گنبد سلطانیه زنجان

بنای تاريخی گنبد سلطانيه در نزديکی زنجان واقع شده ، دشتی که گنبد در آن قرار دارد حدود 2000 متر از سطح دريا ارتفاع دارد . ساخت بنای عظيم سلطانيه در بين سالهای 675 الی 685 هجری قمری صورت می پذيرد و به عبارت ديگر کار ساختمان آن به مدت 10 سال به طول انجاميد . قصد از بنای چنين گنبد با شکوهی آن بود تا مرقد مطهر حضرت علی (ع) را به آنجا منتقل سازند ، علت اين کار شيعه شدن سلطان محمد خدا بنده و گرايش او به حضرت علی بود ، شايد به اعتباری گنبد سلطانيه را بتوان اولين اثر هنری شيعه در کشور ايران دانست . بعد از اتمام بنا به علت مخالفت علماء دين با اين عمل ، سلطان محمد از انجام اين کار منصرف شد .

اين بنا در نمای داخلی و خارجی حالت تظاهری دارد ، ارتفاع آن 46 متر و قطر دهانه گنبد آن 26 متر می باشد ، اساس طرح بنا بر عدد 8 قرار دارد و معلوم نيست اين عدد به چه منظوری انتخاب گرديده است ، زيرا عدد 8 عدد مقدسی ماننده 7 و 12 که به احتمال الهامی از خورشيد است نمی باشد ، شايد عدد 8 به علت ساختن ساعت آفتابی و يا ايستايي فوق العاده اش بوده است ، آنچه در اين بنا ماننده بناهای ديگر اسلامی به چشم می خورد حالت تمرکزی است که اين هشت ضلعی در مرکز مجموعه بنا دارد .

در اين اثر روابط معماری در دو جهت افقی و عمودی حل گرديده است ، طبق معمول حرکت عمودی بر عهده منارها قرار دارد ، بنابراين دو نوع منار می باشد ، يک نوع منار پنهان که داخل اسکلت بنا قرار دارد و نوع دوم که در قسمت فوقانی به صورت گلدسته خودنمايي می کند ، در بنای سلطانيه حرکت افقی در چهار سطح می باشد که ارتباط آنها توسط اجزاء عمودی که قبلا توضيح داده شد برقرار گرديده است ، در قسمت همکف که برای قرار دادن مرقد حضرت علی در نظر گرفته شده بود فضای بسيار وسيعی قرار دارد که برای طواف و اجراء مراسم خاص مذهبی از آن استفاده می گرديد . سطح دوم که در هر يک از اضلاع 8 ضلعی ايوانی را ايجاد کرده و به وسيله راهرو پوشيده ای به هم مرتبط می باشند که به احتمال برای استقرار خانمها جهت ديدن مراسم مذهبی تعبيه گرديده است. سطح سوم عبارتست از غرفه های شبيه به طبقه دوم که بر روی نمای خارجی بنا ايجاد شده و دشت پيرامون در برابر آنها با زيبايي خاصی گسترده شده است ، اين غرفه ها به احتمال محل جمع شدن علما و طلاب علوم دينی بوده است ، در دوران صفويه اين غرفه ها را به اطاق تبديل ساخته اند و از آنها برای سکونت طلاب استفاده کرده اند . در تعميرات اساسی گنبد سلطانيه اين ديوارهای افزوده را که سبب سنگين شدن اسکلت بنا شده بود برداشتند و آن را به صورت نخستين آن بازگرداندند . سطح چهارم عبارت است از پشت بام بنا ، در اين محل فضای مناسبی برای انجام حرکت آزاد در اطراف گنبد وجود دارد ، از اين فضا برای تعمير گنبد يا ريختن برف استفاده می شده است .

اين بنا دارای هشت مؤذنه بوده که تمام آنها خراب شده است ، اين مؤذنه ها برای پخش صدای اذان و خبر بطور يکنواخت در تمام شهر با چند نفر مؤذن تعبيه گرديده زيرا در صورت بودن يک منار به علت وجود گنبد صدا به تمام شهر نمی رسيد . 

مقيد بودن مسلمانان به تشخيص دقيق زمان برای انجام مراسم مذهبی را می توان سبب ايجاد ساعت آفتابی در اسکلت اين بنا دانست ، باين طريق اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد زمان اذان ظهر است ، نوری که از پنجره های بزرگ می تابد مبين ساعت و نور پنجره های کوچک حدود دقيقه را مشخص می ساخت ، به احتمالی طرح هشت ضلعی بنا نيز به خاطر ايجاد چنين ساعتی بوده است . بدون شک کشف و پياده سازی علمی اين مطلب بسيار قابل اهميت است که متاسفانه تا کنون توجهی بدان نشده است . در شب هم به ياری بعضی از ستاره ها که از اين پنجره ها ديده می شدند زمان را مشخص می کردند.

زمين اين ساختمان از طبقات فشرده شن و ماسه به عمق تقريبی 10 متر تشکيل يافته است ، بنا روی پايه هايي مرکب از هشت جرز بزرگ حمال آجری استوار شده است که در پلان تشکيل يک هشت ضلعی منتظم را می دهند ، طول هر يک از اظلاع هشت ضلعی 17 متر و سطح هر يک از اين جرزهای باربر حدود 50 متر مربع می باشد ، بار اين جرزها و به کلی بار تمام بنا روی پی هايي به قطر دو متر وارد می شود که به صورت راديه ژنرال ايجاد شده است .

پی های اين ساختمان عظيم بسيار ناچيز و سطحی است ، دليل اين امر مربوط به مقاومت عالی زمين می باشد ، نکته ای که سازندگان بنا به آن توجه داشتند ، فقط در قسمت شمال بنا است که پی ها از سطح طبيعی زمين حدود 5/1 متر پايين رفته است ولی در ساير قسمت ها عمق پی ها از 50 – 60 سانتی متر تجاوز نمی کنند ، پی های مزبور از بلوک های سنگی منظم به ابعاد 20 – 25 سانتی متر و ملات گچ و آهک ساخته شده است.

شايد هيچ چيز به اندازه تزئينات سلطانيه رسالت فکری هنرمند را نشان ندهد زيرا اگر اسکلت بنا در فرم و روابط تاثير بسزايي دارد ولی برای عامه مردم قابل درک نيست و تنها همين تزئينات است که در وحله اول چشم بيننده را خيره مي کند و نحوه تفکر هنرمند زمان را برای بيننده به روشنی بازگو مي سازد .



