتر مصدق تصويب شد و اندکي بعد در شور و اشتياق عمومي دکتر مصدق به نخست وزيري رسيد تا قانون ملي شدن صنعت نفت را به اجرا در آورد.

در ارديبهشت ماه سال 1330 دکتر مصدق با تکيه به راي اعتماد اکثر نمايندگان مجلس به نخست وزيري رسيد. نخستين اقدام دکتر مصدق پس از معرفي کابينه، اجراي طرح ملي شدن صنعت نفت بود.

بدنبال شکايت دولت انگليس از دولت ايران و طرح شکايت مزبور در شوراي امنيت سازمان ملل، دکتر مصدق عازم نيويورک شد و به دفاع از حقوق ايران پرداخت. سپس به دادگاه لاهه رفت و در احقاق حق ملت ايران به پيروزي دست يافت. در بازگشت به ايران سفري نيز به مصر کرد و در آنجا مورد استقبال پر شکوه ملت مصر قرار گرفت.

انتخابات دروه هفدهم مجلس بخاطر دخالتهاي ارتشيان و دربار به تشنج کشيد و کار بجايي رسيد که پس از انتخاب 80 نماينده، دکتر مصدق دستور توقف انتخابات حوزه هاي باقي مانده را صادر کرد. 

دکتر مصدق براي جلوگيري از کارشکنيهاي ارتش درخواست انتقال وزارت جنگ به دولت را از شاه نمود. که اين درخواست از طرف شاه رد شد. به همين دليل دکتر مصدق در 25 تيرماه 1331 در مقام نخست وزيري استعفا ميکند. 

يکروز بعد، مجلس قوام السلطنه را به نخست وزيري انتخاب کرد و قوام السلطنه با صدور بيانيه شديد الحني نخست وزيري خود را اعلام نمود. 

مردم ايران که از برکناري دکتر مصدق شديدا خشمگين بودند، در پي چهار روز تظاهرات و قيامهاي پيوسته در حمايت از دکتر مصدق، موفق به ساقط کردن دولت قوام گرديدند، و در 30 تير 1331 دکتر مصدق بار ديگر به مقام نخست وزيري ايران رسيد.

در روز 9 اسفند ماه 1331 دربار با کمک عده اي از روحانيون، افسران اخراجي و اراذل و اوباش تصميم به اجراي طرح توطئه اي بر عليه مصدق کردند تا او را از بين ببرند. نقشه از اين قرار بود که شاه در آن روز به عنوان سفر به اروپا از پايتخت خارج شود و اعلام دارد که اين خواسته دکتر مصدق است ( براي اطلاعات بيشتر لطفا به کتاب " خاطرات و تالمات دکتر مصدق" بقلم خود ايشان مراجعه کنيد). ارازل و اوباش نوکر دربار هم به بهانه جلوگيري از سفر شاه در مقابل کاخ شاه تظاهرات برپا کنند و هنگام خروج دکتر مصدق از دربار وي را بقتل برسانند. ولي از آنجائيکه مصدق از نقشه اطلاع يافت توانست جان سالم بدر برد و توطئه با شکست روبرو گشت. 

سرتيپ افشار طوس رئيس وفادار شهرباني دکتر مصدق، بوسيله عمال دربار و افسران اخراجي به طرز وحشيانه اي بقتل رسيد. 

بعلت اختلافات شديد مجلس با دولت دکتر مصدق، و بدنبال استعفاي بسياري از نمايندگان مجلس ،دولت اقدام به برگذاري همه پرسي در سطح کشور نمود تا مردم به انحلال يا عدم انحلال مجلس راي دهند. در اين همه پرسي که البته به خاطر همزمان نبودن زمان انتخابات در تهران و شهرستانها، و همچنين جدا بودن محل صندوقهاي مخالفان و موافقان انحلال مجلس مورد انتقاد بسياري از منتقدان قرار گرفت؛ در حدود دو ميليون ايراني به انحلال مجلس راي مثبت دادند و مجلس در روز 23 مرداد 1332 راسما انحلال يافت. 

در روز 25 مرداد 1332 طبق نقشه اي که سازمانهاي جاسوسي آمريکا و انگليس براي براندازي دولت مصدق کشيده بودند، شاه دستور عزل دکتر مصدق را صادر نمود و رئيس گارد سلطنتي خويش، سرهنگ نصيري را موظف نمود تا با محاصره خانه نخست وزير فرمان را به وي تحويل دهد. همچنين نيروهايي از گارد سلطنتي مامور بازداشت عده اي از وزراي دکتر مصدق گشتند. ولي نيروهاي محافظ نخست وزيري با يک حرکت غافلگير کننده رئيس گارد سلطنتي و نيروهايش را خلع سلاح و بازداشت نمودند و نقشه کودتاي 25 مرداد به شکست انجاميد.

در روز 28 مرداد ماه 1332 دولتين آمريکا و انگليس با اجراي نقشه دقيقتري دست به کودتاي ديگري عليه دولت ملي دکتر مصدق زدند که اينبار باعث سقوط دلت مصدق گشت. در اين روز سازمان سيا با خريدن فتواي برخي از روحانيون و همچنين دادن پول به ارتشيان، اراذل و اوباش تهران آنها را به خيابانها کشانيد. بدليل خيانت رئيس شهرباني و بي توجهي رئيس ستاد ارتش دولت مصدق، کودتاچيان توانستند به آساني خود را به خانه دکتر مصدق برسانند و پس از چندين ساعت نبرد خونين گارد محافظ نخست وزيري را نابود کنند و خانه وي را پس از غارت کردن به آتش بکشانند. ولي دکتر مصدق موفق شد به همراه ياران خود از نردبان استفاده کند و به خانه همسايه پناه ببرد. در اين کودتا گروهي از ياران سابق دکتر مصدق نيز به بهانه مخالفت با مصدق با اجانب همکاري نمودند! همچنين شايان ذکر است که اعضاي حزب کمونيست توده که در روزهاي 26 و 27 مرداد به بهانه هواداري از دکتر مصدق دست به اغتشاشات مي زدند، در روز 28 مرداد هيچ عملي بر ضد کودتاي آمريکائيان انجام ندادند. 

در روز 29 مرداد دکتر مصدق و يارانش خود را به حکومت کودتا به رهبري ژنرال زاهدي تسليم کردند. 

در دادگاهي نظامي، دکتر مصدق با برملا کردن اسرار کودتاي 25 و 28 مرداد چهره کودتاچيان را نزد جهانيان رسوا ساخت. در پايان دادگاه وي را به 3 سال زندان محکوم کردند و پس از گذراندن 3 سال زندان، دکتر مصدق به ملک خود در احمد آباد تبعيد گشت و تا آخر عمر تحت نظارت شديد بود.

در سال 1342 همسر دکتر مصدق، خانم ضياالسلطنه، در سن 84 سالگي درگذشت و دکتر مصدق را بيش از پيش در غم فرو برد. حاصل ازدواج وي و دکتر مصدق 2 پسر و 3 دختر بود.

در 14 اسفند ماه 1345 دکتر محمد مصدق بدليل بيماري سرطان، در سن 84 سالگي دار فاني را وداع گفت. پيکر مطهر وي در يکي از اتاقهاي خانه اش در احمد آباد به خاک سپرده شد.

تحقیق در مورد مسجد جامع تبريز:

اين بنا در آخر بازار تبريز وضلع جنوبي صحن مدرسه طالبيه و  بين مسجد حجت الاسلام ومسجد ميرزا اسماعيل خاله اوغلي و الچاق مسجد واقع گرديده است ويكي از قديمي ترين ابنيه تاريخي شهر به شمار مي رود. متاسفانه امروزه از بناي اوليه مسجد وشواهد و مدارك مربوط به آن چيزي زيادي بر جاي نمانده است وبدين لحاظ نمي توان تاريخ ساخت ونام باني بناي اوليه مسجد را مشخص ساخت. سيد محمدرضا طباطبايي تبريزي، دركتاب " تاريخ اولاد اطهار " بدون ارائه مدركي، بناي مسجد را مربوط به صدر اسلام وباني آن را عبدالله بن عامري ذكر مي كند. پاره اي ديگر، بناي اوليه را مربوط به دوره سلجوقي مي دانند. در كتاب " مرزبان نامه "، به جامع تبريز اشاراتي شده كه مويد آباداني وشكوه آن در بين سالهاي 622-607 ه.ق-عصر اتابك ازبك بن محمد بن ايلديگز- است. حاج طالب خان تبريزي-باني مدرسه طالبيه تبريز درسال 1087ه.ق- در وقف نامه مدرسه خود ازاين مسجد به نام جامع كبير تبريز نام مي برد. با توجه به مطالب فوق به  نظر مي رسد كه بناي اوليه مسجد حداقل مربوط به دوره سلجوقي بوده و در دوره هاي مختلف، از شكوه واعتبار خاصي برخوردار بوده است.

بناي اوليه مسجد در زلزله سال 1193 هجري آسيب زيادي ديد؛ به طوري كه چندطاق آن فرو ريخت . بعد از اين واقعه، حسينقلي خان دنبلي، آن را مرمت وبازسازي كرد. در دوره قاجار نيز تعميراتي در اين بنا صورت گرفت. در دوره معاصر، حاج محمد باقر كلكته چي- ازتجار تبريز- تعميرات مفصلي در اين مسجد به عمل آورد ويك كتابخانه جديد و تالار مناسبي براي مطالعه طلاب علوم ديني احداث كرد.

تعميرات صورت گرفته هر چند شكل جديدي به بنا داده، امّا پايه هاي قطور وطاق هاي رفيع و آجرهاي فوق العاده بزرگ آن، نشانه قدمت زياد بناي اوليه مسجداست. بناي كنوني مسجد، مستطيل شكل است وكلاً با آجر و گچ بنا شده و داراي دو ورودي است كه يكي در جانب شمال قرار دارد واز طريق صحن، وديگري از طرف جنوب به كوچه مجاور باز مي شود. از در دومي ابتدا وارد آلچاق مسجد واز آنجا وارد مسجد جامع مي شوند. كف مسجد، از سطح زمين هاي اطراف پايين تر است كه گواهي بر قدمت بنا محسوب مي گردد.

طول مسجد كه از جنوب به شمال امتداد دارد، حدود 62متر است وقسمت وسط آن كه داراي طاق بلند وبزرگي است، 15متر عرض دارد. طول مسجد به دوقسمت تقسيم مي شود: قسمت اول كه قدري كم عرض است، به طول 28متر، از بخش جنوبي كه به طول 32متر است، به وسيله دو جرز عريض مجزا مي شود. در انتهاي اين قسمت، محرابي از سنگ مرمر سفيد ساده با طرح هاي مارپيچ تزييني به شيوه صفوي به چشم مي خورد.

در ديوارهاي شرقي و غربي قسمت جنوبي، پنج طاق دوطبقه به عرض 60/3 وطول 60/4 متر در تعميرات اوايل دوره قاجار ساخته شده است.

پايه هاي اين مسجد، بسيار قطور وآجرهاي آن فوق العاده بزرگ است. مجموعه مسجد بسيار ساده وبي آلايش وعاري از هرگونه كاشيكاري يا حجاري است. فقط در بالاي طاق محراب، كتيبه اي گچبري به خط كوفي از دوره ايلخانان مغول باقي مانده است.

پشت ديوار شرقي اين بنا، مسجد بزرگ وتاريكي با ده ستون وطاق هاي ضربي آجري وجود دارد كه به مسجد زمستاني معروف است واحتمالاً  قدمت زيادي نيز دارد. اين قسمت، در سالهاي اخير، تحت نظارت سازمان ميراث فرهنگي به شكل اوليه بازسازي شده است.

مسجد جامع داراي دو سنگ نوشته تاريخي است. سنگ نوشته اول كه بر ديوار پايه غربي طاق مياني نصب شده، از جنس مرمر به ابعاد 12/1×70/1 متر مشتمل است بر روياي شاه تهماسب صفوي كه حضرت ولي عصر " عج " را ديده و آن حضرت، وي را به لغو تمغاالت (بخشي از ماليات ها) واحسان و گذشت درباره مردم امر فرموده اند. اين كتيبه در سال 972 هجري قمري به خط ثلث شيوا به قلم علاءالدين محمد تبريزي- خوشنويس معروف دربار صفوي- به رشته تحرير در آمده است. كتيبه دوم نيز در بالاي در شمالي مسجد جامع نصب شده و مشتمل بر فرماني از شاه سلطان حسين صفوي و به خط محمدبن مومن تبريزي است. اين كتيبه، مورخ به سال 1106ه.ق و به خط ثلث عالي است كه در آن، فرمان شاه صفوي به رستم خان سالار سپه وبيگلربيگي آذربايجان صادر شده كه قمارخانه ها و روسپي خانه ها وچرس فروش ها راببندند وحد شرعي در حق  مرتكبين جاري گردد. همچنين اهالي و اوباش رااز كبوتر پراني، گرگ دواني، قوچ بازي وگاوبازي كه باعث خصومت وفساداست، منع كرده، مرتكب را مجازات كنند. اين بنا به شماره 171 به ثبت تاريخي رسيده است.

مسجد كبود ( تبريز):

اين بنا در مركز شهر تبريز واقع است ويكي از شاهكارهاي معماري دوره اسلامي به شمار مي آيد. اين مسجد، درمحل، گوي مسجد( مسجد كبود) ودر منابع گاه مسجد جهان شاه ناميده مي شود؛ اما در گذشته به مسجد وعمارت مظفريه معروف بوده است. باني بنا، ميرزا جهان شاه بن قرا يوسف تركمن- وبه روايت ديگر، همسر وي: جان بيگم خاتون يادخترش صالحه خاتون- سومين پادشاه از سلاطين طايفه قراقويونلو است كه درسال 839ه.ق در آذربايجان ونواحي شمال غرب ايران حكومت مي كرده است وبرطبق بقاياي كتيبه موجود، اين بنا را درسال 870ه.ق به پايان رسانده است.

از قرار گفته بعضي از متخلفين، عمارت مظفريه منحصر به مسجد نبوده؛ بلكه عمارات وساختمانها وتفرعات زيادي- از خانقاه وملحقات وزوايا وصحن ورواق وحوضخانه- داشته است كه همگي از بين رفته اند. بقاياي اين مسجد در طي قرون گذشته در اثر زلزله و بي توجهي، متحمل صدمات جبران ناپذيري شده است؛ به طوري كه تا دوره اخير، گنبد ومناره هاي آن ريخته وبه صورت ويران و مخروبه اي در آمده بوده است. درگاه عالي وطاق بي نظير وبلند اين مسجد گرچه آسيب زيادي ديده است، اما هنوز با آن عظمت خودبرپا و بيانگر گوشه اي از  زيبايي وشكوه گذشته آن است.

بقاياي مسجدكبود-كه به جز چند طاق شكسته وسر در خارجي نبود- در دوره اخير، به همت مسئولين مربوطه بازسازي وتعمير اساسي گرديده است.

سياحان ونويسندگان متعددي در قرون گذشته از اين بنا ديدن كرده وشرح هايي از آن ارائه داده اند. كاتب چلبي، مورخ عثماني در تاريخ 1045 به تبريز آمده،در " تاريخ جهان نما" مي نويسد:

" درگاه مسجد جهان شاه، بلندتر از طاق كسري است. بنايي عالي است كه با كاشي هاي زيبا آراسته شده. گنبدهاي بلندي دارد...جاي دل انگيزي است كه هركس داخل آن شود، دلش اجازه بيرون شدن را نمي دهد؛ ليكن شيعيان غالباً از رفتن بدان مسجد خودداري مي كنند. اين بنا با كاشيهاي زيبا آراسته شده…" تاورنيه-سياح فرانسوي كه يك سال بعد از كاتب چليي از تبريز ديده كرده- در خصوص اين مسجد مي نويسد: " در اطراف ميدان بزرگ تبريز ومجاورت آن، بقيه آثار وبناهاي عالي ديده مي شود. چهار-پنج مسجد راكه درعظمت بنا بي نظير هستند، به خرابي واگذارده اند. يكي از آن مساجد كه بهتر وعالي تر از سايرمساجد تبريز است، در خارج شهر، سرره اصفهان واقع شده... بناي اين مسجد بسيار عالي و نماي آن كه پنجاه قدم ارتفاع دارد، هشت پله از سطح زمين معبركرسي دارد واز خارج، ديوارهاي آن همه از كاشي وبه رنگ هاي مختلف پوشيده شده واز طرف داخل، با نقش و نگارهاي عالي به سبك معماري اعراب وبا كلمات بسيار به خط عربي از طلاو لاجورد زينت يافته. از دوطرف نما، دو مناره استوانه اي خيلي بلند اما كم قطر ساخته اندكه در ميان آنها راه پله تعبيه شده است كه از آن بالامي روند. سطح ظاهر مناره ها هم كاشي است، درمسجد، چهار پا بيشتر عرض ندارد ودر وسط، تخته سنگ سفيد شفاف تراشيده شده كه بيست وچهار پا طول دارد-يعني ارتفاع دوازده پا عرض آن سنگ است و درميان سطحه آن نماي بزرگ خوبي نمايش دارد... از راهرو مسجد داخل گنبد مي شود كه سي وشش قطر آن است. دايره گنبد، سه برابر قطر آن مي شود. اين گنبد بزرگ مسجد، از طرف داخل، روي دوازده مجردي بنا شده كه شانزده مجردي هم از خارج تكيه گاه آن است، واين مجردي ها شش  مربع حجم آنهاست. طرف پايين، در اطراف، سكويي از مرمر ساخته شده كه زير آن خالي وبراي نهادن كفشها، خانه خانه است اين گنبد، ازطرف داخل با آجرهاي كوچك مربع از كاش هاي الوان مختلف گل وبوته دار موزاييك شده كه درميان آنها به تناسب، كلمات عربي گنجانيده وبه قدري خوب جفتكاري كرده اند كه گويا يك پرده نقاشي است كه تمام با مقراض وپرگار ساخته شده است. از اين گنبد (شبستان ) داخل گنبد كوچكتري مي شودكه خيلي قشنگ از اولي است و در قعر آن، از سنگ مرمر سفيد شفاف، محراب ساخته شده است. اين گنبد، مجردي ندارد؛ اما ازاره آن به طول هشت پا ارتفاع، از سنگ مرمرسفيد است وسنگ ها به يك عرض وطول ديده مي شود. تمام اين گنبد( شبستان) پوشيده از كاشي مينايي بنفشه رنگ است كه روي آن، اقسام گل هاي صاف نقاشي شده. سطح خارجي هر دو گنبد هم از همين كاشي ها پوشيده شده؛ ولي نقاشي آنها برجسته است. روي گنبد اولي، گل هاي سفيد روي زمينه سبز، وروي گنبد دومي، ستاره هاي سفيد روي زمينه سياه و همه رنگ ها به باصره لذت وفرح مي دهند... روبه روي مسجد در طرف ديگر معبر، يك كرباس عالي ونماي ديگري ديده مي شود كه از يك بناي ديگر باقي مانده وبقيه آن به كلي خراب شده است".

مادام ديو لافوا كه در دوره قاجار از اين بنا ديدن كرده، مي نويسد: " اين بناي قشنگ، شايسته مطالعه دقيقي است. عظمت بنا وزيبايي سر در آن وظرافت معماري وكاشيكاريي كه در اطراف اين سردر به كار رفته، هم حيرت آور است وبسيار جاي تاسف است كه گنبد اين بناي زيبا به واسطه زلزله خراب شده وقسمتي از ديوارها را نيز با خود فرو ريخته است.  اين مسجد، حياط بزرگي داشته كه دراطراف آن، طاقنماهاي جالب توجهي بوده ودر مركز آن، حوض بزرگي براي وضو گرفتن وجود داشته است. امروز، تمام اين بناي عالي خراب شده؛ حتي زمين ومصالح فرو ريخته آن را نيز مردم تصرف كرده اند. سر در اين مسجد، در زمين مرتفعي بنا شده و در قسمت فوقاني آن، قوس بيضي شكلي وجود دارد. در دو كنار اين سردر، ستون هايي متصل به بنا به شكل مارپيچ بالارفته كه در قسمت فوقاني، هلال بيضي شكلي را تشكيل مي دهند. اين ستون ها كلاً از كاشي هاي نفيس فيروزه اي رنگ زيبا وبا نقش ونگارهاي خوش نما پوشيده شده اند.سطوح داخلي رواق، از كاشيهاي رنگارنگ پوشيده است. اين كاشي ها به صورت قطعات كوچك بريده شده وتامهارت تمام چنان به هم اتصال يافته اند كه گويي يكپارچه هستند. در نقاشي و تركيب رنگ ها به اندازه اي لطف وظرافت به كار رفته كه انسان خود را در مقابل تابلويي بسيار عالي پر از سبزه وگل مي بيند...

اين سبك كاشيكاري، قابل مقايسه با تركيبات هندي خاص صنايع  سلجوقي ومغولي نيست وبرتري و مزيت زيادي بر آنها دارد. در كوتاهي، سردر اصلي را به عبادتگاه مربوط مي سازد. عبادتگاه، مركب از دو تالار بزرگ است كه از هم متمايز وهر دوسابقاً  داراي گنيدي بوده اند. تالار اول با كاشيهاي رنگارنگ زينت يافته و تالار دوم كه محراب در آن واقع شده، با كاشي هاي هشت ضلعي كوچك مزين است كه رنگ مينايي لاجوردي آنها به شكل هاي كتيبه ها جان مي بخشد. كتيبه ها داراي نوشته هايي با خط عربي هستند كه با شاخ و برگ  وگل ها آميخته شده است. سنگفرش كف اين بنا بسيار با شكوه وخوش منظره است. اين سنگ ها را از معان مجاور اروميه استخراج كرده اند كه هنوز هم آسيبي نديده ومحفوظ مانده اند."

با توجه به بقاياي برجاي مانده وبازسازي هاي به عمل آمده، مسجد كبود تبريز، از نوع مساجد مسقف بوده كه مناسب آب وهواي سرد منطقه است. بخش هاي مختلف اين مسجد عبارتنداز سردر، شبستان بزرگ، رواق هاي دورا دور شبستان بزرگ وشبستان هشت ضلعي كوچك.

سردر بنا كه رو به شمال است، به طول 7و عرض 5متر، از سطح كوچه مقابل به اندازه 5 پله سنگي، هر يك به ارتفاع 50سانتيمتر و در ازاي 3تا 5/3 متر، بلندتر است. بر روي اين صفه سنگي، سردر طاقداري به ارتفاع حدود 9 متر قرارگرفته كه بخش هاي فوقاني آن آسيب ديده است. سردر طاق مزبور، از سنگهاي ازاره به بالا با كاشي هاي معرق بسيار ممتازي پوشيده شده است. طاق سردر با طرح جناغي ساخته شده وحاشيه سراسري سردر را تزيين كاشي پيچي ضخيمي به رنگ فيروزه اي احاطه كرده است.

سطح سردر، علاوه بر كاشي ها و طرح هاي بسيار زيبا،با كاتيبه هاي متعدد تزيين و نما سازي شده است .در كتيبه اصلي و تاريخي بنا، باكاشي معرق سفيد رنگ در زمينه لاجوردي و به خط ثلث بسيار عالي چنين آمده است:{ريختگي } "السطان الاعظم المطاع الخاقان الاعلم اللازم {ريختگي} ابن المظفر{سلطان جهان شاه }بن شاه يوسف نويان رفع الله الاعلي بدوام خلافته لواء الدين  {ريختگي}الافاصه مبراته مباني الملك و دعائم قباب الحق المبين آمين".

درحاشيه طاق درگاه مشرف به خيابان سمت راست نيز چنين مسطور است "بسم الله الرحمن الرحيم  انما يعمر مساجدالله من آمن بالله واليوم الاخر و اقام الصلوه و آتي الزكوه و لم يخش الا الله {ريختگي} ان يكونو امن المهتدين {ريختگي}".بالاي درگاه قسمت فوقاني تماماريخته واز بين رفته،درحاشيه طرف چپ مشرف به خيابان نيز مقداري از اول ريخته وبقيه آن چنين است :"المبين والصلوه علي نبيه محمد وصبحه {ريختگي}العماره المباركه المظفريه في رابع ربيع الاول من سنته سبعين وثمانمائه اقل العباد نعمه الله ابن محمد البواب ".باتوجه به كتيبه فوق ،معماربنا ، "نعمت الله بن محمد البواب ". بوده است. در بالاي كتيبه تاريخي بنا، همچنين عباراتي متضمن استعانت از پروردگار و ذكر و ثناي الهي در بين طرح هاي گوناگوني از گل و بوته و اسليمي و اشكال مختلف هندسي با خطوط، نسخ ، ثلث و كوفي جا داده شده است.

در ورودي مسجد-در اصل، چارچوبي از سنگ مرمر قرار داشته كه از بين رفته است. درگذشته، در طرفين سردر-در دوگوشه بنا- دومناره بلند وكم قطر وجود داشته كه از ميان آنها راه پله اي به پشت بام مي رفته است.

در قسمت داخلي طرفين پاطاق در ورودي فعلي مسجد، در ميان كاشي هاي معرق، دولوح، هر يك تقريباً به طول 50سانتي متر، وجود دارد كه برآن به خط سفيد برزمينه كاشي مشكي، درمصراع شعر- درسمت شرقي پاطاق: " كردار بيار وگرد گفتار مگرد" و روي پاطاق سمت غربي: "چون كرده شود كاربگويند كه كرد"- به خط خيلي عالي نوشته اند.

پس از سردر، دهليز گنبددار يا رواق واقع است. اين رواق، در سه سمت شمالي، غربي وشرقي شبستان بزرگ واقع گرديده و 40/4متر عرض آن است. اين رواق با گنبدهاي كم خيز وطاق هاي ضربي پوشيده شده و ازاره هاي آن با  كاشي هاي معرق، با تزيينات هندسي وكتيبه هاي متعدد پوشش يافته است. اين رواق توسط جرزهاي بزرگي، از شبستان بزرگ مجزا مي شود واز طريق راه هاي ارتباطي متعددي به شبستان راه دارد.

شبستان بزرگ مسجد به شكل مربع وبه طول وعرض 50/16متر است واز چهار جهت به رواق وشبستان كوچك مرتبط مي شود.در قسمت پايين ازاره اين شبستان، به اندازه سي سانتي متر سنگ مرمر باطرحهاي طاق گونه كار كرده اند كه درحال حاضر، نمونه هايي از آنها بر جاي مانده است. بالاي اين قسمت را تا كمره ديوار،كاشيكاري معرق با طرح هاي هندسي كه تركيب دل انگيزي از انواع كثيرالاضلاع هاي مكرر دارد، پوشانده است. بالاي اين قسمت را حاشيه اي از كاشي معرق با طرح هاي گياهي اسليمي، ختايي وبالاي آن، كتيبه اي از آيات قرآني به خط ثلث سفيد در زمينه فيروزه اي بسيار خوش وبالاي اين كتيبه نيز طرح هاي متنوعي از انواع گل ها، بوته ها، اسليمي ها، ترنج ها وكتيبه هايي با خطوط مختلف نسخ، ثلث،كوفي وتعليق پوشاند است.در اين كتيبه ها،اسامي جلاله، آيات قرآني واحاديث نبوي نوشته شده است. اين نوشته ها،در حين اينكه خود شيوه تزييني دارند، در تركيب با همديگر،اشكال هندسي بديعي رابه وجود مي آورند. به عنوان مثال، با شش عبارت"يا مّعز"، ستاره اي شش پر طراحي كرده اند كه خود اين ستاره نيز در داخل مربعي قرار دارد كه از عبارت هاي " يا حميد" و "يا غني" به طرز زيبايي شكل گرفته است. در چهارسوي اين مربع نيزكلمات"يا مرهوب"، "يا مرغوب"، "يا مشكور" ويا " مذكور" به خط ثلث در داخل ترنجي بيضي شكل قرار گرفته است. طرح جالبتري نيز به خط كوفي از چهار عبارت " الحمدولله" شكل گرفته است. در اين تزيينات، در ميان كاشيها، از سفال هاي بي لعاب، به شيوه تخميري استفاده شده كه بسيار جالب  توجه است.

