بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع :

پروژه درس تاسیسات برقی ساختمان

استاد گرامی :

تهیه و تنظیم :

زمستان 1393

تاسیسات ساختمان | تاسیسات ساختمان چیست

مقدمه

تاسیسات ساختمانساختمان یا مسکن که به تعریف ساده ایجاد شرایط مطلوب جهت سکنا می باشد، امری پویا بوده و از آغاز زندگی انسان در غارها پدیدار شده است و همچنان مسیر تکاملی خویش را می پیماید. هنگامی که انسان اولیه فهمید زندگی در غار منوط به تغییر شرایط محیط و به وجود آوردن شرایط لازم جهت زیستن است نطفه ساختمان را پی ریخت. جابه جا کردن سن گها و ایجاد تهویه هوا، مجرای خروج سیلاب ها، محل دفع فضولات، جای مناسب آتش، محل امن جهت نگه داری و ذخیره مواد غذایی همچنین ایجاد موانع برای جلوگیری از ورود حیوانات وحشی اولین گا مهایی بودند که امروزه در سازه ها برای آن واژه تأسیسات را به کار می بریم. در ساختمان که از چفت و بست ارگانیک اجزاء مختلف تشکیل شده، تأسیسات نقش اساسی داشته است. شناخت، اجرای دقیق، صحیح و علمی را می طلبد تا عمر ساختمان چند برابر افزایش یابد.

تاسیسات ساختمان

تاسیسات ساختماناستفاده مطلوب از آب، برق، گاز، تهویه، علائم هشداردهنده، تخلیه فاضلاب، ایجاد سیستم گرمایشی و سرمایشی، ارتباط بین داخل و خارج ساختمان، تماس تلفنی، حمل و نقل بین طبقات موضوعات تأسیساتی هستند. هر کدام از آنها به مدد مهندسین و متخصصین اهل فن محاسبه و با اجرای دقیق ایمنی، زیبایی و استحکام را به بار م یآورد. استفاده از لوله های آلومینیومی با لوله های پی وی سی که رسوب نمی گذارند، همچنین به کارگیری لوله های پولیمری جهت فاضلاب ها، لایه های پی وی سی جهت عبور سیم های برق با روکش استاندارد در دستور کار قرار می گیرد. دسترسی به داکت ها، پست ها و دریچه های بازدید الزامی است. عایق بندی مقوله ای اساسی و گسترده در ساختمان است و نقش کلیدی دارد. کلیه تبادلات حرارتی، نور، بو، صدا، گرد و غبار، رطوبت، جلوگیری از ترکیب فلزات با اکسیژن هوا، موانع از رخنه حشرات، جزئی از عایق بندی است.

در هر بخش از مواد مورد لزوم خود استفاده م یکند و ایزولاسیون را به وجود می آورد. دقت در اجرای تأسیسات و دانستن اهمیت آن و رعایت نکات دقیق همان گونه که ذکر شد دوام ساختمان را به همراه خواهد داشت. قلب تپنده و شریان حیاتی ساختمان تأسیسات است که حرکت انرژی به اشکال گوناگون را به عهده دارد. با برنام هریزی صحیح و از روی نقشه و با پیش بینی و آینده نگری عمر مفید ساختمان چندین برابر خواهد شد.

اهمیت اجرای دقیق تأسیسات

تاسیسات ساختمانرشد روز افزون جمعیت، توسعه شهرها، ورود به حریم روستاها و بلعیدن آنها، توسط شهرک های نو بنیاد، از بین رفتن خاکی که حیات موجودات عالم وابسته به آن است انسان اندیشمند را به فکر وا می دارد که تا کجا حق دارد پیش برود.! باور اینکه کره خاکی فقط به انسان تعلق ندارد بلکه سایر موجودات و مخلوقات هم در آن حق حیات دارند و ساخت و ساز نابجا در آن تخریب منابعی است که دیگر دست یافتنی نیست. (و این یک اصل است.)

تاسیسات ساختمان به خدمت گرفتن کلیه تجارب جهانی و کوشش در بومی کردن آنها در جهت بهین هکردن و طولانی کردن عمر ساختمان.

تاسیسات ساختمانجلوگیری از تخریب و بازسازی زود هنگام و صرف هجویی در سرمایه ائی که می تواند در بخش تولید به کار گرفته شود. حال اندکی تخصصی تر به کار نگاه کنیم. مثلاً در مورد برق کاری: استفاده از کابلهای فویل دار آلومینیومی در سیستم ارتباطی باعث گرفتن پارازیت ها (نویز) می گردد. همچنین کابل کوآکسال تصویر بهتری از تلویزیون می دهد. سطح مقطع سیم ها بستگی به طول مسیر و مقدار مصرف برقی است که از آن می خواهیم. اتصال سیم ها و ارتباط آنها باید دقیق باشد، تا از آمپر کشیدن اضافی جلوگیری کند. رنگ سی مهای برق زبان و معرف آنها است. به آن توجه شود. (رنگ آبی نول، رنگ قرمز فاز، اگر برای مسیر کلیدها از رنگی مثلاً مشکی استفاده م یکنیم برای مسیر پریزها باید از رنگ دیگری استفاده شود.) برق ورودی ساختمان، داخل کنتر لهای مربوطه به هر واحد می گردد و از آنجا به واحدها وارد می شود. داشتن فیوزهای مینیاتوری داخل جعبه مخصوص الزامی است. استفاده از پریزهای برق مجهز و ایمن و ارت دار لازم است. در دسترس بودن کلیدهای روشنایی، به طوریکه شخص مصرف کننده در تاریکی قرار نگیرد. مثلاً خاموش کردن کلید روشنایی مسیر راهرو و همزمان با روشن کردن کلید سالن باشد.

برق در یک مجموعه مثل آپارتمان طوری تقسیم گردد که هرگاه برق قسمتی را خواستیم قطع کنیم، برق بقیه قسم تها قطع نگردد. (این وظیفه جعبه فیوز مینیاتوری است.) سعی شود مسیر عبور گاز، برق، با هم فاصله دار باشد. از هنگام ورود به ساختمان یعنی وقتی دکمه کنترل دربازکن برقی را م یزنیم و درب پارکینگ باز می گردد، خدمت سیستم برق به ما شروع و تا شب هنگام که در بستر آرمیده ایم و هشداردهنده های ایمنی را روشن کرده ایم همچنان از این خدمت بهره مندیم پس آن را جدی بگیریم.

ترتیب انجام کارهای برقی ساختمان

معمولاً ترتیب انجام کارهای برق ساختمان به صورت زیر است:

مرحله اول

تاسیسات ساختمانکشیدن نقشه ساختمانی شامل سیستم های روشنائی، سیستمهای صوتی، سوکت های برق، تلفن، آنتن، آیفون، ف نکوئیل ها، اطفاء حریق، برق اضطراری و موتورخانه.

تاسیسات ساختماناجرای نقشه روی کار.

تاسیسات ساختمانتراز کردن کل قوطی کلیدها و کشیدن خط تراز با چک لاین.

تاسیسات ساختمان شیار زدن مسیر لوله ها با شابلون ودستگاه شیارزن.

تاسیسات ساختمان کندن قوطی کلیدها با دستگاه.

تاسیسات ساختمان سوراخ کردن روشنائی سقفی توسط دستگاه (در مورد سقف کاذب، روی سقف ساپورت خورده و روی آن لوله فیکس می شود).

تاسیسات ساختماننصب قوطی کلید روی دیوار توسط شابلون و تراز کردن دقیق آنها.

تاسیسات ساختمانجوشکاری و ساپورت زدن برای فیکس کردن لوله پولیکاهایی که برای ورودی و خروجی لوله هایی که داخل جعبه فیوز آورده می شود.

تاسیسات ساختمانجوشکاری و ساپورت زدن برای فیکس کردن لوله پولیکاهای که برای ورودی و خروجی لوله هایی که داخل جعبه آنتن و تلفن آورده م یشود.

تاسیسات ساختماناجرای لوله پولیکاگذاری توسط گرما و خمکاری توسط مشعل و فنر و آب بندی آن توسط چسب پولیکا.

تاسیسات ساختمان جوشکاری و ساخت ساپورت برای سینی برق بر روی داکت مشخص شده از روی نقشه (این سینی برق ها برای ورود کابل های برق، تلفن، آنتن ماهواره و ....... نیازهای ساختمان به طور مجزا داخل داکت های ساختمان فیکس و وارد باک سهای مورد نیاز خود م یشود).

تاسیسات ساختمان پوشش کامل روی لوله پولیکاهایی که در کف ساختمان کار شده است.

تاسیسات ساختمان نصب جعبه فیوز و تراز کردن آن در جاهای مشخص توسط نقشه.

تاسیسات ساختماننصب جعبه آنتن و ماهواره و تلفن و تراز کردن آن در جاهای مشخص توسط نقشه.

تاسیسات ساختمان تأمین ارتینگ ساختمان (نصب پلیت و سیم مسی و زغال و نمک برای راه اندازی چاه ارت و از آنجا به سینی برق و به مصر فکننده ها)

تاسیسات ساختمان گذاشتن لوله فولاد در شرایطی که نقشه تعیین کرده است (در پارکینگ های اداره جات داخل روشنائی آسانسور و روشنائی موتورخانه).

مرحله دوم (بعد از کف سازی و کاشی کاری و سفیدکاری دیوار)

تاسیسات ساختمانتمیز کردن قوطی کلیدها و بریدن لوله های اضافی روی کار.

تاسیسات ساختمانسیم گذاری داخل لوله پولیکا (رنگ سیم ها و قطر سیم ها و جنس سیم ها از روی استاندارد انتخاب می شود).

تاسیسات ساختمان انداختن کابل شیلددار برای بلندگوها و از آنجا به ولوم های همان اتاق و از آنجا به فیش های پشت آمپلی فایرها.

تاسیسات ساختمان کابل کشی برق از داخل جعبه فیوز و رد کردن داخل سینی برق و بست زدن و از آنجا به زیر کنتور (درصورت داشتن دیزل ژنراتوراین کابل ها داخل موتور خانه و وارد تابلوهای مخصوص خودش می شود).

تاسیسات ساختمانکابل کشی تلفن - آنتن ماهواره و آیفون از تابلوهای مخصوص خودش و رد کردن داخل سینی مخصوص خودش و بست زدن کابل ها و از آنجا به باک سهای مخصوص خودشان.

تاسیسات ساختماناتصالات سر سیم ها در داخل قوطی کلید، جعبه فیوزها، روشنائی ها، توکارها و جعبه آنتن، ماهواره، تلفن، اطفاء حریق، UPS نصب دستگاه های تغذیه ) UPS به شرکت های مسئول مرتبط می شود).

تاسیسات ساختمانقلع اندود کردن کل اتصالات و سرسی مها توسط حوضچه قلع.

تاسیسات ساختمانعایق کاری اتصالات توسط وارنیش حرارتی (جایگزین لنت برق).

تاسیسات ساختماناجرای کابل کشی مربوط به بیرون ساختمان، نصب نورافکن ها در نما.

مرحله سوم (بعد از نقاشی و کف تمام شده)

تاسیسات ساختمان بستن کلید و پریز و تراز کردن آنها.

تاسیسات ساختمانبستن ترمینال روی سرسیم ها.

تاسیسات ساختماننصب دتکتورهای دود و شستی آنها روی جاهای تعیین شده.

تاسیسات ساختمان نصب فیوزها داخل جعبه فیوز و وایرشو زدن سرسی مها و فیوز بندی آنها.

تاسیسات ساختماننصب آیفون تصویری، بستن سوکت ها و شستی های مربوط به آن.

تاسیسات ساختماننصب آنتن مرکزی و سوئچین گهای مربوط به آن.

تاسیسات ساختمان نصب سوئچینگ های ماهواره (نصب و راه اندازی ماهواره بر عهده شرکت های مربوط می باشد)

رادیاتور آلومینیومی;;;; نصب چشم لایتینگ در راه پله و پارکینگ ها.

رادیاتور آلومینیومی;;;; نصب چشم لایتینگ در سرویس ها برای هود مرکزی (این چشم ها پس از عمل کردن به کنتاکتور و سپس کنتاکتور به سانتیفوژ فرمان داده و باعث تهویه سروی سها می شود).

تاسیسات ساختمان نصب نور مخفی های داخل سقف کاذب و کف یهای روی سرامیک.

نصب تجهیزات برقی موتورخانه

تاسیسات ساختمان نصب تابلوی برق موتورخانه (تجهیزات داخل تابلو برق بر اساس نیازهای موتورخانه انتخاب و توسط تابلو ساز ساخته م یشود)

تاسیسات ساختماننصب پایه سینی برق روی دیوار و فیکس کردن سینی برق روی آن.

تاسیسات ساختمان نصب لوله زیرسینی برق و از آنجا روی الکتروموتورها و ترموستا تها و مصرف کننده های دیگر.

تاسیسات ساختمان کابل کشی از تابلو برق روی سینی برق و داخل لوله از آنجا سر الکتروموتورها و ترموستات ها و مصرف کننده ها.

تاسیسات ساختمان وایرشو زدن و شماره زدن سرسیم ها و بستن آن روی تخته کِلِم الکتروموتورها وترموستات ها و مصرف کننده ها واز آنجا به ترمینال زیر تابلو برق.

در تهیه طرح تأسیسات برقی پیش بینی و برآورد دقیق بار در تاسیسات الکتریکی یا همان (تخمین بار الکتریکی) ,(درخواست دیماند) و یا حداکثر توان مصرفی از موارد مهم و ضروری است.

•  روش صحیح حداکثر درخواست توان (دیماند):
* محاسبه توان کل نصب شده
* اعمال ضرایب همزمانی مناسب.
• مفاهیم مورد استفاده در برآورد بار:
* حداکثر درخواست توان (دیماند) : به میانگین انرژی مصرفی در یک دوره زمانی (معمولاً ۱۵ دقیقه) گفته می¬شود.
* منحنی بار: منحنی بار تغییرات مصرف بار را در یک دوره مشخص معمولاً روزانه، ماهانه، سالانه نشان می دهد.

* تراکم بار: نسبت توان مصرفی یک منطقه به مساحت آن

* توان مصرفی متوسط: میزان انرژی مصرف شده در یک محدوده زمانی تقسیم بر آن محدوده زمانی.
* ضریب بار: نسبت توان مصرفی متوسط در یک دوره زمانی به حداکثر درخواست آن دوره…

•    ضریب همزمانی: نسبت حداکثر تقاضای همزمان به حداکثر تقاضای غیرهمزمان.
* به دلیل عدم استفاده همزمان از کلیه مصارف، ضریب همزمانی در برآورد توان بسیار مهم است.
* نتایج حاصل از تعیین ضریب همزمانی:
* تعیین حداکثر درخواست و در نتیجه جریان اسمی ورودی اصلی از منبع تغذیه.
* محاسبه سطح مقطع هادی ها و افت ولتاژ.
* انتخاب تجهیزات کنترلی و حفاظت مدار توزیع از نظر جریان اسمی.

•  انواع مصرف کنندگان :
* خانگی
* تجاری و خدماتی  
* کشاورزی
* عمومی
* صنعتی

* توجه: تعیین ضریب همزمانی و ضریب بار کاملاً تجربی بوده و به دادههای آمار متکی می باشد و اعداد فوق جنبه راهنمایی داشته و تقریبی هستند.

•    موارد مهم در محاسبه برآورد بار مدارها:
* توان درخواستی چراغ های رشته ای (التهابی) برابر توان اسمی لامپ های آنها می باشد.
* درخواست چراغ های نصب ثابت از نوع تخلیه ای (فلورسنت، جیوه ای ، سدیم، متال هالید، و …) برابر مجموع توان اسمی مصرفی لامپ¬ها و چوک آنها می باشد و  ضریب توان آنها حدوداً ۰٫۵ در نظر گرفته می شود.
* درخواست بارهای موتور با توجه به قدرت اسمی و ضریب توان آنها تعیین می شود.
•    محاسبه قدرت تابلوهای توزیع مسکونی:
* معمولاً خطوط تابلوهای توزیع مسکونی دارای دو بخش روشنایی و پریزهای برق تکفاز است.
* ضریب همزمانی بارهای روشنایی مابین ۴۵/۰ تا ۹/۰ است که برای ساختمانهای کوچک به سمت ۹/۰ و با متراژ بزرگ به ۴۵/۰ میل می نماید و برای ساختمانهای معمولی حدود ۶۶/۰ مطابق مبحث ۱۳ لحاظ می شود.
* ضریب همزمانی پریزهای برق مطابق IEC.