به اختصار نمونه هايي از طرح های نهفته در اين تزئينات و نقش رنگ در سلطانيه بيان شده است : 

کلمات الله به عنوان علت غايي جهان هستي ، محمد به عنوان بنيانگذار مکتب و علی به عنوان مظهر حکومت عدل الهی با خط تزئينی به بيننده القا مي شود . بر روی پاقوس گنبد با ترکيب کاشی الوان که از رنگ سرد استفاده گرديده به خط بنائی ترکيبی از کلمات الله ، محمد و علی ايجاد گرديده ، اين طريقه در بدنه مناره ها هم به کار رفته است. در داخل فضا بر روی ديواره های ايوانهای داخلی نيز به خط بنايي با ترکيب کاشی آبی و آجر کلمات الله محمد و علی نقش شده است ، در يک سری تقسيم بندی کاملا رياضی و با ايجاد مدول های متنوع بعضی از شعار های اسلامی همچون " لا اله الا الله - سبحان الله " به خط بنائي نوشته شده است ، در همين زمينه از کلمه علی نيز ترکيبهای پيچيده رياضی عرضه شده که نمونه های آن را در تزئينات کاشی کاری ميابيم . به نظر مي رسد در تزئين کاشی ها فقط رنگ آبی مورد نظر بوده ولی به علت عدم امکانات تکنيکی رنگهای متنوعی از آبی سير تا آبی آسمانی و حتی سبز پررنگ مايل به آبی بوجود آمده است ، ترکيب کلی اين رنگها در گنبد اصلی ، رنگ فيروزه ای بسيار زيبايي ايجاد مي کند که اين نوع رنگ ها در ترکيبات داخلی گنبد هم مورد استفاده قرار گرفته است

گل نوشته های پارسه (تخت جمشید) چه می گویند؟

این گل نوشته ها چه می گویند: با خوانده شدن بیش از 5000 تا از این گل نوشته ها آگاه شدیم که : در ایران آن زمان برده داری نبوده است. آن گونه که یونانی ها گفته اند زنان محبوس نبوده اند بلکه از حق برابر برخوردار بوده اند که گاهی زنان حتا سرپرست مردان بودند و مزدی تا 3 برابر مردان دریافت می کرده اند. یک سیستم چاپار(پست) و حمل و نقل بسیار کار آمد و پیشرفته در ایران وجود داشته است و ....

چند سال بود کاوش ها سرو سامانی پیدا کرده بود و امروز هم مثل روزهای پیش کاوش و کند وکاو در ویرانه های تخت جمشید ادامه داشت. هنوز کسی نمی دونست این جا اسم اصلیش چیه و هیچ امیدی هم به دونستنش نبود.

اما ناگهان راز ها آشکار شد، یکدفه ارنست داد زد و از شدت خوشحالی نمی دونست چی کارکنه، ولی حتا اون هم دقیقا نمی دونست چه شده وچه خواهد شد.

بیش از 15 سال گذشت ولی این کشف شاید فراموش شده بود. این روزها جنگ و خونریزی همه جا رو گرفته بود و دیگه کسی به این چیزها فکر نمی کرد. اما وضع به شکل معجزه آسایی دگرگون شد. درست در همین روزها جرج هزاران کیلومتر اون طرف تر داشت شبانه روز کار می کرد. بی وقفه و بدون توجه به بی خیالی باقی مردم دنیا.

این جا آمریکا بود و شاید کمی از باقی دنیا آرامتر بود. با چاپ نتیجه ی این تلاشهای شبانه روزی، جرج کمی آرام و از شدت کارش کاسته شد. در این زمان شاید بیش از چهار دهه از عمر او می گذشت. اون زمان کم کم آتش جنگ خاموش شده و دنیا خودش را داشت دوباره می ساخت. هزاران نفر مرده بودند بدون اینکه از این کشف ارنست و کوشش جرج کمترین آگاهی ای داشته باشند.

بله اون ارنست هرتسفلد باستان شناس سرشناس آلمانی بود که در زمان رضا شاه به ایران آمده بود و در سالهای 1933-1936 در ایران و در تخت جمشید به کاوش می پرداخت. ناگهان کشفی بزرگ روی داد ودر باروی تخت جمشید تکه های گل خشک شده پیدا شد. آقای محمد تقی مصطفوی که مسئول تخت جمشید بود می گفت: «من خودم آن ها رو شمردم و در جعبه های مخصوصی که شرکت نفت تهیه کرده بود گذاشتم. شمار آنها بیش از سی هزار تا بود. بیش از 6000 تا از آنها کاملا سالم بود و باقی کمی آسیب دیده بودند.»

کسی شاید اون زمان واقعا نمی دونست چه شده و چه قدر اون روز سرنوشت ساز بوده. این گل نوشته ها به رسم امانت مدتی بعد به دانشگاه شیکاگو در آمریکا فرستاده شد. حدود 16 سال بعد این گل نوشته ها در دنیا شگفتی به پا کرد. در سال 1948 او یعنی جرج کامرون آمریکایی که درجه ی دکترا در زمینه ی خط های باستانی ایران داشت بویژه به ایلامی کاملا آگاه بود، کارش بر روی حدود 85 تا از این گل نوشته ها که البته در ادامه ی کاوش ها از ساختمان گنجینه ی(خزانه ی) تخت جمشید بدست آمده بود، تمام شد و نتیجه ی آنها چاپ شد و باز بعد ها همین جرج کارش را ادامه داد و این شمار را به 150 تا رساند. اما همین شمار کم از رازهای بیشماری پرده بر داشت. نخست نام این مکان شگفت، آشکار شد. این نام در این گل نوشته ها ba-ir-ša آمده که به زبان خوزی(ایلامی) است. و برگردان درست آن به پارسی باستان یعنی زبان شاهان هخامنشی که سازندگان این بنا بودند، به شکل" پارسه :Pārsa " می باشد که البته در یکی از سنگ نوشته های شاهی نیز آمده و درستی این تلفظ را تایید می کند.(این سنگ نوشته سه زبانه است.)

دوم اینکه در پارسه کسی به بیگاری گرفته نشده و برده داری در پارس نبوده است، بلکه تمام کسانی که در ساخت پارسه همکاری می کردند به شکل بسیار دقیقی از مرد و پسر و زن و دختر و با هر مهارتی که بودند دستمزد کارشان را بسیار بالاتر از تمامی دوران گذشته مانند بابل در سده ی 7 پ.م و یا سرزمین های دور از ایران دریافت می کرده اند.

از این حرف ها هیچ کدام به گوش ایرانیان نرسید 21 سال گذشت و دیگر این اسناد به فراموشی سپرده شده بودند. در این مدت در ایران تنها برگردان فارسی این گل نوشته ها در یکی از روزنامه ها چاپ شد و دیگر هیچ. اما ناگهان دوباره رضع دگرگون شد. این بار شگفتی تمام گیتی را فرا گرفت به جز ایران خفته را!

در سال 1969 یک شخص آمریکایی دیگر به نام پروفسور ریچارد هالوک 2078 گل نوشته را به دقت خوانده و چاپ کرد. این کتاب بعدها شگفتی همه را بر انگیخت و دختر جوان آلمانی را که در رشته ی ریاضیات درس می خواند و فوق لیسانس خود را در این رشته گرفته بود را آنچنان شیفته ی خود کرد که ریاضی را رها کرد و پروفسوری خود را در رشته ی خط های باستانی بویژه ایلامی گرفت و تمام جوانی و میان سالی خود را درباره ی این گل نوشته ها و آنالیز آنها گذاشت و آثار گران بهایی در این باره به یادگار گذاشت. این خانم جوان پروفسور هایده ماری کخ می باشد که گمان کنم هنوز به کارشان ادامه می دهند.