از باقيمانده جرزها ودهانه هاي طاق بالاي شبستان چنين معلوم مي شود كه بر فر از بنا، گنبدي بر روي هشت چشمه طاق يا دوازده جرزبنا شده بوده وشانزده جرز هم از خارج تكيه گاه آن بوده است. برهمين اساس، در دوره اخير براي حفظ ونگهداري بنا، به تقليد از گنبد اصلي، گنبد دو پوسته پيوسته جديدي با دهانه اي به قطر بيش از 15متر با آهيانه اي خاكي شكل درخودي با منحني شبدري تند برروي بنا زده شده است. گوشه سازي گنبد به صورتي ساده اجرا شده وفقط پا باريك دارد كه روي آن، سنبوسه وروي آن، گريوار وسپس گنبد قرار مي گيرد. درزمان آباداني مسجد، گنبد اين بنا با كاشي فيروزه اي مفروش بوده است. پلكان واقع در چهار جرز شبستان، به يك غلام گردشي درطبقه فوقاني راه مي يابد. در وسط شبستان، گودالي وجود دارد كه احتمالاً همانند مساجد سرپوشيده دوره عثماني، جاي فواره يا منبع آبي بوده است.

شبستان كوچك مسجد به صورت كثيرالاضاع هشت پهلويي در پشت شبستان بزرگ واقع گرديده دتنهاراه ارتباطي آن نيز ازهمان جهت است. زيبايي و ويژگي خاص اين شبستان، گوياي آن است كه احتمالاً به منظور خاص يا استفاده بزرگان حكومتي طراحي شده است. ازاره اين شبستان، از سنگ مرمر صاف به ارتفاع 2متر پوشيده شده است. قسمت عمده اين سنگ ها شكسته وريخته است.

درتعميرات سال 1319 شمسي، تعدادي از آنها از زير خاك بيرون آورده ودر جاي خود نصب شدند. اين تخته سنگ ها داراي 15سانتي متر ضخامت و بين 2تا3 متر عرض هستند. برقسمت فوقاني ازاره سنگي، كتيبه اي قرآني به خط ثلث بسيار عالي درزمينه اي از پيچك وگل هاي تزييني حجاري شده است. به نظر مي رسد كه بالاي اين بخش- حتي سطح زيرين گنبد-باكاشي هاي شش ضلعي پوشيده بوده است. طاق هاي اين شبستان، از بالاي جرزها آغاز مي شود بخش  هشت ضلعي  زيرگنبد را تشكيل مي دهد. ظاهراً ميان اين هشت قوس، تعدادي قوس ثانوي از جنس آجر ساده ساخته بوده اند كه به عنوان عناصري استوار كننده براي نگهداري گنبد محسوب مي شده است. اين قوس هاي ثانوي، در پشت سطوح پوشش تزييني يي از كاشي هاي شش ضلعي آبي سير پنهان بوده است.

سطوح تزييني كاشي طوري طراحي شده بوده كه دايره اي بر بالاي راس هاي قوس هاي سراسري در قاعده گنبد ديده نمي شود.در اين بخش مسجد، قبري وجود دارد كه به نظر مي رسد از آن جهان شاه يا يكي از اعضاي خاندان او باشد.

شايان ذكر است كه در  قسمت هاي مختلف مسجد.، از تيرها وچوب هاي سخت جهت كلاف كشي واستحكام بخشي بنا استفاده شده است.

تزيينات كاشيكاري اين بنا درحد كمال ويكي از غني ترين تزيينات كاشي موجود در بناهاي اسلامي ايران است- علي رغم اينكه بخش وسيعي از بنا وتزيينات آن   از بين رفته- ودرست به همين خاطر وهمچنين تسلط رنگ آبي در كاشي ها، اين مسجد  به " فيروزه اسلام" شهرت يافته است. رنگ هاي كاشي معرق كه در سراسر بنا يافت مي شوند، شامل آبي روشن، آبي سير، سفيد، سبز، زرد وقهوه اي مي شود ودر اين ميان، رنگ آبي بيشترين درصد را به خوداختصاص داده است.

مسجد جامع علي شاه (تبريز):

اين بنا درمركز شهر تبريز وضلع جنوبي خيابان امام خميني واقع گرديده وامروزه فضاي اطراف آن براي برگزاري نماز جمعه مورد استفاده است. اين مسجد در طي سالهاي 724 –716 ه.ق توسط تاج الدين علي شاه گيلاني-وزير الجايتو و ابوسعيد بهادر خان- ظاهراً براساس نقشه اي كه خود وي به تقليد از ايوان مداين كشيده بود، ساخته شد؛ امّا به نظرمي رسد كه با مرگ وي در سال 724ه.ق وفروريختن طاق ايوان، كار ساختمان مسجد ناتمام مانده و هرگز تجديد نشده است. بخاطر مسائل فوق وهمچنين حوادث طبيعي وانساني، متاسفانه امروزه بقاياي ناچيزي از اين بناي عظيم وباشكوه برجاي مانده است. براين اساس هرگز نمي توان تصويري روشن ازاين بنا ارائه داد. با اين حال سعي مي شود باتكيه بر بقاياي موجود منابع مكتوب، تصويري كلي از اين بنا ارائه گردد.

حمدالله مستوفي در كتاب "نزهت القلوب"در خصوص اين مسجد مي نويسد:"وزير خواجه تاج الدين علي شاه جيلاني،در تبريز، در خارج محله نارميان (مهادمهين)، ومسجد جامع بزرگي ساخته كه صحنش دويست وپنجاه گز در دويست گز مي باشد ودر آن صفه بزرگي از ايوان كسري به مداين بزرگتر ساخته است؛ اما چون در عمارتش تعجيل كردند، فرو آمد ودر آن مسجد، انواع تكلفات به تقديم رسانيده وسنگ مرمر زياد در او بكار بردند كه شرح آن را زمان بسيار بايد."

ابن بطوطه كه در سال 727ه.ق به تبريز آمده، مي نويسد: " ...بعد به مسجد جامعي رسيديم وزير علي شاه معروف به جيلان آنرا بنا كرده است و در بيرون، ازسمت راست شخصي كه رو به قبله ايستاده، مدرسه وازسمت چپ، زاويه اي وجود دارد وصحن آن با سنگهاي مرمر فرش گرديده وديوارها بوسيله كاشي پوشانده شده و جوي آبي از وسط آن مي گذرد وانواع درختان، موها وياسمين در آن به عمل آورده اند."

از ميان شرحي كه جوان مصري- يكي از همراهان سفير قاهره به دربار ابوسعيد- داده وبدرالدين محمود العيني- صاحب كتاب "عقد الجمان في تاريخ اهل الزمان " –آورده است، مطالب زير استخراج مي شود:" دروسط صحن مسجد، حوض مربعي بوده كه يكصدوپنجاه ذرا عرض وطول داشت واز مرمر پوشيده شده بود.

سكويي دروسط آن بود كه در هر سوي آن، از دهان شيري آب فرو مي ريخت. بالاي سكو نيز فواره هشت گوشي بود كه دو دهانه آب پران داشت... طاق نوك تيز( جناقي) محراب بوسيله دو ستون مصري اندلسي نگاه داشته مي شد وقاب محراب با طلاو نقره تزيين ونقاشي شده بود چراغهاي مزين به زروسيم با زنجيرهاي مسي از سقف آويزان بودند وداخل طاق را روشن مي كردند. پنجره هاي مشبك نيز هر كدام بيست شيشه دايره اي مزين به طلاونقره داشت. مسجد، دومناره يا برج داشت كه هركدام 70ذرا بلندي و5 ذرا عرض داشته اند."

نام برده همچين ذكر مي كند كه علي شاه دستور داد آنرا شبيه ايوان مداين بسازند وبر ارتفاع وعرض آن ده ذرا بيفزايند.

تاجري ونيزي كه پس از ابن بطوطه از اين مسجد ديدن كرده، مي نويسد:" مسجدي بسيار بزرگ است؛ ولي وسط آن هرگز پوشيده نشده است در سمتي كه مسلمان به دعا مي ايستند محلي است كه طاق بزرگي دارد وبلندي آن به قدري است كه تير به آن نمي رسد؛ ولي ساختمان محل تمام نشده است… در اطراف صحن مسجد، با سنگهاي عالي، طاق هايي ساخته شده كه ستونهاي مرمر آنرا نگاه داشته اند اين ستونها به قدري عالي وشفافند كه به بلور شباهت دارند كلفتي وبلندي همه آنها يكسان وحدود پنج پا يا شش پا است. در كنار در اصلي- زير طاق هاي سنگي- جوي آبي در جريان است ودر سطح بنا، چشمه بزرگي وجود دارد يك صد قدم طول آن وبه همين اندازه عرض آن است ودر وسط شش پا عمق دارد. سكويي نيز در وسط ساخته شده است اين مسجد، سه در دارد كه فقط دو در آن مورد ا ستفاده قرار مي گيرد وداراي طاق است اين درها، چهار قدم عرض وبيست قدم بلندي دارد ستونهاي دو سوي درها، از مرمر نيستند بلكه از سنگهايي به رنگهاي مختلف است.بقيه طاق با گچ مقرنس كاري وتزيين شده است. در هر درگاه، لوحه اي از مرمر شفاف است. حتي از مسافت يك ميل، اين لوحها كه ازهر طرف سه يا ( تقريباً سه متر) هستند، ديده مي شود دري كه باز وبسته

مي شود سه يارد عرض وپنج يارد بلندي دارد واز الوارهاي بزرگ ساخته شده وروي آن، قطعات بزرگ برنز به صيقل ومطلاشده، كوبيده اند."

كاتب چلبي، مورخ مشهور عثماني كه در تاريخ 1045هجري به تبريز آمده شرح مسجد علي شاه وتخريب حصارها وديوارهاي آنرا كه بدست نظاميان عثماني صورت گرفته، چنين مي نويسد:" وزير خواجه تاج الدين علي شاه، درطرف جنوب غربي شهر تبريز، در محله نياميان، مسجد جامع عظيمي بنا كرده كه بزرگتر از ايوان كسري صفه اي دارد... ودر سنه 1045هجري، بامرحوم سلطان مراد خان- پادشاه عثماني- سه روز متوالي در آنجا بوديم ودر حالي كه آنجارا خراب مي كردند، براي العين ديديم باروها وحصارهاي بنا به كلي خراب واثاري از آنها باقي نمانده بود. تنها يك قسمت ازباقيمانده بناي خراب شده كه عبارت از يك طاق عالي مسجد جامع وصفه آن باقي بود... مسجد، مناره هاي بزرگي داشت كه بر اثر زلزله هاي متعدد وحملات قشون ها وپيكارها خراب ونابود شدند."

شاردن-سياح  اروپايي كه درسال 1084هجري به تبريز آمده-مي نويسد:" مساجد معظمعه تبريز، آنچه به شمار آمده، دويست وپنجاه است. ازآن جمله يكي مسجد موسوم به علي شاه كه الحال خراب مي باشد. چندسال قبل،مرتبه تحتاني آن را تعمير نمودند ومناره آن را كه بلندترين مناره هاي مساجد تبريز است نيز تعمير نمودند"

از دوره قاجار، نادر ميرزا- مولف كتاب " تاريخ وجغرافياي دار السطنه تبريز"- به نقل از پسر عم خود، مرتضي ميرزا، در وصف اين مسجد مي نويسد:" اين مسجد را به فرمان پادشاه عمارت كرد و به اتمام آن تعجيل كرد. چون گنبد آن مسجد عمارت كردند، بنيان كه تازه بود وهنوز سخت نشده، فرو نشست وطاق بشكست. اين بنا عبارت بوده از چهار ديوار و در انتهاي مسجد، اين بنا راساخته اند. طول اين مسجد، از دراول تااطاق، يكصدوهشتاد وپنج قدم است و خود طاق رابه صورت مربع با گچ وآجر بالابرده اند كه طول  هر ضلع ازاضلاع چهارگانه، نود قدم است. جلوي دهنه اين طاق، محرابي سي وهشت قدم است كه ارتفاع اين طاق، از سطح محراب تاقله طاق، بيست وچهارذرع تبريزي است وشصت نه پله كه ارتفاع هر پله، قريب نيم ذرع است تاكله طاق. ودر كله طاق، به قدر يك ذرع ونيم، غلام گردشي ساخته شده است و دور اين غلام گردش، نودوهفت قدم است. در انتهاي اين غلام گردش، رو به مغرب، بالاخانه اي ساخته شده است به طول شش ذرع چيزي كم...ديوار اصلي اطراف مسجد به كلي خراب ونابود شده است. اين ديوار حاليه كه ازگچ وآجر ساخته شده، تازه ساز است. به قدر ده-پانزده ذرع از ديوار قديم اين بنا، طرف دست راست در اولي مسجد، باقي مانده و پشت آن خانه ساخته اند. يك طرف ديوار خانه را همين ديوار خراب شده باقيمانده قرار داده اند. باقي نمايان است. تقريباً هشت-نه ذرع ارتفاع وچهار عرض دارد. دور اين ديوار را با آجرهاي تراش وكاشيهاي الوان بسيار ممتاز كاشيكاري نموده اند...بناي خودطاق،درمحكمي مافوق ندارد وهيچ جاي اين طاق، كاشي به كار نبرده اند. پاره جاهاي اين طاق را به طور محراب ساخته وبا گچ سفيدكاري نموده اند كه الان هم گچكاري ديوار باقي است… نوشته اند كه سنگ رخام بسياري به اين بنا به كاربرده بودندكه به ظاهر هيچ اثري نباشد. به سال يكهزار ودويست وهشت، انباري در يك سوي اين بنا مي ساختند… ستوني از رخام، درعمق چهار ذرع تبريز خاك بود، بيرون كشيدند، ستوني است بي عيب. در اصل، يك ذرع ونيم تبريز وبه ارتفاع سه ذرع ونيم، سخت موزون وبه قانون هندسي حجاري كرده، هنوز تمام نشده وصيقل نزده بودند."

ظاهراً به جهت استحكام وارتفاع بسيار اين بنا،از روزگار صفويه، از آن به عنوان قلعه ومقر ديده باني استفاده مي شده است وشايد به همين دليل باشدكه نظاميان عثماني به هنگام فتح تبريز به خراب كردن آن اقدام كرده اند

در دوره قاجار، خاصه در دوره نايب السلطنه عباس ميرزا كه اين بنا را دارالحكومه خودقرار داده بود، در اطراف اين بنا، عمارت مفصل وحصارها وباروهاي  بزرگي ساخته بودند وقسمتي از بنا را انبار اسلحه  وغلات ديواني قرار دادند. نيز نوشته اند كه عباس ميرزا، دفعه آخر كه مشغول جنگ با روسها بود، در اين محل، توپخانه وزراد خانه مفصلي ساخته بود.درحفرباستان شناسي اين محل، بقاياي كوره هاي آهن گذاري كه جهت ريخته گري گلوله هاي توپ مورد استفاده قرار مي گرفت، كشف شده است.

ويژگي هاي معماري مسجد جامع علي شاه: همچنان كه اشاره گرديد، امروزه تنها بخشي از ديوارهاي عظيم ومحراب بسيار بلند اين مسجد برجاي مانده است كه خود مويد شكوه روزگار آباداني آن است. ديوارهاي موجود، در حقيقت،ديوار ايوان طاقداري است كه عنصر اصلي مسجد علي شاه به شمار مي رفته است. اين ديوارها، بدون شك، قسمتي از ايوان مستطيل بزرگي است كه به نوشته منابع مكتوب، به تقليد از ايوان مداين ساخته شده بود. باز همچنان كه اين منابع اشاره دارند، طاق اين ايوان بلافاصله بعد از ساختمان فرو ريخته وچون اين امر، همزمان بامرگ باني بنا بوده، عمر بنا رو به افول نهاده است.

بقاياي موجود ايوان، 15/30 متر عرض وديوارهاي سه گانه آن، 26متر ارتفاع دارد. ضخامت هر ديوار، 40/10وعمق فرضي ايوان حدود 65 متر است. محراب بزرگ مسجد، در انتهاي ايوان ودر بين دو نورگير قرار گرفته است. آستانه اين نورگيرها از خارج، از سطح زمين چندين متر ارتفاع داشته است. بررسي دقيق محراب نشان مي دهد كه در ساختمان آن مهارت واستادي زيادي به كار رفته وضمن پيشرفت كار، تغييرات عمده اي درنقشه آن داده اند كه از جمله آنها، روكش نهايي چندين آجر روي كالبد ساختماني است. در بالاي راس محراب، سه طاق برجسته در داخل ديوار ساخته شده است.هره ها وپيش آمدگي هاي ديوار به وسيله تيرچوبي نگاه داشته مي شده ومقطع طولي روكش در دوطرف محراب، مساوي ويكسان نيست. دهنه طاق محراب، سي وهشت قدم وارتفاع آن از سطح كف محراب تا انتهاي طاق، در حدود26متر است. در بالاي طاق، به قدر70/1متر غلام گردشي ساخته شده كه دور آن نودو هفت قدم است. ميان ديوارهاي بالاي محراب خالي بوده وسه چهار مرتبه سقف ها وطاق هايي با گچ وآجر زده وديوارها را بالابرده اند وهمه جاچوب هاي قطور كشيده وباميخ  هاي آهني استوار كرده اند. درضلع جنوبي بنا ودرنماي خارجي، برج مدور عظيمي به چشم

مي خوردكه پشتيبان طاق وديوار به حساب مي آمده است. در دوره قاجار، در سمت شرق ايوان، پلكاني براي صعود به بالاي ايوان تعبيه كرده بوده اند كه در سالهاي اخير به كلي اين قسمت از بنا از بين رفته است.

براساس توصيفات تاريخي به عمل آمده از اين مسجد، تيزنهازون، نقشه اي از اين مسجد تهيه كرده است كه در آن سعي شده طرح بازسازي شده ايوان وبناهاي از بين رفته مسجد نمايانده شود دو ناحيه هاشور زده ايوان اين مسجد عبارتند ازبقاياي موجود ايوان وبخش از بين رفته آن. براساس اين نقشه، ايوان عظيم مسجد، در ابتدا ازدوجهت در گاه بزرگي به بناهاي جانبي داشته است. بريدگي نشان داده شده در انتهاي ايوان نيز نورگيرهايي بوده كه در دوطرف محراب تعبيه شده بوده است.

منابع مكتوب، اطلاعات اندكي از تزيينات سطوح داخلي ايوان ارائه داده اند. محمدرضا بن محمدصادق الحسيني الطباطبايي التبريزي، مولف كتاب تاريخ" اولاد الاطهار" مي نويسد:" كتيبه هايي نيز در اطراف اين مسجدقرار داده بودندكه تمام كلام الله مجيد را در آن كتيبه ها به خط خوبي نوشته بودند. وبعضي از آن كتيبه ها كه به خط ثلث ونسخ نوشته اند، الحال(حدود 1304ه.ق) نيز موجود است؛ خصوصاً دربرج قريب بدر ارك شاهي."

جوان مصري مشاهده كرده است كه طاق نوك تيز محراب باطلا و نقره تزيين ونقاشي شده بوده است. احتمال مي رودآنچه او ديده است، محراب كاشي بوده كه جلاي فلزي داشته است. كساني كه در اوايل اين ساختمان را ديده اند، از تزيين كاشي برنماي صحن صحبت كرده اند؛ ولي در مورد ديوارهاي داخلي ايوان سخني بهميان نياورده اند. برسطوح ديوارهاي آجري داخلي، سوراخ هاي چوب بست در فواصل منظم ديده مي شود؛ اما آثاري از نصب كاشي بر آنها ديده نمي شود. احتمالاً از ازاره ايوان، از سنگ مرمر بوده و ممكن است سطوح ديوارهاي داخلي با گچ سفيدكاري شده بوده يا به احتمال قويتر، با پارچه بافته پوشش مي شده است. جوان مصري، از چراغهايي كه با طلاونقره تزيين شده واز زنجير مسي آويزان بوده وهمچنين، از پنجره هاي مشبك با قطعات مدور شيشه وتزيين طلاو نقره صحبت مي كند.

غير از ايواني كه شرح آن گذشت، هيچ قسمت ديگر مسجد برجاي نمانده است؛ اما با توجه به نوشته مورخان وسياحان، تصويري كه فرضي در نقشه فوق الذكر ارائه گرديده است. همچنان كه ابن بطوطه مي نويسد، در يك جانب ايوان، مدرسه ودر جانب ديگر آن، زاويه اي قرار داشته است. باز به نوشته وي، صحن باز جلوي ايوان، ناحيه بسيار بزرگي بوده كه با مرمر فرش شده وديوارهاي آن از  كاشي پوشيده بوده است وجويي از ميان آن مي گذشته ودر داخل صحن، درختان گل ومو وجود داشته است. به نوشته بازرگان ايتاليايي، در اطراف صحن، طاق هايي با سنگ ها وستون هاي عالي ساخته شده وبه گفته جوان مصري، اين طاق ها باطلا تزيين شده بوده است. در وسط اين صحن، حوض بزرگي بوده كه سكو وفواره اي در وسط آن قرار داشته است. در تهيه نقشه ناحيه صحن، جويي كه در بالا بدان اشاره شد، درخارج ديوار دورادور قرار داده شده و به عنوان راه آبي تصور شده است كه از رودخانه اي در پنج كيلومتري شمال بنا منشعب مي شود. در اين نقشه، طاقنماهاي دورصحن، ساده نشان داده شده؛ اگر چه شايد در حقيقت هردهنه يك ستون داشته است. طرح مدخل اصلي ومدخل هاي كناري كاملاً فرضي طراحي شده اند. درمنابع، اشارات متعددي به مناره يا

مناره هاي مسجد شده؛ اما جاي آنها مشخص نشده است. ممكن است در بالاي هر ديوار وكنار ايوان، مناره اي وجود داشته است. جوان مصري اظهار مي داردكه مسجد، دومناره يا برج داشته كه هركدام 70 ذراع بلندي و5ذراع عرض داشته اند.بازرگان ايتاليايي، سردر مسجد را شرح داده، مي گويد كه اين مسجد سه در دارد كه دوناي آنها مورد استفاده وداراي طاق هستند.

در پايان بايد اشاره كرد كه اجزاي چنين طرح عظيمي در آن دوره، گوياي منابع مادي وقدرت حاكمان آن دوره وعشق وعلاقه آنها به معماري است. همچنين مي رساند كه در ساخت اين بنا، سنت معماري ايران در دوره ساساني مورد اقتباس قرار گرفته است. درساخت اين بنا ظاهراً قصد بوده كه ازلحاظ اندازه، از ايوان مداين بزرگتر وعاليتر باشد. به طوري كه جوان مصري مي گويد، علي شاه دستور داد آنرا شبيه ايوان مداين بسازند وبر ارتفاع وعرض آن ده ذراع بيفزايند. در حقيقت، عرض دهنه ايوان مسجد، ازدهنه ايوان مداين بيشتر وپوشش وسر ايوان، عريض تر وبلندتر ازكليساهاي بزرگ اروپااست. درمنابع مكتوب مذكور است كه بعد از مرگ

تاج الدين علي شاه، جسد وي را درمجاورت اين مسجد به خاك سپرده اند.

در دوره اخير، كاوش ها وبررسي هاي باستان شناسي يي به سرپرستي علي اكبر سرفراز در اين محوطه صورت گرفته كه نتايج به دست آمده، تصويري را كه منابع ديگر ارائه داده اند، مخدوش مي سازد.

مسجد جامع مير چخماق (يزد):

اين بنا در بخش جنوب شرقي يزد دركنار ميدان مير چخماق ومحله دهوك واقع گرديده از آثار ارزشمند دوره تيموري است كه ساختمان آن به فرمان اميرجلال الدين چخماق شامي-حاكم يزد در دوره شاهرخ تيموري-وهمسراو، ستي فاطمه خاتون در سال 841 ه.ق به اتمام رسيده است. اين بنا كه درگذشته، مسجد جامع نو و مسجد چقماقيه نيز خوانده مي شده، در دوره هاي بعدي تعمير و بخشي از آن بازسازي شده است.

بناي مسجد داراي سرد كاشيكاري، صحن، رواق، ايوان، گنبدخانه، شبستان هاي ستوندار وتزيينات زيباي كاشيكاري معرق ومعقلي است. نقشه بنا كه در وهله اول به صورت چهار ايواني به نظر مي رسد، تك ايواني وتنها ايوان آن در جبهه جنوبي است. دو دهنه بزرگ شرقي وغربي صحن به عنوان درآيگاه، ودهانه شمالي، ورودي دالان است كه دسترسي به بخش هاي مختلف مسجد را هموار مي سازد. ورودي هاي مسجد در جانب شرقي وشمالي قرار دارد ودر اصل، ورودي درجانب شرقي با سردري مزين به كتيبه تاريخي وكاشيكاري قرار دارد. كتيبه مزبور به خط ثلث بر كاشي معرق مورخ 841ه.ق است: " اللهم يا جامع الناس ليوم لاريب فيه ورافع بيوت الله ان يرفع ويذكر فيها اسمه بالتمحيد والتنزيه فاذا الجمعه جمعت اسبابها جاهد في اقامتها السلطان عظيم الشان معين الحق والدين شاه رخ بهادر خان الذي وفقت لبناء هذا المسجد علي اسس التقوي في زمانه الاراعد(؟) منه فاطمه بنت محمد داعيه رب ابن لي عندك في الجنه بالفضل والمنه في رجب سنه احدي واربعين وثمانمائه كتبه محمد الحكيم ". اين ورودي، از طريق دهنه بزرگي به صحن ورواق هاي ضلع شرقي صحن راه پيدا مي كند.صحن مسجد به شكل مربع مستطيل وبه ابعاد تقريبي هر ضلع 16 متر است. در ضلع جنوبي صحن، ايواني بزرگ ودر سه ضلع ديگر آن، ورودي ها ودهانه هاي طاقداري قرار گرفته است.

نماي ايوان ودهنه ها وغرفه هاي جانبي آن با كاشيكاري زيبا معرق ومعقلي تزيين شده است. سطوح داخلي ايوان سفيدكاري شده وبا تعبيه دهنه ها و غرفه هايي به صورت دو طبقه درآمده است.راه دسترسي به غرفه هاي فوقاني ايوان وگنبدخانه، از طريق پلكان هايي است كه در جرز ايوان تعبيه شده است. ايوان توسط درگاهي در ضلع جنوبي، به فضاي گنبد خانه به ابعاد حدود 10×10 مترراه پيدا مي كند.نماي داخلي گنبد خانه نيز توسط درگاه ها، طاقنماها وغرفه هاي فوقاني به صورت دوطبقه درآمده وكلاً سفيدكاري است؛ به غير از ازاره كه با كاشي هاي شش گوش پوشيده شده است. صورت مربع گنبدخانه با گوشه سازي به كثيرالاضلاع تبديل گشته وگنبد دوپوش بنا برآن قرارگرفته است. گنبد از نوع دو پوش گسسته ناراست كه پوشش خارجي آن اندكي هرمي شكل گرديده است. تزيينات داخل بنا منحصر به كار بندي هاي منطقه انتقالي گنبد ومحراب است. گنبد از بيرون داراي ساقه استوانه اي نسبتاً بلند، پوشش كاشيكاري وكتيبه اي كمربندي از كاشي در ساقه است.