* ضریب همزمانی مدارهای پریزهای عمومی به طور متوسط ۴۰-۵۰% لحاظ می¬شود (غیر از آشپزخانه).
* ضریب همزمانی مدارهای روشنایی و پریزهای برق برای برآورد جریان کل تابلو توزیع بین ۷/۰ تا ۹/۰ لحاظ می شود که در واحدهای مسکونی معمولی آن را حدوداً ۹/۰ در نظر می گیرند و ضریب توان هم معمولاً ۹/۰ – ۸۵/۰ فرض می شود.
* مثال: تابلو توزیع یک واحد مسکونی به مساحت حدوداً ۱۱۰ مترمربع مطابق شکل زیر است. بار آن را برآورد نمایید. خط روشنایی یک دولوستر ۴۲۰ واتی و دو لامپ ۱۰۰ و دو لامپ ۶۰ واتی و خط دو سه لامپ ۲۰۰ واتی، دو لامپ ۱۰۰ واتی و دو لامپ ۵۰ واتی را تغذیه می نمایند. پریزهای S1 و S2  هر کدام به ترتیب دو و سه پریز را در آشپزخانه و پریزهای S3 و S4  هر کدام به ترتیب ۷ و ۴ پریز را تغذیه می نماید.

• محاسبه بار تابلوی GP (تابلوی عمومی یا پیلوت) :
*  این تابلو روشنایی راه پله های طبقات، زیرزمین، پارکینگ، محوطه و نیز پریزهای زیرزمینی، پارکینگ و آسانسورها و در بازکن ها و موتورخانه  و غیره را تامین می نماید و ضرایب همزمانی در این تابلوها کمتر از تابلوهای توزیع واحدها است.
* قدرت موتور آسانسورها حدوداً ۷٫۵ تا ۹٫۵ کیلووات است و به طور تقریبی ۱۰Kw لحاظ می گردد.
• مثال: تابلو عمومی یک ساختمان مسکونی که در موتورخانه مستقر است موارد زیر را تغذیه می نماید. مطلوبست برآورد بار تابلو:
۱- دو بوستر پمپ زمینی سه فاز به قدرت هر کدام ۱٫۵hp
۲- یک پمپ زمینی سه فاز تامین آب و شرب به قدرت ۵٫۵hp
۳- پمپ آتش نشانی سه فاز به قدرت ۱۰hp
۴- پمپ خطی سیرکولاسیون آب گرم بهداشتی به قدرت ۰٫۱۵ hp
۵- چهار یونیت هیتر تکفاز به قدرت هر کدام ۲۵۰w
۶- تابلو آسانسور با موتور ۱۰Kw
۷- تابلو توزیع پارکینگ و زیرزمین شامل سه مدار پریز، چهار مدار روشنایی، مدار کنترل FAC و آیفون

*  ضریب توان موتورهای ۰٫۸ فرض می شود.

*  جهت برآورد بار تابو بهتر است که ابتدا بارها را به طور متعادل بین سه فاز تقسیم نماییم و ضریب همزمانی بین ۶۵-۷۵ درصد در فازها لحاظ می شود. ابتدا بار تابلوی توزیع را محاسبه می نماییم:

* ماکزیمم جریان فازها ۴۴٫۵ بوده پس نیاز به انشعاب برق ۵۰A  سه فاز می باشد

•  برآورد دیماند درخواستی اولیه به روش وات بر متر مربع:
*  این روش مبتنی بر تجربیات گذشته بوده و با توجه به کاربری طرح تعیین شده و برآورد آن تقریبی است.
به عنوان مثال:  برای یک واحد مسکونی با کنتور ۲۵A  تکفاز به مساحت ۱۰۰ متر مربع چگالی بار در هر مترمربع عبارت خواهد بود:

•  ضریب همزمانی کاربری های مختلف:

•  برآورد بار بلوک های مسکونی:
* روش اول (IEC):

* روش دوم: 
P: توان هر واحد مسکونی
N: تعداد واحد مسکونی
* روش سوم (وزارت نیرو):

•    برآورد روشنایی معابر: با مشخص شدن نوع نصب چراغها تعداد پایه ها و توان اسمی چراغ ها و احتساب ضریب همزمانی ۱۰۰ درصد برآورد می گردد.

W : عرض خیابان که برای نصب دو طرفه نصف می گردد.
φ:شار نوری لامپ
cu : ضریب بهره نوری لامپ (حدود ۴/۰ تا ۵/۰)
E : شدت روشنایی متوسط 
LLF : ضریب افت نوری (حدود ۷۵/۰)

•  مثال: یک مجتمع آپارتمانی دارای ۸۰ واحد مسکونی است. به سه روش فوق بار کل مجتمع را برآورد نماید.
بار هر واحد برابر است با:

* روش اول (IEC): باتوجه به منحنی A ضریب همزمانی ۰٫۳ بدست می آید:

* روش دوم:

* روش سوم:  با احتساب خانوار متوسط و مصرفی ماهانه ۳۵۰KWh  داریم:

•  مثال: شهرک مسکونی داری ۴۰۰ طبقه قطعه زمینی با کاربری سه واحد مسکونی، سه ساختمان آموزشی برای احداث مدارس ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان، یک مرکز خدماتی – تجارتی ۴۰ واحدی ، یک مسجد و یک کانون فرهنگی با زیربنای ۵۰۰  متر مربع ، یک سالن ورزشی با زیربنای ۱۰۰۰ متر مربع و فضای سبز و پارکینگ عمومی با مساحت ۵۰۰۰ مترمربع می  باشد. اگر روشنایی معابر ۲۰۰Kw  باشد و مصرف خانوارها ۳۵۰Kwh  فرض گردد. مطلوب است پیش بینی بارکل شهرک با نرخ رشد سالانه ۵/۱ درصد تا سه سال دیگر.

منابع :

http://www.tablobargh98.ir/

WWW.SID.IR

اصول اساسی حاکم برحقوق هوا و  فضا

 چکیده

     پیشرفتهای که درعرصه ای علمی صورت می گیرد ناگزیر موجب توسعه ای حقوق می گردد،یکی از مهمترین پیشرفتهای  که درقرون اخیر صورت گرفته است،موجب راه یابی سفینههای فضایی ودر نهایت انسان به فضاشده است.

شوروی سابق اولین کشوری بود که توانست سفینه فضایی رابه نام اسپوتنیک رابه فضا پرتاب نماید وبعد ایالات متحده امریکا بااکسپلورر خود به این مهم دست یافت وحدود دوازده سال بعد از اولین پرتاب، اولین انسان توانست توسط همین کشور به فضا راه یابد.

این پیشرفتهای علمی موجب گردیده که معاهدات مختلفی دررابطه با فضا منعقد گردد با این وجود هنوز نیازبه معاهدات مختلفی دراین زمینه وجود دارد.

این تحقیق درپی بررسی اصول حقوقی حاکم بر فضای ماورای جو وکرات اسمانی می باشد تا اصولی راکه در این رابطه وجود داردرا به روشنی بیان نماید.

کلمات کلیدی :

هوا و فضا – الزامات حقوق هوا و فضا – اصول اسایسی حقوق هوا و فضا

فهرست مطالب

اصول اساسی حاکم برحقوق هوا و  فضا1

چکیده1

کلمات کلیدی :1

مقدمه. 3

حقوق فضا3

عرصه های عمده فعالیت های فضایی عبارتند از :5

الزامات مكانيسم حل و فصل اختلافات در حقوق فضا5

ماهیت حقوقی هوا6

سیرتکاملی قواعد حقوق هوا و  فضا6

سازگاري با روند تكامل حقوق فضا9

مقررات بین   المللی حاکم بر فضا10

مهمترین مقررات بینالمللی حاکم بر ماورای جو یا فضا عبارتند از:10

تعریف فضای ماورای جو و تعیین حدود آن. 11

اصول اساسی حاکم بر حقوق فضا12

عدم تصرف و تخصيص فضا و كرات آسماني. 16

كشف و استفاده از فضا و كرات آسماني بر طبق اصول اساسي حقوق بين المللي. 18

نتیجه گیری. 23

منابع. 24

مقدمه

حقوق فضا

حقوق فضا به لحاظ مختصات بین رشته ای خود طیف وسیعی از مقولات گوناگونی مانند حقوق بین الملل ، اقتصاد و مسائل تکنولوژیک را در خود جای داده است . به تبع این موضوع نظام حل و فصل اختلافات در چارچوب حقوق فضا می بایست به گونه ای باشد که با ویژگی های چند وجهی این شاخه از حقوق بین الملل سازگاری و انطباق داشته باشد . در سر آغاز عضر فضا ، حقوقدانانی که شالوده ریزی مبانی فعالیت های فضایی بشر را انجام دادند بیشتر از دیگر موضوعات به طبقه بندی و قانونمندی فعالیت های دولت ها در فضای ماورای جو اهتمام داشتند و پدیده چگونگی حل و فصل اختلافات ناشی از تطورات و اکتشافات انسان در خارج از جو زمینی چندان مورد توجه قرار نگرفت . بر این اساس می توان گفت که حقوق بین الملل فضا از فقر ساختاری در خصوص شیوه حل اختلافات در رنج است که این امر به ضرورت پایه ریزی مکانیسمی خاص را برای رفع این معضل می طلبد .

در حال حاضر و در قالب حقوق فضا سه گزینه برای حل اختلافات وجود دارند که عبارتند از:

1-      اجاع عمومی به حقوق بین الملل

2-    تشکیل نهادهای ad hoc برای حل و فصل اختلافات

3-  عدم توسل به سازوکارهای حقو.قی و استفاده از راهکارهای سیاسی

دكترين و قواعد آمره در توصیف شاکله حقوق فضا نقش اساسی داشته و دارند . در اصول مصرحه در معاهدات و کنوانسیون های مصوب سازمان ملل متحد در خصوص حقوق فضا ، اصول زیر به عنوان پایه های اصلی چارچوب حقوق فضا مورد تاکید قرار گرفته اند:

1-    اصل عدم مالكيت فضای ماورای جو

2-    ممنوعیت استقرار سلاح های اتمی و کشتار جمعی در مدار اطراف زمین و در فضا

3-  مسئولیت بین المللی کشور پرتاب کننده شیئی فضایی در قبال خسارات ناشی از آن

4-    اصل همکاری بین المللی و کمک های دو جانبه در فعالیت های فضایی

باید خاطر نشان کرد که حقوق فضا از بدو پیدایش تا کنون تاثیرات بسزایی بر حقوق بین الملل داشته که از آن جمله می توان به شناسایی مسئولیت دولت در برابر تمامی اقدامات اتباع آن اعم از دولتی و غیر دولتی در زمینه اکتشافات و استفاده های صلح آمیز از فضای ماورای جو  و هم چنین ب رسمیت شناختن فضای ماورای جو به عنوان میراث مشترک بشریت نام برد.

اصل انصاف و برابری یکی از محورهای حقوق فضا به شمار می رود که شناسایی فضا بمثابه میراث مشترک بشریت  بر پایه آن شکل گرفته و موید حق برابر همه کشورها در دسترسی به فضای ماورای جو در اکتشاف و استفاده صلح آمیز از آن است . از طرف دیکر نا محدود بودن آزادی فعالیت در فضا به نحو مستقیمی با ممنوعیت مطلق استقرار تسلیحات در فضا مقارن است . از دیدگاه ناظران امر اصل میراث مشترک بشریت بودن فضای ماورای جو از مهمترین مولفه های توسعه پایدار در هزاره سوم میلادی محسوب می شود .

باید توجه داشت که مفاهیم تعهد و مسئولیت مطلق دولت در خصوص انجام فعالیت های فضایی از جمله جدیدترین موضوعات مورد بحث در حقوق بین الملل هستند و در معاهده فضای ماورای جو به ویژه در مواد 6 و 7 مورد اشعار قرار گرفته اند .

مسئله اینجاست که هیچ یک از گزینه های فوق الذکر نمی تواند در دراز مدت راهگشای کار باشد علاوه بر این، ویژگی های منحصر به فرد شرایط فعالیت در فضای ماورای جو و نیاز متناسب سازی قواعد حقوقی موجود با این ویژگی ها دو عاملی هستند که هر چه بیشتر به ضرورت طرح ریزی مکانیسم خاص برای حل و فصل اختلافات در چارچوب حقوق فضا صحه می گذارند .

عرصه های عمده فعالیت های فضایی عبارتند از :

1-     استفاده های نظامی از فضای ماورای جو و تکنولوژی های دارای کاربرد دو گانه

2-   همکاری بین المللی در زمينه هاي اقتصادي و علمي در فضا

3-   اكتشافات علمي فرازميني

4-   تجاری سازی فضای ماورای جو

الزامات مكانيسم حل و فصل اختلافات در حقوق فضا

همانگونه كه در بخشهاي قبلي مشاهده شد  ، ضرورت ايجاد مكانيسمي دائمي و داراي صلاحيت اجباري براي حل و فصل اختلافات در حقوق فضا مقوله ايست كه پيشبرد و تكامل دانش حقوق از يك طرف و تسهيل فعاليتهاي فضايي اعم ازاكتشافي ، تحقيقاتي و تجاري از طرف ديگر تا حد زيادي به آن وابسته است

در اين بخش تلاش ميشود تا ويژگيها و مختصاتي كه چنين مكانيسمي براي ايفاي برنامه ها و اهداف تعيين شده به آنها نياز دارد مورد مطالعه قرار گيرد.

مهمترين فاكتورهايي كه مكانيسم حل و فصل اختلافات در حقوق فضا ملزم به دارا بودن آنهاست به شرح زير هستند:

1-      وضع قوانين مناسب و كاربردي

2-  دارا بودن صلاحيت جهاني بمنظور رسيدگي به تمامي جوانبي كه به نوعي در بروز اختلاف ذي­مدخل بوده اند

3-    انعطاف پذيري حقوقي براي انطباق سريع با پيشرفتها و دگرگونيهاي سياسي، اقتصادي و تكنيكي در عرصه فعاليتهاي فضايي

4-   توانايي استفاده از نظرات كارشناسي تكنولوژيك و اقتصادي براي بررسي دقيق موضوع مورد اختلاف

5-  قاطعيت در حل اختلاف و توانايي صدور احكام و قرارهاي قضايي لازم الاجرا

6-     اطمينان از اينكه احكام صادره در خصوص حل اختلافات واقع بينانه و قابل اجرا باشند[77]

ماهیت حقوقی هوا

۱ـ نظریه ای که از حقوق خصوصی اقتباس شده و به موجب آن، کشورها همان طور که مالک زمین هستند، مالک فضای بالای آن نیز هستند. به عبارت دیگر، نظریه حاکمیت کامل کشورها بر فضای بالای قلمرو خود .

۲-نظریه ای که بنا بر آن، هوا متعلق به عموم است و کشورها بر فضای بالای قلمرو خود هیچ گونه حق انحصاری ندارند، و در نتیجه عبور و مرور هواپیما در قلمرو هوایی کشورها آزاد است .

۳- نظریه میانه : بر اساس این نظریه ، هوا به دو طبقه متمایز تقسیم می گردد : طبقه نزدیک به زمین تا ارتفاع معین و طبقه مافوق آن . طبقه اول، تحت حاکمیت کشور زیرین ( مثل آبهای داخلی و دریای سرزمینی ) و طبقه دوم، آزاد به روی کلیه کشورها ( مثل دریای آزاد ) و خارج از هر گونه صلاحیت و حاکمیت سرزمینی است .

تا قبل از پایان جنگ جهانی اول و انعقاد عهدنامه هوایی پاریس ۱۹۱۹ ، تنها نظریه اول مورد قبول کشورها بود و بر اساس همین نظریه اکثر کشورهای اروپایی در این عصر قوانین و مقرراتی در زمینه هواپیمایی وضع نمودند و در جریان جنگ اول کشور بیطرف سوئیس مانع عبور هواپیماهای کشورهای در حال جنگ از قلمرو هوایی خود شد و در نتیجه، حاکمیت خود را بر قلمرو هوایی بالای قلمرو خاکی و دریای سرزمینی خود اعلام نمود .

در هر حال عبور و مرور از قلمرو هوایی بالای دریای آزاد و سرزمینهای بدون صاحب، آزاد تلقی می شد. اما امروزه، نظریه اول و سوم مورد قبول و در اسناد بین الملل منعکس است.

سیرتکاملی قواعد حقوق هوا و  فضا

   موضوع تدوین نظام حقوقی حاکم بر فضای ماورای جو چند سال پس از پایان جنگ جهانی دوم زمانی که نخستین قمر مصنوعی اتحاد شوروی (سابق) به نام «اسپوتینگ » در اکتبر 1957 به فضا پرتاب شد، مطرح شد. پس از آن، نخستین قمر آمریکا«اکسپلورر » در 31 ژانویه 1958 به فضا پرتاب شد. در 20 ژوئیه 1969 نیز فضانوردان آمریکایی به کره ماه را یافتند .

از پرتاب نخستین قمر مصنوعی در 1957 تا 1976 فعالیتهای فضایی بشر بسیار چشمگیر بوده است به طوری که تعداد سفاین و وسایل فضایی پرتاب شده در این دو دهه از 2000 وسیله تجاوز میکند .