از استاد های برجسته ی آلمانی ایلامی شناس باید ار پروفسور والتر هینتز نام بود که یک دهه پیش در گذشت. وی استاد خانم پروفسور هایده ماری کخ و دوست همسر وی و مشوق اصلی وی در گرایش به این رشته بود. وی استاد دکتر ایرانی پرویز رجبی نیز بوده است.

کتاب ها ی این ایران دوستان انیرانی به ترتیب زمانی به این قرار است:

Persepolis treasury tablets -1948 by G.G. Cameron : گل نوشته های گنجینه ی پارسه(تخت جمشید) در بردارنده ی 85 گل نوشته.

در این کتاب گل نوشته ها با علامت اختصاری PT: Persepolis Treasury آمده است. که 9 تای آنها مربوط به دوران شاهی داریوش شاه بزرگ است و تعداد زیادی از آن مربوط به دوران خشایارشا و چند تا هم از ان اردشیر یکم است.

Persepolis fortification tablets -1969 by R.T. Haloock – University Chicago : گل نوشته های بارو(استحکامات) پارسه در بردارنده ی 2078 گل نوشته.

در این کتاب گل نوشته ها با علامت اختصاری PF: Persepolis Fortification آمده است. که همه 2078 تای آن مربوط به دوران شاهی داریوش شاه بزرگ می باشد.( داریوش شاه 36 سال شاهی کرد و این گل نوشته ها مربوط به سال های 13-28 داریوش شاه می باشد.از سال 13 تنها یک سند بدست آمده است (آن از PF-NN ها می باشد که در زیر می آید.) و بیشترین شمار مربوط به سال های 22 و 23و 28 داریوش می باشد.) بعد ها هالوک 38(عدد دقیق آن را نمی دانم ولی در همین حدود است.) گل نوشته دیگر را که وابسته به دربار شاه بود با علامت اختصاری PFa چاپ کرد.

هالوک چند سال پیش در گذشت ولی در فاصله ی بین 1969 تا اخر عمرش وی 2556 (اگر کمی اشتباه نکنم!) گل نوشته ی دیگر را خوانده است که بد بختانه تاکنون چاپ نشده است و این گل نوشته ها با PF-NN مشخص شده است. همچنین وی گل نوشته هایی که جرج کامرون خوانده بود را دوباره بازخوانی کرده و با علامت اختصاری .Fort مشخص کرده است که باز هم بدبختانه هنوز چاپ نشده است.

بعد از هالوک M. Stolper این کار را به عهده دارد.

اثر ارزشمند والتر هینتز و ماری کخ که با همکاری هم فراهم کرده اند EIW (اگر علامت اختطاری آن را درست نوشته باشم!) می باشد که فرهنگ جامع و کاملی از زبان باستانی ایلامی دوران هخامنشیان می باشد و برای تهیه ی آن از گل نوشته های زیر : PT ,PF ,PFa ,PF-NN و Fort. ها و تمامی گنجینه ی گل نوشته های پارسه که در آلمان به سر می برد که متاسفانه من هیچ آگاهی درباره ی آنها نیافتم و نمی دانم در چه زمانی و چطور و به چه تعداد از ایران به آلمان رفته اند و اکنون کسی از آنها مطلع نیست و به گفته ی مترجم کتاب پژوهش های هخامنشی که در زیر می آید و متاسفانه نام این عزیز در خاطرم نیست : « بخشی از گنجینه ی مخفی ایران است» که در بیرون از مرزهای ایران به سر می برد.

کتاب ارزشمند دیگر از ماری کخ : "از زبان داریوش" می باشد که توسط استاد ارجمند پرویز رجبی به پارسی برگردانده شده است.

کتاب ارزشمند دیگر از ماری کخ : "پژوهش های هخامنشی" است که متاسفانه برگرداننده ی آن در خاطرم نیست. در این دو کتاب نیز از تمام گل نوشته های نامبرده چه چاپ شده یا نشده استفاده شده است.

و کتاب ارزشمند دیگر از والتر هینتز به نام " تاریخ گمشده ی ایلام" و کتاب بسیار ارزشمند جرج کامرون " سپیده دم تاریخ ایران" نیز بسیار سودمندند.

اما این گل نوشته ها چه می گویند: با خوانده شدن بیش از 5000 تا از این گل نوشته ها آگاه شدیم که : در ایران آن زمان برده داری نبوده است.

آن گونه که یونانی ها گفته اند زنان محبوس نبوده اند بلکه از حق برابر برخوردار بوده اند که گاهی زنان حتا سرپرست مردان بودند و مزدی تا 3 برابر مردان دریافت می کرده اند.

یک سیستم چاپار(پست) و حمل و نقل بسیار کار آمد و پیشرفته در ایران وجود داشته است. و هزاران مورد دیگر که بعدها بیشتر در مورد آن سخن خواهم گفت.

متاسفانه در ایران تعداد آگاهان به این خط و زبان بسیار کم است و تنها فرد متخصص ایران استاد ارجمند دکتر عبدالمجید ارفعی می باشند که زیر نظر ریچارد هالوک این رشته را فراگرفته اند.

و این سبب شده یک مطلب بارها از روی هم کپی شده و در تارنماها یا جاهای مختلف مرتب تکرار بشه بدون اینکه کسی بتواند آن را تصحیح کند. برای نمونه در کتاب ارزشمند از زبان داریوش در صفحه ی 33(اگر اشتباه نکنم!) عکسی از یک گل نوشته به همراه اثر مهر روی آن چاپ شده است. در زیر این عکس تنها نوشته شده : یکی از گل نوشته های تخت جمشید. و در متن کتاب در همین صفحه متن برگردان حرف به حرف لاتین یک گل نوشته با شماره ی PF798 آمده است که متاسفانه همه پنداشته اند این برگردان با عکس بالای صفحه یکی است. و شما در اینترنت بارها به این مطلب بر می خورید. اما این برخلاف حقیقت است.

من این گل نوشته ها را در گفتاری دیگر درادامه همین مقاله خواهم نگاشت و در چند روز آینده به دوشتان تقدیم می کنم. در پایان از همه پوزش می خواهم از آنجایی که منابع لازم در هنگام نوشتن این گفتار در دسترسم نبود با توجه به وقت کمی که داشتم گاهی اعداد و اسامی را دقیق در خاطر نداشتم که در جای خود تذکر داده شد و باقی مطالب همگی کاملا صحیح می باشد.