اين مسجد داراي محرابي زيبا ونفيس است. اين محراب، از يك لوحه بزرگ مرمري مستطيل شكل در ميان قاب وطاقنماي كاشيكاري بر اطراف آن تشكيل يافته است. بخش مرمرين محراب، با قطاربندي، كتيبه هاي قرآني، نقوش گياهي ونقش قنديلي آويزان درميان، تزيين وكنده كاري شده است.قاب وطاقنماي كاشيكاري داراي پوشش مقرنس ومعرق است.ازاره بنا با كاشي هاي شش گوش وحاشيه باريكي از قطعات كاشي سياه وسفيد رنگ-همانند كاشيكاري ازاره مسجد جامع يزد-پوشش يافته كه امروزه بيشتر آن در ايوان وگنبدخانه ديده

مي شود؛ اما درگذشته احتمالاً بيشتر بخش هاي مسجد را شامل مي شده است. مجاور گنبد مسجد، بادگيري بنا كرده اند كه نسيم خنك آن از طريق روزنه اي در بالاي محراب به داخل بنا هدايت مي شود.فضاي گنبدخانه، از طريق ورودي هايي در اضلاع شرقي و غربي، به شبستان هاي جانبي راه پيدا مي كند. اين

شبستان ها به صورت مستطيل شكل با طاق وتويزه پوشيده شده وداراي تزيينات كاربندي زيبايي هستند.

بناهاي جبهه شمالي صحن عبارت از دالاني دراز در ميان و دو شبستان ستوندار در طرفين آن است. دالان دراز مركزي كه در انتها به فضاي چهار طاقي مربع منتهي مي شود، راه دسترسي به شبستان ها و همچنين بيرون از مسجد است. اين دالان با طاق آهنگ پوشش يافته است. شبستان شمال شرقي بنا كاملاً بازسازي شده وظاهراً تنها پايه ها ونقشه كلي آن اصلي است.پوشش طاق وگنبد اين شبستان، برروي سه پايه مكعب مياني وجرزهاي كناري قرار گرفته است. در انتهاي شرقي اين شبستان، يك رديف طاقنماي عميق وغرفه هايي قرار دارد كه نمونه  آنها در بخش هاي ديگر مسجد تكرار مي شود. در ميانه ديوار جنوبي شبستان، محراب كوچكي قرار دارد. اين شبستان، از جهت جنوبي وغربي ورودي هايي دارد. درگوشه شمال غربي بنا، شبستان بزرگ ستونداري است كه جماعت خانه ناميده مي شده است. اين شبستان درگذشته مستقيماً از صحن راه داشته كه اكنون مسدودشده است.ورودي ديگر شبستان داراي دري قديمي است كه برآن، عبارت"        اين در وقف كرد زين الدين علي دباغ برجماعتخانه مسجد چقماقيه در تاريخ 972" به خط نسخ نوشته شده است. پوشش شبستان به كمك طاق گنبد صورت گرفته است. پوشش هاي طاقي كه بيش از هرنوع در اين مسجد ديده مي شود، طاق كوكبي ويژه دوره تيموري است كه بر روي قوس هاي يك رديف كاربندي ساخته شده اند. از ديگر آثار نفيس اين مسجد، پنجره هاي مشبك كاشي نفيس، سنگ قبرهاي قديمي وسنگ وقف نامه اي به تاريخ 1120ه.ق است.

اين بنا به شماره 247به ثبت تاريخي رسيده است.

مسجد جامع كبير يزد:

اين بنا درميانه شهريزد واقع گرديده ويكي از بزرگترين وزيباترين مساجد ايران است كه در دوره ايلخاني بنا گرديده ودر دوره هاي بعد گسترش يافته وتعمير، تزيين وتجديد گرديده است؛

به صورتي كه امروزه مي توان بخش هاي مختلف ايلخاني، تيموري، صفوي، قاجاريه وتعميرات دوره اخير رااز هم باز شناخت.

براساس منابع تاريخي وبررسي هاي باستان شناسي، مسجد دوره ايلخاني، دركنار بقاياي مسجدي از دوره سلجوقي كه توسط گرشاسب بن فرامرز علاء الدوله كالنجار( كاليجار)- از دودمان آل بويه- ساخته شده بود، بنا گرديده است. علاء الدوله كالنجار در سال 504ه.ق به يزد آمده ودر سال 527 ه.ق در اين شهر درگذشته است. بقاياي مسجد جامع مشهود بوده وبا توجه به بررسي هايي كه ماكسيم سيرو در آن به عمل آورده، داراي نقشه شبستاني ستوندار با صحني مستطيل شكل در ميانه واحتمالاً ايواني در ميانه ضلع شمالي وجنوبي بوده است. باز بر طبق روايت هاي تاريخي علاء الدوله كالنجار، اين مسجد را برجاي آتشگاهي از دوره ساساني ساخته است.بعد از ساخت اين مسجد، دختران فرامرز بن علي- از خاندان كاكوئي-جماعت خانه اي به مسجد افزوده وبناي گنبدداري جهت آرامگاه خويش در كنار آن ساخته اند وسرانجام در دوره مغول، غرفه هايي بدان مسجد اضافه شده است.بناهاي مزبور حداقل تا قرن نهم هجري- زمان نگارش كتاب " تاريخ يزد" –سروپا مورد استفاده بوده است.

در حدود سال 728 ه.ق سيدركن الدين محمدبن قوام الدين محمدبن نظام الحسيني يزدي قاضي، در مجاورت مسجد دوره سلجوقي، زمين وسيعي را اختيار وبناي كنوني مسجد جامع را بنيادكرد.

درحاليكه ساختمان گنيد وايوان ناتمام بود، سيدركن الدين در سال 732ه.ق-درگذشت وبرحسب وصيت وي، مولانا شرف الدين علي يزدي، با سروكاري مولانا عفيف الدين، ساختمان گنبد وايوان را به اتمام رسانيد. سيدركن الدين، درمتن وقف نامه خويش  كه اكنون موجوداست، از اين مسجد وموقوفات آن ياد كرده است. بعد از اين تاريخ، خواجه غياث الدين عقيل، شبستان غربي متصل به گنبد رابنا كرد ودر سال 777ه.ق، شاه يحيي-آخرين حكمران آل مظفر-نيز قرينه شبستان مذكور را در سمت ديگر ايوان وگنبدخانه، از درآمد موقوفات مسجد واموال خاصه خود وبه معماري مولانا ضياء الدين محمود خوارزمي، بخشي از كاشيكاري مسجد را انجام داد ومحرابي مرمري برمسجد نهاد وپايابي حفركرد وپنجره اي آهين بر سرآن نهاد.درسال 819 ه.ق،شاه نظام كرماني، بخش هاي باقيمانده مسجد را كاشيكاري كرد وكتيبه اي قرآني وكتيبه اي با نام والقاب شاهرخ بهادرخان بردرگاه مسجد نصب كرد. نامبرده، ويرانه هاي جانب دست راست مسجد را به جماعت خانه اي مبدل كرد ودرگاهي جنب آن ساخت وكاروانسراي ريسمان فروشان راكه رو به روي در بزرگ مسجدبود، داخل صحن كرد و بر درمسجد، حوضي وچاه آب سردي احداث كرد. در سال 836ه.ق، امير جلال الدين چقماق شامي وهمسرش بي بي فاطمه خاتون، سطح مسجد را با سنگ مرمر فرش كردند ودوستون چپ وراست ايوان راكاشيكاري معرق كردند ومنبري از آجر منقش ساختند. بعد از اينان، خواجه معين الدين ميبدي كه از وزراي تيموري بود، جماعت خانه شاه نظام را كه درحال انهدام بود، مرمت كرد. در سال 861ه.ق، اميرنظام الدين حاجي قنبر جهان شاهي كه حكومت يزد را داشت، القاب پادشاه زمان ميرزا جهان شاه رابه خط مولانا شمس الدين محمد شاه خطاط بر كاشي معرق وزير كتيبه شاه نظام كرماني بر سر در ثبت كرد.در دوره سلطنت شاه تهماسب صفوي(985-930 ه.ق) آقا جمال الدين محمد مشهور به مهتر جمال،بر بالاي سردر ورودي، دو منار مرتفع ساخت وقبه اي بالاي گنبد مقصوره بنا كرد.در ادامه دوره صفوي وبه هنگام توليت مولانا عبدالحي ومولانا شهاب الدين عبدالله خلف، مسجد دروضعيت مناسبي قرار داشت. در دوره قاجار، سال 1240ه.ق، شاهزاده محمد ولي ميرزا، درجانب شمال غربي صحن، شبستان بزرگ ستوندار و در سه ضلع صحن، رواقي طاقدار با پوشش گنبدي بنا نهاد. در سال 1334شمسي، به جهت خرابي هايي كه درمسجد صورت گرفته بود، هيات حاميان مسجد جامع كبير تشكيل شدكه تعميرات وبازسازي هاي ضروري مسجد را انجام داد وهمچنين كتابخانه اي نيز بدان افزود.

بناي كنوني مسجد با وسعتي حدود000/10مترمربع مشتمل برسردر ورودي وجلو خان، صحن وسيع، رواقهاي جانبي صحن، ايوان، گنبدخانه وشبستان طرفين آن، شبستان بزرگ ستوندار، كتابخانه، تزيينات غني وزيبا و كتيبه ها وسنگ نوشته هاي تاريخي وغيرتاريخي است.

مسجد داراي 7مدخل ورودي ازجهات مختلف است. ورودي اصلي، درميانه ضلع شرقي واقع گرديده و متشكل از فضاي جلوخان، سردري زيبا ورفيع با مناره هاي مرتفع وزيبا وكتيبه هاي تاريخي است. سردر مزبور به جهت آسيب هاي وارده، خاصه بر پوشش تزييني آن، بازسازي شده است. بناي سردر مربوط به دوره اول ساختماني، همزمان با ايوان وگنبدخانه است كه در دوره تيموري، كاشيكاري وكتيبه هايي برآن نصب شده و در دوره صفوي، دو مناره رفيع بر بالاي آن ساخته شده ودر دوره اخير نيز مناره ها وپوشش تزييني آن تجديد يافته است. سردر مزبور، از ارتفاع زياد وپهناي نسبتاً كمي برخوردار است( نسبت 1به 3)

كتيبه هاي تاريخي مذكور، در زير مقرنس كاري طاق سردر وبر اطراف درگاه نگاشته شده است. كتيبه اول، در شش شمسه از كاشي معرق به خط نسخ ومورخ 891ه.ق نوشته شده و متضمن ابياتي است. كتيبه ديگري كه توسط شاه نظام كرماني درتاريخ 819ه.ق نصب شده، متضمن عبارات ذيل است: " قد بني هذا البناء المعظم في عصر ميمون شاه" عالم مالك رقاب قاطبه بني آدم ظل الله في الارضين با وضع برهان معين الحق والسلطنه والدينا والدين شاه رخ  بهادرخان خلدالله سبحانه في دوام العز والاقبال ملكه وخلافته و سلطانه بحق محمد وآله الطيبين الطاهرين سيما اميرالمومنين علي بن ابي طالب عليه السلام في سنه تسع وعشروثمانمائه" وكتيبه بعدي، متصل به در به خط محمد حكيم ومورخ 861ه.ق است كه توسط حاجي قنبرجهان شاهي- حاكم وقت-يزد نصب شده است: " بتوفيق الله الخلاق المتعالي جدد عماره هذا الطاق العالي في زمان سلطنه السلطان الاعظم الغازي المطاع الخاقان الاعدل الواجب الاتباع سلطان سلاطين العالم مولي ملوك العرب والعجم نصره الحق والخلافه والدينا والدين ابي المظفر سلطان جهانشاه خلدالله تعالي ملكه وسلطانه لفراض علي العامين عدله ومرحمه واحسانه الامير الاعظم الحاكم العادل الاكرم ملك اعاظم الامراء والحكام المشرف بزياره الله بيت الله الحرام المويد بعنايه الله الاكبر نظام الدوله والدين الحلاج قنبر في ذي الحجه سنه 861 كتبه محمدالحكيم ". در دوره محراب نماي درنيز عبارت " عمل العبد الضعيف المحتاج الي رحمه اله تعالي ( يك اسم پاك شده) بن محمود الحاج تاج الدين كدوك البناء "نوشته شده است. علاوه بر اينها، كتيبه هاي ديگري با مضامين ديني وكتيبه هاي ازدوره اخير بر اين سردرنگاشته شده است. در چوبي دولنگه ومنبت مسجد، قديمي است.

برجلوي سردر، دوستون مرمرين به بلندي 125ومحيط حدود155سانتي متر با فاصله اي از هم نشانده و بر سطوح آنها نقوش وابياتي كنده كاري كرده اند. با توجه به منابع تاريخي و روايت ها پيران محل، احتمالاً اين ستونهاي كوچك به عنوان شمعدان مورد استفاده بوده اند. روبه روي ستون ها، حوضي هشت ضلعي ونسبتاً بزرگ قرار دارد. بناهاي اطراف جلوخان، مربوط به دوره قاجاريه وبعد از آن است. سردر مذكور، از طريق كرياسي چهارضلعي كه جزئي از شبستان شرقي مسجد است، وارد صحن وسيع مسجد مي شود.صحن به ابعاد 20×53 متر درسه ضلع با رواق هاي دوره قاجاريه ودرضلع جنوبي با ايوان بزرگ وقديمي بنا محدود مي شود. در وسط صحن، سكوي كم ارتفاعي به طول وعرض 15×35 متر ساخته شده كه در ايام تابستان برآن نماز مي گزارند. درقسمت شرقي صحن، نزديك دهليز ورودي، محوطه اي به ابعاد 5/2×3 متر با ديواره آجرچيني مشبك جداشده كه از قديم الايام به نام قرائت خانه موسوم بوده وآن را محل اعتكاف دانسته اند. درجهت قبله اين محوطه، محرابي، ازكاشي مسدس به ابعاد 50×64 سانتي متر تعبيه كرده اند كه بر روي آن، اسامي "الله" " محمد"، " علي"، " حسن"و" حسين" وسال 890ه.ق نقرشده است.برطبق روايت منابع تاريخي وشواهدي كه درنماي ايوان باقي مانده، نماي صحن مسجد با كتيبه قرآني وكاشي مزين بوده است. در اين صحن همچنين پايابي قديمي با 74 پله موجود است.

ايوان وگنبدخانه كه قديمي ترين بخش مسجد را تشكيل مي دهند، در         ضلع جنوبي واقع گرديده ودر طرفين آنها، رواق و شبستان هايي قرار گرفته است.قطر دهنه داخلي ايوان حدود 8و عمق آن 13متر است ودر اضلاع شرقي وغربي آن، غرفه ها، شاه نشين ها ودهليزهايي ساخته شده است. اين ايوان با ستونچه هاي گردي كه بلندي آنها گاه صد برابر قطرآنهاست بيشترنشان داده مي شود. نماي خارجي وداخلي ايوان، مزين به كاشيكاري زيبا و كتيبه هايي بركاشي معرق است. كتيبه تاريخي اين ايوان كه مربوط به كاشيكاري آن است، بر بالاي ستون ها بدين شرح است: " في زمن السلطان الاعظم معين الحق والخلافته والدين شاه رخ بهادرسلطان خلدالله تعالي و سلطنه في العالم" " امرت باعلاء المباني توقيقاً بفضل الله أمراه الامير چقماق الشامي سميته بنت الرسول فاطمه البتول فتقبلها بقبول حسن في شهر(كذا) سنه 836". بخش هاي ديگر ايوان با كاشي وآجر وكتيبه هايي تزيين شده است.شاه نشين ها ودالان هاي متصل به ايوان نيز داراي تزيينات گچكاري وكاشيكاري هستند. ايوان مذكور، از طريق درگاه بزرگي به فضاي گنبدخانه راه پيدا مي كند. در دوطرفين اين درگاه، از جانب ايوان، راه پله ها و ورودي هايي قرار دارد كه به غلام گردش وغرفه هاي فوقاني گنبدخانه وايوان راه پيدا مي كند. گنبد خانه به ابعاد تقريبي 14×14متر، از جهات مختلف، درگاه هايي به ايوان، رواق ها وشبستان ها دارد. سطوح داخلي گنبدخانه با ايجاد غلام گردش وغرفه هايي به صورت دو طبقه درآمده است واز بالاي طبقه دوم، با ايجاد ترنبه هايي درگوشه ها، سطح مربع رابه كثيرالاضلاع تبديل كرده وگنبد را بر آن برپاداشته اند.

گنبد مذكور، از نوع دوپوسته پيوسته با دهانه اي به قطر حدود 14متر وساقه كوتاه است؛ به طوري كه ارتفاع تيزه گنبد داخلي تاسطح زمين، 24 متر وارتفاع تيزه گنبد خارجي تا سطح زمين حدود 26متر است. دوپوش گنبد از داخل توسط جرزهايي آجري به يكديگر متصل شده اند. سطوح داخلي گنبد، با تزيينات زيباي كاشي معرق و آجر وسطح بيروني آن با پوشش كاشي وطرح هاي زيباي هندسي و كتيبه هايي به خط بنايي وكوفي مزين شده است. كاشيكاري ومعرق سازي زيرگنبد درنوع خود بي نظير است. ترنبه هاي پاكار گنبد نيز با مقرنس كاري وپاكار گنبد با كتيبه اي قرآني از سوره اسراء زينت يافته است. در يكي از طرح هاي هندسي جانب جنوبي گنبد زيرين، عبارت " عمل العبد سعد بن محمد كدوك البناء يزدي" كتيبه شده است. درضلع جنوبي گنبدخانه، محرابي نفيس وكاشيكاري قرار دارد كه سطوح آن با كاشي معرق، آجر وكتيبه تزيين گرديده است. بر طرفين محراب، تاريخ اتمام كاشيكاري ونام استادكار ثبت شده است: " عمل الحاج بهاء الدين محمد بن الحسين يعرف بوالااليزدي" "تم في شهر محرم الحرام سنه سبع وسبعين وسبع مائه الهجريه"(777ه.ق) در اضلاع طرفين محراب، معبرهاي كم عرضي وجود دارد كه در اصل به بيرون از مسجد راه داشته است. ازاره گنبدخانه ونيز ايوان، با كاشي هاي شش ضلعي آبي روشن در حاشيه باريكي از كاشي هاي معرق سياه وسفيد پوشيده شده وبه فواصلي، درميان سطح ساده ازاره، ترنجي از كاشي زيباي معرق كار كرده اندكه كاري هنري واستادانه است. ديواره هاي بالاي ازاره، درغلافي از طرح هاي هزارباف و مركب از كاشي هاي بسيار كوچك كه كتيبه هايي را تشكيل مي دهند، پوشيده شده است. لچكي طاق ها با كاشي ومعرق ونقوش اسليمي مزين شده وتعدادي از غرفه ها ودهان هاي غلام گردش داراي نرده و مشبك هايي با پوشش كاشي معرق است.

همچنان كه اشاره شد، در اضلاع گنبدخانه وايوان، دهنه ها ورواق هايي وجود دارد كه راه ارتباطي به بخش هاي مختلف است. دهانه ميان اضلاع شرقي وغربي گنبدخانه را در دوره تيموري محدود كرده وغرفه هايي بربالاي آن ساخته اند. درشاه نشين دست چپ كه رو به محراب است، سنگ مرمري به ابعاد35×63 سانتي متربرديوار نصب است كه برآن، عباراتي به نسخ ونقش قنديلي درميان حجاري كرده اند. در همين شاه نشين، سنگ مرمر ديگري به ابعاد 41×95 سانتي متر نصب شده كه برآن نقوش گياهي وعباراتي به نسخ وتاريخ 813ه.ق نگاشته اند.

در غرب ايوان وگنبدخانه، بعد از رواق، شبستان مستطيل شكل بزرگي به ابعاد9×38 متر قرار دارد كه بعد از بناي ايوان وگنبدخانه، توسط خواجه غياث الدين عقيل با آجر وگچ بنا شده است وگويا تا دوره متاخرغياثيه خوانده مي شده است. اين شبستان در انتهاي جنوبي داراي محرابي نيمه هشت ضلعي ودر انتهاي شمالي، دهليزي چهارضلعي است. دهليز مزبور كاملاً در محور شبستان قرار ندارد. پوشش شبستان توسط طاق وتويزه به زيبايي واستادي صورت گرفته است. چنين پوششي، ديوار را از زيربار سنگين سقف آزاد ساخته وبه معمار اجازه داده است كه پنجره ها ونورگيرهايي كافي در ديوار ايجادكند. طاق زني در اين شبستان، نسبت به شبستان قرينه آن درضلع شرقي، كاربرد بيشتري دارد. طاق ها در بالاي جرزها به دوقسمت تقسيم شده اند وروي سه جرز، دهانه هاي اضافي سراسري احداث گرديده است. بنابراين، تعداد طاق هاي سه بخشي سراسري بيشتر است وشمارآنها به 9 عدد مي رسد وهمچنين قسمت مركزي طاق ها تنوع بيشتر دارد ودر راس آنها نورگير هاي هشت ضلعي زيبايي تعبيه كرده اند كه بخشي از روشنايي شبستان داراي ازاره كاشي از دوره تيموري است.

شبستان شرقي مسجدكه درسال 777 ه.ق توسط شاه يحيي آل مظفر بنا گرديده، به عرض 10/8 وطول 38 متر، در انتهاي جنوبي داراي محرابي كاشيكاري ودر انتهاي شمالي، داراي دهليزي چهارگوش است. دهليز اين شبستان به خاطر وجود سر در از دوره قبل، درمحور شبستان نيست وبراي حل اين اختلاف، ابتكاري در درگاه آن از درون شبستان صورت داده اند. سقف دهليز، گنبدي شكل است وبا رنگ برآن، اشكال هندسي نقاشي ودرپاطاه گنبد، كتيبه اي مورخ 777ه.ق گچبري كرده اند. متن كتيبه، قصيده اي از سيد حسن متكلم نيشابوري با اين مطلع است: " سلام كالطاف آله المسجد". برچهار گوشي به اندازه 25×25سانتي متر در زير مقرنس دست راست، عبارت " عمل صنع الله معمار يزدي 947" را گچبري كرده اند كه مربوط به اقدامات دوره شاه تهماسب صفوي است. پوشش شبستان شرقي نيز با طاق وتويزه صورت گرفته؛ با اين تفاوت كه تعداد وتنوع آنها در اينجا كمتر است. محراب اين شبستان با قاب هاي كاشي معرق وتزيين مقرنس گچي نماسازي شده است.

شبستان ديگر مسجد با وسعتي حدود 1000متر، درشمال غربي مسجد واقع گرديده واز آثار دوره قاجاريه (1240ه.ق) است. اين شبستان به ابعاد داخلي حدود 22×34 متر داراي 48ستون است وجهت آن اختلافي با جهت مسجد دارد كه ظاهراً به جهت انطباق با جهت قبله صحيح صورت گرفته است. همزمان با اين شبستان، رواق گنبددار سه ضلع صحن مسجد به عمق يك دهانه انجام گرفته است.

علاوه بر بناها وآثار ذكر شده، در اين مسجد، سنگ نوشته ها و فرامين تاريخي متعلق به قرن هشتم هجري به بعد متضمن وقف نامه ها، فرامين ديواني ومالياتي وسنگ قبرهايي موجود است. دركنار مسجد در قرن اخير، كتابخانه اي با كتابهاي چاپي ونسخ خطي نفيس توسط سيد علي محمد وزيري ساخته ووقف آستان قدس رضوي شده است.

نقشه ساختماني و ويژگي هاي معماري اين مسجد، بعد از ساخت آن درقرن هشتم هجري، به عنوان الگويي در ساخت مساجد منطقه وخارج از آن مورد استفاده قرار مي گرفته است. ازجمله اين ويژگي ها مي توان به كاربرد گسترده پوشش طاق وتويزه، ايجاد نورگيرها وغرفه هاي پيرامون گنبدخانه كه مشرف به فضاي گنبدخانه هستند وشبستان هاي طرفين گنبد خانه اشاره كرد.

اين بنا به شماره 206 به ثبت تاريخي رسيده است.

مسجد جامع گوهرشاد( مشهد):

اين بنا در مجموعه آرامگاهي  آستان قدس رضوي وجنوب حرم مطهر واقع گرديده وبه خاطر ويژگي هاي ساختماني ودارا بودن ابنيات غني كاشي وكتيبه، يكي از برجسته ترين بناهاي تاريخي ايران است. ساخت اين مسجد به همت گوهرشاد-همسرشاهرخ تيموري- واستادي قوام الدين شيرازي درسال 821ه.ق به اتمام رسيده است. در دوره هاي صفوي، قاجاريه ودر دوره اخير، تعميراتي در مسجد به عمل آمده وبا اين حال، اصالت هنري و تاريخي خود را حفظ كرده است. اين مسجد با توجه به نقشه ساختماني، در زمره مساجد چهار ايواني است؛ با اين تفاوت كه در نماي هيچ يك از ايوان ها، تالار مربع گنبدداري وجود ندارد وتنها با عقب كشيدن بخشي از ديواره هاي ايوان جنوبي، فضاي مربعي را به وجود آورده وگنبدي بر آن ساخته اند. همچنين موقعيت مسجد در ديگر بناهاي حرم مطهر سبب شده، كه بخش عمده ساختماني سمت جنوب بنا متمركز شود وجبهه شمالي از عمق كمتري برخوردار باشد.

مسجد گوهرشاد در حال حاضر، هفت در، در جهات مختلف از جمله از طرف حرم مطهر دارد. در ميان مسجد، صحن وسيعي به نماد تقريبي 50×55 متر واقع است كه با چهار ايوان درچهار جهت و رواقهاي دوطبقه محدود شده است. اين صحن كه در اصل از فرش بوده، در دوره اخير سنگفرش شده است. در وسط صحن،  از گذشته، بناي معروف به مسجد پيرزن( بيوه زن) واقع بوده كه در دوره اخير به حوض بزرگي تبديل يافته است. ازاره ديواره هاي صاف صحن به ارتفاع 20/1متر با سنگ هاي تيره رنگ پوشيده شده تهيه سطح رواقها با ايوانها با تزيينات بسيار غني وازرشمند به شيوه هاي مختلف تزيين شده است. در  اين تزيينات مي توان طرح هاي مختلف هندسي، اسليمي، گياهي، كتيبه هاي متنوع، اسپرهاي كاشيكاري، طاقنماها ونغول هاي تزييني را مشاهده كرد. در اينجا كاشي هاي معرق به طرق گوناگون به كار رفته است؛ درسطوح مستوي به صورت نوارهاي كتيبه اي واسپرهاي تزييني. در اسپرهاي تزييني، عناصر جداگانه توسط حاشيه هاي برجسته سفال پخته از يكديگر مجزا گشته وبه صورت اسپرهاي تزييني كوچكتر در داخل يك زمينه آجري درآمده كه درآن اشكال هندسي، چندسانتيمتر بالاتر از زمينه هاي كاشي معرق قرار گرفته است. بيشترين رنگ كاشي ها، عبارت است از آبي لاجوردي، فيروزه اي،سفيد، سبزشفاف، زرد، زعفراني، بور، سياه آبنوسي كه مايه هريك از اين رنگ ها به سايه هاي مختلفي تغيير مي يابد.

همچنان كه اشاره شد، مسجدداراي چهار ايوان به نام هاي مقصوره ( جنوبي)،دارالسياده (شمالي)، حاجي حسن(شرقي )و ايوان آب (غربي) است.از بين ايوانها، ايوان مقصوره، بزرگترين ومهمترين ايوان مسجد است.اين ايوان به دهانه 12، عمق 34و ارتفاع 26متر-تاتيزه طاق- به همراه ديوار پيشاني ومناره ها، 43 متر ارتفاع دارد. وبه شيوه هاي مختلفي پوشش يافته است: ابتدا يك باريكه طاق آهنگ به عمق سه متر ودر دنبال آن، باريكه طاق ديگري به عمق 5مترقرار دارد. بعد از اين قسمت، با عقب كشيدن ديواره هاي ايوان، فضاي مربع مستطيلي پديد آمده كه گنبدي به قطر 15متر برآن نهاده اند. بعد از اين قسمت، بقيه ايوان با نيم گنبدي پوشش يافته است. سطح زيرين اين نيم گنبد بامقرنس هاي زيبايي گچي تزيين شده است.