جالب توجه است که ضمن پرتاب سفاین، ماهوارهها و موشکها از فراز کشورهای مختلف، هیچ یک از آنها به پرتاب این وسایل اعتراض نکرده و چنین اقداماتی را مغایر با «حاکمیت» کشورها ندانستهاند. عدم اعتراض کشورها سبب شد تا «اصل آزادی فضا» به عنوان یکی از قواعد بنیادین حقوق فضا مورد شناسایی قرار گیرد .

شکلگیری قواعد حقوق فضا را از لحاظ تاریخی به چهار مرحله میتوان تقسیم کرد:

مرحله اول، با صدور قطعنامهها و اعلامیههای مجمع عمومی سازمان ملل متحد، آغاز شد، به عبارت دیگر، نخستین گام در جهت تدوین قواعد حقوق فضا توسط مجمع عمومی برداشته است. مجمع عمومی، یک ماه پس از پرتاب اسپوتنیک توسط شوروی، ضمن صدور قطعنامهای در 14 نوامبر 1957 خطرات استفاده نظامی از قلمرو فضایی را یادآور شد و اعلام کرد: پرتاب اشیا به فضا باید صرفاً برای مقاصد صلحجویانه صورت گیرد.(قطعنامه شماره 1148 مصوب 14 نوامبر 1957). یک سال بعد، مجمع عمومی با صدور اعلامیهای مبادرت به تأسیس «کمیته سازمان ملل برای استفاده صلحآمیز از فضا» کرد(اعلامیه شماره 1348 مصوب 13 دسامبر 1958). در سال 1961 نیز قطعنامهای مبنی بر شناسایی اصل آزادی فضا از تصویب مجمع عمومی سازمان ملل گذشت (قطعنامه شماره 1721 مصوب 20 دسامبر 1961). و بالاخره در این مرحله، قطعنامه راجع به «منع پرتاب سفاین فضایی حامل سلاحهای هستهای و دیگری سلاحهای مخرب دستهجمعی » مورد تصویب مجمع عمومی قرار گرفت(قطعنامه شماره 1884 مصوب 17 اکتبر 1963).

مرحله دوم که سالهای 1967 تا 1979 را در برمیگیرد به انعقاد پنج معاهده از جانب مجمع عمومی سازمان ملل متحد منجر شد:

1- کنوانسیون راجع به اصول حاکم بر فعالیت دولت  ها در امر کاوش و استفاده از فضای ماورای جو، مصوب 27 ژانویه 1967.

2- موافقتنامه راجع به نجات و بازگشت فضانوردان و اعاده اجسام پرتاب شده به فضای ماورای جو، مصوب 22 آوریل 1968.

3- کنوانسیون راجع به مسئولیت بینالمللی در مورد خسارات ناشی از اجسام فضایی، مصوب 29 مارس 1972.

4- کنوانسیون راجع به ثبت اشیای پرتاب شده به ماورای جو، مصوب 12 نوامبر 1974.

5- موافقتنامه راجع به فعالیت دولتها در ماه و سایر کرات آسمانی، مصوب 5 دسامبر 1979.

مرحله سوم تدوین قواعد حقوق فضا (1986- 1979) را مرحله «رکود قانونگذاری فضایی» میتوان توصیف کرد زیرا در این مقطع تاریخی اختلاف نظر بن کشورهای توسعهیافته صنعتی در این زمینه به طور محسوس و مشهودی بروز کرده بود. به همین علت، در این دوران فقط دو قطعنامه در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به تصویب رسید:

قطعنامه راجع به «اصول حاکم بر پخش برنامههای ماهوارهای »(1972) و قطعنامه راجع به «سنجش از راه دور ماهوارهای » (1986).

      مرحله چهارم(از 1986 به بعد) دارای مشخصات خاصی است که آنها را به موارد زیر میتوان خلاصه کرد: خصوصیسازی و تجاری کردن فعالیتهای فضایی، پیدایش سازمانهای جدید فضایی، تقویت همکاری کشورهای در حال توسعه در زمینه فعالیتهای فضایی و... لازم به ذکر است که در این مرحله تاکنون قواعد حقوقی قابل توجهی در ارتباط با قلمرو فضایی و فعالیتهای مربوط به وضع نشده است  .

سازگاري با روند تكامل حقوق فضا

تاسيس نهاد حل اختلافات ، گامي حياتي در راستاي سازگار ساختن حقوق فضا با ساختار در حال تكامل امروز و آينده فعاليتهاي فضايي است.

گفته ميشود كه مكانيسم تخصصي حل اختلافات تنها ساز و كاري است كه ميتواند زمينه تناسب و انطباق اختلافات با چارچوب حقوق فضا را فراهم سازد. علل چنين استدلالي به شرح زير است :

1-   يك مكانيسم تخصصي حل اختلافات بهتر ميتواند با تغييرات در عرصه حقوق فضا سازگاري يابد

2-  يك مكانيسم تخصصي حل اختلافات اين امكان را ايجاد خواهد كرد تا حقوق فضا بعنوان شاخه اي مستقل و تخصصي از حقوق بين الملل رشد و نمو يابد.

3- مكانيسم ياد شده خواهد توانست پاسخگوي نيازهاي خاص اختلافات فضايي مانند مسائل پيچيده تكنولوژيك باشد.

بهر حال چنين مكانيسمي براي حل و فصل اختلافات ضرورتي انكار ناپذير براي هدايت و سازماندهي فعاليتها در فضاي ماوراي جو است. وضعيت حقوقي فضا را ميتوان بطور كلي با ساختار حقوق درياها و سيستم حل و فصل اختلافات دريايي در چارچوب سازمان بين المللي دريانوردي IMO مطالعه كرد.

همانگونه كه سازمان IMO صلاحيت رسيدگي و بررسي اختلافات دريايي را دارد و ميتواند به وضع قواعد مربوط به تنظيم فعاليتهاي دريايي بپردازد ، به همان قياس تاسيس  يك نهاد خاص براي تنظيم و حل و فصل اختلافات در حقوق فضا هم ميتواند چنين رسالتي را بر دوش گيرد. علاوه بر اينكه در موافقتنامه ماه  ايجاد يك رژيم بين المللي براي تنظيم اكتشافات منابع طبيعي در ماه و ديگر اجرام سماوي پيش بيني شده است.

هر چند تعداد كشورهايي كه معاهده ماه را به تصويب رسانده اند چندان زياد نيست اما اميد است كه در آينده با افزايش كشورهاي متعاهد اين موافقتنامه شاهد اجراي اين بخش از معاهده ماه و تاسيس نهادي در حقوق فضا مشابه نهاد موجود در حقوق درياها باشيم.

مقررات بین   المللی حاکم بر فضا

مهمترین مقررات بینالمللی حاکم بر ماورای جو یا فضا عبارتند از:

1)اعلامیه 1148 مورخ 14 نوامبر 1957 مجمع عمومی سازمان ملل متحد، مربوط به کاهش تسلیحات که در آن خطرات نظامی ناشی از بهرهبرداری از فضا را یادآور شده است؛

2)اعلامیه 1348 مورخ 13 دسامبر 1958 مجمع عمومی سازمان ملل متحد در مورد تأسیس کمیتهای وابسته به مجمع عمومی، به نام «کمیته خاص استفاده صلحآمیز از فضای ماورای جو»؛

3)اعلامیه 1721 مورخ 20 دسامبر 1961 مجمع عمومی سازمان ملل متحد در زمینه اصل آزادی فضا؛

4)اعلامیه 1884 مورخ 17 اکتبر 1963 مجمع عمومی سازمان ملل متحد در خصوص منع پرتاب و گردش سفاین حامل سلاحهای هستهای و دیگر سلاحهایی که قدرت تخریبی عظیم دارند؛

5)عهدنامه مورخ 1963 در زمینه منع آزمایشهای هستهای در جو، ماورای جو و زیردریاها؛

6)موافقتنامه میان ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی (سابق) در تأیید اعلامیه 1884 فوقالذکر؛

7)اعلامیه 1962 مورخ 13 دسامبر 1963 مربوط به اصول حقوقی حاکم بر فعالیتهای کشورها در کاوش و بهرهبرداری از فضای ماورای جو، کره ماه و دیگر کرات آسمانی؛

8)عهدنامه مورخ 27 ژانویه 1967 در مورد اصول یادشده فوق که به موجب اعلامیه 2222 در 19 دسامبر 1966 به تصویب مجمع عمومی رسیده بود؛

9)موافقتنامههای مورخ 22 آوریل 1968 مربوط به نجات فضانوردان، بازگرداندن فضانوردان و اجسام فضایی پرتاب شده به فضای خارج از جو. این موافقتنامهها که طبق اعلامیه 2345، به تاریخ 19 دسامبر 1967 به تصویب مجمع عمومی رسیده بود، از 3 دسامبر 1968 به مرحله اجرا درآمده است؛

10)عهدنامه مورخ 29 مارس 1972 در خصوص مسولیت بینالمللی برای خسارات ناشی از اجسام فضایی. این عهدنامه قبلاًٌ در 29 نوامبر 1971 به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسیده بود؛

11)    عهدنامه مورخ 1974 مجمع عمومی سازمان ملل متحد در خصوص ثبت اشیای پرتاب شده به ماورای جو؛

12)     موافقتنامه حاکم بر فعالیتهای کشورها در کره ماه و دیگر اجرام آسمانی، موسوم به «معاهده کره ماه» مورخ 5 دسامبر 1979 مجمع عمومی سازمان ملل متحد .

اصول اساسی حاکم بر حقوق فضا

تعریف فضای ماورای جو و تعیین حدود آن

        تعریف فضای ماورای جو و تعیین حدود آن از عمدهترین مسایلی است که حقوق فضا با آن روبرو است زیرا هیچیک از معاهدات بینالمللی حتی کنوانسیون 1967 راجع به اصول حاکم بر فعالیت دولتها در امر «کاوش و استفاده از فضای ماورای جو» قاعدهای را درباره حد فاصل «قلمرو هوایی» و «قلمرو فضایی» وضع نکرده است.

      البته چندین پیشنهاد در مورد حد داخلی قلمرو فضایی ارائه شده است. برخی از نویسندگان مانند «فون کارمن » و «هالی » با تکیه بر معیارهای علمی نقطه آغازین قلمرو فضایی را نقطهای دانستهاند که از آن پس «پروازهای هواپیمایی» امکانپذیر نیستند. این نقطه، در حال حاضر در حدود 83 کیلومتری زمین است. لازم به ذکر است که این پیشنهاد تحولات تکنولوژی هوانوردی را در نظر نگرفته است. و چه بسا در زمانی نه چندان دور ارتفاع پروازهای هواپیمایی به چندین برابر برسد و بدین ترتیب حد فاصل قلمرو هوایی و قضایی با پیشرفت صنعت هوانوردی دایماً در حال تغییر خواهد بود.

برخی از نویسندگان نیز حد فاصل قلمرو هوایی و فضایی را «حداقل ارتفاع مدار ماهواره» پیشنهاد کردهاند که این پیشنهاد عملیتر و دقیقتر از پیشنهاد پیشین به نظر میرسد.

برخی نیز پیشنهاد کردهاند که بین قلمرو هوایی و فضایی، منطقهای مانند«منطقه نظارت» (همانگونه که در قلمرو دریایی وجود دارد) در حد فاصل 80 تا 240 کیلومتری زمین بوجود آید. طبق این پیشنهاد، در فاصله کمتر از 80 کیلومتر دولت از حق حاکمیت برخوردار است و در بالاتر از 240 کیلومتر آزادی فضا حکمفرما خواهد بود و در فاصله 80 تا 240 کیلومتری دولتها از برخی صلاحیتها به منظور نظارت بر آن منطقه برخوردار میشوند و بالاخره، گروهی دیگر قائل به تعیین حد مرزی بین قلمرو هوایی و فضایی نبوده، بلکه «نوع و ماهیت فعالیت» را ملاک عمل قرار میدهند. به زعم این گروه «فعالیت هوایی» و «فعالیت فضایی» را باید از یکدیگر تمیز داد و فعالیت اول را تابع مقررات حقوق هوایی و فعالیت دوم را تابع مقررات حقوق فضا دانست 

اصول اساسی حاکم بر حقوق فضا

اصل اول : آزادی تجسسات و استفاده از فضای ماوراء جو و کرات آسمانی

       در معاهده 27ژانویه 1967ذکر شده است که: "تحقیقات و استفاده از فضا یعنی ماه و دیگر کرات آسمانیباید بنفع تمام ممالک دنیا و بدون توجه به موقعیت و توسعه اقتصادی و اجتماعی آنها باشد و بعنوان قلمرو حاکمیت تمام بشر محسوب گردد".

"فضای ماوراء جو که شامل ماه و دیگر کرات آسمانی است باید برای تجسس و استفاده رایگان و بدون هیچ نوع تبعیضی در اختیار تمام ملل برمبنای تساوی و برطبقحقوق بین الملل قرار گیرد و دسترسی بتمام نواحی از کرات آسمانی آزاد باشد".

ماده 1 این عهدنامه مقررمی دارد: "تجسسات علمی در فضا یعنی ماه و کرات دیگر باید آزاد باشد و ملل باید در تسهیلو تشویق همکاری بین المللی در چنین تجسساتی کوشا باشند".

این درخواست که تجسسات و استفاده از فضا و کرات باید برای نفع و استفاده تمامممالک باشد بخصوص بسیار مهم است.برای تجسسات و استفاده از فضا ملل باید در درجهاول به این اصل توجه داشته باشند.مهمتر آنکه مقصود از کلمه«تجسس»تحقیقات و فعالیتهای علمی بمنظور کشف اسرار عالم است.پژوهشهای علمی راه را برای استفاده عملی از فضاء ماوراء جو و کرات آسمانی هموار میسازد.

اصل دوم : منع تصاحب،تملک وتصرف فضا

       ماده 2 عهدنامه1967 مقرر می دارد"ماوراء جو که شامل ماه و دیگر کرات آسمانی است چه از طریق استفاده،و چه از طریق ادعای مالکیت و چه از طریق اشغال و یا هر نوع تصرفات دیگر اختصاص به هیچ ملتیندارد".

بنابراین هرامکانی را که موجب تصاحب ماه و دیگر کرات توسط ملل،افراد،و یا شرکتها شود مانع میگردد و از نقطهنظر حقوق فضا فروش اراضی در کرات آسمانی توسط شرکتهای مستغلاتی چنانکه در بعضی ممالک صورت گرفته است مطلقا غیرمجاز است.

براساس گزارش مطباعات خارجی متجاوز از 4500 نفر از اتباع ممالک متحدهامریکا تا آخر سال 1965 اراضی در ماه را با نرخ هکتاری یک دلار خریداری کردهاند، نرخ سهام این شرکتها که به این قبیل معاملات اشتغال دارند در بورس دیده میشود و هر موفقیتیکه در تحقیقات فضائی کسب میشود افزایش نرخ سهام را نشان میدهد.در ژاپن بازرگانیجسور اقدام به فروش اراضی مریخ کرد.

اصل سوم : اکتشاف و استفاده از فضا و کرات آسمانی برطبق اصول اساسی حقوق بین الملل

       در پیمان فضا چنین مقرر شده است که:"دول در اکتشاف و بهرهبرداری از فضا یعنیماه و کرات دیگر آسمانی برطبق حقوق بین المللی که شامل منشور سازمان ملل میگردد برایحفظ صلح و امنیت جهانی و توسعه و پیشرفت همکاری و تفاهم بین المللی خود را ادامه دهند".

اصول اساسی(عمومی)حقوق بین الملل باید در مورد روابط بین دول که در ضمنتحقیقات فضائی آنان بوجود میآید با توجه به مشخصات و فعالیت آنها در فضا و کرات آسمانیبکار برده شود.این مشخصات در مقررات حقوقی بین الملل منعکس شده است،بعنوان مثالاصل مربوط به منع تصرف و تخصیص ملی فضا و کرات آسمانی را میتوان نام برد.این اصل قلمرو فضائی ماوراء جو را اساسا از قلمرو فضای جو که بدول تعلق دارد و تحت تسلط انحصاری خود از آن بهره میبرند مجزا میسازد.همین اصل در مورد کرات آسمانی نیز صادق است بنابراینبه اصل حاکمیت سرزمینی دولتها که طبق مقررات حقوق بین الملل پذیرفته شده است،در مورد کرات آسمانی نمیتوان استناد کرد.

اصل چهارم : غیر نظامی کردن نسبی فضا

       عهدنامه 1967بین کره ماه ودیگر کرات اسمانی از طرفی وفضای ماورای جو به معنی دقیق کلمه از طرف دیگر، فرق گذاشته است. ماده 4این عهدنامه به طور کامل مربوط به بهره برداری مسالمت آمیز ازکره ای ماه ودیگر کرات اسمانی است و ایجاد استحکامات تاسیسات نظامی آزمایش های سلاح های مختلف واجرای هرگونه عملیات نظامی را درکرات مذکور منع کرده است اما در مورد فضای ماورای جو الزام به بهره برداری مسالمت امیز ازفضا هنوز قطعی  وکامل نیست مطابق بند یک ازماده 4عهدنامه مذکور در مدار قرار دادن سفاین حامل سلاح های هسته ای یاد یگرسلاح هایی که قدرت تخریبی عظیم دارند ممنوع است ازین قاعده -همانطور که قدرتهای بزرگ تفسیر نموداند-باید چنین نتیجه گرفت که قراردادن سلاح های کلاسیک در فضای ماورای جو مانعی ندارد.