IranYad .com

تاریخچه آجر

آجر از قدیمی ترین مصالح ساختمانی است که قدمت آن بنا به عقیده برخی از باستان شناسان به ده هزار سال پیش می رسد.در ایران بقایای کوره های سفال پزی و آجر پزی در شوش و سیلک کاشان که تاریخ آنها به هزاره چهارم پیش از میلاد می رسد پیدا شده است. همچنین نشانه هایی از تولید و مصرف آجر در هندوستان به دست آمده که حاکی از سابقه شش هزار ساله آجر در آن کشور است وازه آجر بابلی و نام خشت هایی بوده که بر روی آنها منشورها  قوانین و نظایر آنها را می نوشتند گمان می رود نخستین بار از پخته شدن خاک دیواره ها و کف اجاق ها به پختن آجر پی  برده اند . 
کوره های آجر پزی ابتدایی بی گمان از مکان هایی تشکیل می شده که در آن لایه های هیزم و خشت متناوبا روی هم چیده می شده است.
فن استفاده از آجر ازآسیای غربی به سوی غرب مصر و سپس به روم و به سمت شرق هندوستان و چین رفته است در سده چهارم اروپایی ها شروع به استفاده از آجر کردند ولی پس از مدتی از رونق افتاده و رواج مجدد از سده 12 میلادی بوده که ابتدا از ایتالیا شروع شد.
در ایران باستان ساختمان های بزرگ و زیبایی بنا شده اند که پاره ای از آنها هنوز پا بر جا هستند.
نظیر طاق کسری در غرب ایران قدیم
آرامگاه شاه اسماعیل سامانی در گنبد کاووس و مسجد اصفهان را که با آجر ساخته اند همچنینی پلها و سد های قدیمی مانند پل دختر  سد کبار در قم از جمله بناهای قدیمی می باشند.
انواع آجر در ایران قدیم
در ایران هر جا سنگ کم بوده و خاک خوب هم در دسترس بوده است آجر پزی و مصرف آجر معمول شده است اندازه آجر ایلامی   حدود 10×38×38 سانیتی متر بوده پختن و مصرف آجر در زمان ساسانیان گسترش یافته و در ساختمان های بزرگ مانند آتشکده ها به کار رفته است اندازه  آجر این دوره جدود 44×44×7تا 8 بوده است و بعد های آن 20×20×3 تا4 سانتی متر کاهش یافت .
در فرش کردن کف ساختمان از آجر بزرگتری به نام ختائی به ابعاد 5×25×25 سانتی متر و یا بزرگتر از آن به نام نظامی در ابعاد 40×4×5 سانتی متر استفاده می شده است از انواع دیگر آجر در گذشته آجر قزاقی می باشد که پیش از جنگ جهانی اول روسها آن را تولید می کردند که ابعاد آن 5×10×20 بوده است آشنایی با آجر و مواد اولیه آن آجر نوعی سنگ مصنوعی است که از پختن خشت خام و دگرگونی آن بر اثر گرما به دست می آید خاک آجر مخلوطی است از خاک رس ماسه فلدسپات سنگ آهک سولفات ها سولفورها فسفات ها کانی های آهن منگنز منیزیم سدیم پتاسیم مواد آلی و...
مراحل ساخت آجر عبارتند از :
کندن و ستخراج مواد خام
آماده سازی مواد اولیه
قالب گیری

ایوان مدائن(طاق کسری)

 آرزو بهارتانیا

ساسانیان خودراازاعقاب پارسی هامی دانستندوهمواره به عظمت واعتلای ایران وقدرت واعتبارحکومت خود توجه داشتند.هرچند که به علت جنگهای متوالی که با رومیان همسایه غربی ایران داشتندقادر به احداث ساختمانها و کاخهای بزرگ مانند پارس ها نشدند، ولیکن سعی کردند که بناهای باارزش رابااستفاده از مصالح ساختمانی اطراف هرکاخ به وجود آورند که خوشبختانه بسیاری ازاین آثار درایران کنونی باقیمانده است، اماتعدادی از آنها درکشورهای اطراف قرار گرفته اند.

ازآنجا که دین رسمی کشور درزمان ساسانیان دین زرتشتی بوده لذا برای آتش احترام خاصی قائل بودندوآن رامقدس می شمردند وبرای نگهداری ونگهبانی ازآتش پرستشگاه یاجایگاه های مخصوص می ساختند، آتش مقدس دراین پرستشگاه ها طبق سنت‌هاي مذهبی ساسانیان توسط کاهنان وپنهان از پرستش کنندگان عام حفاظت می شد که از آن آتش های دیگری می افروختند و خارج از پرستشگاه درون چهارطاقی های(1) باز درمعرض دید و پرستش عموم قرار می دادند.

اما به غیر ازآتشکده های بسیاری که درآن زمان ساخته شده، چندین کاخ نیز به دست معماران ساسانیبه وجود آمده اند، که از آن ميان می توانیم ازکاخ بستان، کاخ قلعه دختر، کاخ نیشاپور ،کاخ خسرو ونیزکاخ سروستان نام ببریم.

هنرمندان دورهٔ ساسانی شیوهٔ کارهنری زمان اشکانیان ومانوی راهمچنان پیش گرفتند.به دنبالهٔ جنگ اشکانیان با بیگانگان ، ساسانیان هم حدوداً 300 سال در جدال بودند.پیروزی های پی درپی،تحرکی پویابه وجود آورده بود.رابطه ی تجاری با همسایگان ٬ وضع صنایع و هنر رابرای دادوستد ودیدهنری وسعت بخشید.به این ترتیب٬ هنر دورهٔ ساسانی نسبت به گذشته تمایز ویژه ای پیدا کرد.

ایوان مدائن یاطاق کسری یا تیسفون واقع در شهر مدائن در کشور عراق از بناهای مهم شیوۀ پارتی است.متأ سفانه این بنا تاکنون مرمت جدی نشده است.

مهمترین قسمت این کاخ٬ مدخل اصلی آن است که به شکل ایوانی عریض ومرتفع ٬ روبه خارج ساخته شده بود وتالار مستطیل شکلی در پشت آن قرار داشته است.طاق بزرگ هلالی قسمت مرکزی رامی پوشاند. در طرفین بخش مرکزی که محور اصلی بنا راتشکیل می داد٬ راهروها٬ اتاقها وتالارها باپوشش گنبدی وگهواره ای قرار داشتند.

نور تالار اصلی به وسیله یکصدوپنجاه دریچه تأمین می شده است.طاق بزرگ ایوان مدائن برروی دیواره های سرتاسری وبدون ستون بنا شده بود.قسمت جلویی هلالی بزرگ وبخشی ازنمای اصلی کاخ هنوز  پابرجا است.

نمای بدون روزنه کاخ تیسفون به چهار طبقه تقسیم شده وبه وسیلۀ طاقی ها ونیم ستونهایی دراطراف آنهاتزيین شده بود.درترکیب نمای خارجی کاخ،تاثیر معماری آشور به چشم می خورد.

خصوصیات زیادی دراین بنا مشاهده می شود.اما درویژگی معماری ایران در آن به خوبی آشکار است،یکی استفاده از تناسبات طلایی ایرانی(2) است که از آن مستطیلی به اندازۀ 24 گز در40گز به دست آمده(60/42*30/25متر)ودروسط آن طاقی ساخته شده است.

دیگری هم استفاده از مصالح معمولی یا مصالح خشتی است ونه سنگ تراش ٬ پیشرفتگی ها وبقیه نکات همه و همه به صورت محاسبه هاي دقیق بوده است. محاسبه هاي فنی دقیقی که قبل ازکارساختمانی انجام می شده درساخت این بنا به خوبی مشاهده می شود.