در انتهاي ايوان مقصوره، محراب بسيار بزرگي با ازاره سنگي وبدنه كاشي معرق تعبيه شده كه داراي اسپرهاي تزييني وپوشش نيم گنبد خياره اي و تزيينات متنوع كاشيكاري است. در جوار محراب، منبر نفيسي از دوره قاجار قرار دارد كه به نام منبر صاحب الزمان معروف است ودرسال 1242 ه.ق به دست استاد محمد خراساني ساخته شده ويكي از شاهكارهاي هنر منبت كاري روي چوب است.جبهه ايوان از سوي صحن با تزيينات ممتاز كاشي وكتيبه هاي نفيس و دو گلدسته شكيل تزيين ونماسازي شده است. كتيبه ثلث اصلي اين ايوان به خط بايسنقر ميرزا- فرزند شاهرخ تيموري وبزرگترين ثلث نويس دوره تيموري-مورخ 821ه.ق است. اين كتيبه در دوره صفوي توسط محمدرضا  امامي اصفهاني-خطاط معروف-مرمت وبازسازي شده است.براساس متن اين كتيبه، ساخت مسجد درسال 821ه.ق به همت گوهرشاد به اتمام رسيده است. درزير انتهاي كتيبه اصلي، در داخل اسپري، نام معماربنا " عمل عبد ضعيف فقيرمحتاج الي رحمه الله (…)قوام (بن) زين الدين شيرازي الطيان " آمده است.

گلدسته هاي ايوان كه نقش كنترل فشار طاق را برعهده دارند، در پايه توپر وبه ضخامت 6 متر هستند از ارتفاع كلي آنها به 43متر مي رسد. در پايين اين گلدسته ها، قصيده اي به خط نستعليق بر روي كاشي در 18بيت نوشته شده است.                             

همچنان كه اشاره شد، بر روي بخش مركزي ايوان مقصوره، گنبدي برپاداشتند. متاسفانه گنبد اصلي بنا در اثر بمباران ارتش روس به سال 1330ه.ق آسيب ديد. برهمين اساس، در سال 1339شمسي، گنبد اصلي برچيده شد وبه جاي آن گنبد كنوني از بتن مسلح توسط مهندس آخوندزاده با همان ابعاد در شيوه اصلي احداث گرديد گنبد اصلي بنا از نوع دو پوسته گسسته پيازي شكل با ساقه كوتاه به قطر دهانه 15 ، محيط 63 وضخامت ديوار 5/2متر بوده است. مقطع داخلي گنبد، بيضي باخيز تند، ومقطع خارجي، شبدري بوده است. استخوابندي داخلي گنبد، از خشخاش هاي  بزرگ بوده ومجموعه اي از تيرهاي با ضخامت حدود 30تا40 سانتي متر به صورت منظم در آن بكار گرفته بوده اند.

گنبد از داخل برگوشه سازي هاي استوار گشته كه از سطح زمين تا زير طاق يكپارچه به نظر مي رسد وبدين لحاظ، حالت كشيده تري به آن مي دهد. سطح گچين زير گنبد، با نقوش تزييني وكتيبه هايي نقاشي شده كه مربوط به بعداز بازسازي گنبد واحتمالاً تقليدي از طرح اوليه آن است.سطح خارجي گنبد باآجرهاي لعاب دار آبي وكاشي هاي قهوه اي وقرمز مزين گرديده وداراي تزيينات هندسي، گياهي، اسليمي و خطي است بخش محدب بدنه گنبد با كتيبه كوفي برگ دار تزيين شده است. ايوان شمالي كه كم عمق ترين ايوان مسجد است(به ابعاد18×12 متر )، باطاق آهنگ پوشيده شده وداراي تزيينات غني كاشي كاري وكتيبه هاي مختلف از دوره شاه عباس، شاه سلطان حسين و شاه سليمان صفوي وبه خط محمدرضا امامي است. اين ايوان به دارالسياده و رواقهاي اطراف حرم مطهر راه پيدا مي كند ايوان شرقي ( به ابعاد 11×17متر )وغربي ( به ابعاد 11×13 متر) نيز با طاق آهنگ پوشش يافته وداراي تزيينات غني كاشيكاري است. در اطراف ايوانها وصحن، شبستانهاي متعددي قرار دارد در سمت ايوان مقصوره، دو شبستان بزرگ قرار دارد كه باكمك پايه هاي قطور وطاقهاي ضربي آجري پوشش يافته است شبستانهاي ديگر نسبتاً كوچكند.

مسجد جامع نيشابور:

اين بنا درشهر نيشابور واقع گرديده وبراساس كتيبه تاريخي آن كه برروي يكي از جرزهاي جنوبي نصب شده، درسال 899 ه.ق توسط پهلوان علي بن بايزيد-معاصر سلطان حسين بايقرا – ساخته وبراساس كتيبه بالاي محراب، در دوره صفوي بازسازي شده است بازسازيهاي دوره صفوي به اندازه اي است كه مانع مي شود اطلاعات دقيقي از مسجد دوره تيموري بدست آيد بناي كنوني مسجد با نقشه دو ايواني داراي چهار شبستان درجهات مختلف وسه در اضلاع شمالي، شرقي وغربي است مساحت كل مسجد حدود 7083 و زير بناي آن حدود 4377مترمربع است.

ورودي اصلي مسجد ازجانب شمال وپشت ايوان شمالي است. اين ورودي از بيرون داراي سردري با تزيينات مقرنس كاري است كه ساختمان آن مربوط به تعميرات دوره هاي بعدي است. بردوطرف اين سردر، دوسنگ نبشته از شاه عباس اول مورخ 1021 ه.ق و متضمن فرآمين نصب شده است. بعد از اين ورودي، هشتي واقع شده كه در سمت چپ آن، قبر باني بنا درون زير زميني قرار دارد.

 صحن مسجد به ابعاد 45×59 متر در وسط داراي حوض آب درجانب شمال وجنوب ايوان ودرجهات ديگر، رواق وشبستان است دربناي حاضر هيچ اثري از ايوانهاي شرقي وغربي ديده نمي شود ايوان جنوبي به ارتفاع 5/19 متر، بزرگترين واصلي ترين بخش  مسجد است كه از آن به عنوان مقصوره وشبستان تابستاني استفاده ميشود. اين ايوان در بالا داراي دو گلدسته بوده كه ظاهراً در دوره اخير برچيده شده است در ديواره ايوان هم طراز با بام رواقهاي صحن، يك راه روي غلام گردش مانند تعبيه گشته وهم سطح با آن ، سه طاق نما در ديواره جنوبي ايوان ساخته شده است در وسط ديواره جنوبي ايوان، محراب مسجد در يك طاق نماي عميق با قوس مقرنس كاري شده قرار دارد. طاق نماي محراب فعلي، يك نيم هشت ضلعي با ازاره اي مركب از كاشي آبي وسفيد است كه احتمالاً مربوط به دوره صفوي است.

بر بالاي محراب،بر لوح سنگي ،قطعه شعري طولاني نوشته شده كه براساس محتواي آن،اين مسجد درسال 1126ه.ق توسط عباسقلي خان بيات –حاكم نيشابور –تعمير وباز سازي شده است .همچنين درهمين محل،قطعاتي از يك كتيبه قرآني به خط ثلث درشت محفوظ مانده كه احتمالا از دوره تيموري است .

نماي ايوان هاي از طرف صحن، با طاقنماها وتزيينات آجري ساده تزيين ونماسازي شده است...

مسجد جامع- ورامين:

نقل از: تاريخ صنايع ايران

يكي از بناهاي مشهور دوره مغول مسجد جامع ورامين است كه در زمان سلطنت ابوسعيد پسر الجايتو بنا شده.

دو تاريخ روي آن است يكي 722 هجري ( 1322 ميلادي ) كه از قرار معلوم تاريخ شروع ساختمان است وديگري 726 هجري (1326ميلادي) كه در انتهاي كتيبه فضاي زير گنبد درگوشه سمت راست بالاي محراب ديده مي شود اين مسجد بطرح چهار ايواني ساخته شده وزينت سردر جلوي آن كاشي وآجر قهوه اي كم رنگ است دور صحن را طاقنماهايي احاطه نموده وپشت آنها راه رويي است كه سقفهاي هلالي دارند اين سبك ساختمان برعكس ساختمانهاي عصر گذشته مي باشد نقش هاي گوناگوني كه روي طاق ها گچ بري شده چشم انداز قشنگي دارند.

از طرف قبله اين مسجد در بزرگي است كه سه طاق دارد وبه فضاي زير گنبد منتهي مي شود در اينجا نيز كاشي آبي خيلي قشنگي بكاررفته وچون روي زمينه آجر طبيعي ساخته شده رنگ آن خوب نمايانده شده است، گنبد آن كوتاه وپايه هاي آن ضخيم وقسمتي از آن را مقرنس كاري آجري گرفته است خصالص سه گانه فضاي زير گنبد يعني ديوارهاي كوتاه تبديل قسمت بالاي ديوارهاي محوطه مربع براي ساختن گنبد مدّور وخود گنبد واضح مي باشد. از اين حيث به نظر مي رسد كه سبك آن از ساختمانهاي عصر پيش مي باشد. در فضاي زير گنبد محرابي است كه گچ بري مفصلي دارد، اين محراب از زمان شاهرخ موقع تعمير مسجد ساخته شده ولي كاملاً تمام نشده است.

نقل از: سفرنامه خراسان تا بختياري

مسجد ورامين هم كه از بناهاي قديمي است داراي كاشي هاي ستاره اي بسيار ممتازي بوده كه اكنون اثري از آن برجاي نمانده است زيرا كه متدرجاً آنها را از جاي كنده وبه خارجيان فروخته اند، اكنون پاره اي از اين كاشي ها درموزه هنرهاي زيبايي شهر وين وموزه فردريك در برلين است. اين كاشي ها از لعاب مينايي فلزي كه ايرانيان معمولاً آنها را كاشي آب طلا مي گويند پوشيده شده اند ونقشه هاي سفيد رنگ در روي زمينه تيره اي ترسيم شده است.

در مسجد ورامين محرابي بود كه شش الي هفت متر ارتفاع داشت وداراي كاشي هاي فلزي بي نظيري بود، درسالهاي آخر قرن نوزدهم كه انقلابي براي گرفتن مشروطيت در ايران بوجود آمد بالطبع در همه جا بي نظمي وهرج ومرجي پديدار گرديد واشخاص سود پرستي مخفيانه به اين محراب دست برد زدند ومقداري از كاشي هاي  آن را بردند وبه فروش رساندند. يكي از وزراي مقرب مظفرالدين شاه مقدار زيادي از اين كاشي ها را بدست آورد ودر صندوقهائي گذارد وآنها را جزو صندوقهاي ارباب خود محرمانه به پاريس آورد ودر دكاني در خيابان چهارم سپتامبر در معرض فروش گذارد.

توضيح:به احتمال قوي مقصود نويسنده از مسجد ورامين بقعه امامزاده يحيي ورامين مي باشد زيرا اين كاشيهاي واين محراب متعلق به اين امام زاده بوده است.

تزيينات آجري دو طرف ايوان اصلي (روي مجرديها) يك نوع گره سازي با آجرمي باشد. در قسمت غرب، اين تزيين ناتمام است، گره سازي اين قسمت يك نوع گره پنچ كند است كه داخل شمشهاي ايجاد شده كلمه الله نوشته شده است واطراف اين كلمه وداخل قسمتهاي ديگر گره با گچ تزيين شده است. ولي در قسمت غرب ايوان اين تزيين گچي بر روي گره سازي آجري ديده نمي شود كه شايد دليل ناتمام بودن كار تزيين مسجد باشد.

در ديوارهاي دو طرف (شرق وغرب) مقصوره شبستان زير گنبد اصلي چهار ورودي است كه يك كتيبه كوفي آجري در متن كاشي لاجوردي در اطراف آنها قرار دارد وفقط در مورد ورودي قسمت جنوب غربي اين تزيين به صورت گچ بري است، يعني خود كتيبه گچي وتزيينات متن آن نيز به صورت گچ بري مي باشد.

الف)موقعيت جغرافياي: خارج ورامين حدود 42 كيلومتري جنوب تهران:

مسجد جامع ورامين از نمونه هاي كامل مساجد چهار ايواني وتنها مسجد چهار ايواني كامل از زمان مغول است

مسجد چهار ايواني يا مسجد با پلان استاندار مسجدي است كه در شكل كامل خود داراي خصوصيات زير است:

در اول محور طولي بنا سردر ايوان قرار دارد كه جلوي آن صحن باز واقع است ودو ايوان در محور طولي ودو ايوان درمحور عرضي قرار دارد وطاق نماهاي اطراف صحن به اين ايوانها ختم مي شود كه در پشت طاق نماها شبستانها قرار گرفته اند. ايوان اصلي روي محور طولي مسجد وروبروي ايوان ورودي كه سوي ديگر صحن است قرار دارد ودر پشت ايوان اصلي گنبدخانه قرار گرفته است ودر ديوار انتهايي محور طولي مسجد محراب مسجد قرار گرفته است ساختن اين نوع مسجد از زمان سلجوق متداول مي شود. قسمت غربي مسجد در طول قرون گذشته به كلي از بين رفته است ولي وضع قسمتهاي باقيمانده خوب است اهميت بنا از اين جهت است كه نمونه اي از مساجد چهار ايواني است كه از ابتدا چهار ايواني طرح ريزي وساخته شده است.

از خصوصيات حائز اهميت در اين مسجد كوچكي صحن آن است كه صحن مسجد نسبت به اندازه ساختمان از وسعت كمي برخوردار است كه اين از خصوصيات دوره مغول است ديگر اينكه گنبد مسجد از ساير قسمتهاي بنا مرتفع تر است وسردر ورودي وسردر شبستان گنبد هردو كوتاهتر ساخته شده اند تا تمام گنبد به خوبي نمايان باشد.

تزيينات مسجد جامع ورامين از نظر ارتباط با مصالح مورد استعمال در خور توجه وحائز اهميت است انواع طرحهاي آجر چيني كه از تركيب آجرهاي معمولي وتراش وقالبي مخصوص انجام يافته ديده مي شود وبين بندهاي عمودي آجرها طرحهاي گوناگون هندسي ونقوش گل روي گچ مشاهده مي گردد در آجر چيني ايوان جلوي گنبدخانه ازته آجرهاي مربع فرو رفته لعابي به رنگ آبي استفاده شده واز آنها عبارت واسمامي مقدس درآورده شده است ودرديوارهاي كنار همين ايوان نفولهائي دارد كه در آنها آجرهاي برجسته وفرو رفته بطوريكه درميان قرار گرفته اند. بطوركلي طرحهاي آجري به ضحامت يك آجر در پوشش ضخيم گچي روي ساختمان ساخته شده است ولي دريك ناحيه طرح آجري بر روي پوشش گچي كه بر آجر صاف شبكه دار  ماليده شده قرار گرفته واين شبكه به نوبه خود در پوشش گچي روي ساختمان فشار داده شده است طاق ايوان وطاق هاي سه گوش گنبدخانه با مقرنس كاري آجري پرشده است. تزيينات كاشيكاري اين مسجد تركيبي از قطعات لعابي آبي روشن وسير وسفال بدون لعاب است نفولهاي سرطاقها با طرحهاي هندسي كاشيكاري تزيين شده است بعلاوه سردر مدخل اصلي يك كتيبه كاشيكاري دارد كه زمينه آن به آبي سيروحروف از باريكه هاي تراش سفال بدون لعاب ونقش طوماري بالاي آن از سفال آبي روشن است.

مقرنسهاي طاق سردر ورودي نيز كاشيكاري شده است كه بوسيله تيرهائي كه از طاق آجري نيم دايره بيرون آمده است نگاهداري شده است در داخل گنبد خانه نيز نفولهائي است كه با كاشي روشن سير كاشيكاري شده است به اين ترتيب كه آجرهاي ششگونه آبي روشن به وسيله مثلثهاي كوچك آبي سير احاطه شده وبه اين ترتيب ستاره هاي ششگوشي راتشكيل داده است روي قطعات آبي روشن فرورفتگيهاي باريكي كنده شده است كه اين خطوط طرحهاي شش گوش فرعي را بوجود مياورند كاشيكاري مسجد جامع از نظر فني به خوبي استاد كاري مقبره اولجايتو نيست وتركيب رنگها ورنگ آميزي سلطانيه نيز در ورامين ديده ميشود. تزيينات گچبري مسجد جامع ورامين شامل كتيبه هاي گچي حاوي آيات قرآن وادعيه شيعه وهمچنين يك محراب گچبري شده است كه داراي طرحهاي پر كار وزيبائي ميباشد كه از تلفيق طرحهائي به شكل استخوان ماهي ولوزي تشكيل يافته است. محراب گچبري وبعضي ديگر از قسمتهاي تزئيني گنبدخانه در زمان شاهرخ يعني بعد از ساختمان اصلي مسجد هنگاميكه لوحه هاي زمان شاهرخ بر ديوار ديوان قرار داده شده است انجام گرفته است زيرا در زير محراب گچكاري مسجد طرح آجر چيني متصل وجود دارد.

ب)بناي مسجد:

اين مسجد در سالهاي اوليه سلطنت ابوسعيد ساخته شده است ودرباره اين مسجد در تاريخ ذكر شده است: يك تاريخ دركتيبه ايوان جلوي گنبد خانه كه رقم 22 از آن باقي مانده ورقم 7تاريخ اصلي كه 722 بوده از بين رفته است ودر كتيبه زيرگنبد اصلي تاريخ 726 به رقم نوشته شده است. كتيبه هاي شاهرخ كه روي ديوان ايوان جلوي گنبدخانه قرار دارد ارقامش روشن نيست ورقم احتمالي آن بصورتهاي زير خوانده شده است. 815 كه قبل از سلطنت شاهرخ است وبنابراين صحيح نيست ودو تاريخ821و 845.

كتيبه هاي مسجد جامع ورامين:

كتيبه كاشيكاري بالاي سردر ورودي مسجد بخط ثلث برنگ سفيد برجسته است عين عبارت آن اين است:

(ذكر القديم اولي بالتقديم ولي هذه العماره والجامع وساير المنازل الاعلي مولي السلطان المعظم والخاقان الاعظم مالك رقاب الامم وسلطان السلاطين العرب والعجم ابوسعيد بهادرخان خلدالله سلطان العبد الضعيف محمدبن محمدبن منصور القوهدي تقبل الله المرضاته يسعي ولده الخلف الصالح الحسن بن محمد سلمه الله وسعيد في شهور  سنه 722)

كتيبه هاي مسجد:

كتيبه كاشيكاري در بالاي سردر ورودي مسجد؛  كتيبه ايوان جلوي گنبد خانه كه در آن صورت مفصلي از القاب وعناوين ابوسعيد كه شامل القاب مغول است داده شده است.

كتيبه زير گنبد اصلي كه شامل آيات قرآني وادعيه شيعه است.

كتيبه هاي زمان شاهرخ در ايوان اصلي مسجدكتيبه هاي گچي راهروهاي مسجد كه در روي يكي از آنها عبارت ( عمل علي قزويني…….) ديده مي شود.

نقل از: سفرنامه ديولافوا؛

اين بنا درقديم بسيار عالي وباشكوه بوده ولي اكنون ويرانه اي بيش نيست ومومنين هم از ترس فرودآمدن طاق براي عبادت به آنجا نميروند وبنابراين سياحت آن مانعي ندارد وهر كس ميتواند آزادانه وبدون اشكال به تماشاي اين خرابه بپردازد زمينهاي اطراف آن خارستاني شده كه عبور از آنها خالي از اشكال نيست. سردر آن از موزائيك هاي كاشي وتزئين يافته وبسي جالب توجه است يك قسمت از بدنه خراب آن شباهت كامل مسجد شاه قزوين دارد وداراي محراب وگچبريهاي بسيار ممتازي است ومعلوم است كه با دست استاد هنرمندي ساخته وپرداخته شده است. بقدري شاخ وبرگ وگلهاي آن با ظرافت ساخته شده كه انسان ازتماشاي آن سير نمي شود در اينجا هم مانند مسجد قزوين پيچ وخمهاي مسقفي است كه بايد از آنها عبور كرد وداخل محوطه گنبددار گرديد. روي آجرهاي ساختماني ساروج سفيد كشيده وفواصل قائمي بعرض 4 سانتي متر درميان ديوار قرار گرفته كه درآنها نقش ونگاري به سبك ساختمانهاي عرب با نوك ماله كنده كاري شده است شاخ وبرگ وگلها فوق العاده ظريف وجالب توجه است ورويهم رفته تمام بنا با دقت وسليقه بسيار عالي طراحي شده وفوق العاده با شكوه وشايسته احترام است. از روي مصالح خراب شده بالارفتيم وبه نقبي برخورديم كه در اطراف گنبد دور ميزند.

ورامين-جغرافياي مفصل ايران :

در داخل مسجد جامع ورامين كاشي هائي بكاررفته كه داراي جلاي فلزي است وقسمتي از آنها راسابقاً كنده وبرده اند. بناي مسجد متعلق به سه دوره مختلف است بناي اصلي از دوره سلجوقيان وقرن ششم هجري ولي قسمتي كه داراي گنبد مخروطي است مربوط به دوره غزنويان ميباشد وقسمتهائي كه اين دوبنا را بهم مربوط نموده جديدتر است وبراي ساختن آنها مجبور شده اند كه قسمتي از كاشيهاي قديمي را خراب كرده و دو بنا را بهم وصل كنند.

نقل از: كتاب مرآت البلدان؛

از اين بنا فقط آثار مختصري باقي است، فاصله مسجد تا نارين قلعه شهر ورامين تقريباً هزارو پانصد قدم ميباشد مدخل مسجدكه با وجود خرابي از ابنيه عاليه محسوب ميشود روبه شمال است بالاي د رمسجد در لوح بزرگي كه دو ذرع نيم طول ويك ذرع وچارك عرض آن ميباشد واز كاشي آبي رنگ است تاريخ بناي مسجد كه درزمان سلطان ابوسعيد خان مغول ودرهفتصد وبيست ودو هجري است واسم باني آن محمدبن منصورالقوهدي بوده بخط ثلث برنگ سفيد برجسته ثبت است وعين عبارت آن اينست ( ذكر القديم اولي بالتقديم ولي هذه العماره الجامع وساير المنازل  الاعلي مولي السلطان المعظم والخاقان الاعظم مالك رقاب الامم وسلطان السلاطين العرب والعجم ابوسعيد بهادرخان خلدالله سلطان العبد الضعيف محمدبن محمد سلمه الله وسعيد في شهور سنه 722) عرض در مدخل مسجد جامع چهار ذرع ونيم وسه طرف صحن برپا وطرف غرب بكلي منهدم وجزء صحراست مجتمل كه  اين سمت خرابه عمارتي نداشته ومجرد ديوار بوده يا آنكه مدرسه وضويه كه مورخين سلف نوشته اند والان اثري از آن نيست وعلامتي يافت نمي شود كه بدان توان دانست كه اين مدرسه موجود ودر كدام نقشه بوده وصل به اين مسجد ودر اين سمت واقع بوده بدون اينكه ديواري هم حايل مابين مدرسه ومسجد باشد. طول صحن مسجد بيست ويك ذرع ومركب از پنج طاق وچهار جرز و هر طاقي سه ذرع ودهنه ايوان مقصوره است در دو طرف درب مقصوره در ايوان دو لوح از گچ ساخته شده اند سمت پايين اسم شاهرخ بن امير تيمور است كه درزمان او مسجد تعمير شده و در طرف يسار اسم يوسفخان تعميركننده ميباشد وتاريخ شهر محرم سنه هشتصد خوانده ميشود چون ميرزا شاهرخ در سنه 808 سلطنت يافت معين است كه بعد از هشتصد عدد ديگر چون با گچ ساخته بودند محوشده است. گنبد مرتفعي دارد وصحن مقصوره كه بخط ثلث واز گچ است سوره مباركه يسبح الله تا آيه شريفه ولاتحمنونه ابدا بما قدمت ايديهم والله عليهم بالضالمين وكتيبه  ايوان مقصوره آيه كريمه يا ايهاالذين امنو اذانودي للصوه من يوم الجمعه الي لعلكم تفلحون مي باشد.

از قصرشيرين به طوس:

بعد از خرابي ري وورامين كه تا تهران 60كيلومترفاصله دارد شهر معتبر اين بلوك گرديد ري در دوره مغول ويران شد ودر دوره صفويه نيز باخاك يكسان شد وبعد به شكارگاه خاص سلاطين قاجار  اختصاص يافت. ورامين در زمان آل بويه قصبه بزرگي شبيه بشهر بوده وناحيه فلاحتي بشمار ميامده در زمان مغول مركز تومان ري يعني كرسي تشكيلات اداري ومالي ايالت ري بود ودر عهد تيموريان بانحطاط افتاد.

در 1405 كلاويخــومي نويسد ورامين شهر بزرگي است كه قسمت اعظمش خالي از سكنه شده است در اين زمان ورامين مجدداً يكي از مراكز مهم زراعتي  گرديده است. اكثر ابنيه آن متعلق به دوره مغول است.

مسجد جمعه مهمترين ومشهورترين بناي ورامين است در ايام سلطنت اولجايتو خدابنده شروع شد و درعهد فرزند وجانشين او ابوسعيد بپايان رسيد قسمتي از آن در 722 وقسمتي در 726 هجري خاتمه يافت و درسنه 815 هجري در زمان شاهرخ اين مسجد مرمت شده است.

كلاويخـــو:

اين شهرستان پهناورست اما بيشترخانه هاي آن خالي از سكنه وغير مسكون است وبرگرداگرد آن هيچ ديواري نبود اين شهر درمحوطه اي واقع است. اينجا قصر خان بزرگ تاتار يعني داماد تيمور بود.

عنوان:

«تحليل بر 20 گزيده از مجموعه چگونه خوشبخت شويم»

زيرنظر استاد ارجمند:

تهيه و تنظيم:

نكته 160 ص 59

خوشبخت كسي است كه هم در بهداشت جسم خود و تغذيه سالم بادقت بكوشد و هم در بهداشت روح خود و تغذيه معنوي صحيح كه با تذكر و موعظه و مطالعه زندگي ميسر است تلاش و كوشش نمايد:

انسان موجودي است داراي دو بعد كه يك بعد آن نيازهاي جسمي و بعد ديگر آن نيازهاي روحي او مي‌باشد. براي رسيدن به تعالي نيازمند ارتقاي نيازهاي روحي و مصنوعي مي‌باشيم، اما در جامعه‌اي كه مردم منتظران واقعي حضرت وليعصر مي‌باشند نيازمند انسانهايي هستيم كه نه تنها به لحاظ حضوري و روحي در مراتب بالائي هستند بلكه از لحاظ جسمي توانائي مبارزه با دشمنان و مشكلات را داشته باشند.

در همين راستا مطالعه زندگي يشياوندكه و موعظه پيشنهاد شد كه يكي از بهترين رمز و رسيدن به سعادت واقعي مي‌باشد.

گزيده 207 ص 70

سعادتمندان ميانه‌رو هستند، حتي هنگامي كه نماز مي خوانند صدايشان را نه بسيار بلند مي‌كنند و نه بسيار اهسته بلكه راهي بين اين دو كه حد وسط است اختيار مي‌كنند.

«خَير الامور اوسطها»

افراط و تفريط يكي از مشكلات بزرگ انسان‌هائي است كه دچار شخصيت هاي دگرگون و ارزشهاي دوگانه مي‌باشند اين انسانها هيچگاه نمي‌توانند يك زندگي همه‌ج انبه و موفق داشته باشند.

انسان يك موجود چندبعدي و همه جانبه است كه توقع بيش از حد به يكي از نيازها باعث كمبود در ديگر نيازها و بوجود آمدن نوعي تعارض در شخصيت فرد مي‌شود، پس براي رسيدن به سعادت راهي بايد در جهت ارضاي همه جانبه نيازها كه به همان عضو ميانه‌روي يا همان انتخاب حدوسط است مي‌باشد.