اصل پنجم : صلاحیت قضائی دول نسبت به اجسامی کهبه فضا پرتاب میکنند

       درماده 8قرارداد امور فضائی چنین نوشته شده است:«دولت متعهد پیمان که جسمیرا به فضا پرتاب مینماید صلاحیت قضائی کنترل آن جسم و سرنشینان و مسافران این سفاینرا حتی مادامی که این سفاین در فضا و یا در سطح کرات آسمانی باشند دارد.مالکیت اجسامپرتاب شده به فضا که شامل اجسامی که بر سطح کرات نشانده شده و یا ساخته شده است و همچنینقسمتهائی از این اجسام که به زمین عودت داده میشوند چنانچه خارج از محدوده دولت متعهد به سطح زمین فرود آید متعلق به آن دولتی است که مالکیت جسم و یاقطعات آنرا دارد و حقدارد که قبل از فرود جسم بر سطح زمین با ارائه دادن شواهد و مدارک که هویت جسم را مشخص میسازد تقاضای استرداد آن جسم را بنماید».

بنابراین پیمان،اجسام پرتاب شده را در قلمرو قضائی دولت مالک آن میشناسد. و این شامل خود جسم و کلیه سرنشینان آن میباشد.اما با این وجود جوابگوی این مسئلهنیست که اگر جسم مذکور که خود و سرنشینانش در قلمرو قضائی یک دولت است وقتیوارد فضای کشور دیگری شد چه موقعیتی پیدا می کند .

اصل ششم : مسئولیت بین المللی دولتها در مورد فعالیتهای ملی فضایی

       ماده 7عهدنامه مقرر می نماید:"هرکشوری که مبادرت به پرتاب جسمی به فضا می نمایداز نظربین المللی مسئول کلیه خساراتی است که که به یک کشور عضوعهدنامه ویابه اشخاص حقیقی یاحقوقی متتبوع آن کشور از ناحیه جسم مذکور یا  اجزای متشکل ان وارد آمده است خواه این خسارت در زمین یا جو ویا در ماورای جوویا در ماه ودیگر کرات اسمانی وارد امده باشد" .

اصل هفتم : منع آزمایشات زیانآور در فضا و کرات آسمانی

       در ماده نهم معاهده چنین ذکر شده است:"در اکتشافات و استفاده از فضا که شامل ماه و کرات دیگر آسمان است دول متعهد باید توسط اصل همکاری و کمکهای مشترک راهنمائیشوند و تمام فعالیتهای ایشان در فضا یعنی ماه و دیگر کرات باید با توجه به منافعمربوط به تمام دول تحت پیمان صورت گیرد.دول متعهد باید برای ادامهء مطالعاتفضائی خود دربارهء ماه و کرات دیگر و نیز ادارهء اکتشافات خود چنان مراقبتی را بکار برند که موجب آلودگی مضر و نیز تغییرات ناسازگار برای محیط کره زمین که با ورود عناصر خارج از کره خاکی ایجاد میشود بپرهیزند و نیز اقدامات لازم و مناسب را برایاین منظور بعمل آورند".

اصل هشتم : کمک به سرنشینان سفاین فضائی در صورت بروز تصادم،خطر،حوادث پیشبینینشده و یا فرود آمدن غیرعمد و اجباری

       ماده 5معاهده مربوط به کمکهائی است که به سرنشینان سفاین فضائی در صورت وقوع تصادم،خطر،حوادث پیشبینی نشده و یا فرود آمدن غیر عمد و اجباری میشود و نیز انتظار دارد که مقررات بین المللی ممکن برای تکمیل شرایط موجود تدوین گردد. این شرائط دلالت بر این دارند که فضانوردان باید تمام فعالیتهای خود را«بنفعتمام ممالک دنیا انجام دهند»و همچنین این فعالیتها نباید مغایر با اصول اساسی حقوقفضا باشند که در قرارداد گنجانده شده است.

پیمان مقرر میدارد:"برای همکاری بین المللی و کمک به فضانوردان به هنگام بروز تصادم،خطر،حوادث و یا فرود آمدن اجباری و نیز فعالیتهایشان در فضا، ماه و سایر کرات آسمانی از کمکهای لازم مضایقه نشود.همکاری بین المللی برای نجات این قرارداد دول تحت پیمان را متعهد میسازد که در صورت وقوع تصادم،خطر و حوادث و یا فرود آمدن اجباری و نیز در تمام مدت پرواز حتی در فضا یا بهنگام فرود بر سطح ماه هرنوع کمکی را بی دریغ در اختیار فضانوردان بگذارند.همکاری دول در ارائهکمکهای ایشان به محققین فضائی بمنظور حفظ جان و سلامت فضانوردان است و از نقطه نظر انسانی حائز کمال اهمیت است ".

اصل نهم: توسعه همکاری بین المللی در اکتشاف و استفاده صلح جویانهاز فضا و کرات آسمانی

       در ماده دهم پیمان چنین نوشته شده:"برای توسعهء همکاری بین المللی بمنظور اکتشافو استفاده از فضا که شامل ماه و کرات دیگر آسمان است بر حسب هدفهای این پیمان،دولمتعهد باید بر اساس تساوی به دول هم پیمان خود که مشاهدهء پرواز و پرتاب اجسامفضائی ایشان را خواستار شدهاند فرصت مشاهده را بدهند.نوع چنین فرصتی برای مشاهدهو نیز شرایطی که تحت آن چنین روشی را میتوان برقرار کرد باید از طریق انعقاد قرارداد بین دول مربوطه بمورد اجرا درآید"

ماده یازدهم میگوید:"دولتها موافقند«تا آنجا که امکانات عملی و معقول اجازهمیدهد»اطلاعاتی که نتیجهی فعالیتهای آنها در فضا،ماه و کرات دیگر آسمان میباشد تسلیم سازمان ملل و سازمانهای بین المللی دیگر بنمایند".

عدم تصرف و تخصيص فضا و كرات آسماني

پيمان فضا اصلي را كه شناسائي جهاني دارد تأمين و تضمين مي كند يعني متذكر مي شود كه « ماوراء جو كه شامل ماه و ديگر كرات آسماني است چه از طريق استفاده ، و چه از طريق ادعاي مالكيت و چه از طريق اشغال و يا هر نوع تصرفات ديگر اختصاصي به هيچ ملتي ندارد ( ماده ( II بنا بر اين هر امكاني كه موجب تصاحب ماه و ديگر كرات توسط ملل ، افراد ، و يا شركتها شود مانع مي گردد و از نقطه نظر حقوق فضا فروش اراضي در كرات آسماني توسط شركتهاي مستغلاتي چنانكه در بعضي ممالك صورت گرفته است مطلقاً غير مجاز است در حاليكه حقوقدانان شوروي تمام مدت مخالف تصرف و تخصيص ملي فضا ، ماه و ديگر كرات آسماني بوده اند ، نظريه اوليه كه ميان حقوق دانهاي آمريكائي رواج داشت حاكي از آن بود كه ادعاي مالكيت و گسترش آن را بر ماوراءجو و تصاحب كرات آسماني كاملاً ممكن مي دانست .

بحث هاي زيادي راجع به شرايط اساسي براي مالكيت كرات آسماني در آثار و نوشته هاي حقوقي آمريكا تا سال 1960 ادامه داشت . ولي بعد از آنكه لوناي LUNIK2 در سال 1959 پرچمي از شوروي به ماه برد و لوناي 3 پشت مخفي ماه را عكسبرداري كرد تصاحب ملي كرات آسماني به نظر غير ممكن آمد و اين نظرية اخير در نوشته هاي حقوق دانهاي آمريكائي موقعيت محكمتري يافت .

نويسندگان غربي بيشتر اوقات بدون هيچ زمينة اين سؤال را مطرح مي كنند « حق مالكيت فضا » بيك سازمان بين المللي انتقال داده شود . حقوقدان مشهور انگليسي سي . ويلفرد جنكز ( كه در قضاوت و نتيجه گيريهايش بسيار محتاط است مي نويسد : چنين به نظر مي رسد كه سازمان ملل بايد از طرف تمام جامعه بشري متصرف فضا شناخته شود .)

در حال حاضر با تجاربي كه ما نسبت به مالكيت زمين داريم چنين امكاناتي را رد مي كند زيرا ( قطب جنوب ) هنوز هم تحت حاكميت و ادارة بين المللي در نيامده است .

پيمان قطب جنوب 1959 فقط دعوت و حضور در جلسات مشورتي را فراهم مي كند ، مشاوره در مورد كرات آسماني نيز كاملاً قابل پذيرش است .

ترديدي نيست كه براي هم آهنگ نمودن فعاليت كشورهاي ذيعلاقه در مورد پژوهشهاي فضائي ، سئوالات بيشماري بوجود خواهد آمد . براي مثال مشكلات و مسائل ذيل نيازمند همكاري و هم آهنگي مي باشند .

تأسيس و نگهداري پايگاهي براي فرود آمدن بر سطح ماه و تجهيزات براي پرتاب از سطح ماه ، تعاون مشترك هنگام بروز حوادث و مشكلات ، وضع مقررات حقوقي ، تأسيس ارتباطات در سطح كرات آسماني ، بهره برداري از معادن ، ذخائر منابع طبيعي ، توسعه پژوهش ها و همكاريهاي علمي ، تبادل اطلاعات هواشناسي و فضا شناسي و اطلاعات ديگري كه براي افراد در سطح ماه ضروري است ، همچنين مسائل بسياري كه قابل پيش بيني نيستند . بشر خواهان كشف فضا ، ماه و ديگر كرات آسماني و علاقمندي استفاده و بكار بردن آنها در راه صلح و ترقي است و كليه دول بايد آنرا دنبال كنند .

كشف و استفاده از فضا و كرات آسماني بر طبق اصول اساسي حقوق بين المللي

    در پيمان فضا چنين مقرر شده است كه : « دول در اكتشاف و بهره برداري از فضا يعني ماه و كرات ديگر آسماني بر طبق حقوق بين المللي كه شامل منشور سازمان ملل مي گردد براي حفظ صلح و امنيت جهاني و توسعه و پيشرفت همكاري تفاهم بين المللي فعاليت خود را ادامه دهند . »

( ماده ( بدين ترتيب پيمان ، اصلي را كه بر اثر نفوذ بشر به اعماق دنياي ستارگان و كائنات و فعاليتهاي دول در اين زمينه بوجود آمده است تأييد مي كند .

اصول اساسي ( عمومي ) حقوق بين الملل بايد در مورد روابط بين دول كه در ضمن تحقيقات فضائي آنان بوجود مي آيد با توجه به مشخصات و فعاليت آنها در فضا و كرات آسماني بكار برده شود . اين مشخصات در مقررات حقوقي بين الملل منعكس شده است ، به عنوان مثال ، اصل مربوط به منع تصرف و تخصيص ملي فضا و كرات آسماني را مي توان نام برد اين اصل قلمرو قضائي فضاي ماوراء جو را اساساً از قلمرو فضاي جو كه به دول تعلق دارد و تحت تسلط انحصاري خود از آن بهره مي برند مجزا مي سازد ، همين اصل در مورد كرات آسماني نيز صادق است بنا بر اين به اصل حاكميت سرزميني دولت ها كه طبق مقررات حقوق بين الملل پذيرفته شده است ، در مورد كرات آسماني نمي توان استناد كرد .

آيا پيروزيهاي عظيم تكنولوژي و علمي عصر ما فوائدي براي تمام كشورها به ارمغان مي آورد و يا آنكه مصيبتي غير قابل پيش بيني براي بشر ببار خواهد آورد ؟ جواب اين سؤال بستگي به اين دارد كه تا چه حد و به چه نحو اصول حقوق بين الملل كه شامل منشور سازمان ملل نيز مي شود نه فقط بر سطح زمين بلكه در فضا نيز رعايت شود .

در اكتشافات فضائي ، دول بايد اولاً ومقدمتاً در مورد اصول اساسي حقوق فضا مانند اصل عدم توسل بزور حل اختلاف بطريق مسالمت آميز ، تحريم تبليغات جنگي و خلع سلاح ، راهنمائي شوند .

اصل عدم توسل به زور يك اصل شناخته شده جهاني حقوق بين المللي است كه حوزه عمليات آن شامل فعاليتهاي دول در فضا نيز مي شود . اين اصل نه فقط ممانعت ايجاد نمي كند بلكه بالعكس متضمن پذيرش اصول قوانين مخصوصي است كه شرايط منشور سازمان ملل را تحكيم مي نمايد و توسل به زور و تجاوز در فضا و يا بخاطر فضا را عملاً غير ممكن مي سازد . ايفاگر چنين نقش مهمي در احتراز و جلوگيري از تجاوز مي تواند يك موافقت نامة بين المللي و يا يك سند بين المللي باشد كه جاسوسي از فضا را ممنوع سازد . اصل عدم تجاوز به هيچ وجه مانع استفاده از فضا براي حمله متقابل به عنوان دفاع در مقابل متجاوز نيست .

بعبارت ديگر ، استفاده از فضا براي مقاصد نظامي در صورتيكه بر طبق ماده 51 منشور سازمان ملل باشد ممنوع نمي باشد زيرا ماده 51 اجازه دفاع يك يا چند جانبه را به هنگامي كه دولتي مورد تجاوز قرار گيرد داده است تلاش براي اين ماده به هيچ عنوان قابل اغماض نخواهد بود به عنوان مثال مي توان به گفته بعضي حقوقدانهاي آمريكائي استناد كرد كه عضويت در سازمان ملل بمعني انصراف از حق عرفي در پيشگيري يا دفاع در مقابل تجاوز نمي باشد .

ماده 51 منشور ملل متحد صريحاً چنين مشاجراتي را مردود مي شناسد و حق دفاع را فقط در صورت حمله مسلحانه مجاز مي داند ولي تحت عنوان « دفاع » هيچ كشوري حق ندارد دست به عملياتي بزند كه به منظور جلوگيري از حملة احتمالي باشد .

به هر حال اين ماده دول را از حق خود كه براي حفظ امنيت خويش بايد تدابير اساسي اتخاذ نمايند مانند آنچه كه در فصل هفتم در منشور سازمان ملل ذكر شده است ( عمليات در مقابل تهديد و يا بمخاطره افتادن صلح ، نقض صلح ، و عمليات تعرضي ) باز نمي دارد .

حقوقدان اطريشي . فازان ( E . Fasan ) طرفدار قانوني نمودن دفاع در فضا ، همچنين دفاع در مقابل حمله اي كه از داخل و يا خارج از فضاي ماوراء جو مي شود ، مي باشد و معتقد است كه توجيه حمله بسوي زمين مستلزم تلافي و حمله به كرات آسماني نيست حتي اگر دشمن پايگاهي در آن كره داشته باشد .

چنين نتيجه گيري فقط از توجهات بشر دوستي ناشي مي شود تا زمانيكه موافقت نامه هاي بين المللي صحيصي تصويب نشده باشد قابل اجرا نيست

شرايط منشور سازمان ملل راجع به توفق و حل مسالمت آميز اختلافات ، ( قسمت سوم از ماده دوم فصل 6 ) مربوط به اختلافاتي است كه امكان دارد بين دو دولت در حين اكتشافات فضائي ايشان در مورد ماه و ديگر كرات آسماني ايجاد شود .

مللي كه به فعاليتهاي فضائي اشتغال دارند موظف هستند كه اختلافات خود را فقط از طريق مسالمت آميز حل و فصل نمايند . برگزيدن طرق صلح جويانه براي تصفيه و حل اختلافات به كشورهاي مربوط واگذار شده است .

اين نكته در طرح پيمان شوروي در اصول حاكمه بر فعاليت هاي ملل براي اكتشاف و استفاده از فضا يعني ماه و ديگر كرات آسماني صريحاً ذكر شده است .

با وجود آنكه شرايط اين طرح شوروي در متن نهائي پيمان گنجانده نشد ، ولي بدون شك در تدوين موافقت نامه هاي بين المللي براي اكتشافات صلح جويانه فضائي ايفاگر نقش مهمي خواهد بود .

اصل عدم تجاوز شامل ممنوعيت جنگهاي تجاوزكارانه و تهديد يا استفاده از قدرت در روابط بين المللي مي شود ولي مستقيماً مانع اقدامات ايده ئولژيكي براي نبردهاي تعرضي نمي گردد . بلكه عمل اخير در اصل « ممنوعيت تبليغات جنگي » گنجانده شده است .

به موجب اين اصل سازمانهاي دولتي از نشر تبليغات براي جنگ نهي شده اند و موظفند كه سازمانهاي غير دولتي و نيز افراد را از اين عمل باز مي دارند .