نقاشی ها وحجاری های بسیاری نیز به چشم می خورند واین خود نشان می دهد که هنر نقاشی دراین زمان بیش از زمان اشکانی استقبال می شده است .زیرا آنچه ازگزارشها برمی آید (قالی رنگارنگ الوان مداين)وپارچه‌ها وبسیاری از لباسهای پادشاهان این دوره نشان از کوشش فراوان برای پیشرفت دارد.

(بوحتری)که یکی از سرایندگان عرب درقرن سوم هجری است، هنگامی که ازشام به بغداد می آمده٬ایوان کسری رادیده ودربارۀ تزئینات ونمای داخلی آن نوشته است:« این کاخ،شما رااز نمونه های شگفت آور مردمی آگاه می کند که زبان هرگز از ذکر عجایب آن نمی تواند خاموش بماند.اگر نقاشی جنگ انطاکیه را نگاه کنیم ٬ اندام به لرزه می افتد،زیرا مرگ ازآن می بارد.»

(انوشیروان درزیر پرچمی صف آرایی می کندولباسش به رنگ سبز مایل به زرد است ودرجلوی اومردانی ،یکی نیزه به دست ودیگری سپر وزوبین به کف،می جنگد.این نقش ونگارها و چهره ها آدمی رابه شک وامی دارند که آیا اینان زندگان لالند یاکه نقشند؟!)

نکتۀ دیگری که باید به آن توجه داشت تأثیر طرز نقاشی وحجاری ودیکر هنرهای ایرانیان این دوره بر مردم هم جوار است که شواهد،فراوانی آن را تأئید می کند.

(1)چهار طاقی:بنایی بودند که برای نگهداری وروشن نگهداشتن آتش ساخته می شدند ونقشه های‌چهارگوش داشتند که سقف گنبدی شکلی روی آنها قرار می گرفته است وچهار طرف آن دیوارهایی دارد که دروسط هردیوار درگاهی قوشی شکل تعبیه شده است .

(2) منظور از تناسب هاي طلایی، اعطای تناسب هاي مشابه و از یک خانواده به اجزای یک طرح معماری

است، تا از نظر چشمي بتواند به چندگانگی اجزا درآن طرح وحدت بخشد وزیبایی وتناسب هاي بیشتری را به بنا بدهد.

1-     مختصر تاریخ هنر ایران وجهان، تألیف استاد جلیل ضیاء پور به کوشش محمد حسن اثباتی، چاپ اول سال 1377.

2-     تاریخ معماری قبل ازاسلام ، دفتر تألیف وبرنامه ریزی درسی آموزش متوسطه، چاپ سال 1378.

کهن ترین آثار سفالی (قبل از تاریخ)

کهن ترین آثار سفالی (قبل از تاریخ)

دكتر سيد محمود مير اسكندري

کهن ترین اشیاء سفالی بدست آمده در کاوش های باستان شناسی ایران ، آثار مکشوفه از گنج دره تپه در استان کرمانشاه است که تاریخ آن به هزاره هشتم قبل از میلاد می رسد. در مرحله دوم پیشرفت سفالسازی ، مناطق گوناگون و مراکز متعددی به وجود آمدند ، مهمترین این مراکز عبارتند از چشمه علی نزدیک تهران ، زاغه در دشت قزوین و تپه سیلک در کاشان می باشند که سفالهای مکشوفه از نقاط مذکور ، اختلاف زیادی با سفالهای قدیمی تر دارند. سفال این مراکز بسیار خشن و دارای مغز نرم است که موادی مانند کاه خرد شده و سبزیجات ریز برای چسبندگی به مخلوط اولیه یعنی آب و خاک افزوده اند. چرخ سفالگری هنوز مورد استفاده قرار نگرفته و حرارت کوره ها  هنوز قابل کنترل نبوده است. در نتیجه کوره به آن درجه حرارت نمی رسیده تا سفال کاملاً سخت و یکرنگ شود. گاهی مغز سفال به علت کمی درجه حرارت خاکستری متمایل به سیاه باقی مانده است. شکل ظروف عموماً ساده با کف گود و بدنه کروی است که به صورت کاسه ساخته شده اند. نقوش تزئین روی سفال نیز با رنگی قرمز ترسیم شده و نقوش غالباً هندسی هستند. ساخت این نوع ظرف عموماً به هزاره 5 و 6 قبل از میلاد می رسد. مرحله بعد ، سفالگری تکامل بیشتری پیدا می کند و گرچه می رساند که هنوز چرخ سفالگری به کار نگرفته بودند ولی ظروف سفالین با ظرافت و دقت بیشتری ساخته شده و در کوره ها حرارت کاملتری دیده اند. نقوش روی سفال نیز تغییر پیدا کرده اند و علاوه بر نقوش هندسی از نقوش حیوانات نباتات به صورت بسیار سمبلیک و مسبک استفاده شده است. یکی از مراکز مهم و عمده ای که این نوع سفال از آن بدست آمده تپه سیلک نزدیک کاشان را می توان نام برد ماده ای که برای چسبندگی خمیره سفال به مخلوط خاک و آب اضافه می نمودند ، شن نرم و پودر شن بوده که علاوه بر ظرافت و سختی سفال، قابلیت کشش انعطاف خمیر را زیاد می کرده و سفالگران را قادر می ساخته تا ظروفی با درجه حرارت بسیار ظریف و نازک بسازند.

 همچنین در این دوره در فرم و شکل نیز تکاملی حاصل شده و ساخت ظروف با کف مقعر و بدنه محدب رایج گردیده است. در هزاره چهارم قبل از میلاد با اختراع چرخ سفالگری و استفاده از آن در شکل بخشیدن به ظروف سفالین تحولی جدید در صنعت سفالگری آغاز می گردد. با استفاده از چرخ سفالگری علاوه بر آنکه شکل ها متنوع تر و جدار ظروف یکنواخت تر، شده تولید آن افزایش یافته است

. تزئینات روی ظروف نیز تنوع بیشتری پیدا کرده و ظروف سفالین با تزئین جدیدتر عرضه گردیده است. حدود هزاره دوم پیش از میلاد، آثاری از دیگر نقاط باستاني ایران بدست آمده که نمایانگر ویژگیهای هنر سفالسازی این سرزمین است. ظروف ساخته شده این دوره عموماً شامل سبو و کوزه های ساده و فاقد تزئین به رنگ های خاکستری و دودی براق، قرمز، نخودی و آجری است. ساختن ظروف سفالین به شکل مجسمه انسان و حیوانات در این دوره رایج گردیده است. سفالسازی در دوره های مختلفی رایج بوده که عبارتند از : دوره مادها – دوره هخامنشی ، دوره اشکانی ، دوره ساسانی ، دوره اسلامی که شامل ، سفال اوايل اسلام ، سفال قرون وسطی، سفال قرون متاخر. (دوره آل بویه و سامانی) 2 (سلجوقی ، ایلخانی ، خوارزمشاهی) 3 (صفوی ، قرن حاضر).