گزيده 60 ص 33

سعادتمند كسي است كه باعث نيكوكاري شود وب راي او از آن نيكويي بيهوده كامل خواهد بود و بدبخت كسي است كه به وسيله كار زشتش گردد و از آن زشتش سهمي به سزا خواهد يافت و خداوند بر همه اعمال ما مراقب است.

در علم جديد روانشناسي به ضابطه‌اي دست يافته‌‌اند كه آن را به عنوان قانون «كار ما» نامگذاري نموده اند طبق قانون كار ما:

«هر پديده‌اي ، پديده‌اي مشابه خود را به دنبال خواهد داشت از نوع و جنس همان پديده‌ي اول»

مشاهده مي‌شود كه پيشرفت علم هميشه در مسير تاييد و تثبيت آيات قرآني در سخنان ائمه مع صومين بوده است كه اين نيز گوشه‌ي ديگري از آن مي‌باشد و در حقيقت آورده شده كه براي دريافت نيكي بايد كارهاي نيكو انجام داد و نتيجه كارهاي زشت بازگشت كارها به سوي خودمان مي‌باشد.

بديهي است كه چنانچه در جامعه‌اي ملت براي كارهاي نيك تلاش كنند يقيناً آن جامعه به سعادت واقعي خواهد رسيد.

گزيده 45 ص 28

مهرباني و خوشرويي همانا خوشبختي و مايه سعادت است و تندخويي و سخت‌دلي مايه بدبختي و شقاوت مي‌باشد، با ديگران خوش اخلاق باشيد و به آن احترام گذاريد و با مشورت ديگران را بزرگ بشماريد تا به سعادت و خوشبختي برسيد.

در آيات و روايات مختلف مومنان به مهرباني و خوشرويي دعوت شده‌اند همان طور كه آمده است:

«نيمي از دين اخلاق نيكوست»

يقين است كه چنانچه در جامعه‌اي انسان ها با مهرباني و خوشرويي با هم برخورد داشته باشند و از تندخوئي و سخت دلي پرهيز كنند و به يكديگر احترام بگذارند به جامعه‌اي متمدن و با فرهنگ عالي خواهيم رسيد كه هيچ عاملي نمي‌تواند خوشبختي و يا سعادت جامعه را خدشه‌دار بنمايد.

آمده است با ديگران احترام بگذاريد و با آنها مشورت كنيد كه اين باعث بوجود آمدن يك نوع اتحاد در بين مردم جامعه و همچنين عملكردهاي عاقلانه و باتدبيرند از آنها خواهد شد و اين پايه و اساس جامعه‌اي سعادتمند خواهد بود.

گزيده 40 ص 27

به دنبال صبر و پرهيزگاري امدادهاي الهي مي‌رسد و آنكه به دنبال سعادت است بايستي تلاش و كوشش در راه هدف مقدس خويش نمايد.

تفكر و تعمق در زندگي انسانهاي موفق نشان داده است كه اين افراد هميشه اهدافي بزرگ داشته‌اند كه رسيدن به هدف را نوعي رسالت الهي در خود احساس مي‌كردند كه در جهت كمك به مردم يا نزديك شدن به ذات مقدس الهي مي‌باشد و همين باعث وجود نوعي تقدس در اهداف آنها مي‌شده است.

انسان با داشتن هدفي بزرگ و مقدس تلاش مضاعف در راه رسيدن به هدف خود دارد و براي پيروزي بايد با مشكلات زيادي مبارزه كند همان طور كه گفته‌اند: شكست مقدمه پيروزي مي‌باشد.

در اينجا ابتدا توصيه به صبر شده كه اين امر به وضوح لازمه مقابله با مشكلات و شكستهاي احتمالي مي‌باشد و بعد مژده امدادهاي الهي آمده كه اين تفكر باعث ايجاد نوعي توكل و اعتماد به نفس مي‌شود و در حقيقت اين همان مطلوب‌ترين مسيريست كه مي‌شود در راه رسيدن به سعادت پيمود.

گزيده 23 ص 22

انفاق به نيازمندان واقعي با توجه به موازين صحيح اقتصادي يكي از اركان خوشبختي جامعه است و در اين جامعه مي‌توان به خوشبختي واقعي رسيد.

همان طور كه مسلم است به تاكيد دستورات اسلام و موازين و مقررات كه در قرآن دستور داده شده است تنها ترين و بهترين راه رسيدن به موفقيت و خوشبختي جامعه است در اينجا توصيه به انفاق باتوجه به موازين صحيح اقتصادي آمده است كه چنانچه اين امر انجام پذيرد اختلاف طبقاتي در جامعه كم شده و طبعاً بسياري از مشكلات مانند دزدي، تجاوز به حقوق ديگران، حسادت‌ها،.. گرفته مي‌شود.

در حديثي نقل شده است كه از دري كه فقر مي‌آيد از در ديگري ايمان مي‌رود بنابراين براي داشتن جامعه‌اي در پرتوي ايمان كه لزوم داشتن جامعه‌اي خوشبخت است نيازمند از بين بردن فقر هستيم كه در اينجا به بهترين شكل، بهترين راه حل براي مبارزه با اين مسئله پيشنهاد شده است.

گزيده 30 ص 25

فكر و عمل خوش است كه آدم را خوشبخت مي‌كند به خصوص آنكه بداند آنچه كشت كند همان را درو نمايد «آيه 30 سوره آل عمران»

اي برادر تو همه انديشه‌اي                    ورنه باقي استخوان و ريشه‌اي

امروزه در علم جديد كنوني به روشني مشخص گرديد كه هر مشكلي كه در دنياي مادي تصويري در خود اختصاص داده شكلي از منور انرژي بوده كه قابل تبديل به انرژي مي‌باشد و همچنين در قانون بزرگ به اثبات رسيده انيشتن:

E=mc²

ثابت شده كه تحت شرايط خاص انرژي نيز قابل تبديل به ماده‌ مي‌باشد «سرعت صفر» پس مي‌توانيم انسان را به عنوان يك منبع انرژي كه در مباحث پيچيده‌تر اين انرژي به چهار نوع الفا، بتا، گاما، لاندا تقسيم بندي خواهد شد و در نظر بگيريم و در حقيقت فكر انسان نوعي از انرژي است كه طبق قانون انرژي قابليت جذب انرژي هم نوع خود با درجه بالاتر از خود را داراست.

بديهي است كه آوردن كلمه «عمل» در پس از كلمه «فكر» نشانگر اهميت فكر و نوعي پايه و اساس گذاري نحوه تفكر در هر عمل را يادآورد شده است، بنابراين فكر و عمل خوش نشات گرفته از همان فكر خوش و در يك نوع رابطه طولي و فرد در عرض يكديگر مي‌باشد.

انسان با تفكر خوش در حقيقت به بروز و توليد نوعي از انرژي پرداخته كه طبق مباحث گفته شده اين انرژي در تماس سطح كائنات جستجو كرده و به جذب خوشبختي و توانمندي موثر واقع خواهد شد.

در روانشناسي يكي از اصول مردم به عنوان «اصل كارما» تثبيت شده است كه طب تعريف اين اصل: هر نوع تفكر يا فعاليتي بازگشتن دارد از همان نوع و جنس كه به نظر مي‌رسد اين اصل برگرفته شده از همين آيه مي‌باشد و خداوند در اين آيه از قرآن كريم با تعبيري لطيف تر و ملموس‌تر آورده است كه آنچه كشت كند همان را درو نمايد.

در مجموع بايد گفت كه مثبت نگري و زيباانديشي كه در اينجا با تعبير فكر و عمل خوش آمده است در تمامي اديان الهي و تئوري هاي بشري تاكيد داشته كه به نظر مي‌رسد يكي از شروط لازم و اساسي براي دستيابي به خوشبختي دنيوي و اخروي مي‌باشد.

گزيده 35 ص 26

به عهد و پيمان خويش پاينده باشيد تا سعادتمند و خوشبخت شويد اگرچه با كافران و دشمنان خود پيمان بستيد «آيه 75 تا 81 سوره ال عمران»

به طور كلي الزام بوجود آمدن هر نظم و انضباطي در هر تشكل و جامعه‌اي پاينده و متعهد بودن افراد آن تشكل يا جامعه به يك سري قوانين و انجام تعهدات پيمانهاي منعقد شده بين فرد با فرد يا فرد با جامعه مي‌باشد ، خوشبختي يك جامعه در گروي حضور نظم و نبود حرج و مرج و در راستاي يكپارچگي و اتحاد به وقوع خواهد پيوست.

القاي اعتماد به نفس كه در علم روانشناسي به عنوان عامل اصلي تمامي مشكلات روانشناسي شناخته شده در مضمون اين آيه نهفته شده است چرا كه با به انجام تعهدات يكي از بزرگترين عوامل تاثيرگذار در اعتماد به نفس مي‌باشد كه البته لازم به ذكر مي‌دانم كه قبل از اين عهد و پيمان را به سه بخش عمده تقسيم بندي كنم:

الف) تعهد با خدا

ب) تعهد با خويش

ج) تعهد با مخاطب «شخص يا جامعه»

الف) تعهد با خدا

هر انساني در برابر وجود لايتناهي آفريدگار هستي و در برابر تعهدات و هر آنچه كه خداوند در اختيار او قرار داده است وظيفه‌اي بر دوش دارد كه از مهمترين آنها تقوا پيشگي و طاعت و بندگي خداوند مي‌باشد كه به طور قطع خوشبختي جز در بندگي حضرت حق حاصل نخواهد شد.

ب) تعهد با خويش

انسان در پيمودن مسير كمال كه ملزم است كه از جانب خدا و ائمه معصومين به عهده او نهاده شده است وفاي به عهد در اين سنجش مربوط به انجام يك سري از واجبات الهي و دوري از حرامات در جهت پيمودن قله‌هاي كمال و رسيدن به تعالي مي باشد.

ج) تعهد با مخاطب «شخص يا جامعه»

اين نوع تعهد شامل قراردادهايي با توافقي طرفين يا تعهدهايي جهت انجام در يك جامعه نبايد توافق اكثر آراي مردم و شكل پذيرفته است بنابراين شخص با پذيرفتن و انجام به عهد خويش باعث ايجاد اطمينان و آرامش در مجموعه خواهد شد كه طبعاً اين برخورد باعث افزايش اعتبار و افزايش ارتباطات مردمي نوعي عملكردهاي دوست خواهانه و همكاريهاي بيشتر در تمامي امور خواهد شد و اين بنيان‌گذاري براي زندگي در سايه سعادت مي‌باشد.

از آنجا كه هر انساني نشانگر نوعي شخصيت و مكتب خود مي‌باشد در ادامه آيه تذكري هوشمندانه به چشم مي‌خورد كه تكيه بر وقاي به عهد با كافران و حتي دشمنان خود را دارد، مسلماً در ادامه اين نوع برخورد باعث ساختن باورهاي درستي از اسلام و مسلمانان در ديگر فرقه‌ها و گروهها خواهيم شد كه خود بهترين تبليغ براي شريعتمان مي باشد.

گزيده 97 «آيه 108 سوره انعام»

خوشبخت هيچگاه دهان به دشنام دادن به ديگران حتي به دشمنان خدا باز نمي‌كند زيرا ممكن است كه ديگران دهان به دشنام بازنمايند و اين چنين تيره بختي گشوده خواهد شد.

براي رسيدن به يك نوع خوشبختي منسجم در يك جامعه نيازمند وجود امنيت و آرامش در تك تك افراد خواهيم بود براي اين منظور بر همه مرد و زن مسلمان اين وظيفه نهاده مي‌شود تا با ايجاد تفاهم و دوستي به تعالي بزرگ انبيا و پيغمبران الهي پرداخته و مسيرهاي زيباي اسلام را در جهت رسيدن به كمال واقعي دنيوي و اخروي بر تمامي دنيا آشكارا سازد.

روايت شده است كه در زمان پيغمبر ايشان نيزبر مسلمان مي‌فرمودند كه «عباده بر بتهاي جاهلان فراموش كنيد تا آنها بر خداي شما نسبت ناسزا ندهند.»

بديهي است كه اين نگرش روشنكفرانه و متمدن است كه مي تواند قلب و جان مخاطب را مجذوب خويش كرده و در بوجود آوردن فضامين صميمانه و همچنين پرورش اسلام و طبعاً سعادت و خوشبختي دنيوي و اخروي كه پيامد اسلام و مسلماني است موفق باشيد.

نشان داده شده است كه در به كارگيري نوعي كلمان و دشنام دادن ها باعث وجود تفكري انتزاعي در مخاطب گشته كه در اين حالت حتي تك تك اعضا و جوارح داخلي «غددها و ترشحات و سلولهاو…» در جهت مخالفت با توهيت يا اطلاحاً عامل برانگيخته فعلا خواهد شد. واضح است كه در بروز چنين شرايطي توقعي جز درگيري پرخاشگري عدم امنيت بر فهش و توهين در مقدسات … نمي‌توان راست و سعادت و خوشبختي در اين صورت امري غيرممكن به نظر مي‌رسد.

گزيده 149 ص 56 آيه 94 سوره يونس

سعادتمند كسي است كه هرگاه شك و ترديدي داشت از آنها كه دانا و دانشمندند بپرسد تا به حق و حقيقت دست يابد.

انسان سعادتمند هميشه در راستاي توكل الهي داراي اعتماد به نفس بالا بودهو از آنجا كه «ان الا يدافع ان الذين امنو» هميشه داراي عزت نفس و استواري در نگاه خود خواهد بود.

يكي از اصول مهم سه گانه اعتماد به نفس قاطع بودن و جدا شدن از شك و ترديد مي‌باشد  كه مسلماً مفهوم ابتدائي در اين آيه نظر به ايجاد اقتدار و اعتماد در وجود مومنان و مسلمانان داشته است.

در بخش ديگري از آيه آمده است كه از آنها كه دانا و دانشمندند بپرسيد اولاً اشاره به تلاش كوشش براي رسيدن به معنا و مفهوم را دارد و در كنار اين به بهره ور ياز منابع جامع و كامل دانا و دانشمند متذكر شد و ثانياً بر انسانهاي دانا و هوشمند پاسخ رهبر و راهنمايي ديگران را يادآور شده است .

در بخش آخر آيه آمده است تا به حق و حقيقت برسند از معني آيه برمي‌آيد كه براي رسيدن به خوشبختي دستيابي به حقيقت و تلاش در اين امر ضروري مي‌باشد بنابراين از نگاهي ديگر مي‌توانيم بگوئيم انسان براي رسيدن به خوشبختي بايد در راه رسيدن به حق و حقيقت تلاش كند و در غيراين صورت سعادت امري دست نيافتني مي‌باشد.

گزيده 91 ص 41

نيكبختان اهل مسير و مسافرت در زمين هستند و به آثار گذشتگان و عاقبت پيشينيان به ديده عبرت و پندي نگرند.

يكي از تعارضات روحي و رواني انسان كه در زمان ماسيشن و در زندگي كار خانه‌اي نسل امروز بيشتر قابل لمس مي‌باشد دچار يكنواختگي شدن و به دنبال آن برانگيزه شدن. كپل شدن و….. خواهد بود به طوري كه يكي از بهترين فنون براي مقابله با آن تغيير محيط براي مدت كوتاه و به جهت ايجاد تنوع است مسافرت علاوه بر اين باعث ايجاد يك گسترده‌نگري يا وسعت ديد خواهد شد و فرد خود را محدود و محصور به محيط كوچك اطراف خود نمي‌بيند و بار فتن به نقاط ديگر با گويش‌هاي متنوع طبيعت‌ها، اديان، فرقه‌ها، افكار، سنت‌ها، سياستها و اقتصادهاي مختلف آشنا خواهد شد، در هر مسافرتي انسان با پذيرفتن محدوديتها و همچنين با مقابله با تعلقات كاذب «مثلاً كسي كه در محل سكونت خود علاقه عجيبي به گچبري يا نوع جوبكاري مبلمان خويش را دارد» به نوعي تذيب نفس را به ارمغان مي‌آورد و با تعمق بيشتر آمادگي انسان را براي سفر تنهايي كه همان مرگ مي‌باشد بيشتر نموده و باعث بروز يك نوع تصحيح راه در ادامه مسير زندگي مي‌شود.

همان طور كه مي‌دانيم يكي از مسيرهاي موفق در راه رسيدن به هر نوعي از الگوها مي‌باشد كه ما با دقت در روشها و عملكردهاي ديگران مي‌توانيم روش صحيح تري را انتخاب كنيم مثلاً كسي كه در را ه رسيدن به خوشبختي سعيد در انباشته كردن مال حرام و از طرق ناشايست مي‌باشد را در نظر مي‌گيريم، در قسمت دوم ايه آمده است كه از آثار گذشتگان به ديده عبرت مي‌نگرند، حال اين شخص با سفر به كاخها و خانه‌هاي سست بنيادي كه در هزاران سال گذشته به ثبت رسيدن و به سعادت و خوشبختي نباشد و تعمق در فرجام ها و عاقبتها قطعاً در مسير خود شخيصه‌اي ايجاد كردهو با پند گرفتن كه در اين آيه فعل شده مي‌تواند رويه‌ي جديدي جهت آينده‌ي بهتري براي خويش ترسيم نمايد.

گزيده 44 ص 28 آيه 153 سوره آل عمران

خوشبختي آن است كه بر آنچه از دست رفته است اندوهناك شويم و بر آنچه به دست آورده‌اي مبسيار شاد نگرديم بلكه لحظات عمر را غنيمت شمرده با افكار نيك كردار شايسته و گفتاري نيكو زندگي منيم.

در قسمت اول آيه به زيبايي تعبيري از توكل گوشزد شده است، اندوهناك نشدن از آنچه از دست رفته و شادنشدن از آنچه به دست آمده گويي نوعي شفاعت و رضايت يادآوري شده و به نظر مي‌رسد خدا تضمين روزي رساندن خود را بدين وصف آورده است و از طرفي ديگر نوعي دنيازدگي و در بند ماديات نشدن آمده است بدين گونه كه براي تحولات دنياي مادي چندان تحت تأثير قرار نگيريم كه البته اين به معناي بي‌تفاوت بودن و نيز قيدن بود نيست بلكه نگرش خداگونه د رتمامي مواضع زندگي و قبول كردن وحدانيت خدا به معني واقعي «الله اكبر» مي‌باشد.

مادي گرائي و دنيا دوستي بزرگترين عامل جنايات و خيانات بشري در طول تاريخ بوده است كه سرنوشت انسانهايي كه به غلط براي رسيدن به خوشبختي اين را برگزيدند گواه روشني بر اين ادعاست.

در قسمت دوم اين گزيده همان جمله معروف زردتشت آمده است:

«گفتار نيك، پندار نيك، كردار نيك »

يقين در بعد از اجتناب از مادي گرائي و دنيامحوري جهت رسيدن به يك سعادت واقعي نياز به يك نوع عملكرد صحيح داشته‌ايم كه ستونهاي اصلي آن به گفتار والا و كردار نيك پايه  گذاري شده باشد و البته بديهي است كه اين عملكرد حاصل نمي‌شود مگر در راستاي پذيرفتن اسلام و قبول اين مكتب الهي و موازين و مقرراتي كه از طريق ائمه معصومين و اهل بيت به ما رسيده است و در حقيقت خوشبختي چيزي نيست جز قدم نهادن در مسيري كه از جانب خدا به ما رسيده است.

موفقيت توفيق بندگي خداست»

گزيده 435 ص 121

خوشبختي يعني شادبودن از نيمه پر زندگي و بدبختي يعني غمگيني از نيمه خالي زندگي. جمله ذكر شده بر نشانگر تأثير عظيمي از يك مثبت نگري هوشمندانه در پرديدن قسمت پر ليوان و متعاقباً عواقب زيانبار يك نوع منفي‌نگري در خالي ديدن قسمت خالي ليوان مي‌باشد.

در واقع شناخت منابع و تفكر در استفاده و بكارگيري آنها و نه به معناي تعيين اهداف و رسيدن به كمال مطلوب و رسالت انسانيت همين طور افراد بيشتر به چيزهاي مي‌رسند كه انتظار رسيدن به آن را داشته‌اند مسلماً افرادي كه دائماً به فكر توانمنديها و استعدادها و نيمه پر ليوان هستند دز زندگي دائماً موفق خواهند شد و سكوهاي موفقيت را يكي پس از ديگري به پشت سرخواهند گذاشت اين افراد هستند كه مي‌توانند احساس خوشبختي و سعادتمندي داشته باشد و با غرور و افتخار بر توكل به ذات مقدس الهي چنگ زده تا بيانگر آيه شريفه «وسخرنا لكم السماوات و العرض» باشند.

در مقابل اين افراد، افراد ديگري هستند كه دائماً بر تأكيد به نداشته‌ها، ضعفها ، كمبودها «نيمه خالي ليوان» تكيه كرده و ناچاراً هميشه شكست و ناكاهي به دست خواهد آورد اين گونه انسانها هيچگانه نمي‌توانند احساس خوشايندي از زندگي داشته باشند و بنابراين خوشبختي و سعادت براي اين انسان افسانه‌اي دست نيافتني است چرا كه «ان الانساني لفي خسر»

گزيده 275 ص 87 «آيه 39 سوره روم»

آنان كه رباخواري مي‌كنند ديگر از خداوند افزايش مال نخواهند و برعكس دادن زكات به نيازمندان موجب افزايش ثروت و خوشبختي است.

رباخواري كه به معناي قرض دادن پولي به شرايط پس گرفتن آن در موعد مقررو به مبلغ بالاتر از مبلغ اوليه مي‌باشد از مواردي است كه صراحتاً در قران ذكر شده و روايات و احاديث فراواني نيز در منع اين حرام آورده شده است به طوري كه..

در يك گناه عاميانه شايد منظور از افزايش مال صرفاً به زيادشدن مقدار پول يا ثروت تعبير شود ولي در نگاهي دقيق‌تر در خواهيم يافت كه منظور از زياد شدن در وحله اول عداد بركت و سلامت مال و روزيست به طوري كه شايد نمونه‌هاي زيادي باشند كه با رباخواري و اصطلاحاً دريافت نزول توانسته باشند زندگي مرفه و ثروتمندانه اي تشكيل داده باشند همان طور كه قارون توانست كاخها و قصرها بنا كند اما وقتي كه در زندگي اين گونه افراد بدبين‌تر مي‌شويم خواهيم ديد كه دائماً درگير مشقتها، خرابي‌ها و مشكلات پي در پي هستند كه شايد حتي خود هم متوجه نشوند ود رظاهر از عملكرد خويش در به دست آوردن سرمايه‌هاي اين چنين احساس خوشايندي داشته باشند. اما هيچ گاه نمي‌توانند از پول به دست آورده‌شان در راه سعادت و خوشبختي استفاده نمائيد.

طبق اصل خلاء «يابه قول برخي روانشناسها اصل گردباد» در تمام كائنات هميشه وقتي داشته‌هايي را از محلي دور كنيم، داشته هاي بيشتري در آن محل جذب خواهد شد و دليل نوع نامگذاري گردباد نيز برگرفته از معنايي آن مي‌باشد به طور يكه وقتي توسط گردش باد «خلا در محل گردباد بوجود مي‌آيد» همه چيز را به سمت خود جذب مي‌نمايد. انسان با پرداخت صدقه، زكات و خيرات و.. .مي‌تواند موجبات جذب روزي و بركات خير را براي خويش فراهم نمايد.

لازم به ذكرمي‌دانم كه افزايش ثروت نيز بيشت راز بعد معنوي مورد منظور بوده و افزايش بركت و رحمت الي را درپي خواهد داشت.

گزيده 346 ص 104 آيه 4 سوره قلم

سعادتمند داراي اخلاق نيكوست:

براي توضيح اين مطلب شايسته مي‌دانم تا جمله را به گونه‌اي ديگر مطرح نمايم «اخلاق نيكو باعث سعادتنمندي است»

آنچه طبق تعاريف و احاديث از اخلاق نيكو برمي‌آيد مراد از اخلاق نيكو: عدالت، صداقت، سخاوت و آراسته بودن، و با مردم به درستي معاشرفت كردن مي‌باشد بنابراين انسان خوش اخلاق موجبات و عنايت همه كس را فراهم مي‌كنم پس هم او را دوست دارند و او در روابط عمومي موفقيت بالايي دارد.

گزيده 283

انسان خوش اخلاق هيچگاه، دهان به دشنام دادن به ديگران حتي به دشمنان خدا باز نمي‌كند و گزيده 97، انسان خوش اخلاق، ظاهر خودرا آراسته نگه مي‌دارد. و گزيده 405 انسان خوش اخلاق هيچكاه رباخواري نمي‌كند و قطعاً براي ايجاد رضايت مخاطبان به آن قرض‌الحسنه داده و از كمك به ديگران دريغ نمي‌نمايد و گزيده 275 انسان خوش اخلاق خود را در شادي‌ها و غمهاي ديگران شريك مي‌كند تا دوستان زيادي داشته باشد و گزيده 428 انسان خوش اخلاق با احترام به بزرگترها به ويژه پدر و مادر به نسل آينده آموزش مي‌دهد تا اين اصل همواره باقي بيماند. و اصل 450 بنابراين خواهيم ديد كه انساني با اخلاق نيكو تمامي موجبات سعادت و خوشبختي را خواهد داشت.

گزيده 371 ص 112

هنگام غروب و طلوع خورشيد در فضاي باز قدم بزنيد.

به نظر من اين كار يك تك نيك قوي و در ظاره ساده و با كارائي بالا مي‌باشد كه به دو علت اساسي: مورد برتري قرار خواهد گرفت.

1 ـ همگام شدن با نظام آفرينش: «قانونمندي طبيعت»

انسان يك موجود نيازمند آفريده شده كه يكي از نيازهاي فطري او همگان شدن با كائنات «در دنياي يك انسان همه چيز به غير از او و خدايش تحت عنوان كائنات نامگذاري شده است» و هم آغوشي با طبيعت و هم آهنگي با ريتم منظم شب و روز مي‌باشد. همان طور كه در روايات رسيد از معصومين بر سحرخيزي توصيه فراوان شده است، نگاه كردن به طلوع و غروب خورشيد باعث بلندتر فكر كردن انسان و تعمق در نظام آفرينش و عظمت خالق هستي خواهد شد.

اين عملكرد نه تنها بر گرفته از اعتقادات مذهبي ما مي‌باشد بلكه در ديگر فرقه‌ها يا در علوم ديگر نيز مورد تأييد و تأكيد قرار گرفته است. به طوري كه مي‌دانيك كه يكي از تعاليم بودا نگاه كردن روزي يك ساعت به طلوع و غروب خورشيد درسي روز مداوم مي‌باشد.

2 – از نظر دريافت انرژي

همان طوري كه در ديگر بحث‌هاي گفته شد انسان به شكلي از فور انرژي قابل احتساب خواهد بود كه اين انرژي مي تواند در سطوح مختلفي قرار بگيرد.

مشخصاً هر چه اسنان وارسته تر و نزديكتر به ذات اقدس الهي باشد از نظر انرژي در سطوح بالاتري قرار خواهد گرفت كه باتوجه به اين قطعاً انسان هاي خوشبخت انسانهايي هستند كه در سطح انرژي بالاتري قرار دارند.

انسان در هفت نقطه بدن مكانهايي به نام چاكرا داشته كه وظيفه چاكراها دريافت انرژي مي‌باشد. يكي از انرژي‌هاي عظيم و تأثيرگذار انرژي خورشيد است كه ثابت شده اين نوع انرژي در زمان طلوع و غروب خورشيد به حداكثر مقدار خود مي‌رسد، همان‌طور كه در تعابير مذهبي ما ره دعاي در زمان نماز صبح در طلوع خورشيد تاكيد فراوان شده است و در يك مثال عاميانه زماني كه فرد در زمان غروب خورشيد خوابيده است به دليل عدم كسب اين نوع انرژي معمولاً در زمان بيداري احساس كمبود و كسالت خواهد داشت و جالب اينجاست كه در احاديث خوابيدن در زمان غروب مكروه شمرده شده است.