موافقت نامه 110 مورخ 3 نوامبر 1947 مجمع عمومي سازمان ملل ، انواع تبليغات را كه صريحاً يا تلويحاً محرك و يا مشوق هر گونه تهديدي براي صلح ، نقص صلح و يا تجاوز باشد بوسيلة هر كشوري كه رهبري گردد . محكوم مي كند اصل ممنوعيت تبليغات جنگي در حال حاضر كه ماهواره هاي مخابراتي براي تقويت برنامه هاي راديو تلويزيوني بكار مي رود اهميت خاصي پيدا كرده است .

در اكتشافات فضائي ، ملل بايد توسط « اصل ممنوعيت تبليغات جنگي » راهنائي شوند .

ارتباطات با كمك ماهواره هاي مصنوعي بايد براي توسعه روابط بين المللي دوستانه بكار برده شود و فقط اطلاعات حقيقي را انتشار دهد .

و حالا دقيقاً روشن مي شود كه چرا اعلاميه 1963 در اصول حقوقي حاكم بر فعاليت هاي دول در اكتشافات و استفاده از فضا و متعاقب آن معاهده در مورد اصول حاكم بر فعاليت هاي دول در اكتشافات و استفاده از فضا يعني ماه و ديگر كرات آسماني ، اين نكته را ياد آور مي شود كه موافقت نامه مجمع عمومي به تاريخ 3 نوامبر 1947 كه تبليغات جنگ را چنانچه محتمل بر تحريك و تشويق هر نوع تهديد صلح ، نقص صلح و يا تجاوز در فضا ماوراء جو باشد محكوم مي كند .

اصل منع تبليغات جنگ چنان تنظيم شده است كه از هر گونه تبليغات ايده ئولژيكي براي جنگ ، حتي تبليغات ملي ، نژادي و يا ايجاد دشمني بين الملل باشد جلوگيري به عمل آرد . تبليغات براي ايجاد تنفرات ملي و نژادي و دشمني بين ملل در مجمع بين المللي براي رفع انواع تبعيضات نژادي « كه در بيستمين اجلاسيه مجمع عمومي در سال 1965 به تصويب رسيد محكوم شناخته شده است .

اگر به قرار داد مندرج در قطعنامه مجمع عمومي مصوب 3 نوامبر 1947 توجه كنيم مي بينيم كه استفاده هاي ممكنه از ماهواره هاي مخابراتي حائز اهميت فراواني است . اين موضوع در مورد فعاليتهاي سرويس ارتباط راديوئي در فضا بيشتر بايد مورد توجه قرار گيرد . مثلاً براي پيشگيري از بكار بردن ارتباطات راديوئي فضائي براي تبليغات خصمانه شيوه هاي مطلوب ذيل را مي توان بكار برد :

1 ـ در قسمت مناسبي از موافقت نامه ، براي تأسيس يك روش بين المللي در ارتباطات راديوئي از فاصله دور كه به كمك اقمار مصنوعي زمين مي باشد شرايطي گنجانده شود كه دول را موظف به استفاده از اين وسائل جديد براي تحكيم روابط بين المللي به سود تمام بشريت و بخاطر تفاهم و دوستي بين المللي باشد .

2 ـ در مورد مسائل بين المللي ارتباطات راديوئي از فاصله دور كه به كمك اقمار مصنوعي است ، اگر دول مصلحت دانستند يك گروه از مشاورين و متخصصين براي اجراي شرايط فوق بكار گمارده شوند .

3 ـ براي استفاده از روشهاي بين المللي ارتباطات راديوئي از فاصله دور با كمك اقمار مصنوعي كه به سود بشر و بخاطر صلح و دوستي بين المللي باشد قطعنامه اي بايد تنظيم و تصويب شود . در اين قطعنامه بايد موضوع پخش برنامه هاي واحد كه مورد توجه كليه سكنة زمين باشد گنجانده شود و نيز ترجمه اين مطالب به چند زبان در آن واحد ترتيب داده شود .

تهيه اين برنامه ها را مي توان به يونسكو واگذار نمود تا كميسيون مخصوص را مأمور رسيدگي به اين مسائل بنمايد و نيز قطعنامه بايد متضمن شرايطي در مورد مسئوليت دول بهنگام تجاوز و تخطي از اصول آن باشد .

در مورد تنظيم چنين قطعنامه اي ممكن است به سابقه قرارداد بين المللي « استفاده از انتشارات راديوئي براي مقاصد صلحجويانه » كه در بيست و سوم سپتامبر 1936 در ژنو بتصويب رسيده است استناد نمود .

اصل خلع سلاح در حقوق بين المللي مخصوصاً در مورد تنظيم مقررات حقوقي سيستم فضائي نقش مهمي را ايفا مي نمايد . اين اصل بوسيله ماده 11 منشور سازمان ملل و موافقت نامه شماره 1378 در چهاردهمين اجلاسيه مجمع عمومي كه مربوط به خلع سلاح عمومي و كامل و مصوب 30 نوامبر 1959 مي باشد تضمين شده است .

اجراي اين اصل مستلزم انعقاد موافقت نامه خاص بين الملل در مورد خلع سلاح تحت نظارت دقيق بين المللي در هر يك از مراحل آن است .

تحريم تجاوز و يا بعبارتي ديگر خلع سلاح كامل و عمومي نتيجة طبيعي توسعه اصل عدم تجاوز است . تحريم وسائل تجاوز مسلحانه مستلزم استقرار يك نظام بيطرفانه و غير نظامي در فضاي ماوراء جو مي باشد .

يعني ممنوعيت استفاده از فضاي ماوراء جو براي مقاصد نظامي و اين مسأله موجب مي شود كه اصل استفاده از فضاي ماوراء جو منحصراً براي مقاصد صلحجويانه مورد تأييد حقوق فضا قرار گيرد .

نتیجه گیری

       حقوق هوا و فضا ودرراستای این حقوق ،اصول اساسی حاکم بر حقوق فضا اگرچه توسط سازمان ملل متحد  ودیگر کشورها مورد توجه قرار گرفتهاست وقواعد مختلفی دراین رابطه وضع ومعاهدات مختلفی منعقد گردیده است، ولی با وجود همه این ها،خلع هایی در این رابطه وجود داردکه پس از گذشت سالهاهنوز به قوت خود باقی هستندورفع نگردیده اند وباید مورد توجه سازمان ملل متحدودیگر کشورها قرارگیرد تا معاهدات وتوافقاتی در این رابطه منعقد کنند.

منابع

1. ضیائی بیگدلی، محمدرضا، حقوق بین الملل  عمومی، چاپ چهلم، انتشارات کتابخانه گنج دانش، تهران ،1390 .

2. ج.پ.ژوکف، اصول اساسی  حقوق فضا، ترجمهیدکتر محمودحیدریان، تهران،مجله دانشکدهحقوق     وعلوم انسانی، دانشگاه تهران، شمارههای9،10،11، سال1351.

3. موسیزاده، رضا، بایستههای حقوق بینالملل  عمومی، چاپ  هفدهم، نشرمیزان، تهران،1389

4.عهدنامه 27ژانویه 1967درمورد اصول اساسی حاکم برحقوق  فضا

به نام خدا

گزارش کار:

قلمه زنی، هرس و پیوند گل رز

تهیه کننده:

فهرست مطالب

قلمه. 3

نمونه‌ای از قلمه ساقه (گیاه قاشقی)3

قلمه زدن گیاهان. 4

هرس کردن گیاهان. 5

پیراستن (هرس کردن)5

زمان هرس (پیرایش)6

هرس سیاه یا زمستانه. 6

هرس سبز یا تابستانه. 7

پیرایش ساقه. 7

هرس گیاهان آپارتمانی به ۳دسته تقسیم شده10

هرس درخت مو(انگور)10

شدت هرس انگور11

پیوند گل رز11

نحوه کاشت گل رز12

تکثیر گل رز13

قلمه زدن13

رز ویرژو14

پایه برای گل سرخ های پا کوتاه14

پایه برای گل سرخ های پا بلند و مجنون گریان. 15

پیوند روی ریشه16

منابع. 17

تصاویر. 17

قلمه

قلمه زدن یک روش غیر جنسی (غیر تناسلی) تکثیر گیاه است که بصورت گسترده در کشاورزی و مهندسی فضای سبز استفاده می‌شود.

قلمه زدن عبارت است از رشد و نمو و تکامل بعضی از قسمتهای گیاهی قطع شده از پایه اصلی. قلمه زدن یکی از طرق بسیار متداول ازدیاد غیر تناسلی گیاهان است. یک قلمه می‌تواند قطعه‌ای از ساقه، ریشه و یا برگ باشد. در قلمه ساقه، ریشه‌های نابه جا بایستی تشکیل یابند و در قلمه ریشه شاخه‌های نابه جا باید بوجود آیند و قلمه برگ برای اینکه رشد کند و به اصطلاح بگیرد باید در روی آن هم ریشه‌های نابجا و هم شاخه‌های نابه جا رشد و تکامل یابند.

از آنجائیکه تکهٔ برش‌یافته فاقد ریشه برای بدست آوردن آب است، در صورت در فراهم نکردن محیط مناسب و مربوط بزودی خشک خواهد شد. این روش یکی از روش‌های اولیه تاگ‌سازی بشمار می‌آید.

قلمه‌ها به شیوه‌های گوناگونی تهیه می‌شوند:

نمونه‌ای از قلمه ساقه (گیاه قاشقی)

قلمه ساقه

این نوع از قلمه، مهم ترین قلمه‌ای است که از گیاهان برداشت می‌شود و به گروه‌های زیر تقسیم بندی می‌شود:

قلمه خشبی

قلمه نیمه خشبی

قلمه سبز

قلمه علفی

قلمه برگی

قلمه جوانه و برگ

قلمه ریشه‌ای

یک راهِ معمول برای تکثیرِ گیاهان، قلمه زدنِ آن‌ها و قرار دادنِ قلمه در آب به منظورِ ریشه‌زایی است. این کار معمولاً به عنوان «ریشه‌زاییِ گیاه» و یا «رشد دادنِ قلمه‌ها» شناخته می‌شود.

بستر مناسب برای کاشت قلمه

بستر کشت قلمه، مکانی است که برای حفظ رطوبت قلمه و ایجاد شرایط مناسب برای رشد ریشه، از آن استفاده می‌کنند.قلمه‌ها پس از جدا شدن از گیاه اصلی، به منظور ریشه دار شدن باید در بستر مناسب قرار گیرند. طبق گفته خلیقیقلمه‌هایی که به راحتی ریشه دار می‌شوند در مواد مختلف از جمله خاک ریشه دار می‌شوند، لیکن این نوع بستر کاشت برای آن دسته از قلمه‌ها که به سختی ریشه دار می‌شوند عامل مهمی می‌باشد.

به طورکلی قلمه‌ها را می‌توان در خاک، ماسه، تورب، ورمیکولیت، پرلیت، و آب قرار داد. حتی می‌توان هیچیک از مواد بالا را مصرف نکرد و قلمه‌ها را برای ریشه دار شدن در یک هوای مرطوب قرار داد. موادی که می‌توان از آنها به عنوان بستر مناسب برای کاشت قلمه استفاده کرد به شرح زیر می‌باشند:

خاک     ماسه     تورب     ورمیکولیت     پرلیت     آب       تیل پیوند

تیل پیوند روشی سریع برای ازدیاد گیاهان است. در این روش عملیات قلمه و پیوند به طور همزمان در ساقه گیاهان (به‌ویِژه درختچه‌های زینتی مثل گل سرخ) انجام می‌شود. از مزایای این روش افزایش گیاهان در زمان کم است. جزئیات این روش برای ازدیاد رز به این صورت است که ابتدا قلمه‌های چوب سخت رز را مدتی در انبار سرد نگهداری می‌کنند سپس از انبار خارج کرده و انتهای آن‌ها را با هورمون اکسین با غلظت بالا به روش فروبری سریع، تیمار می‌کنند. سپس روی قلمه‌ها، پیوندک‌های رز را به روش نیمانیم پیوند می‌زنند و با نوار پلاستیکی می‌بندند. سپس این گیاهان در محیطی با رطوبت نسبی بسیار بالایی قرار داده می‌شوند.

قلمه زدن گیاهان

یک راهِ معمول برای تکثیرِ گیاهان، قلمه زدنِ آن‌ها و قرار دادنِ قلمه در آب به منظورِ ریشه‌زایی است. این کار معمولاً به عنوان «ریشه‌زاییِ گیاه» و یا «رشد دادنِ قلمه‌ها» شناخته می‌شود. شما می‌توانید بسیاری از گیاهانِ آپارتمانی، بوته‌ها و درختچه‌ها را با همین روش تکثیر دهید. در موردِ بوته‌ها و درختچه‌ها، در صورتی که چوبشان نرم باشد، به احتمالِ زیادی می‌توانید با این روش به تکثیرشان اقدام کنید. ما همیشه به پرورش‌دهندگانی که نسبت به این مسأله شک و تردید دارند، می‌گوییم که یکبار این کار را امتحان کنند.

ریشه‌زاییِ گیاهان کارِ آسانی است. اکثرِ قلمه‌ها در آب ریشه می‌کنند، اما استثناهایی هم وجود دارد؛ مثلاً قلمه گلِ رُز در خاکِ مرطوب ریشه می‌دهد.

چگونه ریشه‌زاییِ قلمه‌ها را انجام دهیم؟

این نکات در موردِ اکثرِ گیاهان صادقند:

یک قلمه 12 تا 15 سانتی‌متری از گیاه ببرید.

این قلمه باید جوان باشد و اگر گیاه‌تان چوبی است یکی از شاخه‌هایِ جوان و با چوبِ نرمِ آن را انتخاب کنید.

در یک لیوان یا شیشه به ارتفاعِ 2.5 تا 5 سانتی‌متر آب بریزید.

قلمه‌ها را در آب قرار دهید.

اگر سطحِ آب بر اثرِ تبخیر پایین آمد، دوباره آب اضافه کنید.

سپس صبر کنید تا قلمه‌تان ریشه بزند.

هنگامی که ریشه‌ها ظاهر شدند، صبر کنید تا به بلندی 1 تا 1.5 سانتی‌متر برسند.

سپس قلمه‌تان را در گلدان و یا مستقیماً در خاکِ باغ یا باغچه بکارید.

تکثیر با روشِ قلمه زنی یک نوع روشِ «شبیه سازی» است، زیرا در این روش ژنتیکِ گیاهِ جدید دقیقاً همانندِ گیاهی که از او قلمه گرفته شده و یا گیاهِ مادر خواهد شد.

در موردِ جداسازیِ ریشه‌ها نیز دقیقاً این امر صادق است، تنها تفاوت این است که روشِ جداسازیِ ریشه‌ها در گیاهانِ چند ساله صورت می‌گیرد. به مرور ریشه‌ها زیاد و شلوغ می‌شوند و باید کمی سبک شوند. بنابراین اگر دوستی گل هایِ چند ساله‌تان را دید و گفت که دوست دارد مانندِ آن‌ها را داشته باشد، به سادگی می‌توانید زمین را بکنید، گیاه را از ریشه خارج کنید. سپس ریشه‌ها را جداسازی کنید و قسمتی از آن را به دوستتان بدهید تا آن‌ها را در باغچه خود بکارد.

هرس کردن گیاهان:

بیشتر گیاهان باغبانی بویژه چند ساله چوبی،اگر در شرایط محیطی مناسب بدون دخالت انسان رشد کنند، پس از چند سال ، تبدیل به درختان یا درختچه هایی با شاخساره متراکم خواهند شد که چه از نظر میزان و کیفیت باروری و چه از نظر شکل ظاهری مطلوب نخواهند بود.

 در اینگونه گیاهان شاخه ها، مزاحم رشد یکدیگر بوده، دچار پیچیدگی و خمیدگی می شوند.

سویی چون بدلیل پر برگی، نور کافی به درون شاخساره گیاه نمی رسد به تدریج برگها و شاخه های وسطی شاخساره خشک می شود و از بین میرود و تولید گل و میوه محدود به سطح بیرونی شاخساره گشته ، میزان محصول کم می گردد. برای جلوگیری از این امر و ایجاد شکل و حالت مناسب در گیاه ، باید آن را پیرایش(هرس) و به نحوه دلخواه تربیت کرد.

 پیراستن (هرس کردن):

 به طور کلی پیراستن(هرس کردن) عبارتست از قطع کامل یا جزئی شاخه،ریشه،پوست، برگ و یا گل و میوه به منظور تحت تاثیر قرار دادن و هدایت نحوه رشد و باروری گیاه . پیراستن یکی از عملیات مهم باغبانی است که از حدود سه هزار سال پیش شناخته شده و مورد استفاده قرار میگرفته است. دلایل و فواید آن را می توان به شرح زیر خلاصه نمود:

 ۱- حذف شاخه های مزاحم ،خشک شده ، آفت زده و مریض و شکسته جهت حفظ و تامین سلامت گیاه

 ۲- ایجاد شرایط مناسب جهت ورود نور و هوا به درون شاخساره و خلوت کردن نقاط شلوغ و متراکم آن به منظور ایجاد امکان تولید محصول بیشترو مرغوبتر

 ۳- ایجاد شکل ویژه در شاخساره گیاه،ا ین امر بویژه در میوه کاری و نیز در شکل سازی گیاهان جهت تزئین باغ و باغچه از اهمیت خاصی برخوردار است.