سیلک

یکی از قدیمی ترین محلهای سکونت بشری که در دشت شناخته شده  تپه سیلک در 9 کیلومتری جنوب کاشان می باشد. زیرا علائم سکونت انسان در این نواحی یافت شده است. در نتیجه کاوشهایی که از طرف هیئت اعزامی موزه « لوور» در تپه نام برده به عمل آمده ، مقدار زیادی ظروف سفالین از قبیل قوریهای لوله دار، کاسه های کوچک و بزرگ و همچنین جامهای شراب پایه دار کشف گردیده است این ظروف علاوه بر اینکه مبین تمدن بسیار قدیمی هستند از نظر شکل و نقش نیز شایان توجه می باشند.

در ظروف سیلک نقاشی بسیار و مفصل است به این معنی که هنرمند از خلاء پرهیز می نماید. علاوه بر نقوش هندسی  طرح خورشید و تصویر انسان نیز روی این ظروف شایان توجه است. بز کوهی از جمله طرحهائی است که روی ظرف سیلک زیاد دیده شده ولی بزودی اسب جای آن را گرفته است. خورشید و اسب دو مظهری که همه اقوام هند و اروپایی آنها را به یکدیگر مرتبط ساخته اند،

 به تدریج مقام ارجمندی در هنر بدست آورده اند. نقوشی را که بر روی این ظروف رسم نموده اند از نظر تنوع به شرح زیر است:

1- خط ساده : آنهایی که فقط با خطوط ساده به طور افقی و یا عمودی آرایش یافته اند گاه بعضی از این خطوط کمی موج دارند و احتمالاً سازنده خواسته حرکت آب را مجسم سازد عده ای معتقدند که اینطور تزئین تقلیدی است که از طرز سبد سازی آن دوران. (3300 ق. م)

2- خط شکسته: روی پاره ای دیگر از ظروف مکشوفه از تپه سیلک خطوط به طور شکسته نقش گشته و با این ترتیب از حالت سادگی خارج شده اند. گاه دو خط موازی شکسته به وسیله خطوط عمودی به طور هاشور به یکدیگر متصل می شوند. (3200 ق.م)

3 - خطوط متقاطع: گروه دیگر این ظروف به این طرز آرایش یافته اند که چند خط روی یک خط به طور متقاطع رسم گردیده است. این طور به نظر می رسد که طراح از شکل خیمه ای که در آن زندگی می کرده ، الهام گرفته است. (100 ق.م)

4 - اشکال هندسی: هنرمندان با تجربه ای که بدست آورده بودند با درهم آمیختن خطوط توانسته اند اشکال هندسی بسیار زیبایی چون مربع و لوزی بر روی ظروف نقش نمایند. داخل این اشکال نیز با اشکال کوچکتری پر شده اند. گاه هنرمند با مهارت نقش خورشیدی را روی یک قوری سفالی ترسیم نموده است . تاریخ ساخت این ظروف در حدود 3500 قبل از میلاد است

5 - ترکیب خط و نقش پرنده: هنرمند برای اینکه جلوه بیشتری به نقوش دهد گاه از وجود پرندگانی که در اطراف خود می دیده به عنوان یک طرح تزئینی استفاده نموده است و بر روی بعضی ظروف نقش پرنده و خط با هم دیده می شود، سازنده با طرز جالب توانسته پرندگان را کنار خطوط افقی یا عمودی نقش نماید.

6 - ترکیب خط و نقش گیاه : يكي از انواع دیگر نقوشی که بر روی ظروف مشاهده می گردد و نقش گیاه است که آن را به طرز زیبایی با خطوط ترکیب نموده اند. طراح فقط با یک نقش یک گیاه به طرز ابتدایی تنوعی در طرح های خود به وجود آورده است. (3500 ق.م)

7 - حیوان : بر روی تعداد بیشماری از ظروف نقش حیوانات چون اسب – انواع بز و مار نیز مشاهده می گردد

دوره های سیلک

1 - سیلک اول (حدود سال 4200 ق.م)

تزئینات در این دوره به صورت سیاه مات می باشد و در اواخر به قهوه ای نزدیک به سیاه متمایل می شود. این تزئینات ابتدا به صورت نوار پهن افقی هاشوردار مثلث های هاشوردار و یا خطوط راست دندانه دار می باشند.

سپس خطوط موج دار که با فاصله دوبدو یا چهار قرار گرفته اند، دیده می شود. در جهت عمودی این خطوط از زیر مثلثهای هاشورزده ای که دور دهانه ظرف قرار گرفته شروع می شوند. تکه های سفال شکسته که دارای لکه های سیاه دایره و یا خطوط جناقی هستند، متعلق به همین دوره است

از دوره اول تا سوم به تدریج رنگ سفال ها روشن تر می شود و اغلب نقش ها هر دو طرف ظرف را می پوشانند و نوار مثلث هایی که روی همدیگر قرار گرفته اند زیاد دیده می شود.

در این جاست که تزئین « نردبانی» پدیدار می شود و تا آخر این دوره باقی می ماند. این تزئینات از داخل ظرف را از خطوط موازی ، دوتایی ، سه تایی ، چهارتایی تشکیل شده اند که توسط خطوط عمودی نازک  با کمی پهن جناقی و یا دایره های سیاه رنگ به یکدیگر مربوط می شوند

سطح خارجی کاسه فقط بالا توسط چندین خط موازی که با مثلث های بزرگ سیاه به یکدیگر مربوط می شوند ، تزئین شده است این تزئین که به صورت کلاسیک در می آید یکی از جلوه های نمایان ریشه هنر سفال سازی است که سبد بافی مشتق شده است. تمام خطوط موازی تقلیدی از ترکه های باریک است که توسط ترکه های باریک دیگری که عمودی قرار گرفته اند، به هم متصل می شوند. سوژه های دیگر از این نقش گرفته شده اند و مجموعه ای گوناگون را به وجود می آورند مثل چهار گوشه هاییکه دارای خطوط باریک افقی و عمودی هستند. در دوره اول تا چهار، خطوط راست افقی هر یک همراه با خطی موج دارند مثل خطوط کوچک موازی که روی آنها را با خطوط کوچک منظم تزئین شده همراه می باشند

سفال آجری رنگ

قدیمی ترین کوزه های این گروه هیچ گونه تزئینی ندارند. نقش سیاه که ابتدا براق بوده سپس مات و بعد تبدیل به خاکستری می شود در دوره اول و دوم پیدا شده نقوشی که سفال های آجری رنگ به وسیله آن ها تزئین شده اکثراً همان نقش های سفال روشن می باشند. فقط نقش نردبانی زیاد مورد استفاده نیست. این نقش در گروه دوم خیلی کمتر دیده می شود. نقش های مثلثی و یا لوزیهای بریده بریده و رویهم قرار گرفته و نوارهای پهن بیشتر مورد توجه است. در این گروه نیز مثل گروه قبل ته کاسه ها تزئین شده است

سیلک دوم (حدود سال 3800 ق.م)

در این دوره تزئینات سیاه و کمی برجسته است و گاهی اوقات حالت شیشه ای دارد. نقشها وقتیکه ظروف دارای دهانه کوچک هستند (مثل لیوانها) روی بدنه خارجی قرار گرفته اند. در لیوانهای پایه دار که هر دو بدنه متناوباً دیده می شوند. تزئینات بدنه داخلی زیاد و بهم فشرده و در بدنه خارجی به خطوط عمودی خلاصه می شوند. تأثیر روشن سبد بافی نیز در ترکیبات

بعضی از ظروف این دوره دیده می شود به نقوش هندسی دوره اول که مثلث با لوزی هاشور زده و خطوط موج دار بودند مقدار زیادی سوژه های تازه ساده یا ترکیبی اضافه می شود. بین این نقوش جدید فلسی نقش زنجیر نقش S و نقش دوایری با هاشور متقاطع را نام می بریم.