گزيده 772 ص 168

بدبختي تنها در فكر ما وجود دارد سعي كنيد خوشبختي را در افكار خود جاي دهيد تا بدبختي سراغ شما نيايد.

زيبائي بايد در نگاه تو باشد نه آنچه كه به آن مي‌نگري.

آنتوني رابينز مووج بزرگ علم NLA در ايالات آمريكا كه در 30 سالگي موفق به بوجود آوردن تفسيري بزرگ و تحولي شگرف در زندگي خود شد در پاسخ به نحوه بوجود آمدن چنين تغييري در زندگي خود مي‌گويد: «بالاخره فهميدم كه آنچه باعث تفاوت انسانها در زندگي مي‌شود نوع تفكر آنها نسبت به زندگي مي‌باشد».

در تعريف رواشنناسي اصطلاحاً خوشبخت به كسي مي‌گويند كه از داشته‌هاي خود احساس رضايت داشته باشد مشخصاً اين احساس رضايت در تفكر شخص مي‌باشد.

طبق نظريه معروف اليس كه در نتيجه آمار بر روي افراد مختلف به دست آمد «به طوري كه شخص A نسبت به اتفاق m عكس العمل D را داشته و شخص B نسبت به اتفاق mr عكس العمل N داراست N

m                                                m

A                                D                B                          N

تماس عكس‌العمل‌هاي افراد به نوع تفكرشان نسبت به يك پيامد وابسته است نه وابسته به پيامد.

در مطالعات و تحقيقات مختلف بروي افراد موفق هميشه اين مطلب نشان داده شده است كه افراد موفق همواره افكار بزرگ داشته‌اند و برعكس:

در يكي از تحقيقات در دانشگاه يونان نشان داده شده كه اكثراً افرادي كه در مسابقات سرعت با ماشين با موانع برخورد مي‌كنند، درست در قبل از منحرف شدن ماشين به صحنه‌ي برخورد، دقيقاً به نقطه تصادف نگاه مي‌كردند و اين همان تصويري است كه در خوشبختي و بدبختي افراد مي‌تواند كاملاً تأثيرگذار باشد، هميشه و در همه جا در پشت سر هر موفقيتي تفكري موفق و در قبل از هر شكستي فكري مايوسانه و محكوم به شكست وجود داشته است.

بنابراين انساني كه دائماً به بدبختي‌ها، شكست‌ها و ناكامي‌ها مي انديشد با آغوش باز به استقبال آنها رفته و ديري نمي‌يابد كه شاهد حضور آنها در صحنه زندگي خويش مي‌باشد و برعكس انساني كه به موفقيت‌ها پيروزي ها و سعادتها فكر مي‌كند در حقيقت زندگي خود را در دفتر خوشبختي ثبت مي‌نمايد.

گزيده 155 ص 58 ط«آيات 77 تا 84 سوره هود»

نيكبختان با غرور و برخورد منطقي و صحيح دارند هر نيازي را از راهي كه به سلامت و خوشبختي نزديك است براورده مي‌سازند اگر راهي را بخواهند بدوزند ابتدا راهي مي‌گشايند. دكتر ويكتورفرانكل در كتاب «انسان در جستجوي معني» به يك تقسيم بندي كلي در نيازهاي انسان پرداخته كه ذكر آن را لازم مي‌دانم، در اين تفسيم‌بندي بعضي از نيازهاي انسان كه در ميان انسان و حيوان مشترك است مانند غذا، آب، به عنوان نيازهاي درجه دو و در بعضي ديگر به كمالات انساني و فقط مخصوص انسان مي شود ماند مهر مادري، محبت و…. عنوان نيازهاي درجه دو را نسبت داده است كه البته اين نامگذاري در تعابير ديگر ما به عنوان نيازهاي محرزي و نيازهاي فطري آورده شده است. فرانكل معتقد مي‌باشد كه اگر در ميان نيازهاي درجه يك و درجه 2 هماهنگي وجود نداشته باشد و يا با تدبير و برنامه‌ريزي خواص تنها بفهميم يك نوع همگرايي و هم سوئي در پيش نيازها در شخص بوجود آوريم در نتيجه شخص دچار نوعي تعارض دروني، دوشخصيتي ، تضا و پيامدهاي عصبي ديگري از اين قبيل خواهد شد براي مثال مي‌توانيم نوازنده‌اي را بگوئيم كه براي ساز خود حرمت و احترام خاص قائل است «نيازهاي 1» ولي براي امرار معاش و خريد غذا و پوشاك «نيازهاي درجه 2» مجبور شده است كه در ميان رستوراني ساز نبرند كه اين كار مخالف نيازهاي درجه 1 اين شخص مي‌باشد.

در برخورد با غرور جنسي «نياز درجه 2» چنانچه رابطه منطقي و صحيحي با كمالات و تعالي هاي انسان «نيازهاي درجه 1» وجود نداشته باشد در نتيجه شخص از سلامت روان و خوشبختي واقعي برخوردار نبوده و باعث بروز عوارض فرسوده و فرد خواهد شد.

گزيده 283 ص 89 «آيات 53 سوره احزاب»

خوشبختان آداب ارتباط با سايرين را به خوبي مي‌دانند.

به طور كلي ارتباط به سه بخش ـ ارتباط با خدا ـ ارتباط با خود ـ ارتباط با مردم تقسيم‌بندي مي‌شود كه در اينجا بر ارتباط با مردم تأكيد شده است .

امروز ارتباطات را كليد طلائي موفقيت مي‌گويند و به همين دليل روان‌شناسان در طبقه‌بندي هنرهاي هفتگانه با كمبودي بزرك مواجه شدند تا با عث شود كه ارتباطات را به عنوان هنر هشتم نامگذاري كنند.

دكتر آزمفريان نويسنده كتاب «چگونه راه سعادت يافتم» براي روشن شدن اين مطلب به ذكر مثالهاي متعددي مي‌پردازند، من جمله شاگردي كه در ارتباط موفق با استاد خود مي‌تواند از بهره بيشتري از كلاس آن استاد ببرد.

از آنجا كه نيمي از نيازهاي انساني در رابطه با ديگران شكل گرفته و يك انسان خوشبخت به تمامي نيازهاي خويش پاسخ مثبت مي‌دهد و نتيجه انسان خوشبخت، شخصيت كه بتواند در تمامي جنبه‌هاي ارتباط با ديگران موفق عمل نمايد، از جمله اين نيازهاي حجمي مي‌توانيم دوست داشتن، دوست داشته شدن، تاييد شدن، صحبت كردن، مباحثه كردن، ابراز وجود، نوع دوستي و… نام برد.

كاملاً مشخص است كه نيازهاي گفته شده از اهميت بالايي برخوردار بوده و بدون دستيابي به آن خوشبختي و سعادت مفهومي ندارد.

گزيده 405 ص 117

ظاهر خود را آراسته نگهداريد تا احترام شما بيشتر شود البته با اين شرط كه تواضع داشته باشيد و از فخرفروشي بپرهيزيد:

هرچند ممكن است كه در نگاه اول اين جمله مفهومي مادي گرايانه يا غيرمعنوي دربرداشته باشد ولي با موشكافي بيشتر و تعمق در حالات و رفتار اهل بيت متوجه خواهيم شد كه ظاهراً آراسته يكي از نشانه‌هاي مومن مي‌باشد كه در مفاهيم اسلامي توجه‌اي خاص به خود گرفته است.

از آنجا كه حضرت محمد بيشترين هزينه زندگي‌شان هزينه براي عطر بود در يك كلي نگري و در نگاهي وسيع‌تر هر يك از موسسين و مسلمين از منظر اسلام نماينده‌اي مبلغ از اعتقادات مذهبي خويش مي‌باشند و در ترويج اسلام نمايشگر الگو و معرف مكتب هستند.

ظاهر آراسته از نظر اسلام چنان مورد تأكيد قرار گرفته كه حتي منتخب دانسته شده كه مسلمانان بايد بهترين لبا سخود به مسجد بروند و بهترين لباس خود را براي اقامه نماز برگزيدند، ظاهر آراسته خود بخشي از  نظافت و پاكيزگي مي‌باشد «ظاهر آراسته باعث بهتر پذيرفته شدن انسان و متقابلاً تأثير گذاري بيشتر در كلام در عموم خواهد شد و فطرت زيبا دوستانه مخاطب را مجذوب خود خواهد كرد.

انسان خوشبخت در گام نهادن به سمت سعادت بايد همان گونه كه در باطن قلب و جان خود را زيبا و خداگونه ويرايش مي‌نمايد در ظاهر نيز آراسته داشته باشد  و بديهي است كه اينگونه انساني از فخرفروشي و غرور كاذب به دور خواهد بود و تو را فتح خواهد داشت.

فهرست مطالب

نكته 160 ص 59. 2

گزيده 207 ص 70. 3

گزيده 60 ص 33. 4

گزيده 45 ص 28. 5

گزيده 40 ص 27. 6

گزيده 23 ص 22. 7

گزيده 30 ص 25. 8

گزيده 35 ص 26. 10

گزيده 97 «آيه 108 سوره انعام». 12

گزيده 149 ص 56 آيه 94 سوره يونس.... 13

گزيده 91 ص 41. 14

گزيده 44 ص 28 آيه 153 سوره آل عمران.. 16

گزيده 435 ص 121. 18

گزيده 275 ص 87 «آيه 39 سوره روم». 19

گزيده 346 ص 104 آيه 4 سوره قلم. 21

گزيده 283. 22

گزيده 371 ص 112. 23

گزيده 772 ص 168. 25

گزيده 155 ص 58 ط«آيات 77 تا 84 سوره هود». 27

گزيده 283 ص 89 «آيات 53 سوره احزاب». 28

گزيده 405 ص 117. 29

به نام خدا

موضوع پژوهش

نماز

پژوهشگر

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                                            صفحه

کلام نخست... 1

1-   عبادت... 2

1-1مفهوم عبادت :2

1-2 نماز بهترین عبادت:2

1-3سفارش موکد امامان بر نماز:2

2-   نماز در آینه حیات محمد (ص)2

3- آثار نماز. 2

3-1 انواع نماز از حیث اثرگذاری.. 2

3-2 آثار نماز در از بین بردن غم و اندوه. 2

3-3 آثار نماز در زنده کردن خصلتهای عالی انسانی.. 2

4-   اصول اجتماعی نماز. 2

5- نماز جماعت... 2

6-   نماز شب... 2

7 – اضاعه نماز. 2

1-7 ضایع نماز کنندگان نماز. 2

2-7 استخفاف نماز. 2

3-7 اعراض از نماز. 2

کلام آخر. 2

منابع و ماخذ. 2

کلام نخست

نماز، اساسی‌ترین رشته الفت و عالی‌ترین عامل محبت بین بندگان و حضرت حق است. نماز، نور دل و صفای قلب و روح و جان است و سلامت روان و فروغ ذات عباد صالح است.

نماز همچون ریسمانی است که تمام هستی انسان را به ملکوت هستی پیوند می‌دهد. نماز، پناه بی‌پناهان، سنگر جهادگردان، گلستان روح افزای عاشقان، چراغ سحر مشتاقان، نور وجود عارفان، آرامش دل بینایان و سیر کمال آگاهان است.

نماز، زنده کننده جان، ظهور دهنده حیات جاودان، راز و نیاز دردمندان روشنی راه رهروان، نور دیده بیداران، دلیل گمراهان امید امیدواران، سر حقیقی سحر خیزان و دستگیره نجات انسان است.  

نماز برتر از همه عبادات، منبع برکات، تزکیه کننده صفات و حقیقت کاینات است. نماز،  عشق سالکین، عبادتی آتشین، امنیت جان غمین و رحمت واسعه حضرت ارحم الراحمین است.

نماز، واقعیتی روحانی، نغمه یزدانی و امر واجب حضرت سبحان است. نماز، حقیقت جهان، هویت ایمان و مایه بهشت رضوان است.

و انسان خاکی، پیوسته در پی آن بوده که با شهپر نماز، خود را به اوج ملکوت برساند و به خدای محبوب نزدیک سازد، زیرا نماز، معراج مومن است.

اهمیت ویژه نماز، باعث شده که در این رساله به جنبه‌های مختلف آن بپردازیم.

البته پر واضح است که سخن راندن در باب این سر الهی، کاری بس دشوار بوده و با این چند صفحه نمی‌توان حق مطلب را ادا نمود بنابراین در این رساله، به برخی جنبه‌ها و آثار نماز پرداخته شده و از بررسی دیگر جنبه‌های آن صرفنظر کرده‌ایم. امیدواریم که این مطالب برای تشنگان دانش و عاشقان نیایش، مفید و سودمند باشد.

انشاء الله

1-   عبادت

1-1مفهوم عبادت :  

هر جنبنده‌ای که در زمین و آسمان است خداوند را تسبیح می‌کند. قرب به خدا تنها به وسیله یا دو ذکر حاصل می‌شود و به وسیله نیایش اوست که حجابهای حائل بین او و بنده‌اش بر طرف می‌شود. خداوند در قرآن می‌فرماید رعد با حمدش خدا را  تسبیح می‌کندو و بدین جهت آواز هول انگیز رعد را تسبیح خوانده که زبانی گویا را مجسم کند. حتی گیاهان و درختان نیز خدا را ستایش می‌کنند.

از امام سجاد روایت شده: مرغان هر صبحگاه خدا را تسبیح نموده، قوت و غذای روزشان را مسئلت می دارند. و این همان تسبیح صبحگاهی است. خداوند در سوره ق آیه 39 می‌فرمایند: پس در برابر  آنچه می‌گویند خویشتن داری کن و به حمد پروردگار خود تسبیح‌گوی، هم قبل از طلوع خورشید و هم قبل از غروب.

 این آیه دستور می‌دهد که خداوند را از آنچه درباره‌اش می‌گویند تسبیح کند و منزه بدارد. تنزیهی که توام با حمد او باشد. و حاصلش این است که می‌خواهد هر نقصی را از او دور بدارد. تسبیح قبل از طلوع آفتاب می‌تواند نماز صبح و قبل از غروب، نماز عصر باشد.

به طوری که تاریخ نشان می‌دهد، مسئله خضوع در برابر کسی به عنوان ربوبیت، مسئله‌ای است که همواره همراه با بشر بوده. ولی پرستش خداوند تنها برای این که سزاوار پرستیدن است، فقط از خواص انبیا می باشد. دعوت و دعای بندگان عبارت است از این که بنده خدا با خواندن پروردگارش رحمت و عنایت او را به سوی خود جلب می‌کند. و خواندنش این است که خود را در مقام عبودیت و مملوکیت و اتصال به مولای خویش قرار داده  و اعلام تبعیت و بندگی می کند. وقتی انسان می داند که برای این جهان، خالق و خدایی وجود دارد که با علم و قدرت همه چیز را آفریده چاره‌ای جز این ندارد که در برابر او خاضع گردد و این معنای عبادت است.

خداوند به سه وجه عبادت می‌شود:

1-   خوف

2-   رجاء

3-   جب

بعضی از مردم، مسئله ترس از عذاب در دلهایشان چیره گشته و از انحراف و عصیان گناه، بازشان می‌دارد. اینها هر چه بیشتر به تهدید و وعیدهای الهی بر می‌خورند، بیشتر ترسیده و به عبادت می‌پردازند.

بعضی دیگر حس طمع و امیدشان بر آنها غلبه دارد. اینان هر چه بیشتر به وعده‌های الهی و ثوابها و درجاتی که خداوند نوید داده برمی‌خورند، امیدشان بیشتر شده به خاطر رسیدن به نعمتها و کرامتها و حسن عاقبتی که  خداوند به مردم ایمان و عمل صالح وعده داده، بیشتر به تقوا و التزام اعمال صالح می‌پردازند تا شاید بدین‌وسیله به مغفرت و بهشت خدایی نایل آیند.

 ولی دسته سوم که همان طبقه علما هستند، هدفشان عالیتر از این 2 دسته است. اینان خدا را عبادت می‌کنند زیرا اهل و سزاوار عبادت است. چون خدا را دارای اسماء حسنی و صفات علیایی که لایق شان اوست شناخته‌اند  و رضای او را به رضا و خواست خود مقدم می‌دارند.

عبادت از روی ترس، انسان را به زهد وادار می‌کند. یعنی چشمپوشی از لذایذ دنیوی برای رسیدن به نجات اخروی. پس زاهد کارش این است که از محرمات یعنی ترک واجبات اجتناب کند. آنکس هم که ثواب دارد، طمعش او را وادار به اعمال صالح می‌کند. پس کار عابد  هم این است که واجبات را به جا آورد. و این دو طریق هر یک صاحبش را به اخلاص برای دین وا می‌دارد. نه اخلاص برای خدای صاحب دین.

بر خلاف طریقه سوم که طریقه محبت است و قلب را جز از تعلق به خدا از هر تعلقی از قبیل زخارف دنیا  و زینتهای آن، اولاد و همسر، مال و جاه و حتی از خود و آرزوهای خود پاک می‌سازد و قلب را منحصرا متعلق  به خدا و هر چه که منسوب به اوست می سازد.

و به همین دلیل این اشخاص غرق درنعمتهای خدا و مسرتی هستند که غم و اندوهی با آن نیست و غرق در امنیتی هستند که دیگر خوفی با آن نیست. چون همه عوارض سوء وقتی عارض می شود که انسان، شر را ببیند و کسی جز خیر و کمال مشاهده نمی‌کند، وقایع را جز به مراد دل و موافق و رضا نمی‌بیند. او از سرور و ابتهاج و امنیت به مرحله‌ای رسیده که هیچ مقیاسی نمی‌تواند اندازه‌اش را معلوم کند. این طایفه در حقیقت متوکلین به خدا و تفویض کنندگان به سوی او و راضیان به قضای  او و تسلیم در حقیقت متوکلین به خدا و تفویض کنندگان به سوی او و راضیان به قضای او و تسلیم در برابر اویند. و همین امر باعث می‌شود که ملکات فاضله و خلقهای کریمه که سازگار با توحید است در دلهایشان مستقر گردد و در نتیجه  همانطور که در عمل مخلصند  در اخلاق نیز مخلص شوند و معنای اخلاص دین برای خدا همین است.

شاعر در مورد این سه دسته می گوید:

آنانکه از هوی هوس دل بریده‌اند                     اندر مقام بندگی حق رسیده‌‌اند

بعضی ز خوف دوزخ و بیم عذاب حق                فرمان پذیر گشته ز آتش رهیده‌اند

برخی به ذوق حور و قصور و بهشت او                       طاعت فروختند و بهشتش خریده‌اند

جمعی نهاده‌اند فراپای معرفت                          از دام تن بعرشه عشقش پریده‌اند

1-2 نماز بهترین عبادت:

نماز از زبان ائمه معصومین به عنوان ستون و اساس دین نام برده شده است. زیرا نماز تنها ستون رو به آسمان است که می‌توان به آن تکیه زد و در امتداد آن عروج  روح را تماشا کرد. دلهای آکنده از شور و اشتیاق حضور یار ، ذکر او را در نماز بر لب می‌آورند و با یاد او از خود کناره می‌گیرند و در محضر تکلم با او از زبان او با او سخن می‌گویند.

خداوند در سوره انعام آیه 92 می‌فرماید: « و هم علی صلاتهم یحافظون»

مومنین از نمازهای خویش مواظبت می‌کنند. خدای تعالی خصوصیترین اوصاف مومنین را بیان نموده که مراد از محافظت، همان خشوع در نماز و تذلل و تاثر باطنی از عظمت پروردگار در موقع ایستادن در مقام عبودیت اوست.

در آیه «و یقیمون الصلواه و یؤتون الزکوه ( توبه 71) » به دو رکن اصلی در شریعت اسلام اشاره شده. نماز، رکن عبادات غیر مالی است که رابط میان خدا و خلق می باشد ولی زکات رابطه‌ای است که در معاملات میان خود مردم برقرار می‌شود. هر وقت که دل آدمی به یاد خدا بیفتد، اولین اثری که از خود نشان می‌دهد این است که ملتفت قصورها و گناهان خود گشته آنچنان که متاثر می‌شود که عکس‌العملش در جوارح، لرزه بر اندامش می‌اندازد. دومین اثرش این است که متوجه پروردگارش می‌شود که هدف نهایی فطرت اوست و در نتیجه خاطرش سکون یافته و به یاد او دلش آرام می‌گیرد.

در اینجا است که اثر نماز و اهمیت در بین عبادات مشخص می شود. نماز، وصیت حضرت حق، و انبیا و امام و عارفان و عاشقان و ناصحان و حکیمان است.

کتابی از کتابهای آسمانی، خالی از آیات مربوط به نماز نیست. از برنامه‌های بسیار مهم کتابهای عرفانی و اخلاقی و مخصوصا کتب حدیث، نماز است.

«سیماهم فی وجوهم من اثر السجود»

معنای این آیه این است که سجده برای خدا به عنوان تخشع برای اوست و این سجده در چهره مسلمانان واقعی اثری گذاشته و آن اثر سیمای خشوع خداست که هر کس ایشان را ببیند با آن سیما آنها را می‌شناسد. بعضی از مفسرین گفته‌اند مراد از سیما اثر خاکی است که در پیشانی دارند. چون مومنین همواره بر خاک سجده می کنند.

بعضی دیگر گفته‌اند: مراد، سیمای مومنین در روز قیامت است که محل سجده آنان در آن روز، ماننده چراغ می‌درخشد و نور می‌دهد.

نماز، مشتمل است بر ذکر خدا، این ذکر اولا ایمان به وحدانیت خدای تعالی و رسالت و جزای روز قیامت را به نماز گزار تلقین می‌کند و به او می‌گوید که خدای خود را با اخلاص در عبادتت مخاطب قرار داده و از او استعانت نما که تو را به راه راست هدایت کرده. و از غضبش به او پناه ببر. ثانیا او را وادار می‌کند  به این که با روح و بدن خود، متوجه ساخت عظیم و کبریایی خدا شده، پروردگار خود را با حمد و ثنا یاد آورد و در آخر بر خود و هم مسلکان خود و همه بندگان صالح، درود بفرستد. نماز انسان را وادار می‌کند به این که از حدث ( که نوعی آلودگی روحی است) و از خبث ( یعنی آلودگی بدن و جامه) خود را پاک کند و نیز از اینکه لباس و مکان نمازش عصبی نباشد بپرهیزد. پس اگر انسان مدتی کوتاه بر نماز خود پایداری کند، از فحشاء و منکر پرهیز می‌نماید  و این هدف والای نماز است.

برای اشاره به اهمیت نماز ، در اینجا به چند آیه قرآن اشاره می کنیم:

« و نماز را در دو طرف روز و نیز ساعتی از تاریکی شب به پا دار که البته خوبیهای شما زشتی و بدکاریتان را نابود می سازد. این حقیقت یادآوری است برای یادکنندگان (هود 114)»

«نماز را اول زوال آفتاب تا نیمه شب به جا آر و نماز صبح را نیز به جای آر که آن نماز به حقیقت مشهود نظر فرشتگان شب و روز است (اسراء 78)»

« ای زنان رسول من، نماز را به پا دارید و زکات مال به فقیران دهید و امر خدا و رسولش را اطاعت کنید (بقره 45)»

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، رکوع و سجود کنید و پروردگارتان را بپرستید و کار خوب انجام دهید، باشد که رستگار شوید (حج 78)»

1-3سفارش موکد امامان بر نماز:

الف) سخنان امام صادق (ع)

امام صادق بر نماز همواره تاکید فراوان داشته و فرمودند « زمانی که نمازگزار بع نماز می‌ایستد، از آسمان تا فرق سرش نیکویی بر او افشانده می‌شود. فرشتگان از زیر قدمهایش تا آفاق آسمان برگرد او می‌چرخند و طواف می کنند و فرشته ای فریاد م‌زند: ای نمازگزار! اگر بدانی که با مناجات می‌کنی، هرگز از او رو برنمی‌تابی. پس نماز بهترین اعمال صالح و با اجرترین آنها یزد  خداوند است»

از اما صادق روایت شده که فرمودند « به حقیقت که ترک کننده نماز کافر است» و ایشان در جای دیگر فرمودند « اول برنامه‌ای که انسان به آن محاسبه می‌شود، نماز است اگر پذیرفته شود بقیه اعمال او نیز پذیرفته می‌شود و اگر مردود گردد، سایر اعمال او نیز مردود می‌گردد.»

اما صادق در روایتی فرمودند «ملک الموت به هنگام قبض روح، شیطان را از آنانکه بر نمازش محافظت داشته دفع می‌کند تا  نتواند به مسافر با ایمان جهان آخرت ضرر برساند و در آن حالت هولناک، شهادت به توحید و رسالت را به او تلقین می‌کند. »

در وقت وفات اما صادق، جریان عجیبی رخ داد. ایشان چشمهایشان را باز کردند و فرمودند تمام خویشان مرا بگویید تا بالای سرم حاضر شوند. وقتی همه جمع شدند امام رو به جمعیت کردند و این جمله را گفتند »هرگز شفاعت ما به مردمی که نماز را سبک بشمارند نخواهد رسید» بعد از گفتن این جمله، جان به جهان آفرین تسلیم کردند.

ب) آخرین کلام علی (ع)

حضرت علی در آخرین وصایاتش راجع به نماز گفتند « خدا را، خدا را، درباره نماز که نماز استوانه خیمه دین شماست.» (گفتارهای معنوی ص 95)

ج) نماز عشق حسین (ع)

در روز عاشورا امام حسین (ع) نماز خوف خواند. یعنی نمازی که چون مجال نیست، باید مخفف خوانده شود. در حال نماز، از سربازان در مقابل دشمن ایستاده و نیمی به امام جماعت اقتدا کنند. امام جماعت یک رکعت را که خواند، صبر می‌کند تا آنها یک رکعت دیگر خودشان بخوانند. بعد آنها می‌روند پست را از رفقایشان می‌گیرند در حالی که امام همین‌طور نشسته یا ایستاده، سربازان دیگر آمده و نماز خودشان را با رکعت دوم امام می‌خوانند. ابا عبدالله به دشمن نزدیک بودند. و در حالی که مشغول نماز بودند دشمنان فریاد می‌زدند: یا حسین، نماز تو فایده‌ای ندارد. چون تو بر پیشوای زمان خودت یزید یاغی هستی. همزمان، تیرهایی به سوی ایشان پرتاب کردند. به طوری که یکی از آنها به سعیدبن عبدالله حنفی که خودش را برای امام سپر بلا قرار داده بود اصابت کرد. به طوری که وقتی نماز امام تمام شد نزدیک جان دادنش بود. آقا خودشان را به بالین او رساندند و او در همان حال جمله عجیبی گفت: «یا ابا عبدالله آیا من حق وفا را به جا آوردم؟» و در چنین حالی و در راه نماز شهید شد. امام حسین در صحرای کربلا، 2 ، 3 ساعت بعد نماز دیگری هم به جا آوردند. اما این بار رکوع اباعبدالله وقتی بود که تیری به سینه مقدسشان وارد شد و ایشان مجبور شدند تیر را از پشت سر بیرون آورند. سجود ایشان بر پیشانی نشد. چون از روی اسب به زمین افتادند، طرف راست صورتشان روی خاکهای گرم کربلا افتاد و در همان حال، ذکر امام حسین این بود: «بسم الله و با الله و علی مله رسول الله ».