 ۴- ایجاد تعادل بین شاخساره و ریشه ، بویژه هنگام نشاء کاری و جابجا کردن گیاه، جهت تضمین موفقیت و ایجاد امکان رشد اولیه سریعتر برای گیاه.

 ۵- جوان ساختن درختان مسن از طریق حذف شاخه های پیر و وادار کردن درخت به تولید شاخه های جدید،جهت بالا بردن قدرت باردهی آن.

 ۶- پیش یا پس انداختن باروری گیاه و تنظیم گلدهی و ایجاد تعادل بین رشد رویشی و میزان محصول و بالا بردن کیفیت فرآورده تولید شده.

 ۷- محدود کردن رشد و کوتاه ساختن گیاه برای تسهیل عملیاتی مانند سمپاشی و برداشت محصول و نیز به دلایل تزئینی

زمان هرس (پیرایش):

بسته به نوع گیاه و هدف از پیرایش(هرس)،این کار این کار در دو موقع از سال انجام میشود: یکی پیرایشی که در زمان رکود و خواب زمستانه انجام میشود و هرس یا هرس سیاه یا زمستانه نامیده میشود و دیگری پیرایشی که در دوره فعالیت گیاه ، یعی هنگامیکه گیاه دارای برگ و احیانا گل و میوه است ، انجام میگیرد و هرس یا هرس سبز یا تابستانه نامیده میشود.در مورد هر دو نوع پیرایش باید به این دونکته توجه نمود که اصولا پیرایش در هر زمان انجام شود ،باعث تاخیر در باروری نهالهای جوان و کم شدن محصول درختان بارور میشود، بنابراین ،بایددر تمام انواع پیرایش جانب تعادل رعایت گردد و قطع اندامهای گیاه تنها به مقدار لازم و در نهایت احتیاط انجام پذیرد.

 هرس سیاه یا زمستانه :

این نوع هرس از آنجا که زمانی انجام میگیرد که گیاه فاقد برگ و در حال رکود است بیشتر مرسوم است.

چون اولا : در این هنگام شاخه ها بدون پوشش و قابل مشاهده بوده و به راحتی می توان به آنها دسترسی پیدا کرد و آنهایی را که باید به طور کامل یا جزئی حذف شوند با دیدی باز برگزید.

ثانیا:گیاه در این زمان فعالیت زیستی چندانی ندارد میزان آسیب حاصل از هرس به حداقل کاهش می یابد. از هرس های زمستانه میتوان هرس های شکل دهی نهالهای تازه کشت شده را نام برد. این هرس ها مهمترین گام در تشکیل شاخه های اصلی درخت یا بوته آینده به شمار میروند و در حقیقت مبنا و اساس شکل آینده گیاه را تشکیل میدهند.

علاوه بر این پیرایش ها ، حذف شاخه های آفت زده و مریض و شکسته نیز باید در زمستان پیش از فعال شدن گیاه ،انجام گیرد زیرا این نوع شاخه هامعمولا پناهگاه و منبع انتشار آفات و امراض اند. پیرایش دیگری که باید حتما در زمستان انجام گیرد پیرایش ریشه است.

هرس سبز یا تابستانه:

این نوع هرس ها ، گرچه همگی به نام هرس تابستانه خوانده می شوند ولی در عمل بر حسب نوع، میتوان آنها را از اوایل بهار تا اواخر تابستان انجام داد. مهمترین هرس ها تابستانه عبارتند از: حذف گلها و میوه های اضافی که کلا تنک کردن نامیده میشود. ایجاد زخم بر روی پوست ساقه، حذف نرکها و پا جوشها، بریدن قسمتهای انتهایی شاخه های تند رشد و  هرس بوته های زینتی و بالاخره هرس برگ .

انواع پیرایش(هرس):

بر حسب هدف هرس ،میتوان قسمتهای مختلف گیاه اعم از شاخه،ریشه،برگ ،پوست و گل و میوه را بطور کامل یا جزئی حذف کرد. حذف هر یک از این اعضاء بر روی رشد و باروری گیاه در همان سال هرس و گاهی در طی چند سال بعد اثرات ویژه باقی می گذارد که با گزینش زمان و شدت پیرایش مناسب میتوان در شدت و ضعف این اثرات دخالت ورزید.

پیرایش ساقه:

در بین اعضاء مختلف یک گیاه ،تعداد و نحوه رشد شاخه ها مهمترین عامل تعیین کننده در نحوه و اندازه پایداری آن در مقابل فشارهای ناشی از وزن میوه ،باد و برف و یخبندان زمستانه به شمارمیرود.بعلاوه قرار گرفتن شاخه ها و زاویه آنها با تنه و شاخه های اصلی تر،به میزان زیادی بر روی قدرت باروری گیاه و تحمل آن در برابر شرایط نا مساعد جوی تاثیر میگذارد. به این دلایل، در هنگام هرس شاخه های یک گیاه باید دقت زیادی به کار برد و همواره شکل و اندازه نهایی آن در نظر گرفت.

به طور کلی شاخه های یک گیاه چوبی را می توان به دو گروه بارور و نابارور تقسیم نمود. شاخه های نابارور عبارتند از:پاجوشها،نرک هاو شاخه های معمولی بی بار(فاقد گل و میوه). شاخه های بارور عبارتند از:سیخک ها و شاخه های معمولی باردهنده(دارای گل و میوه) این هر دو گروه از رشد جوانه شاخه های معمولی نا بارور به وجود می آیند.در برخی از گیاهان ،مانند انگور،این شاخه ها قبل از رشد دارای سرآغازه های گل هستند و پس از رشد گل شان باز میشود. بعضی مانند هلو، درتابستان سال رشد، در جوانه های جانبی آنها سرآغازه های گل به وجود می آید که پس از زمستان گذرانی، در بهار سال بعد تبدیل به گل و میوه میشوند.در پیرایش شاخه های نابارور اصل بر اینست که تمام پاجوشها و نرک ها را در طول فصل رشد،همچنانکه به تدریج پدیدار میشوند از ته قطع کنند.البته در شرایط استثنایی، میتوان این شاخه ها را نگاه داشت و پاجوشها را به عنوان پایه پیوند و نرکها را(بوسیله چند سال سر زنی و وادار ساختن به انشعاب و تولید جوانه گل) به عنوان شاخه بارور و یا شاخه حامل سیخک به کار گرفت. شاخه های معولی نابارور را ، بر حسب موقعیت آنها، میتوان در دوره استراحت گیاه، به دو صورت سر زنی یا حذف کامل هرس کرد.

در اینجا باید در نظر داشت که معمولا در بهار سال بعد از هرس ،گیاه که مقداری از شاخه ها و در نتیجه تعدادی از جوانه های خود را از دست داده، نیروی ذخیره خود را صرف رشد جوانه های باقیمانده میکند و بدین ترتیب جوانه هایی که در شرایط معمولی ممکن بود رشد نکرده و به حالت راکد(خفته) یا جوانه نهفته در آیند،تبدیل به شاخه میشوند و موجب تولید شاخساره زیاد و متراکم شدن شاخساره درخت می گردند.در چنین حالتی، باید تعدادی از این شاخه های جدید را ، در زمستان سال بعد،به طور کامل حذف کرد و شمار باقیمانده را نیز سرزنی و کوتاه کرد تا از رشد سریع و بدون انشعاب ،در نتیجه از ترکه ای شدن آنها جلوگیری کرده در ضمن ، برای رشد سال بعد تعداد کافی جوانه بر روی گیاه باقی بماند.

هرس شاخه های بارور ،بستگی به طول عمر آنها دارد. به عنوان مثال ،شاخه های بارور معمولی بیش از یکبار تولید گل و میوه نمی کنند،بنابر این باید در زمستان سالی که به بار نشسته اند پیراسته شوند. سیخک ها، در گیاهان مختلف، طول عمر های متفاوتی دارند ،مثلا در زردآلو تا چهار سال ، در سیب ده سال تا بیست سال در گیلاس ده تا دوازده سال و گلابی حدود بیست سال عمر میکند و پس از آن خشک می شود. در این هنگام باید سیخکها را از طریق قطع شاخه حاملشان هرس کرد و گیاه را وادار به تولید شاخه های جدیدی کرد که هر کدام ، پس از چند سال ، بصورت شاخه های حامل سیخک های جوان بارور در می آیند.

در هر هرس شاخه، برای اخذ فرم و شکل مطلوب و جلوگیری از رشد بی رویه و عقب افتادن باروری و کم شدن محصول سال بعد ، رعایت نکات زیر ضروری است:

الف-در موقع حذف کامل یک شاخه،صرفنظر از قطر آن، باید دقت شود که برشی که برای پیرایش داده میشود در پایین ترین قسمت شاخه ای که قرار است حذف شود و به موازات تنه اصلی ایجاد شود، بطوریکه قسمتی از شاخه بریده شده بر روی تنه یا شاخه اصلی باقی نماند. این امر باعث می شود که سطح بریده شده ، سریعا توسط بافت پوششی پینه التیام یابد و راه نفوذ عوامل بیماری و پوسیدگی مسدود گردد.اگر برش به طور نا صحیح انجام شود،زایده ای از شاخه بریده شده بر روی درخت باقی خواهد ماند که ناخنک یا مهمیز نامیده میشود و به دلیل رشد نکردن ، پس از مدتی میمیرد و مورد حمله شدید قارچها و باکتریهای گند رو قرار میگیرد و دچار پوسیدگی میگردد.پوسیدگی به مرور در طول زایده پیشروی کرده ، به تنه درخت میرسد و در نتیجه پس از چند سال درخت را پوک و تو خالی میکند. اگر شاخه ای که قطع میشود مسن و دارای قطر بیش تر از پنج سانتی متر باشد،باید سطح بریده شده را با چسب باغبانی که دارای سم قارچ کش باشد پوشاند تا به درخت فرصت کافی برای التیام داده شود و در عین حال از قسمتهای مرکزی سطح بریده شده که قابلیت ترمیم ندارند مصون بمانند.اگر چسب در دسترس نبود ، میتوان محل زخم را با محلول یک درصد کات کبود (سولفات مس) گند زدایی کرده ، سطح آنها را با گل رس پوشاند.البته چون خاکها اغلب آلوده هستند ممکن است گیاه را آلوده کنند.

ب-هر گاه درختی چند سال هرس نشده باشد و یا بخواهیم از ارتفاع آن بکاهیم و در هر صورت هرس شدید نیاز است،این کار باید در طی چند سال انجام شود و به تدریج ، درخت به شکل و اندازه دلخواه در آید. پیرایش شدید یکباره ،باعث خواهد شد که باروری درخت( درصورتیکه هنوز بارور نشده باشد)یک تا چند سال به عقب بیفتد و اگر بارور شده باشد،برای یک یا چند سال، به شدت کاهش یابدو حتی گهگاهی بطور کامل متوقف شود. اشکال دیگر هرس شدید یکباره اینست که گیاه در سال بعد تعداد زیادی نرک تولید خواهد کرد که حذف آنها در طول فصل رشد کاری پر زحمت خواهد بود.

پ-در هنگام حذف کامل شاخه ها،باید دقت داشت که هر چه زاویه ای که شاخه با تنه و یا شاخه حامل خود می سازد به قائمه نزدیکتر باشد، این شاخه قویتر بوده ، رشد بهتری خواهد نمود و چنین زاویه ای در مقابل وزن میوه و فشارهای خارجی تحمل بیشتری خواهد داشت.بنابراین در هنگام هرس باید در درجه اول شاخه هایی حذف شوند که با تنه یا شاخه حامل خود زاویه بسته تری میسازند و در نتیجه ضعیف تر هستند.

ت-در انشعابات دو شاخه ای ،آنهایی که قطر یکی از شاخه هایشان از دیگری کمتر است قویتر از آنهایی هستند که قطر آنها با هم مساوی است. بنابراین، باید کوشش کرد که انشعابات دو شاخه ای که قطر انشعاب آنها یکسان نیست نگهداشته شوند.

ث- در هنگام سرزنی معمولا یک سوم تا نصف انتهای شاخه های طویل حذف می شود .وضعیت محل برشی نسبت به اولین جوانه نزدیک به آن در نحوه رشد شاخه و شکل درخت بسیار موثر است.به این معنی که اگر جوانه مذکور در قسمت فوقانی شاخه قرار گرفته باشددر اثر رشد، تبدیل به شاخه ای خواهد شد که تقریبا به طور عمودی رشد کرده به بالاخواهد رفت.و اگر جوانه در زیر شاخه قرار گرفته باشد بسیار نزدیک به رشد افقی خواهد بود.با توجه به این موضوع میتوان با گزینش محل برش در هرس سرزنی، شکل درخت و میزان گسترش شاخساره آنرا کنترل کرد. یعنی اگر هدف، متراکم کردن شاخساره درختی مثل هلو باشد که بطور طبیعی شاخساره ای گسترده دارد،باید جوانه در قسمت فوقانی باقی گذاشته شود و بر عکس ،اگر هدف پخش و گسترده کردن شاخساره درختانی مثل سیب گلاب و انواع گلابی باشد،که بطور طبیعی رشد عمودی دارند،باید جوانه قسمت زیرین باقی نگهداشته شود. در اینجا باید به این نکته اشاره کرد که هرچه یک شاخه عمودی تر باشد، چون شیره گیاهی در آن راحت تر و سریعتر جریان می یابد، رشد سریعتر و بیشتری نیز خواهند داشت که این امر بویژه در نرکها که تقریبا همگی عمودی رشد میکنند قابل مشاهده است.

در روی یک شاخه نیز رشد جوانه هایی که در سطح بالا قرار دارند معمولا از جوانه های زیرین بیشتر است و این تفاوت رشد،هرچه شاخه حامل جوانه ها افقی تر باشد،چشمگیر تر است. بنابراین گزینش محل برش علاوه بر هدایت نحوه رشد گیاه، در میزان رشد آن نیز موثر است.

ج- در گیاهان باغبانی و بویژه درختان میوه، برای تولید محصول زیاد و مرغوب باید نور با شدت کافی به تمام نقاط و بویژه به قسمت های درونی آن برسد. برای این منظور باید در هنگام هرس سعی شود با حذف شاخه های اضافی، قسمتهای میانی شاخساره در حد لازم و متعادل باز نگاهداشته شود. بویژه شاخه هایی باید هرس شوند که بطور شیب دار و کج درون شاخساره رشد میکنند و علاوه بر سایه اندازی، مزاحم سایر شاخه ها هم هستند.

چ- بسیاری بیماریها و آفات، در سطح یا درون شاخه های خشکیده ، زمستان گذرانی میکنند، از این رو لازم است در تمام طول فصل سال و بویژه در زمستان، تمام شاخه ها ی شکسته وخشکیده بریده و سوزانیده شوند. این عمل بخصوص در مبارزه با آفاتی مانند انواع چوبخوارها، پوست خوارهاو سوسک های شاخک بلند، از اهمیت وافری بر خوردار است.

ح-گهگاه هنگام قطع شاخه های کلفت و سنگین ، پس از آنکه عمق برش به حدود نصف قطر شاخه رسید، در اثر وزن زیاد ،بقیه شاخه می شکند و همراه خود قسمتی از پوست و چوب تنه را قطع و زخمی میکند . برای جلوگیری از این امر، که برای سلامتی گیاه مضر است، باید چنین شاخه هایی را با سه برش قطع کرد.

بدین ترتیب که اول برشی به عمق یک سوم تا نصف شاخه،از پایین به بالا،در فاصله حدود ۱۰سانتی متری شاخه ایجاد کرده، سپس برش دوم را چند سانتی متر بالاتر از برش اول ، از بالا به پایین ایجاد و شاخه را از تنه جدا ساخت.در مرحله سوم باید زایده باقیمانده را که سبک است و خطر شکستن نداردبا یک برش از ته قطع کرد.برخی پیشنهاد میکنند بهتر است ناخنک ناشی از هرس ، یکسال روی گیاه باقی گذاشته شود،سپس درزمستان آینده حذف شود. دلیل این امر چنین ذکر میشود که زخم های ناشی از هرس ، موجب میگردند که انتقال مواد، از ریشه به قسمتهای بالایی شاخه بریده شده،مختل گردد و باعث ایجاد کمبود مواد در بالای زخم شوند، وانگهی انتقال شیره پرورده را نیز از بالا به زیر زخم محدود سازند که در هر دو صورت ، باقی گذاشتن ناخنک به درخت امکان می دهد که بافت های آوندی خود را سریعتر ترمیم کند. لازم به توضیح است که در این حالت،در طول سال اول، پس از هرس ،در صورتیکه سطح برش به طور مناسبی محافظت شود، خطر حمله قارچها و باکتریها به ناخنک و سرایت پوسیدگی به تنه (که در قسمت الف آمد) چندان هم شدید نیست.