نقش شطرنجی  که از طبقه اول به بعد دیده می شود در اواخر این دوره خیلی متداول است ابتکار بزرگ این دوره پیدایش نقش گیاه و مخصوصاً حیوان درتزئینات است. نقشهای پیچک مانند را به اولین کارها در زمینه نقش گیاه نسبیت می دهند. سپس نقش سه حیوان متداول می شود که عبارتند از پرندگان مخصوصاًپرندگان پا بلندی که هم در آب و هم در خشکی زندگی می کنند  بز کوهی  گراز روش تزئین منظم کاملاً امنظم است و به سفال ما قبل تاریخ حالتی اعجاب انگیز می دهد

از سویی دیگر تصاویری از حیواناتی سرشار از حرکت و طبیعی می بینیم. بزهای کوهی در حال جهش نشان داده شده است. بدن حیوان فقط با یک خط مجسم شده ولی حالت طبیعی در آن کاملاً محفوظ است.

 از طرفی بز کوهی به حالتی قراردادی تر از گروه قبلی و خیلی نزدیک به طبیعت است. در این جا است که سادگی طرح تا حدی پیشرفته که نقش اصلی تقریباً غیر قابل تشخیص است. مثلاً در مورد بز کوهی که بدنش مخطط است و به نظر می رسد که هنرمند خواسته پوست حیوان را نشان دهد این طریقه نشان دادن حیوان در اواخر دوره سوم سیلک (حدود 3500 ق.م) دوباره دیده می شود و در دوره شوش که معاصر این دوره سیلک است دور بدن حیوان خط نسبتاً پهنی کشیده شده و داخل آن را هاشور زده اند تصاویر ترتیب ساده شدن نقش بز کوهی را در سیلک نشان می دهند.

          تزئیناتی که قسمت اعظم سطح سفال را می پوشانند هنوز تحت تأثیر سبد بافی است ولی همگام طرح های سنتی ، ردیف های پرندگان ، بزهای کوهی و گرازها روی سفال این دوره پدیدار می شود. مطالعه این تزئین حیوانی شکل از نظر سرعت تغییر فرم آموزنده است. تقریباً می شود گفت : مقارن با هم بزهای کوهی بسیار زیبا ، سرشار از رئالیسم و موضوعات هندسی که به وسیله ساده کردن ها و خلاصه کردن ها با عناصری که تکه سفالها در اختیار ما گذاشته اند مطالعه تحولشان بسیار آسان است، ظاهر می شوند. تصویر بالا یکی از نمونه هائیست که لوزیهای شاخ دار را که در دوره سوم زیاد مورد توجه بوده اند، شرح می دهد. هنر ایران ماقبل تاریخ در نقش این سفالها مانند مجسمه های استخوانی سیلک اول تازه و با قدرت است. در مورد این نقشها باید فکر نفوذ خارجی را کاملاً کنار گذاشت. زیرا نه در مشرق فلات (ترکمنستان روس) و نه در مغرب آن و( بین النهرین) تمدنها ، تئوریهای مشابهی به این صورت راجع به حیوانات نمی شناختند. از هیچ یک این تمدن ها نمونه های هنری که بتواند تا این حد ثابت کنند که بین رئالیسم (واقع بین) و تزئین استلیزه (طرح ساده و خلاصه شده) و آستره (انتزاعی) گامی بیش نیست ، بدست نیامده. این گام برای اولین بار توسط هنرمندان سیلک دوم قرنها پیش از این که موردی مشابه آن در تاریخ هنر این فلات در روی سفالهای شوش اول دیده شود، برداشته شد.

سیلک سوم (حدود سال 3500 قبل از میلاد).

در جدیدترین طبقه سیلک سوم سفالگران آفریده تازه ای پدید می آورند که همان جام پایدار است. این پدیده ثابت می کند که هنرمندان به فرمام های موجود اکتفا نکرده و در جستجوی نو هستند. تزئینات سفال این دوره سیاه براق و در اواخر دوره شیشه ای و کمی برجسته است. تزئینات روی پوششی رنگی که رنگ آن با خود سفال تفاوت داشته نقش می شده. فقط در دو طبقه آخر که رنگ کوزه ها خاکستری مایل به سبز بوده تزئینات مستقیماً روی گل کوزه قرار می گرفته در این دوره مثل بعضی سفالهای تپه شمالی تزئینات سطح داخلی ظروف را نمی پوشاند.

 دو قانون کلی در تزئینات سفال تپه جنوبی از قدیمی ترین دوران استقرار، در این قسمت تأیید شده است و آن نقش عمودی و نقش واقعی است. ابتدا در طبقه اول، نقوش هندسی از قبیل شطرنجی با چهار خانه های سفید و سیاه  یا هاشوری ، مثلث های سیاه ، فلسی و خطوط موج دار رواج بیشتری دارند. به موازات این نقوش که عیناً شبیه دوره دوم هستند

مجموعه ای از چهار موضوع که معمولاً روی سفال نقش شده است تکامل می یابد که عبارتند از :

1-      ردیف های پرنده

2-      نقوش حلزونی که رویهم قرار گرفته اند و نماینده گیاهانند

3-      مارهایی که عمودی ایستاده اند

4-      لوزی های شاخ داری که روی هم قرار گرفته اند

به نظر می رسد که مارها در ابتدا خطوط موج داری بوده اند که دو بدو در کنار هم قرار گرفته اند و به وسیله خطوط افقی به هم وصل شده اند مجموعه این چهار نقش جداگانه و یا به صورت گروه و همچنین نقش پرندگان آبی در حال شنا کردن  که از ردیف پرندگان مشتق شده است عمری طولانی کردند و تا طبقه هفتم این دوره ها باقی ماندند ولی خیلی تغییر شکل دارند. مارهای راست ایستاده که به وسیله دو خط شکسته و هاشور زده روی کاسه ها نقش شده اند تغییراتی پیدا می کنند و تا آخرین دوره سفال تزئین شده باقی می مانند

بعدها این نقش دوباره دیده می شود ولی این بار فقط به صورت خطوط جناقی در آمده است. در روی  بعضی تکه سفال های سیلک دوم حیواناتی در کنار نقوشی که در بالا ذکر شد دیده می شوند ولی ظروف کاملی که این تزئین را داشته باشندقبل از سیلک چهارم (حدود 3000 ق.م) بدست نیامده است در سیلک پنجم (حدود 1200 تا 1000 ق.م) این نقوش شگفتگی کامل می یابند و نماینده ذوق و سلیقه هنرمندان فلات مرتفع هستند

 نقش انسان در میان حیواناتی که مدتهاست آنها را اهلی کرده از قبیل الاغ و گاو کشیده شده است. نقش بز کوهی و پلنگ  زیاد به چشم می خورد. به نظر می رسد باتلاقهای این دوره پر از پرندگان مختلف بوده که در بین آنها مرغان بلند پای آبی و مرغابی  را نقاشی کرده اند. در مقابل فراوانی این شکارها وجود پرندگان صیاد مثل عقاب و شاهین طبیعی است.