2-   نماز در آینه حیات محمد (ص)

مسائلی که در باب نماز در آیین رسول خدا مطرح است در هیچ فرهنگی مطرح نبوده است. نماز در اسلام محمدی، حقیقتی جامع و واقعیتی کامل است که در پرتوی آن انسان به آداب الهی مودب می‌شود و طریق رشد و کمال و عرفان و طریقت و عشق و حقیقت را می‌پیماید. نماز در آیین محمد (ص) بال پرقدرتی است که اگر با شرایط مخصوص خودش انجام بگیرد، انسان را تا مقام قرب و وصال محبوب ابدی و معشوق سرمدی پرواز می‌دهد. آری نماز اسلام محمد سراپا آداب الهی و مسائل تربیتی و حقایق ملکوتی و واقعیات آسمانی است. با چنین نمازی است به معراج  مربوط به خودش می‌رسد و به دریای نور سرمدی متصل می‌گردد.

در روایت بسیار مهمی آمده است: «چون عبد به نماز برخیزد، حجاب بین او و حق برداشته می‌شود و حضرت محبوب با وجه کریم با او روبرو می‌گردد. ملائکه از دو طرفش تا انتهای آسمان صف بسته و با او نماز می‌گزارند و دعایش را آمین می‌گویند و تمام جوارح و اعضای بدن و هر آنچه در اطراف اوست تسبیح می‌گویند. (اسراؤ الصلوه تهرانی ص 24)

رسول خدا همواره بر خواندن نماز تاکیدات خاصی داشته‌اند و روایت زیر در مورد ارزش نماز از ایشان نقل شده است:

«چون عبد رو به قبله کند و برای نماز نیت کرده بگوید: الله اکبر بیرون آید از گناه چنانچه از ماد زاده شد و چون بگوید: اعوذبالله من الشیطان الرجیم به هر تار مویی که بر تن او باشد، خدا ثواب یکسان عبادت را در دیوان اعمالش بنویسد.

و چون فاتحه و سوره بخواند، چنان بود که یک حج و عمره به جا آورده و چون رکوع کند و تسبیح بگوید چنان باشد که به وزن خود، زر سرخ صدقه داده باشد و چون بگوید سمع الله لمن حمده خداوند مهربان به نظر رحمت به وی نگاه کند و چون سجده کند و تسبیح گوید، حضرت حق ثواب پیامبران روزی او دهد و چون تشهد گوید، خداوند او را با صابران ثواب دهد  چون سلام داده و فارغ شود، خدای کریم درهای بهشت را به روی او باز می کند پس از هر دری که بخواهد، بی حساب وارد رضوان حق می شود» آری این است ثواب از دیدگاه رسول اکرم (ص) و خود ایشان همواره در عبادت و خواندن نماز برترین افراد بودند.

3- آثار نماز

نماز، یک نیاز حقیقی و ضروری انسان است و به میزان ضرورتی که برای فرد و اجتماع دارد، دارای فایده‌ها و آثار نیکوی فردی و جمعی است و به همان نسبت که وجود آن منشا برکات و خیرات است، فقدان آن زیانبار است. در آیات قرآنی و روایات اسلامی هم بسیاری از فواید و آثار نیکوی آن مذکور است و هم زیانهای فردی و جمعی ناشی از ترک آن آمده است اما یک نکته در خور تحقیق است که آیا این آثار نیکو بر همه نمازهایی که خوانده می‌شود مترتب است یا فقط نمازهای مقبول دارای چنان آثاری است.

3-1 انواع نماز از حیث اثرگذاری

از بررسی‌ آیات و روایات مربوط به صلاه، به دست می‌آید که نمازها از حیث اثر گزاری بر 5 گونه‌اند:

1-   نماز ناب:

نمازی است که با بالاترین درجه از عشق و معرفت و بیشترین خشوع و حضور خوانده می‌شود. نمازی که در آن خاطر نمازگزار آنی غافل از خدا و معطوف به دنیا نشود. نماز ناب مخصوص انبیاء و اوصیاست و مقام والایشان مرهون همین نماز آنان است. کسانی چون پیامبر اکرم، حضرت علی (ع) و علی بن حسین (ع) که دسترسی به مقام و نماز آنان برای دیگران میسر نیست.

2-   نماز پر آثار

نمازی است که آگاهانه و عاشقانه بگزارند. نمازی ناب و پر از حضور توسط انسانهای خالص و ناب. اینگونه نمازها در انسان سازی و جامعه‌سازی نظیر ندارند و مخصوص عارفان و بندگان صالح خدا هستند.

3-   نماز موثر

چنانچه آفات نماز یعنی جهل، ضعف، سهو و ریا به آگاهی، ایمان، توجه و اخلاص مبدل شوند، نمازمان، نماز موثر است. این نماز مخصوص  مومنانی است که اهل علم و معرفتند.

4-   نماز کم اثر

نمازی است که غالبا از اول وقت خود به تاخیر می‌افتد و چنانچه در آغاز وقت خوانده شود، باز هم با توجه کامل و حضور دل خوانده نمی‌شود. این نماز، همان نماز ساهی و غافل است: فویل للمصلین الذین هم عن صلاتهم صاهون. وای بر نمازگزاران ، همان کسانی که از نماز خود فراموش می‌کنند.

5-   نماز بی اثر

نمازی است که نمازگزارنده، آن را نه از روی اعتقاد و به عنوان یک تکلیف بلکه برای دیگران و به عنوان فریب می‌خواند و چون نمازش خالی از انگیزه‌های خدایی و به دو از آگاهی و احساس مسئولیت است، گاهی نماز می‌خواند و گاهی نمی‌خواند. چنین نمازی نه تنها بی‌ثمر و فاقد آثار نیک می‌باشد بلکه زیانبار است. تقسیم فوق نشان می‌دهد که میزان ثمردهی نماز در ابعاد به نمازگزار و شناخت او از نماز و به کارگیری آن بستگی دارد. هر قدر نماز را بیشتر بشناسیم، بهتر می‌توانم به کمال برسیم. نماز، معراج مومن است. یعنی به وسیله آن می‌توانید اوج بگیرید و تا قرب خدا بروید. نماز، خلاصه و عصاره قرآن و باب ورودی برای گلگشت در گلستان آن و کوچ کردن از هیچ به سوی همه چیز است. . چه زیبا  امام خمینی این غزل زیبا را در وصف ستایش خداوند سروده‌اند:

از هیچ به سوی همه چیز

بر در میکده با آه و فغان آمده‌ام            از دغلبازی صوفی به امان آمده‌ام

شیخ را گو که در مدرسه بر بند که من   زین همه قال و مقال توبه جان آمده‌ام

سر خم باز کن مگر از پیر که در درگه تو       با شعف رقص کنان دست فشان آمده‌ام

گرهی باز نگردد از غمزه یار                بر درش با تن شوریده روان آمده‌ام

همه جا خانه یار است که یارم همه جاست      پس زبتخانه سوی کعبه چسان آمده‌ام

راز بگشا و گره باز و معما حل کن        که از این بادیه بی تاب و توان آمده‌ام

تا که از هیچ کنم کوچ به سوی همه چیز بوالهوس در طمع گنج نهان آمده‌ام

مصرع آخر اشاره به حدیث قدسی: کنت کنزا مخفیا فاحببت ان اعرف فخلقت الخق لکی  اعرف ( مصابیح الانوار، سید عبدالله شبر 2/5/40)

3-2 آثار نماز در از بین بردن غم و اندوه

غم و اندوه غالبا بر اثر یکی از عوامل زیر پیش می‌آید:

1-از دست دادن یک چیز

2- به دست نیامدن مطلوب

3- تردید و بلاتکلیفی

5- مشاهده صحنه‌های تاثر انگیز

6- ارتکاب خطا و گناه

7- سخنان نادرست یا عملکرد نادرست دیگران.

نماز در همه این موارد می‌توان به نحو معجزه‌آسایی ناراحتیها را برطرف نماید.

1-   گاهی غمی که بر دل شخص سنگینی می‌کند ناشی از دست دادن یک عزیز، یک فرصت، یک موقعیت و یا چیزی از مال و مقام دنیاست. خداوند فرمود: لکیلا تاسوا علی مافاتکم بر آنچه از دست شما رفته است، افسوس نخورید ( الحدید 24) به وسیله نماز، انسان می‌تواند به مرحله‌ای از معرفت دست یابد که به خاطر از دست دادن چیزی اندوهگین نشود. آن که خدا را مالک و معبود و خود را مملوک و عابد می‌داند، توجه دارد که صاحب اختیار چیزی نیست و به همین دلیل به خشنودی خدا خشنود و به تقدیر او راضی است و این همان مقام رضاست که از مقامات عالی عرفان بوده و از نتیجه‌های نماز و ذکر خداست.

2-   آنکه نماز می‌خواند هرگز به دنبال خواسته‌های نادرست و نامشروع نخواهد رفت و نماز به او می‌آموزد که همراه، به دست آوردن خواسته‌های خود را از خدا بخواهد و به لطف و کرم او امید ببندد. چنین کسی هیچگاه ناامید و مغموم نخواهد شد. حضرت یعقوب می‌فرماید: «عرض حال پریشانی و اندوه خود را فقط به خدا می‌کنم و می‌دانم از خدا آنچه را شما نمی‌دانید . ای پسران من... و از رحمت خدا نومید نباشید براستی که کسی به جز مردم کافر، از رحمت حق ناامید نمی‌گردد. ( یوسف 88)

3-   اضطرابها و غمهای سنگینی را بر انسان تحمیل می‌کند و حتی بعد از پایان یافتن این حالتها اندوهی جانکاه را بر جای می‌گذارد. خداوند در قرآن می‌فرماید: آگاه باشید که با یاد خدا قلبها آرام می‌گیرد ( الرعد29) آرامشی که نماز به انسان می‌بخشد او را از همه نگرانیها مصون می‌کند. حضرت علی در مورد اولیای خدا که اهل ذکر او هستند فرمود: دلهایشان حسرت دیدار تو را دارد. اگر بی‌کسی آنان را به دهشت اندازد، یاد او آنان را از تنهایی درآورد و اگر بلاها بر ایشان فرو بارد به زنهار خواهی از تو پناهنده شوند. چه می دانند که سررشته همه کارها به دست توست. (نهج‌البلاغه 234)

4-   بعضی از اوقات غم و غصه نتیجه تردید و بلاتکلیفی است. چنین غصه‌هایی برای کسانی که حقیقتا نماز می‌خوانند کمتر پدید  می‌آید. زیرا نماز از یک سو آنها را صاحب تشخیص بار آورده و از طرف دیگر روح اعتماد و توکل به خدا را در وجودشان زنده کرده است. در عین حال در صورت بروز چنین تردیدهایی، پس از مشورت با صاحبنظران می‌توانند با خواندن نماز از روی حضور قلب  و طلب توفیق از خدا، روح توکل و اعتماد به حضرت حق را در دلشان تازه کرده و بر اجرا یا عدم اجرای آن کار تصمیم قاطع بگیرند.

5-   گاهی اوقات دیدن صحنه‌هایی تاثر انگیز موجب اندوه شدید می‌شود. در این گونه موارد نیز نماز بهترین داروی اثر بخش است. این نماز، انسان را سرشار معنویت کرده و قلبش را از فشارهای ناشی از غم، آرام می‌کند. بسیاری از مسلمانهای مومن در سخت‌ترین شرایط و حتی هنگامی که شکنجه‌های برادران دینی خود را دیده‌اند و یا صدای ناله‌های ناشی از شکنجه شدن آنان را شنیده‌اند برای فرار از تاثر  و تالم روحی خود به نماز متوسل شده‌اند.

6-   اکثر مواقع بعد از ارتکاب خطا و گناه، شخص دچار پشیمانی می‌شود و عذاب وجدان می‌گیرد  در این گونه موارد نیز نماز بهترین راه درمان است. زیرا  به وسیله آن، شخص به خدا پناه می‌برد و به لطف و رحمت او امید می‌بندد چون نمازها حسناتی هستند که بدیها را می‌شویند و گناهان را می‌زدایند. (هود 116)

7-   گاهی غم و اندوه شخص به خاطر سخنان نادرستی است که درباره او می‌گویند. راه حلی که قرآن برای چنین غمی به پیامبر نشان می‌دهد در خور توجه است. هنگامی‌ که پیامبر بر اثر سخنان نادرست گمراهان افسرده و ملول گشته بود، خدا به او فرمود: « ای پیامبر، بر آنچه می‌گویند شکیبا باش و بیش از برآمدن آفتاب و بیش از فرونشستن آن با ستایش پروردگار خود، نماز کن و در بخشی از ساعتهای شب، صبح، عصر و شام، باشد که خشنود گردی و غمت زدوده شود».

زیرا تسبیح و تقدیس خدا و توجه به او، پیوند انسان را با خدا محکم می کند و اغیار و گفتار و کردارشان را در چشم او ناچیز و غیر مهم جلوه می‌دهد.

استحکام و کردارشان را در چشم او ناچیز و غیر مهم جلوه می دهد. استحکام پیوند با خدا و اتکای به ا از یک سو و ناچیز شمردن دشمنان و گفتار و کردارشان از سوی دیگر روح انسان را بزرگ و اراده اش را قوی می‌کند. آنچنان که غمها و تیرگیها  را از دل می‌زداید و نهاد انسان را تابناک و با صفا می‌سازد.

چون شمع بر آستان نماز آوردیم           از رگ رگ جان خود گداز آوردیم

بر درگهت ای عزیز ما را در کف            جان بود امانتی که باز آوردیم

3-3 آثار نماز در زنده کردن خصلتهای عالی انسانی

1-   از مسئله نیت در نماز، انسان را به گونه‌ای تربیت می کند که در هر کاری هدفی عالی و خدایی داشته باشد و کار با توجه به هدف و مقصودی پاک کند تا به پیروزی برسد.

2-    اخلاص در نیت و عمل، نمازگزار را طوری تربیت می‌کند که کسی جز راستی و صداقت چیزی از او نمی‌بیند چگونه ممکن است بنده‌ای که روزی 5 نوبت راستی  و صداقت‌ورزی را با خدا تمرین می‌کند و با خدای خویش در عبادتش صادق و بی‌ریاست، بتواند اهل دروغ و فریب و خیانت باشد؟

3-   گفتن و تکبیر باعث می‌شود که انسان خدا را بزرگ و غیر او را کوچک شمرده و شجاع و با شهامت شود.

4-   نماز روح تشکر و سپاس را که از خصایل عالی انسان است در نمازگزار تقویت می‌کند زیرا نماز تشکر از نعمتهای بیکران خداوند است.

5-   نماز اطاعت از خدا  پرهیز از عصیان و سرکشی است.

6-   نماز آتش حرص را خاموش می‌کند و در نتیجه نمازگزار از زندگیش راضی و خرسند است.

7-   نماز رقت قلب انسان را زیاد کرده و قساوت و سنگدلی را از بین می‌برد.

8-   نمازگزار خدا را حاضر بر اعمال خویش می بیند. از این رو در خلوت معصیت نمی‌کند.

9-   حضور قلب در نماز، تمرین تمرکز حواس است و این تمرکز به همراه دقت اندیشه عامل مهم پیشرفت فکری انسان می باشد.

10-                نماز انسان را در راه مستقیم زندگی نگه داشته و از بیراهه رفتن باز می‌دارد.

4-  اصول اجتماعی نماز

نماز، علاوه بر اثر وضعی خود دارای اصول، پیامها و اشاره‌هایی است و توسط این اصول ویژگیهایی را در افراد ایجاد می‌کند که در سطح جامعه به عنوان صفات اجتماعی آشکار می‌گردد. این اصول اجتماعی باعث می‌شوند که ما بتوانیم جامعه را به شکل صحیح اداره کنیم. که در اینجا، به چند مورد از آنها اشاره می‌شود:

1-   اصل ایمان :

ایمان امری فطری است  و انسان ، فطرتا طالب ایمان است زیرا ایمان به او آرامش می‌دهد و آرامش، نیاز است، ایمان اصلی و اساسی و آرامش بخش، ایمان دینی است که اگر دین کسی محکم بود، می‌توانیم به او اعتماد کامل بکنیم و چهره دین هر کس نماز اوست فضای ایمان و اعتماد، ایجاد انگیزه  و شور و نشاط می‌کند همگان را وادار به همکاری و بهبود کار و تلاش و خستگی‌ناپذیر می‌سازد و در نهایت پیشرفت‌های چشمگیری در همه شؤن جامعه ایجاد می شود.

2-   اصل طهارت

طهارت دو نوع است طهارت ظاهری مانند غسل و وضو و تیمم که پیش از نماز و تلاوت قرآن باید داشته باشیم و طهارت باطنی که ذکر خدا و انواع عبادت‌های واجب و مستحب است. برای طهارت باطنی باید قبل از هر چیز استعاذه کنیم یعنی از گناهان خویش توبه کرده و به ذات اقدس حضرت حق پناهنده شویم. رعایت این اصل سبب خواهد شد که افراد جامعه دارای روحی پاک باشند. تزکیه و تصفیه باطنی که حاصل تربیت های دینی و عبادتهاست، سبب خواهد شد ناراحتیها، نگرانیها، هیجانات و عقده‌های روانی کم شود. و از حسادتها، کینه‌ها، اذیت و آزارها و ضرب و شتم و جرح در جامعه  خبری نباشد.

3-   موقع‌شناسی و زمان‌سنجی

ناظم پرتوان جهان، برای طبیعت نظم را مقرر کرده است و برای جوامع انسانی هم که بخشی از خلقت است، نظم را پسندیده و سفارش کرده است. حتی دوست دارد که بندگانش ارتباطهای ویژه و رسمی خود را با او، در اوقات خاص و روی برنامه حساب شده‌ای برقرار کنند. از این رو برای انواع عبادت‌های بندگان، مانند نماز، روزه و حج برنامه زمان‌بندی شده‌ای تعیین و عنصر نظم و زمان را وارد برنامه‌های دینی کرده است. رعایت اوقات نماز، تمرین وقت‌شناسی برای عادت به رعایت وقت در دیگر اعمال است.

4-   اصل تبلیغ

پس از طهارت، اذان است. یعنی اعلام وقت شرعی . درسی که از اذان می‌گیریم ضرورت تبلیغ، رعایت زمان و مکان، تبلیغ و رعایت دیگر شرایط تبلیغ است. با رعایت اصل تبلیغ، حضور خود را در جامعه و جهان اعلام می‌داریم. وقتی اقامه می‌خوانیم معنیش این است که با خواندن آن، جامعه مسلمین و امت اسلام اقامه می‌گردد و سر پا می‌ماند. جامعه اسلامی بدون تبلیغ و رعایت اصول صریح تبلیغ، نه تنها گسترش نخواهد داشت بلکه منزوی خواهد شد.

5-   اصل امر به معروف و نهی از منکر

نماز دارای خاصیت بازداری از فحشا و منکر است. قران کریم این اصل را به عنوان یک اصل اجتماعی و وظیفه‌ای همگانی مقرر کرده است این وظیفه برای مراقبت همگان از اعمال یکدیگر و پاکسازی و بهسازی اجتماعی مقرر شده است.

6-   اصل حجاب

رعایت اصل حجاب، نشان حجب و حیا و عفت و شرط سلامت یک جامعه است و جوب حجاب در نماز به ما می‌آموزد  که زشتی‌های باطنی و حتی در مواردی زیباییهای معنوی خود را بپوشانیم.

7-   اصل حیا

آن که در نماز حیا داشته و در مقابل خدا، اعتراف به تقصیر و ناتوانی دارد، در جامعه هم حیا دارد. یعنی  در برابر مردم هم از قصور در اجرای وظایفش شرم دارد. از این رو در رفع نواقص و معایب خود و کار خود می‌کوشد. و این امر موجب پیشرفت یک جامعه می‌شود. رسول خدا فرمودند: برای هر دینی، منشی است و منش اسلام، شرم و حیاست.

8-   اصل هدفداری

آغاز نماز، نیت است. یعنی ما جامعه‌ای هدفداریم و هر کارمان جهت‌دار می‌باشد. هدف ما جلب خشنودی خالقمان است و مچون هر کاری را برای او می‌کنیم باید بکوشیم  تا آن را به بهترین شکل ممکن عملی کنیم.

9-   تعیین شاخص هدف و نقطه آغاز

وقتی که در نماز تکبیره الاحرام می‌گوییم فقط به خدا روی می‌آوریم و غیر او را پشت سر می‌اندازیم. این شروع حرکت برای رسیدن به هدف تقرب به خداوند است. لیلکن الله اکبر تنها یک اصل ایمانی نیست بلکه یک اصل سیاسی و اجتماعی جامعه مبتنی بر ایمان است. خدا بزرگتر از حد توصیف است و خدا بزرگتر و برتر از هر قدرتی است بنابراین هدف جامعه مسلمانی بی‌اعتنایی به مستکبران و روی آوردن به خداست.

10-   اصل تسمیه

پس از پناه بردن به خدا، قرائت را با تسمیه آغاز می‌کنیم. شروع کردن کارها با نام خداوند ما را از انواع انحرافات حفظ می‌کند.

11-         اصل رحمت

تاکید بر نرحمانیت و رحیمیت پروردگار در آغاز هر سوره نشان می‌دهد که باید بندگان خدا به ویژگی‌ رحمت، متصف شوند خداوند صفت رحمت را در نهاد ما انسانها قرار داده تا بتوانیم در پرتوی هدایتش به صلح و صفا و مودت در جامعه برسیم این اصل، دلها را به هم نزدیک کرده و روح خیر خواهی را در بین مردم پدید می‌آورد.

12-         اصل حمد

حمد خداوند سبب می‌شود که حق شناس بار آییم و همچنین که رکوع و سجود در برابر پروردگار، درس فروتنی به ما می‌آموزد، تکرار  حمد و سپاس خدا نیز تمرینی برای رشد روح حق شناسی در انسانهاست. ستایش از نکوکاران ، ترویج نیکوکاری و جلب رضایت بندگان خداست و رضایت خدا  را به دنبال خواهد داشت.

13-   اصل تقوا

یکی از بخشهای نماز که تقوی  را به یاد می‌آورد آیه سوم از سوره حمد است کلمه «مالک» خدا ترسی را به یاد مسلمانان می‌اندازد. رعایت این اصل انسان را از تجاوز به حقوق دیگران و زیر پا نهادن اخلاق اسلامی باز می‌دارد.

14-         اصل آزادی

هواپرست، اسیر هوسهای نفس است  و این خواهشها او را به دنبال خود می‌کشند. ولی اگر چیزی را جز خدا نپرستیم اسیر و بنده هیچ چیز و هیچ کس نشده و به آزادی حقیقی خواهیم رسید.

15-   اصل استعانت

وقتی در نماز می‌گوییم خداودا تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم، یعنی منحصرا به خدا توکل کرده‌ایم، کمک خواهی از خداوند، قدرت ایمان و توان فکری و روحی و عملی امت اسلام را مضاعف می‌کند.

16-         اصل صراط شناسی

در بخش دوم سوره حمد که دعاست، از خدا می‌خواهیم که ما را به راه مستقیم هدایت کند. صراط مستقیم 3 ویژگی دارد. اول این که راه بندگان صالح خداست. کسانی که با رعایت قوانین تعیین شده توانسته‌اند خشنودی خداوند را جلب کرده و به خوشبختی دنیا و آخرت برسند. دوم این که هر راهی که از سوی خداوند مورد قبول واقع نشده باشد راه شیطانی است در نتیجه هر کسی که خشم خداوند را برانگیزد در راه نادرست قدم گذاشته است. سوم این که یکی دیگر از ویژگیهای صراط مستقیم این است که راه گمراهان نیست و خط مسیر گمراهان، بیراهه است. احکام قرآن خط‌مشی هر سه گروه نعمت  یافتگان، خشم گرفتگان و گمراهان را مشخص می‌کند. برای شناخت کامل صراط مستقیم باید به قرآن و عملکردهای پیامبر  و ائمه مراجعه کرد. رسول خدا فرمودند: صراط مستقیم راه پیامبران است و همانها هستند که مشمول نعمتهای بیکران الهی شده‌اند. (تفسیر نور الثقلین ج 1 ص 20)

 و از امام صادق است که در معنی صراط مستقیم فرمود: به خدا سوگند، صراط مستقیم ما هستیم ((تفسیر نور الثقلین ج 1 ص21) 

17- اصل تکریم

ما در نماز خدا را بزرگ می داریم و برایش رکوع و سجود می‌کنیم چون آفریدگار جهان و خالق و رازق ماست. حال اگر انسانهای بزرگی در جامعه باشند باید آنها را نیز مورد تکریم قرار دهیم. تکریم بزرگان خدمتگزاران، به ویژه اکرام و احترام والدین و معلمان موجب می‌شود که از تباهی و بتهکاری پرهیز کرده و کرامت و حرمت خود و جامعه اسلامی را نگه داریم.

18-اصل قیام و قعود

قیام نماز، تنها یادآور قائم شدن قیامت و سرپا ایستان در صحرای محشر نیست بلکه قیام به موقع برای احقاق حق و پیکار با ستمگران را هم به ما می‌آموزد. قعود نماز هم فقط بنده‌وار نشستن و در مقابل خدا کرنش کردن را تداعی نمی‌کند بلکه قعود از قیام یعنی ترک جنگ و پذیرش  صلح  در مواقع لازم.

19-اصل حق‌پذیری

در تشهد نماز، به یکتایی خدا و عبودیت و رسالت رسول او گواهی می‌دهیم اما تنها  تشهد  نماز نیست که گواه حق‌پذیری نماز گزار است بلکه در جای جای نماز، ما حقایق هستی را درک می‌کنیم.

20-اصل دعا

پس از گواهی دادن به یکتایی خدا و نفی شرک و تایید  پیامبر (ص) برای ایشان و خاندانش دعا می‌کنیم. در موارد دیگری از نماز نیز مانند قنوت، رکوع و سجود بر او درود می‌فرستیم. دعا هم پیوند بین انسان و خداست و هم موجب جلب مهر و رحمت انسانها به هم می‌شود. رسول خدا فرمودند: هر نمازی که در آن حق مردان و زنان مومن دعا نشود، ناقص است. (مدینه البلاغه چ 2 ص 530)

5- نماز جماعت

نماز شیوه معمول انبیای خداست           نماز خلوت انس است و گاه راز و نیاز

به صدق و پاکی و اخلاص می‌کند مومن                      به بال شوق به معراج قرب حق پرواز

به ویژه از همه بهتر امامت و جمعه                 بود میان عبادات، افضل و ممتاز

نمازی که فرادی خوانده می‌شود هر اندازه که سرشار از اخلاص و معنویت باشد تنها ارتباط یک فرد را با خدا برقرار می‌سازد. اما در نماز جماعت به لحاظ روح جمعی حاکم بر محیط امواج  معنویت بهتر و بیشتری به وجود می‌آید. در چنین وضعی روح نیایشگر در همراهی با ارواح دیگر نیایشگران قدرت صعود بیشتری  به دست می‌آورد و نفسش گرفته و گیراتر و دعایش مقرون به اجابت می‌شود. نماز جماعتی که در مسجد برگزار می‌شود در حقیقت ضیافتی است که در خانه خدا برگزار می شود و او به خاطر بندگان  صالح و مقرب‌تری که در میان جماعت هستند، نظر لطف و رحمت بیشتری به همه شرکت‌کنندگان در نماز خواهد داشت و پدید آمدن مهر و محبت در میان آنهاست. خصوصا هنگامی همنشین‌های هم‌اندیش و هماهنگ در کنار یکدیگر باشند، نشست و برخاستهای مکرر در میان آنها ایجاد مهر و محبت و روح اخوت می‌کند. با توجه به آثار فراوان فردی، اجتماعی و سیاسی نماز جماعت آنچه درباره ثواب آن در روایات آمده، شگفت‌آور نیست.