هرس گیاهان آپارتمانی به ۳دسته تقسیم شده:

گیاهانی که ساقه اصلی و حقیقی نداشته و هرس شامل حذف برگها و شاخه های خشک و گل پژمرده می شود مثل آنتوریوم، کالادیوم، سیکاس، سانسی وریا، نخل زینتی، مارچوبه، گیاهان پیازی، بنفشه آفریقایی و غیره

 گیاهانی که پس از پایان گل فقط ۶ماه می توان آنها را هرس کرد (سالی ۱بار) زیرا باید گیاه وقت کافی جهت رشد ساقه و جوانه گل جوان داشته مثل گل کاغذی، آزالیا، هورتانسیا و غیره

 گیاهانی که در تمام فصول هرس میشوند ولی برای اینکه جوانه گل دهنده وقت کافی داشته باشد باید ۳ماه قبل از گل دادن آن را هرس کرد مانند مرکبات زینتی، گل آویز، فیلودندرون، حسن یوسف و غیره

هرس درخت مو(انگور):

تاک یکی از قدیمی ترین گیاهانی است که کشاورزان نا در اکثر نقاط ایران با کاشت و نگهداری از آن آشنایی کامل دارند. بنا به روایات انجیل، نوح پیغمبر اولین کسی بود که اقدام به ایجاد تاکستان کرده است. از زمان رومیان قدیم آثار موجود چنین نشان می دهد که رومیان از طرز کاشت و هرس مو آگاهی داشته اند. مو یکی از درختانی است که به واسطه رشد سریع سالیانه بایستی همه ساله مورد هرس قرار گیرد. زیرا منظور اصلی هرس به وجود آوردن تعادل بین ریشه و سایر قسمت های هوایی می باشد تا از نتیجه آن بتوان میوه کافی و با کمیت بالا و همچنین رشدی مناسب که میوه سال آینده را تامین نماید به دست آورد. …

شدت هرس انگور:

شدت هرس انگور را می توان به هرس کوتاه، بلند و مختلط تقسیم نمود. در هرس کوتاه شدت قطع و حذف شاخه های مو به طوری است که پس از عمل هرس فقط در روی شاخه ها ۲تا ۳جوانه باقی گذارده می شود و بقیه حذف می گردند. در هرس بلند شاخه ها و یا بازوهای بوته مو را از ارتفاع معین می برند به طوری که در روی هر یک از بازوها بعد از انجام عمل هرس تعداد زیادتری (۷تا ۸ ) جوانه بر روی شاخه ها باقی بماند. در هرس مختلط بر روی شاخه های بوته مو همزمان هرس کوتاه و هرس بلند انجام می گیرد.

در مورد هرس بوته های مو باید به چند موضوع ذیل توجه خاصی مبذول داشت:

۱-  تاثیر هرس در چگونگی قدرت رویش بوته مو.

۲-تاثیر مقدار میوه در رشد بوته مو.

۳- تاثیر هرس در مقدار محصول سالیانه بوته مو.

مقدار میوه و مقدار شاخه هرش شده هر کدام به تنهایی و یا این اینکه جمعا در رشد بوته اثر فوق العاده ای دارند. بدین ترتیب که هر اندازه هرس شدیدتر و یا مقدار میوه حاصله در سال زیادتر باشد رشد بوته کمتر خواهد بود و بنابراین رشد بوته با شدت هرس و مقدار میوه نسبت معکوس دارد.

پیوند گل رز:

نام گیاه شناسی: رز

نوع گیاه: درختچه اما به عنوان گل شناخته شده است.           

مقاومت در برابر سختی: متفاوت

مکان گل نسبت به خورشید: کاملا در معرض نور خورشید

نوع خاک: لومی (خاک رس)

فصل گل دهی: بهار-تابستان-پاییز

درختچه های رز دارای انواع مختلفی از مینیاتور تا بالا روند هستند. آنها به خاطر زیبایی و بوی معطرشان کاشته می شوند که اکثرا در اوایل تابستان و پاییز بیشترین گلدهی خود را دارند.

دسته بندی:

یکی از راه های که رزها را دسته بندی می کنند براساس تاریخ معرفی شدن آنها می باشد:

رزهای قدیمی٬ آن دسته از رزهای هستند که قبل از تاریخ 1867 معرفی شده اند. مانند گل های رز شاداب و میگساری که همواره در نقاشی های قدیمی استادان بزرگ پیدا می شدند. صدها نوع مختلف رز قدیمی وجود دارد٬ که دارای سطح مقاومت متفاوتی برای مناطق آب و هوای گرم و معتدل هستند.

گل رز پیوندی مدرن مقاوم و سرسخت٬ گل های با طول عمر زیاد٬ با مقاومت بسیار بالا در مقابل بیماری ها که برای رنگ٬ شکل٬ اندازه و عطر خوش آنها پرورش داده می شوند.

گل های رز وحشی٬ همان های که هزاران سال به طور وحشی در طبیعت رشد کرده اند. این رزهای وحشی را امروز با شرایط باغات مدرن نیز وقف داده اند که می توانید در باغات مدرن بیابید که معمولا در فصل بهار گل دهی دارند.

نحوه کاشت گل رز

گل رز را در مکانی بکارید که حداقل ۵تا ۶ساعت نور خورشید در روز دریافت کند. گل های رز کاشته شده در مکانی با نور خورشید ناکافی شاید یک دفعه نمیرند ولی تدریجا می میرند. به مقدار نیاز به محل کاشت آنها مواد آلی اضافه کنید.

دستکش های مناسبی برای محافظت از دست خود به هنگام کاشت گل رز بپوشید. آب و وسایل کاشت را در همراه خود اماده داشته باشید تا به محض در آوردن ریشه ها همراه خاک گلدان آن را کاشته و آبیاری نمایید٬ تا از هوا زدگی تا حد امکان در امان باشد.

گل های رز را می توانید در فصل بهار یا پاییز از خاک باغچه در آورده و از محلی به محل دیگری انتقال دهید. ولی این کار را در فصل تابستان به خاطر گرمای بیش از حد انجام ندهید در غیر این صورت گل رز شما پژمره شده و خواهد مرد. در زمان انتقال گل رز از محلی به محل دیگر رزهای کوچک را بین ۱۵تا ۲۵سانتی گراد باید از زیر خاک ریشه هایش را جدا کنید ولی رزهای بزرگ را باید حدود دو سوم اندازه اصلی تنه آنها ریشه هایشان را باید از خاک جدا کنید.

وقتی گل رز خود را از محلی به محل دیگر انتقال می دهید٬ حتما چاله ای را که از پیش کنده و آماده کردید را بیش از اندازه ای که حدس می زنید کنده باشید و مقداری مالچ از قبل در محل برای اضافه کردن به خاک و چاله آماده داشته باشید.

تکثیر گل رز:

یکی از چندین روش تکثیر گل رز به روش خواباندن گل رز در هوا است که به نظر من یکی از روش های راحت و بی دردسر تکثیر گل رز به شمار میاد. که اگه در زمان صحیح و با روش درست انجام شود موفقیت ۱۰۰٪خواهد داشت. بعضی از گل ها رز ممکن است که زمان زیادی برای ریشه انداختن نیاز داشته باشند ولی به طور عموم بین ۳الی ۸هفته ریشه اندازی طول خواهد کشید.

قلمه زدن :

برای آنکه بتوان در مدت کوتاهتری بوته های سالم و قوی برای پایه بدست آوزد یا در نبودن پایه برای پیوند یکی از اقسام گل سرخ را زیاد کرد ، قلمه زدن را انتخاب کرده اند .

قلمه بعضی از نژادها و اقسام گل سرخ با کمال سهولت نتیجه می دهد و در مدت کوتاهی ریشه میدهد و با این وسیله میتوان تعدادی از یک قسم یا جور بدست آورد .

بین جنسها و اقسام مختلف گل سرخ آنها که برای قلمه زدن مناسبند بشرح زیرمی باشند:

۱ – گل سرخ های بنگال ( Rosier du Bengale ).

۲ – گل سرخ های جزیره بوربون(Rosier de lile Boorbon ).

۳ – گل سرخ های منگوله و دو رگه های آن

۴ – گل سرخ های چای( Rosier adeur de the )  و چند جور از دو رگه های آن.

۵– انواع گل سرخهای پولیانتا(RosierPolyantha Moltiflore).

۶ – گل سرخ های پُر گل ویشور(Wichuriana Multiflore ) .

بوته ای که از قلمه گل سرخ حاصل میشود چون همه قسمتهایش از یک قسم یا جور است یک خاصیت دارد و آن اینست که مانند پیوندهای روی نسترن باغبان مجبورنیست دائمآ مواظب گرفتن و حذف پاجوشهائی که از ریشه میروید باشد تا بوته ها راضعیف و خراب نسازد.

ولی از طرفی تعداد بوته ای را که بوسیله قلمه می توان از یک بوته بدست آورد چند برابر کمتر از آنست که بوسیله پیوند ممکن است حاصل نمود . زیرا از هر چشمه ساقه یک پیوند میتوان گرفت ، در صورتیکه ساقه ای را که برای قلمه انتخاب میکنند باید دست کم چند چشمه داشته باشد ، باضافه غالبآ ریشه اقسامی که آنرا بوسیله قلمه زیاد کرده اند دوام زیادی نداشته و بالاخره بیشتر از جورهای گل سرخ را بوسیله قلمه نمی توان زیاد کرد. بهترین زمان برای قلمه زدن گل سرخ اواخرتابستان (شهریورماه) است . در این ماه شاخه هائیرا که مغزش چوبی شده با قیچی باغبانی چیده بقطعات ۱۰تا ۱۵سانتیمتری تقسیم میکنند، بطوریکه ابتداء و انتهای هر شاخه یک چشمه داشته باشد .

بعد برگهای شاخه را بقسمی با قیچی می چینند که یک تا دو سانتیمتر از دم برگها بساقه بماند ، قلمه ها را در گلدان یا تغار و یا جعبه مخصوص قلمه که از چهارپنجم شن نرم شسته و یک پنجم خاک تازه باغچه و خاک برگ پُر شده بفواصل ۲تا ۳سانتیمتر پهلوی هم فرو کرده و اگر هوا متغیر و نامساعد باشد روی آنها را حباب شیشه ای می گذارند و یا نایلون می کشند .

مدتهاست که هورمونهائی برای تسریع در ریشه کردن قلمه ها ساخته شده که ممکن است قبل از آنکه قلمه ها را در خاک فرو کنند ، باندازه دو سانتیمتر از ساقه ها را یکی دو روز در محلولی از آن هورمون گذارده بعد در خاک فرو کنند تا زودتر ریشه کرده به نتیجع برسد . زمستان باید قلمه ها را زیر شاسی یا نقاط کم آفتاب گلخانه گذاشت. بهار سال بعد که قلمه ها ریشه کرده و از هرکدام شاخه های تازه بیرون آمد ، آنها را به آهستگی بطوری که نرمه ریشه ها صدمه نبیند از خاک بیرون آورده در محل مخصوص بآن میکارند .

رز ویرژو

گل رُز دو رگه ویرژو(virgo )

۳ – خواباندن شاخه :

زمانیکه فصل قلمه زدن نباشد برای زیاد کردن بوته های قسم خاصی از گل سرخ به طریق خواباندن شاخه متوسل میشوند .

خواباندن شاخه در اقسام و جورهای پا بلند که برای قلمه زدن هم مناسب است و بیشتر در اقسام رونده عملی می باشد .

اوائل بهار شاخه هایی را که به اندازه کافی بلند و قابل خم شدنست قسمتی از آنرا از نزدیک زمین خم کرده در گلدان یا زمین پای بوته زیر خاک می کنند . پائیز یا بهار سال بعد که شاخه های خوابانده شده ریشه کرده است آنها را از بوته اصلی جدا کرده و موقع مقتضی با کمال احتیاط بیرون آورده در نقطه دیگر میکارند .

۴ – پیوند : برای ازدیاد اقسام گل سرخ ، دو نوع پیوند معمول و مورد عمل است .

الف -پیوند شکمی : که در بهار تا اوائل تابستان و ماه اول پائیز که شیره نباتی در جریان بوده و شاخه ها خوب پوست میدهند میزنند .

ب-پیوند روی ریشه که زمستان در گلخانه می زنند : قبل از توضیح هریک از اقسام پیوند باید پایه های مناسب برای پیوند را شناخت تا زحمتی که میکشند بی نتیجه نماند . مناسب ترین اقسام را برای پایه باید انتخاب کرد که در زیر شرح داده میشود .

پایه برای گل سرخ های پا کوتاه :

از معمول ترین و بهترین اقسام گل سرخ برای پایه باید نسترن معمولی کوهی ( رُزا کانیناRosa Canina  ) را نام برد که بواسطه دوام زیاد در مقابل آفات و امراض و سختی شاخه هایش با آنکه تیغهایش موقع پیوند خیلی بدست آسیب می رساند بهترین قسم برای پایه تشخیص داده شده و امروزه بین همه پرورش دهندگان و باغبانان معمول است .

اقسام دیگری از گلهای وحشی مانند ( رُزا لاگساRosa Laxa) که اصل آن از سیبری است و گل سرخ (پولیانتاRosa Polyantha ) در مواردیکه نسترن کوهی نباشد قابل استفاده است .

پایه برای گل سرخ های پا بلند و مجنون گریان:

چون شاخه های نسترن وحشی خیلی بلند و قوی است برای اینکار هم خوب میتوان از آن استفاده کرد .

یکی از شاخه های قوی بوته را میگذارند باندازه ای که میل دارند بلند شود و بقیه را حذف میکنند ، آنوقت نوک آنرا پیوند می کنند .

بنابراآنچه گفته شد بهتر و مناسب تر از همه اقسام گل سرخ برای پایه همان نسترن کوهی است که به آسانی میتوان از ییلاقات بدست آورده یا بذر آنرا چنانچه شرح داده شد بکارند .

پیوند شکافی یا شکمی : پیوند شکافی یا شکمی را دو موقع و بدو شکل می زنند .

الف - پیوند شکافی با جوانه بیدار .

ب – پیوند شکمی با جوانه خواب .

فصل پیوند با جوانه بیدار از اول خرداد تا اواخر تیرماه است که جریان شیره نباتی باز کردن پوست را از روی چوب آسان ساخته و پس ازگرفتن پیوند وقت کافی برای نمو شاخه و رسیدن مغز چوبی آن هست.

موقع پیوند شکمی با جوانه خواب از اوائل شهریور تا اواخر مهرماه است که دیگر فصل برای بیدار شدن جوانه و نمو آن مقتضی نمی باشد . پیوند پس از گرفتن تا بهار بحالت خواب باقی مانده ، اوائل فروردین ماه شروع به سبز شدن و نمو می کند .

پیوند پائیزه اگر در زمستان از یخ زدن حفظ شود ( برای اینکه پیوندک در زمستان یخ نزند با شروع سرما روی آنرا با قشری از پارافین منجمد می پوشانند ) چون در آغاز بهار شروع به نمو میکند شاخه های آن قوی تر بوده و زمان کافی برای رسیدن مغز شاخه ها دارد .

طریقه عمل برای پیوند شکمی خیلی آسان و عبارت از برداشتن پیوندک بوسیله چاقوی پیوند زنی از روی شاخه مورد نظر و جا دادن آن در شکافی که بشکل ( T ) روی پایه ، داده شده و بستن روی شکاف با پوست برآمده از پایه و بسیتن آن با ریسمان نرم میباشد .

پیوندک را بهتر است از شاخه ای که گل یا غنچه دارد بگیرند .

برای اینکار باید چنین شاخه ای را که شاداب و صاف است از بوته مورد نظر قطع کرده ، قسمت سرشاخه که مغزش نرم است و انتهایش را که جوانه های آن بد و نا مناسب میباشد بریده از قسمت میانه که دارای جوانه های برجسته و قوی است برای گرفتن پیوندک استفاده کنند .

بوسیله چاقوی پیوند زنی از ۱۵میلیمتر زیر جوانه پوست را بسمت بالا بطوری میبرند که کمی از قشر چوبی مغز ساقه زیر جوانه باقی بماند ، بُرِش را تا ۱۵میلیمتری بالای جوانه برده ، آنجا پوست را از روی ساقه برمیدارند ، پیوندک بشکل بیضی نوک تیزی در می آید .

برگ پیوندک را باید بطوری قبلا چیده باشند که یک تا دو سانتیمتر از دُم برگ به پیوندک باقی بماند . حالا این پیوندک را که عبارت از پوست شاخه جوانه دار و نیمی از دمبرگ است از سر شکافی که روی شاخه پایه داده اند آهسته زیر پوست داخل کرده بسمت پائین میلغزانند تا تمام پیوندک زیر شکاف جا گرفته فقط از بین دولبه شکاف عمودی جوانه و دمبرگ بیرون بماند .