مارها به دو طریق نقش شده اند- یا به صورت یک خزنده دراز که گرداگرد دهانه را تزئین می کند. و سر و دم آن بهم و یا به صورت یک ردیف مارهای کوچک لوله شده در سیلک ششم (حدود 1000 تا 800 ق.م) برای اولین بار نقش یک نوع سگ دیده می شود تا اینجا نقاشی خیلی نزدیک به طبیعت است و حیوانات را دور دهانه ظرف ظرف می کشیدند  ولی از این طبقه به بعد یک نوع زیاده روی در فرمها دیده می شود و در سفالهای این دوره شباهتی با روحیه و سبک سفالهای شوش یک دارد. شاخها بلند و بدن کوتاه می شوند دم بیش از اندازه دراز می شود

تمام بدن حیوان در چند خط خلاصه می شود و شاخ اهمیت زیادی پیدا می کند در اینجاست که هنرمند دوباره از رئالیسم (واقع بین) تزئینی به طرح ساده شده باز می گردد. با نگاه سریعی به گذشته هنر سفالسازی در دوره سوم متوجه جستجوی ناتورایسم (گرایش به سوی طبیعت) که به استیلیزاسیون می انجامد می شویم و می بینیم که سلیقه ای مشابه این، در سیلک دوم نیز وجود داشته است. به طور کلی اصول یکی است فقط اجزاء متفاوت است. تحول تزئینات سفال با این گرایش جدید به استیلیزاسبیون متوقف نمی شود. نمونه های زیادی که از جدیدترین قسمت سیلک ششم بدست آمده نشان می دهد که هنرمند همیشه در حال پیشرفت بوده است و کمپوزیسیونهای (ترکیبات) جدیدی خلق کرده است. بدین ترتیب حیواناتی که سابقاً به صورت ردیف و پشت سر هم نشان داده می شد در این دوره از اطراف محدود است و گرداگرد ظرف به مربع های فاصله دار تزئین شده ای تقسیم شده است. قوانین کمپوزیسیون تغییرات عمیقی پیدا کرد و از یک ردیف حیوانات پشت سر هم و روی یک سطح تبدیل به صحنه های پیچیده تر شد که در آنها موضوع بنا بر قانون مشخصی قرار نمی گیرد. در اینجا صحنه های شکار دیده می شوند که در آنها روز زمینه گیاهان یک ببر و یک کفتار گله ای از بز کوهی را دنبال می کنند

نقش انسان نیز بیش از سابق دیده می شود. فرم بدن عوض می شود – کمر باریکتر و شانه ها پهن تر می شود. موها به عقب پرتاب شده و روی سر نیز پر می زده. روی تکه سفال دیگری انسان گاوی با شاخهای بلند را به وسیله حلقه ای که از پوزه گاو گذرانده نگه داشته است.

تنوع حیوانات با پیدایش نقش شیر غنی تر از سابق می شود بدن بعضی از حیوانات به جای سیاه با هاشور نقش شده و دور آن خط سیاهی کشیده شده است این طرز کار در استیل (سبک Style ) شوش دوم زیاد دیده می شود. تنوع و ازدیاد نقش انسان در صحنه های شکار ، حیوانات مختلفی که با هم مخلوط شده اند و در روی ظرفهای اواخر دوره سوم نقش گرفته اند، نزدیکی جدیدی بین هنر سفالسازی فلات (فلات ایران) مرتفع و کنده کاریهای درشت باختری (خوزستان و بین النهرین) به وجود آمده است. سفالهای نفیس و متنوع حاصل سفالسازی دوره سوم سیلک است. نقوش حیواناتی که روی ظروف ابتدایی سیلک سوم هستند دارای دو جنبه اند. بعضی از آنها مثل لوزیهای شاخدار و به خصوص ردیف های پرندگان نشانه بقای سنتهای سیلک دوم است در کنار این نقوش حیوانات دیگری ظاهرمی شوند که دارای حالتی رئالیست هستند ولی جنبه آرامش و سکون آن ها بیش از پدیده های کارگاه های تپه های شمالی است. این نقوش به صورت ردیف های منظمی دور دهانه ظرف قرار می گیرند. به مارها و پرنده ها ، بزهای کوهی و ببرها اضافه می شوند.

سیلک پنجم

سفال خاکستری تیره

این سفال به چهار نوع مختلف تزئین شده است :

1-.سفالگر قبل از پختن ظرف روی آن شیارهائی به وجود می آورد که بعضی اوقات نسبتاً عمیق اند و خطوط دایره ای یا خطوط عمودی، خطوط موج دار و یا تابیده را به وجود می آورند.

2.- شیارهائی که از نقطه های متعدد و خطوط شکسته تشکیل شده اند و پس از پختن ماده سفیدی در شیارها قرار می داده اند.

3.- پس از پختن سفال در موقع برق انداختن به کمک ابزاری که با آن برق می انداختند روی ظرف در اطراف دهانه و یا بالای بدنه ظروف خطوط شکسته کوتاه و یا هاشورهایی نقش می کردند.

4. بالاخره روش آخر عبارتست از یک ردیف تگمه های ریز گلی که به صورت دایره هایی دور ظرف قرار می گرفت.

سفال مفتوش I

اين نوع سفال بسيار كمياب است و روي هم رفته با روش سفالگری این دوره هماهنگی ندارد. این سفال با دست ساخته شده است و خمیر آن خوب درست نشده و متخلخل است و کم پخته شده و خیلی ترد و شکننده و رنگ آن زرد و نیز زرد مایل به سبز است. این تزئینات معمولاً لوزی و با صلیبهايی که مرکز آن به رنگ زمینه است و یا شطرنجی می باشد و همیشه با هاشور پر شده و در آن چنین خط موازی و یا شکسته کشیده شده است. این تزئینات خیلی ساده است و فکر در آن ها کم است. مثلاً روی یک فنجان رنگ مستقیماً قرار گرفته و کمی برجسته و شیشه است. و صلیب هایی را تشکیل می دهد که به وسیله مربع های یک اندازه ای از هم جدا شده اند

. با دیگچه ای که از گل قهوه ای رنگ ساخته شده به طرزی ابتدایی و نامنظم از رنگ قرمز پوشیده شده و در بعضی از قسمتهای آن اثر پهن قلم مو به خوبی دیده می شود و روی زمینه نقوش خاکستری رنگ لوزی شطرنجی و خطوط شکسته به چشم می خورد.

سفال منقوش II

اين سفال ها با چرخ ساخته شده ، خمیر آن کاملاً خالص و برنگ قهوه ای روشن یا مایل به زرد است و به خوبی پخته شده است. نقش ها برنگ آجری متمایل به قرمز است و بدون لایه پوشاننده مستقیماً روی سفال قرار گرفته اس