و اقیموا الصلوه و اتوا الزکوه و ارکعوا مع‌الراکعین ( سوره بقره آیه 43)

نماز را بر پا دارید و زکات دهید و رکوع کنید با رکوع کنندگان. این آیه شریفه اشاره به نماز جماعت دارد ولی از بین همه افعال، تنها رکوع را بیان کرده است این تعبیر شاید به خاطر این است که نماز یهود مطلقا، رکوع ندارد و این تنها در نماز مسلمانان است که رکوع یکی از ارکان اصلی آن محسوب می‌شود. آیه می‌گوید اقیموا الصلوه یعنی نماز را به پا دارید. یعنی تنها خودتان نماز خوان نباشید. بلکه چنان کنید که آیین نماز در جامعه انسانی بر پا شده و مردم با عشق و علاقه به سوی آن بیایند بعضی از مفسران گفته‌اند، اقیموا اشاره به این دارد که نماز شما تنها اذکار و اوراد  نباشد بلکه آن را به طور کامل به پا دارید و در حین نماز خواندن توجه قلبی و حضور دل داشته باشد.

قال النبی « سلموا علی الیهود و النصاری و لا تسلموا علی الیهود امتی قیل یا رسول الله من یهود امتک؟ قال الذین یسمعون الاذان و الاقامه و لم یحضر الجماعه. ( لثالی الخبار ج 4 ص 204)

پیامبر اسلام فرمودند «سلام بر یهود و نصاری بکنید ولی سلام بر یهود امت من نکنید. سوال شد یا رسول الله یهود امت شما کیانند؟ فرمود آنانی هستند که صدای اذان را می‌شنوند ولی در نماز جماعت شرکت نمی‌کنند.»

بوی بهشت

عده‌ای از ملائکه خدمت رسول خدا آمده و عرض کردند خداوند سلام رسانده و فرمود: «به امتت بگو هر کس بمیرد نو نماز جماعت نخوانده باشد، بوی بهشت را درک نمی کند اگر چه اعمالش از اعمال اهل زمین بیشتر باشد. ای محمد ترک کننده نماز جماعت نزد من لعنت شده هستند. ای محمد دعای تارک نماز جماعت مستجاب نمی‌شود ( مناهج الشارعین) »

پاداش نماز جماعت

در کتاب نصایح الشیعه آمده است: هر کس نماز پنجگانه خود را به جماعت برگزار کند خداوند به او 5 چیز عطا می فرماید:

1-   تنگی معاش را از دو دفع می‌کند.

2-   تنگی قبر را هم از او برطرف می‌کند.

3-   نامه عملش را به دست راستش می‌دهد.

4-   از پل صراط مانند برق می گذرد.

5-   بدون حساب و کتاب وارد بهشت می‌شود.

(کشکول ممتاز  ص 281 – 280)

نماز جماعت، شعار اسلام است و نشان‌دهنده شور دینی مردم و حاکمیت نماز و معنویت و اخلاص در میان جامعه می باشد عارفانه‌ترین و عاشقانه‌ترین نمازها که تنها خوانده ‌شود، فقط یک حرکت فردی است و شکوه اسلام را متجلی نمی‌سازد. اما نمازی که عظمت اسلام را به نمایش می‌گذارد، نماز جماعت است. از این روست که آن را پرچم اسلام و بیرق ایمان نامیده‌اند و از این روست که دشمنان اسلام پیوسته از نمازهای جماعت هراس دارند. به راستی کدام کار فردی و حرکت اجتماعی شریفتر و فاضلتر از کاری است که شکوه و بزرگی اسلام را زیاد کند و دشمنان را بترساند؟

امام رضا در مورد نماز جماعت فرمودند

«نماز جماعت برای آن مقدر شده است که منافقان و سبک شمارندگان نماز، آنچه را که به آن اقرار کرده‌اند (اصول اسلامی) ادا کنند ( عمل و در عمل نشان بدهند) تسلیم بودن در برابر خدا و مراقبت بر اجرای فرمانهای خدا نیز به وسیله نماز جماعت آشکار می‌گردد و برای آنکه گواهیهای برخی از مردم نسبت به مسلمانی بعضی دیگر جایز و ممکن باشد. (وسائل الشیعه ج 5)

6-  نماز شب

در کافی از سلیمان بن خالد از امام باقر نقل شده که فرمود: می‌خواهی تو را خبر دهم از اصل و فرع و بلندی مقام اسلام؟ گفت: بله، فرمود: اصل آن نماز و فرعش زکات و مقام بلندش جهاد است. آنگاه فرمود: اگر بخواهی تو را از ابواب خیر خبر دهم. روزه سپر از آتش دوزخ و صدقه از بین برنده خاطایا  و نماز  در دل شب یاد آورنده خداست. و در الدر المنثور است که ابن جدید از مجاهد روایت کرده که گفت: رسول خدا مسئله شب زنده‌داری را برای ما می‌گفت، دیدگانش پر از اشک شد  به طوری که اشک از دیدگانش فرو ریخت و می‌خواند «تتجا جنوبهم عن المضاجع» پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور می‌شود.

شب خیز که عاشقان به شب راز کنند                گرد در و بام دوست پرواز کنند

هر جا که دری بود به شب دربندند                            الا در دوست را ک شب باز کنند

پیامبر اکرم فرمودند: چون بنده‌ای با خدای خود در نیمه شب خلوت کند  به راز و نیاز بپردازد خداوند نوری در دلش جای دهد و هنگامی که یارب یارب می‌گوید پروردگار عظیم او را ندا کند.

آنکه در خاطرش از مهر حق آثاری هست            شوق یادش به سر و دیده بیداری هست.

چند روایت از نماز شب

«ما زال جبرئیل یوصینی بقیام الیل حتی ظننت ان خیار امتی لن یناموا»

پیامبر اکرم فرمود: «جبرئیل آنقدر سفارش سحرخیزی به من کرد که گمان کردم برگزیدگان و نیاکان امت من هرگز نخواهند خوابید.

امام حسن عسگری: «ان الحسنات یذهبن السیئات قال صلوه الیل تذهب بذنوب النهار»

«نماز شب گناهان روز را برطرف می سازد و پاک می‌کند (کتاب الدعا و الزیاره تالیف آیه الله سید محمد شیرازی)»

امام صادق: « من صلی بالیل حسن وجهه بالنهار».

«کسی که نماز شب بخواند، نیکو می شود صورت او در روز »

امام رضا « خیرکم من اطاب الکلام و اطعم الطعام و صلی بالیل و الناس نیام».

 امام رضا از رسول خدا نقل کرده‌اند: «بهترین شما کسی است که پاکیزه کند کلام خود را از حرف‌های زائد و اطعام کند فقرا  را و در نیمه شب به نماز ایستد در حالی‌که مردم بخواب گرم گرم فرو رفته باشند.»

راز ویژه:

از جمله رازهایی که خدای متعال به طور ویژه با موسی علیه السلام داشته این بود که فرمود: « ای پسر عمران، دروغ می گوید کسی که گمان می‌کند مرا دوست می‌دارد ولی هنگامی که شب فرا می‌رسد  از من چشم می‌پوشد و خواب گران را استقبال می‌نماید. مگر نه این است که هر عاشقی خلوت نمودن با معشوق خویش را دوست دارد؟ ای پسر عمران، در نیمه شبهای تار از دلت خشوع  و از تنت خضوع و از دو چشمت اشک نثار من کن و مرا بخوان که قطعا مرا نزدیک بخود و پاسخگوی خودخواهی یافت».

قرآن در سوره مزمل آیه 1 و 2 به پیامبر می‌گوید: «ای جامه به خود پیچیده، شب‌ها را به پا خیز برای عبادت و اندکی را بخواب».

 امیر المومنین در نهج‌البلاغه خطبه‌ای به نام متقین دارد که در آن صفات متقین را برمی‌شمرد و از جمله حالات آنها را در شب می‌گوید: «هنگام شب پاهایشان برای عبادت جفت میشود. آنگاه قسمتهای مختلف قرآن را تلاوت می‌کنند. چون به آیه‌ای از آیات قهر و غضب می‌رسند، گوش فرا می‌دهند و مانند این است که آهنگ بالا و پایین رفتن شعله‌های جهنم به گوششان می رسد، کمرها  را به عبادت خم کرده، پیشانیها و کف دستها و زانوها و سرانگشت‌ پاها به خاک می‌سایند و از خداوند آزادی خویش را می‌طلبند. همین‌ها که چنین شب‌زنده داری می‌کنند  و تا این حد روحشان به دنیای دیگر پیوسته است، روزها مردانی هستند اجتماعی، بردبار، دانا، نیک و پارسا.

7 – اضاعه نماز

1-7 ضایع نماز کنندگان نماز

کلمه اضاعه در مقابل اقامه آمده است . به معنی این است که نماز را ترک کنیم و آن را کم اثر و بی‌خاصیت نمایم. خدای تعالی کسانی را که نماز به نحوی ضایع می‌کنند مورد نکوهش قرار داده و در قرآن آنها را به چند دسته تقسیم می‌کند:

1-   نمازگزاران بی‌نشاط:

خداوند در قرآن فرمود: و چون منافقان به نماز ایستند بی‌حالی و بی‌نشاط برخیزند (النساء 124)

2-   نماز کنندگان ریاکار:

خدا فرمود: منافقان برای رویت مردم نماز می‌خوانند و جز اندکی به یاد خدا نمی‌باشند.

3-   نمازگزارندگان به وقت بیکاری:

برخی نماز خود را در هنگامی که کاری ندارند می‌خوانند و هر گاه سرگرم کاری شوند نماز را به آن می‌فروشند.

4-   کاهل نمازان:

کسانی هستند که بدون عذر موجه، نماز را از وقت فضیلتش به تاخیر می‌اندازند و به شرایط و احکامش  اهمیت نمی‌دهند.

5-   اعتراض‌کنندگان

نماز، ذکر خداست و آنان که به جای سعی به سوی نماز از آن اعراض می‌کنند مورد نکوهش پروردگار می‌باشند و به تنگی معشیت مجازات می شوند.

6-   انکار کنندگان نماز

قرآن در سوره قیامت نحوه جام دادن ناباوران بی‌نماز را بیان و آنان را به سختی نکوهش می‌کند: « چهره‌هایی هستند که در آن روز در هم کشیده‌اند. پنداری که آسیب درهم‌شکننده‌ای به آنان می‌رسد. نه ، نه وقتی که روح به چنبر گردن رسد و گفته شود کیست دعا کننده‌ای که شفا بخشد؟ و محتضر به یقین داند که وقت جدایی روح از کالبد است و پاهایش به پشت هم پیچد تو نیز بدان که چنان روزی ، روز رهسپاریت به سوی پروردگار توست.  حال آن که نه مبدأ و معاد را قبول کرد نه برای خویش نماز گزارد نلیکن دروع شمرد و رویگردان شد.

7-   ریشخند کنندگان نماز

هر گاه مسلمانان ندای نماز را بلند می‌کردند گروهی از کفار و مشرکان آن را به ریشخند می‌گرفتند خداوند این کار را سرزنش کرده است.

8-   بازدارندگان نماز

می‌گویند ابوجهل تصمیم گرفته بود وقتی پیامبر (ص) مشغول سجده باشد بر آن حضرت ضربه‌ای وارد کند. هنگامی که رسول الله در حال سجده بود، ابوجهل به سویش رفت ولی از کار شیطانی خود منصرف شد. چون علت را از او پرسیدند گفت: خندقی از آتش را پیش روی خود دیدم.

2-7 استخفاف نماز

در برخی روایات آمده نماز کسی را که او را سبک شمرده و به تاخیر بیندازد نفرین می‌کند و می‌گوید: مرا تباه کردیخدا تو را تباه کند همچنان که مرا تباه کردی ( امام صادق بحارالنوار ج 83 ص 10)

و نفرین نماز را نباید دست کم گرفت. ضایع کننده نماز به جای آن که  نماز را وسیله  خودسازی قرار دهد آن را ابزاری برای تخریب خویش می‌سازد. حضرت علی هنگامی که محمد بن ابی بکر را به ولایت مصر منصوب کردند در نامه‌ای به او فرمودند: بدان که هر چه از کارهایت تابعی از نماز توست. آنکه نماز را تباه کند، کارهای دیگرش را بیشتر تباه خواهد کرد.

امام صادق روایت کرده‌اند که رسول خدا  فرمود: انکه نماز را پس از فرا رسیدن وقت آن به واپس افکند به شفاعتم نرسد و نیز پیامبر فرمودند: آن که نماز را سبک شمرد از من نیست. نه به خدا چنین کسی در حوض کوثر بر من وارد نمی شود.

3-7 اعراض از نماز

انگیزه‌های ترک نماز، همان انگیزه‌های ترک پرستش و بندگی است. گروهی از روی جهل نماز می‌خوانند  و گروهی از روی خودستایی و استکبار که آن نیز نوعی جهالت است. و از اصول کفر می‌باشد. در سوره المرسلات آیه 48 آمده «هنگامی که به آنان گفته می‌شود برای خدا رکوع کنید خم نمی‌شوند» گفته‌اند این آیه درباره قبیله بنی شقیف نازل شده که پیغمبر به آنها فرمود:  نماز بخوانید گفت این برای ما عیب است و ما در برابر کسی خم نمی‌شویم آن حضرت خطاب به آنها فرمودند: دینی که در آن رکوع و سجود نباشد فاقد ارزش و نتایج نیکوست.

ترک نماز، نخستین گناه کبیره و در حد کفر است و در صورتی که از روی انکار نماز باشد، خود کفر است. رسول خدا فرمودند: میان کفر و ایمان فاصله‌ای جز ترک نماز نیست.

در روایت صحیح بسیار مهمی از رسول خدا روایت شده که فرمود: «روزی امین وحی برای ادای وحی به نزد من آمد. هنوز آنچه را که باید بر من بخواند تمامش را نخوانده بود که ناگهان آوازی سخت و صدایی هولناک برآمد. وضع فرشته وحی تغییر کرد. پرسیدم: آن چاه جایگاه چه کسانی است ؟ گفت از آن بی‌نمازان و شرابخواران.

همچنین رسول خدا فرمودند: هر کس نماز را ترک کند خدای تعالی او را به 15 عقوبت مبتلا می‌کند. 6 عقوبت در دنیا و 3 عقوبت نزدیک مرگ و 3 در قبر و 3 در قیامت.

اما 6 عقوبت در زمان حیات

1-   بی‌آبرو شود.

2-   برکت از مالش برود.

3-   عمر و ثروتش زیاد نگردد.

4-   خیراتش قبول حق واقع نشود.

5-   دعایش مستجاب نگردد.

6-   دعای شایستگان نصیب وی نشود.

اما سه بلایی که نزدیک به وفات به او می‌رسد:

1-   سکرات مرگ بر او تشدید شود.

2-   گرسنه از دنیا رود.

3-   تشنگی او رفع نشود.

اما سه عقوبتی که در قبر به او رسد:

1-   با درد و غم قرین باشد.

2-   در تاریکی محض به سر برد.

3-   تا قیامت عذاب کشد.

اما سه عقوبتی که در قیامت به او برسد:

1-   حساب بر وی دشوار شود.

2-   خداوند دشمن او گردد و به او نظر رحمت نیندازد و او را عذاب دردناک رسد.

3-   از قبر همچون حیوان به قیامت وارد گردد و سپس با ذلت و خواری رهسپار دوزخ شود. (اسرار الصلوه 32)

کلام آخر

دارد الحق در جماعت خوشترین منظر نماز         فلک ایمان را به طوفانها بود لنگر نماز

در دل شبهای تاریک است روشنگر نماز            آن رهایی بخش ما از کام دریای بلا

کشتی دل را امان از موج هول‌آور نماز              با قیام و با قعود و با رکوع و با سجود

دارد الحق در جماعت خوشترین منظر نماز         صبح و ظهر و عصر و شب در پیچ و تاب زندگی

چرخ عمر هر مسلمانی را بود محور نماز

روح پاک و جسم پاک و جامه پاک و آب پاک

مسح سر با مسح پا یعنی که پا تا سر نماز

گر شود بر پا نماز با خلوص و با صفا

می‌کند خود نهی از فحشاء و از منکر  نماز                   تابیاساید در آغوش سعادت ملتی

باید اول سایه اندازد و را بر سر نماز               جنگ با فرهنگ شیطانیست در محرابها

می‌زند بر قلب دشمن روز و شب خنجر نماز       هر بنای بی‌ستونی عاقبت ویران شود

گردد ایمان بی‌ستون بر پا نباشد گر نماز بی‌نمازان را به قرب حق تعالی راه نیست

چونکه در معراج هر مومن بود شهپر نماز

ای که می‌جویی پناهی استعینوا بالصلوه

هست ما را در حوادث بهترین  سنگر نماز

(حبیب‌الله چایچیان)

منابع و ماخذ

1-   طهارت روح: گلچینی از گفته‌‌های استاد شهید مطهری در مورد نماز و عبادت.

2-   اسرار عبادت: آیه الله جوادی آملی

3-   سمایی نماز: سید حسن حق شناس

4-   ادب حضور: سید بن طاووس

5-   نماز و نوسازی معنوی: دبیرخانه اجلاس سراسری نماز

6-   معراج السعاده : ملا احمد نراقی

7-   نماز زیباترین الگوی پرستش: غالمعلی نعیم‌آبادی

8-   راز شبانه یا خلوت عشاق: سید محمد تقی حشمت الواعظین قمی

9-   رازهای نماز: آیه الله جوادی آملی

10-نمازشناسی : حسن راشدی

11-معرفت، محبت، عبودیت در قرآن: ماشاالله اسد اللهی مجرد

12-نماز راز دوست: علی رستمی چافی

13-پرورش روح نماز و عبادت در تفسیر المیزان: عباس عزیزی

14-سایت www. Roshd . Org

15-سایت www. Erfan. ir

گفتار هايي از امام رضا (ع)

چهل روايت رضوي

حسن بن جهم گويد: از امام رضا (ع) شنيدم كه مي فرمود:

1-    دوست هر كس عقل اوست و دشمن او جهل اوست.

2-    امام رضا (ع) فرمود: به خدا خوش گمان باش، زيرا خداي غزوجل مي فرمايد: من به گمان بنده مومن خود همراهم اگر خوبست خوب پيش آيد و اگر بد است بد پيش آيد.

3-    امام رضا (ع) فرمود: از نشانه هاي فهم در دين بردباري، دانش و خاموشي است. به راتس خاموشي دريست از درهاي حكمت به راستي خاموشي دوستي آورد بر اين است كه دليل هر خوبي است.

4-    از امام رضا (ع)  كه امام صادق (ع) فرمود: صله رحم كن ولو به يك جرعه آب باشد و بهتر چيزيكه با آن صله رحم شود جلوگيري از آزار اوست. صله رحم مرگ را پس اندازد و دوستي خانواده همراه آورد.

5-    از امام رضا (ع) نقل كرده اند كه: نهان داشتن كردار نيك برابر هفتاد حسنه است و آنكه بدكرداري را فاش سازد مخذول باشد و آنكه كردار بد را نهان سازد آمرزيده است.

6-     از امام رضا (ع) كه به ياران خود مي فرمود: بچسبيد به اسلحه پيغمبران به او عرض شد كه سلاح پيغمبران چيست ؟ فرمود: دعا است.

7-    امام رضا (ع) فرمود:: يك دعاي بنده در نهاني برابر است با هفتاد دعاي آشكار.

8-    از ياسر نقل شده است كه امام رضا (ع) فرمود: مثل استغفار چون برگي است بر درختي كه بجنبد و پياپي فرو ريزد و آنكه از گناهش آمرزش جويد و باز گناه كند چون مسخره كننده پروردگار خود باشد.

9-    امام رضا (ع) فرمود: هفت چيز بدون هفت چيز مسخره است هر كه به زبان استغفار كند و در دل پشيمان نباشد و هر كه از خدا توفيق بطلبد ولي تلاش نكند، هر كس از خداوند بهشت درخواست كد اما در سختيها شكيبا نباشد و هر كه از آتش جهنم به خدا پناه ببرد و خواسته هاي دنيايي را ترك نكند و هر كس مرگ را ياد كند اما آماده مرگ نشود و هر كس به ياد خدا باشد ولي مشتقال ديدار او نباشد. پس اين افراد در حقيقت خود را مسخره كرده اند.

10-            امام رضا (ع) امام رضا (ع) نقل كرده اند كه امير المومنين فرمود. بايد در دلت احساس نياز به مردم و بي نيازي هر دو باشند. اظهار نياز به ايشان در سخن نرم و خوشرويي و بي نيازي از ايشان حفظ آبرو و بقاي عزت و شرف مي باشد.

11-            مسلمان كسي است كه مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند.

12-            نظافت از اخلاق پيامبران است.

13-            خاموشي از درهاي حكمت است. سكوت محبت انگيز و راهنماي هر خير است.

14-            امام رضا (ع) فرمود: محبت با مردم نصف عقل است.

15-            از امام رضا (ع) پرسيدند حد توكل چيست؟ فرمود اينكه از احدي جز خدا نترسي.

16-از امام رضا (ع) پرسيدند بهترين بندگان كيانند؟ فرمود: آنها كه چون كار نيك كنند شاد شوند و چون كار بد كنند آمرزش خواهند. چون نعمتشان دهند شكر گويند چون گرفتار شوند صبر كنند و چون خشم گيرند در گذرند.

17-            امام رضا (ع) فرمود: از نشانه هاي فقه حلم و علم است. خاموشي دري از درهاي حكمت است. سكوت محبت انگيز و راهنماي هر چيز است.

18-            امام رضا (ع) فرمود: ايمان چهار پايه دارد. توكل به خدا، رضا به قضاي خدا، تسليم در برابر فرمان او و واگذرادن كارها به او.

19-            امام رضا (ع) فرمود: آن كه در تلاش كسب روزي رود تا خانواده اش را اداره كند اجرش از مجاهد در راه خدا بيشتر است.

20-            حضرت امام رضا (ع) كمك به ناتوان از صدقه بهتر است.

21-            حضرت رضا : بندگي به نماز و روزه زياد نيست همانا عبادت منحصر به تفكر در امر خداست.

22-            حضرت رضا (ع) از پدرش و از رسول خدا حديث كرده است كه فرمود: هرگز با سه كس در كارهايت مشورت نكن. 1- با شخص ترسو و جبون مشورت نكن كه به واسطه ترس و بي جرئتي راه را بر تو تنگ مي كند و نمي گذارد به آن كار اقدام كني. 2- با شخص بخيل هم مشورت نكن زيرا به خاطر بخل كوتاهي مي كند كه ترا كمك و راهنمايي كند. 3- با شخص حريص هم مشورت نكن زيرا به خاطر حرص ترا از راه اعتدال خارج مي كند.

23-            حضرت امام رضا (ع) از پدرانش حديث كرده اند كه فرمود: از حقوقي كه ميزبان دارد آن است كه هنگام رفتن او تا درب خانه او را مشايعت كند.

24-            امام رضا (ع) از پيامبر حديث فرموده است كه علم و دانش خزينه هايي دارد و كليد اين خزائين سئوال و پرسش است پس سئوال كنيد.

25-            حضرت رضا مي فرمايد: از پيامبر پرسيدند كه ممكن است مومن ترسو باشد؟ فرمود بلي. گفته شد ممكن است مؤمن بخيل باشد فرمود: بلي، گفته شد ممكن است مؤمن كذاب و دروغگو باشد: فرمود نه.

26-امام رضا (ع) از پيامبر حديث كرده است كه فرمود: در رآس عقل بعد از ايمان به خدا، دوستي با مردم و نيكي كردن به نيكوكار و بدكار است.

27-            امام رضا (ع) مي فرمايد: تجاوز و تعدي بر بندگان خدا توشه بدي از براي آخرت است.

28-            امام رضا (ع) فرمود: ما اهل بيتي هستيم كه وعده اي كه به كسي داديم ان را دين خود مي بينيم يعني مستلزميم كه دين خدا را ادا كنيم هم چنانكه پيغمبر چنين كرد.

29-            علي بن شعيب مي گويد: به حضور امام رضا (ع) رسيدم به من فرمود: اي علي بهترين روزي را چه كساني دارند؟ عرض كردم : سرورم تو از من بهتر مي داني فرمود: اي علي بهترين روزي را كساني دارند كه ديگران را نيز در روزي خود شريك گردانند و بدترين روزي، از آن كساني است كه ديگران را در روزي خود را ه نمي دهد.

30-            آنچنانكه در تحف العقول آمده از امام رضا (ع) روايت شده است كه فرمود: خرد فرد مسلمان آنگاه كامل است كه در او ده خصلت زير جمع آمده باشد: اميد خير از او رود و از شرش در امان باشند. اندك خيري كه از ديگري به او رسد بسيار  بيند و خير بسياري كه در خود دارد اندك بيند. از برآوردن نياز خسته نشود و همواره از كسب دانش روي نگرداند. فقر در راه خدا را از غناي خود بيشتر دوست داشته باشد و گمنامي نزد او از شهرت محبوبتر باشد و هم اينكه هر كس را بيند از سر تواشع بگويد كه از من بهتر وپرهيزگارتر است. اگر چنين بود عظمت پيدا مي كند و خوش نام مي گردد و بر مردم زمانه اش سروري مي كند.

31-            امام هشتم فرمود: هر كس مرا زيارت كند، روز قيامت در سه جا نزد او مي آيم. تا او را از هرس نجات دهم، در وقتيكه نامه هاي اعمال از راست و چپ داده شود، در پل صراط و نزد سنجيدن كردارهاي نيك و بد.

32-            امام رضا (ع) فرمود: : نسبت به مصارف مال درباره خود و عائله خودت معتدل و ميانه رو باش.

33-            علي بن شعيب مي گويد به محضر امام رضا (ع) شرفياب شدم به من فرمود: چه كسي از تمام مردم معاش بهتر و زندگي نيكوتري دارد؟ عرض كردم شما داناتريد. فرمود: كسيكه ديگران در معاش او به خوبي معيشت نمايند و در پرتو زندگي او مرفه زندگي كنند.

34-            امام رضا (ع) مي فرمود: انسان بخشنده- به خدا، مردم و بهشت نزديك است.

35-            هر وقت مردم به گناه تازه آلوده شوند خداوند آنها را به بلا تازهاي دچار مي كند

36-امام رضا (ع) از جدش امام صادق حديث كرده است كه فرمود: اگر خداوند براي جلوگيري از رنجش و آزار پدر و مادر كلمه اي را كوتاه تر از « اف» مي دانست آن را در قرآن شريف مي آورد.

37-            امام ابوالحسن علي بن موسي الرضا فرموده است: تمامي مردم روي زمين مشمول رحمت و فيض الهي هستند مادامي كه به سه اصل عمل كنند. بشر دوست باشند، در امانتها خيانت نكنند، عملا پيرو حق و عدالت باشند.

38-            حضرت رضا (ع) فرموده است: از لذايذ دنيوي نصيبي براي كاميابي خويش قرار دهيد و تمنيات دل را از راههاي مشروع برآوريد. مراقبت كنيد در اين كار به مردانگي و شرافتتان آسيب نرسد و دچار اسراف و تندروي نشويد. تفريح و سرگرميهاي لذت بخش شما را در اداره زندگي ياري مي كند و با كمك آن بهتر به امور دنياي خويش موفق خواهيد شد.

39-            امام رضا (ع) فرموده است: اوقات شبانه و روز شما چهار ساعت باشد ساعتي براي عبادت و خلوت با خدا ساعتي براي تأمين معاش، ساعتي براي آميزش و مصاحبت با برادران مورد اعتماد و كساني كه شما را به عيوبتان واقف مي سازد و در باطن نسبت به شما خلوص و صفا دارند و ساعتي را به تفريحات و لذائذ اختصاص دهيد و از مسرت و نشاط ساعت تفريح نيروي انجام وظايف ساعات ديگر را تأمين نمائيد.

40-            امام رضا (ع) فرمود: گمان خود را به خدا نيكي سازيد و به رحمتش اميدوار باشيد كه خداوند مي گويد: عمل من با بنده مومن طبق گماني است كه او به من دارد. اگر گمانش نسبت به من رحمت و عفو است از عفر و رحمتم برخوردار مي شود. اگر گمانش مؤاخذه و مجازات است دچار مؤاخذه و كيفرم خواهد شد.