بلافاصله دور شاخه پایه را از بالای شکاف با نخهای پشمی یا نوار لاستیکی یا نوار چسب رو به پائین بطوری می بندند که تمام شکاف پوشیده شده و هوا زیر پوست داخل نشود و فقط همان جوانه و دمبرگ از بین نخها بیرون بماند . برای اینکه شکاف بهتر مسدود شود میتوان روی آنرا با چسب مخصوص پیوند پوشاند . پانزده روز بعد اگر دمبرگ سیاه شده و به پیوندک چسبیده رنگ پیوندک هم تغییر کرده رو به سیاهی میرود معلوم میشود پیوند نگرفته و خراب شده ، ولی اگر با کمترین تماس انگشت دمبرگ به آسانی از پیوندک جدا شده بزمین افتد و پیوندک هم سبز و شاداب است نشانه گرفتن پیوند میباشد .سه تا چهار هفته پس از پیوند زدن که جوانه شروع بنمو می کند باید نخ را باز کرد تا نمو شاخه سبب فرورفتن نخها به پوست پایه نگردد.

پیوندی که می زنند اگر با جوانه بیدار است پس از پیوند شاخه را از یک سانتیمتر بالای شکاف قطع کرده جای بُرش را با چسب پیوند میپوشانند . ولی اگر پیوند پائیزه و با جوانه خوابست فقط کمی از انتهای شاخه را بریده بقیه آنرا میگذارند بهار که پیوند بیدار شده و میخواهد سبز شود میبرند .

پیوند روی ریشه :

عمل پیوند روی ریشه بیشتر برای ایجاد و ازدیاد اقسام گل سرخ های پاکوتاه بکار می رود . موقع و فصل مناسب این پیوند پائیز یا اواخر زمستان است که باید در گلخانه انجام شود .

بهترین پایه برای اینکار ریشه های جوان نسترن های کوهی است که یا بوسیله کاشتن بذر ، یا جمع آوری از کوهستانها تهیه شده و قبلا آنها را در گلدان یا خزانه کاشته باشند .

پیوندک را از شاخه هائی می گیرند که اواخر شهریور تا اواسط مهرماه آنها را از بوته بریده دو سر شاخه را با قیچی زده برگهایش را مطابق دستوری که برای پیوندک شکمی داده شده چیده و بعد آنها را در جعبه هائی مملو از شن پهلوی هم چیده روی آنها را نیز با قشر نازکی از شن پوشانده و کمی پهن هم روی آن ریخته باشند.

ماه آبان یا اسفند ساقه های نسترن وحشی را که برای پایه حاضر کرده اند ، باندازه ۱۰سانتیمتر از روی ریشه بطور مورب با چاقوی تیز می برند ، سپس از شاخه هائی که لای شن گذاشته اند هریک را که با قطر پایه مطابق باشد بیرون آورده قطعه ای از آنرا که دارای چهار چشمه باشد نیز بطور مورب می برند ، بطوری که دو برش را وقتی روی هم قرار دادند کاملا با یکدیگر مطابق باشد و بین آنها درز و شکافی نماند ، پس ازآنکه پیوندک را روی پایه قرار دادند با چهار لا نخ پشمی این دو را بهم بسته اطراف آنرا با چسب پیوند خوب می پوشانند .

ریشه هایی که باین ترتیب پیوند شده اگر در گلدان است گلدانها را مرتب روی سطح گلخانه می چینند ، جای گلدانها باید ۱۰درجه سانتیگراد حرارت داشته باشد .از اوائل سال پیوندها شروع بنمو کرده جوانه ها رشد مینمایند ولی تا مدتی که محل پیوند خوب بهم جوش بخورد نباید آنها را درمعرض تابش مستقیم آفتاب قرار داد ، تا کم کم به هوای خارج عادت کرده و پائیز بعد که از خطر جست آنها را در هر جا کایل باشند بکارند .سال بعد باید بوته های پیوند شده را کاملا مراقبت کرده آنها را مرتبآ آب داده ضمنآ از ابتلاء بوته ها به آفات و امراض نباتی پیش گیری و کرد.

منابع

خلیقی، احمد. گلکاری (پرورش گیاهان زینتی ایران). تهران: روزبهان: 1376.

«قلمه زدن فارسی»(دانشنامه رشد. بازبینی‌شده در ۱۲اردیبهشت ۱۳۸۹).

خلیقی، احمد. گلکاری (پرورش گیاهان زینتی ایران). تهران: روزبهان: 1376.

سایت پارسه گرد

«قلمه زدن‎فارسی»(پایگاه اینترنتی مقالات آموزشی کشاورز. بازبینی‌شده در 10 آبان 1392).

خلیقی، احمد. گلکاری (پرورش گیاهان زینتی ایران). تهران: روزبهان: 1376. ص. 86.

www.gardenersnet.com

تصاویر:

 تصویری از یک جوانه پیوندک بر روی درخت گل رز

 خاک کوکوپیت جهت کشت قلمه ها

  تصویر تکثیر گل رز با قلمه

 حمایت از گیاهان قدیمی رز با قرار دادن تیرک

 انواع روش های قلمه زنی

 تصویر پیوند زدن بر روی درختان میوه

 تصویر انواع خوابانیدن

 قلمه زدن گل شمعدانی

 انواع مراحل هرس کردن

 ابزارهای هرس کردن

 تصویر تعویض گلدان و هرس ریشه

توجه. برای حمایت از سایت ما و ایجاد انگیزه برای سایت ما برای گذاشتن بیشتر تحقیقات و جواب سوالات کتاب ها بصورت رایگان برای شما  ، بر روی لینک های زیر هر چند بار خواستید (بعد خواندن مطلب یا قبل از آن ) کلیک کنید :

لیست کلیه اقدام پژوهی ها

لیست کلیه تحقیقات و تجربیات ارتقای شغلی دبیران

لیست کلیه پایان نامه ها

لیست کلیه مقالات و تحقیقات

لیست کلیه پروژه های آماری

لیست کلیه پروژه ها کارآموزی و مالی

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع :

زندگی نامه حضرت محمد (ص )

(از تولد تا بعثت )

تهیه و تنظیم :

دبیر گرامی :

زمستان 1393

فهرست مطالب

زندگی نامه حضرت محمد (ص )3

مقدمه. 3

هدف از تحقیق :3

روش تحقیق :3

نیاکان پیامبر4

میلاد پیامبر4

مراسم نامگذاری پیامبر4

دوران شیرخوارگی. 7

کودکی و جوانی پیامبر7

ازدواج پیامبر9

فرزندان پیامبر10

دختران:11

بعثت پیامبر11

نخستین مسلمانان. 12

منابع. 13

زندگی نامه حضرت محمد (ص )

مقدمه

محمد بن عبداللّه (زاده ی ۵۷۰ در مکه – درگذشته ی ۶۳۲ میلادی در مدینه) (۵۳ قبل از هجرت -۱۱ هجری قمری) بنیان‌گذار و پیامبر اسلام و به اعتقاد مسلمانان، آخرین پیامبر در سلسله ی پیامبران الهی و تحویل‌دهنده ی کتاب قرآن و تجدیدکننده آیین اصلی و تحریف‌نشده ی یکتاپرستی (دین حنیف) است. او هم‌چنین به عنوان یک سیاست‌مدار، رئیس دولت، بازرگان، فیلسوف، خطیب، قانون‌گذار، اصلاح‌گر، فرمانده جنگی، و برای مسلمانان و پیروان برخی مذاهب، مأمور تعلیم فرمان‌های خدا به شمار می‌رود.محمد در فهرست صد نفره ای که از سوی مایکل اچ هارت تنظیم شده،به عنوان تأثیرگزار ترین شخصیت تاریخ بشر انتخاب شده است.

وقایع مربوط به زندگانی محمد نسبت به دیگر پیامبران پیش از وی به صورت کامل‌تری در معرض قضاوت تاریخ قرار گرفته و راجع به او گزارش‌های فراوانی در متون تاریخی آمده، گر چه مثل سایر شخصیت‌های تاریخی پیش از دنیای مدرن، تمامی جزئیات زندگی اش روشن نیست و طی قرن‌ها بین موافقان و مخالفانش مورد مناقشه بوده‌است. او در سال ۵۷۰ میلادی (۵۳ ق.ه.)، در مکه در سرزمین حجاز در شبه جزیره عربستان به دنیا آمد. در دوران جوانی به بازرگانی مشغول بود، و نخستین بار در ۲۵ سالگی ازدواج کرد. ناخشنود از روش زندگی مردم مکه، محمد گَه‌گاه، مدتی را در غار حرا در یکی از کوه‌های اطراف آن دیار به تفکر و عبادت می‌پرداخت. به باور مسلمانان، محمد در همین مکان و در حدود ۴۰ سالگی از طرف خدا به پیامبری برگزیده شد و وحی بر او فروفرستاده شد. در نظر آنان، دعوت محمد همانند دعوت دیگر پیامبرانِ کیش یکتاپرستی مبنی بر این بود که خداوند (الله) یکتاست و تسلیم شدن برابر خدا راه رسیدن به اوست.

هدف از تحقیق :

در این تحقیق قصد داریم گوشه ای زندگی نامه پیامبر را بیان داریم .

روش تحقیق :

استفاده از روش کتابخانه ای

نیاکان پیامبر

نسب پدرى: عبدالله بن عبدالمطلب (شيبة الحمد) بن هاشم (عمرو) بن عبدمناف بن قصّى بن كلاب بن مرّة بن كعب بن لوىّ بن غالب بن فهر بن مالك بن نضر (قريش) بن كنانة بن خزيمة بن مدركة بن الياس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان.

از پيامبر اسلام(ص) روايت شده است كه هرگاه نسب من به عدنان رسيد، همان جا نگاه داريد و از آن بالاتر نرويد. اما در كتاب‏هاى تاريخى، نسب آن حضرت تا حضرت آدم(ع) ثبت و ضبط شده است كه فاصله بين عدنان تا حضرت اسماعيل، فرزند ابراهيم خليل الرحمن(ع) به هفت پشت مى‏رسد.

 میلاد پیامبر

بیش از هزار و چهار صد سال پیش در روز ۱۷ ربیع الاول ( برابر ۲۵آوریل ۵۷۰میلادی ) کودکی در شهر مکه چشم به جهان گشود.

پدرش عبد الله در بازگشت از شام در شهر یثرب ( مدینه ) چشم از جهان فروبست و به دیدار کودکش ( محمد ) نایل نشد. زن عبد الله ، مادر ” محمد ” آمنه دختر وهب بن عبد مناف بود.

مراسم نامگذاری پیامبر

روز هفتم فرا رسید.«عبد المطلب‏»،برای عرض سپاسگزاری به درگاه الهی گوسفندی کشت و گروهی را دعوت نمود و در آن جشن با شکوه،که از عموم قریش‏دعوت شده بود،نام فرزند خود را«محمد»گذارد.وقتی از او پرسیدند:چرا نام فرزند خود را محمد انتخاب کردید،در صورتی که این نام در میان اعراب کم سابقه است؟گفت:خواستم که در آسمان و زمین ستوده باشد.در این باره‏«حسان بن ثابت‏»شاعر رسولخدا چنین می‏گوید:

فشق له من اسمه لیجله

فذو العرش محمود و هذا محمد

آفریدگار،نامی از اسم خود برای پیامبر خود مشتق نمود.از این جهت(خدا) «محمود»(پسندیده)و پیامبر او«محمد»(ستوده)است و هر دو کلمه از یک ماده مشتقند و یک معنی را می‏رسانند. (1)

قطعا،الهام غیبی در انتخاب این نام بی‏دخالت نبوده است.زیرا نام محمد،اگر چه در میان اعراب معروف بود،ولی کمتر کسی تا آن زمان به آن نام نامیده شده بود.طبق آمار دقیقی که بعضی از تاریخ نویسان بدست آورده‏اند،تا آن روز فقط شانزده نفر به این اسم نامگذاری شده بودند.چنانکه شاعر در این باره گوید:

ان الذین سموا باسم محمد

من قبل خیر الناس ضعف ثمان (2)

کسانی که به نام محمد،پیش از پیامبر اسلام نام گذاری شده بودند،شانزده نفر بودند.

ناگفته پیداست که:هر چه مصداق یک لفظ کمتر باشد،اشتباه در آن کمتر خواهد بود و چون کتابهای آسمانی،از نام و نشان و علائم روحی و جسمی او خبر داده بودند،باید علائم آن حضرت آنچنان روشن باشد که اشتباه در آن راه پیدا نکند.یکی از آن علائم، نام آن حضرت است.باید مصداق آن به قدری کم باشد،که راه هر گونه تردیدی را در تشخیص پیامبر گرامی از بین ببرد.مخصوصا هنگامی که بقیه اوصاف و علائم وی ضمیمه نام او گردد.در این صورت،بطور واضح کسی که انجیل و تورات از ظهور او خبر داده است،به خوبی شناخته خواهد شد.

اين بانوى جليل القدر، در طهارت و تقوا در ميان بانوان قريشى، كم‏نظير و سرآمد همگان بود. وى پس از تولد حضرت محمّد(ص) دو سال و چهارماه و به روايتى شش سال زندگى كرد و سرانجام، در راه بازگشت از سفرى كه به همراه تنها فرزندش، حضرت محمّد(ص) و خادمه‏اش، ام ايمن جهت ديدار با اقوام خويش عازم يثرب (مدينه) شده بود، در مكانى به نام «ابواء» بدرود حيات گفت و در همان جا مدفون گشت.

مراسم نامگذاری پیامبر اسلام

روز هفتم فرا رسید.«عبد المطلب‏»،برای عرض سپاسگزاری به درگاه الهی گوسفندی کشت و گروهی را دعوت نمود و در آن جشن با شکوه،که از عموم قریش‏دعوت شده بود،نام فرزند خود را«محمد»گذارد.وقتی از او پرسیدند:چرا نام فرزند خود را محمد انتخاب کردید،در صورتی که این نام در میان اعراب کم سابقه است؟گفت:خواستم که در آسمان و زمین ستوده باشد.در این باره‏«حسان بن ثابت‏»شاعر رسولخدا چنین می‏گوید:

فشق له من اسمه لیجله

فذو العرش محمود و هذا محمد

آفریدگار،نامی از اسم خود برای پیامبر خود مشتق نمود.از این جهت(خدا) «محمود»(پسندیده)و پیامبر او«محمد»(ستوده)است و هر دو کلمه از یک ماده مشتقند و یک معنی را می‏رسانند. (1)

قطعا،الهام غیبی در انتخاب این نام بی‏دخالت نبوده است.زیرا نام محمد،اگر چه در میان اعراب معروف بود،ولی کمتر کسی تا آن زمان به آن نام نامیده شده بود.طبق آمار دقیقی که بعضی از تاریخ نویسان بدست آورده‏اند،تا آن روز فقط شانزده نفر به این اسم نامگذاری شده بودند.چنانکه شاعر در این باره گوید:

ان الذین سموا باسم محمد

من قبل خیر الناس ضعف ثمان (2)

کسانی که به نام محمد،پیش از پیامبر اسلام نام گذاری شده بودند،شانزده نفر بودند.

ناگفته پیداست که:هر چه مصداق یک لفظ کمتر باشد،اشتباه در آن کمتر خواهد بود و چون کتابهای آسمانی،از نام و نشان و علائم روحی و جسمی او خبر داده بودند،باید علائم آن حضرت آنچنان روشن باشد که اشتباه در آن راه پیدا نکند.یکی از آن علائم، نام آن حضرت است.باید مصداق آن به قدری کم باشد،که راه هر گونه تردیدی را در تشخیص پیامبر گرامی از بین ببرد.مخصوصا هنگامی که بقیه اوصاف و علائم وی ضمیمه نام او گردد.در این صورت،بطور واضح کسی که انجیل و تورات از ظهور او خبر داده است،به خوبی شناخته خواهد شد.

دوران شیرخوارگی

و چون عبدالله، پدر حضرت محمد(ص) دو ماه (و به روايتى هفت ماه) پيش از ولادت فرزندش از دنيا رفته بود، كفالت آن حضرت را جدش، عبدالمطلب به عهده گرفت. نخست وى را به ثويبه (آزاد شده ابولهب) سپرد تا وى را شير دهد و از او نگه‏دارى كند؛ اما پس از مدتى وى را به حليمه، دختر عبدالله بن حارث سعديه واگذار كرد. حليمه گرچه دايه آن حضرت بود، اما به مدت پنج سال براى وى مادرى كرد.

کودکی و جوانی پیامبر

آرامش و وقار و سیمای متفکر ” محمد ” از زمان نوجوانی در بین همسن و سالهایش کاملا مشخص بود . به قدری ابو طالب او را دوست داشت که همیشه می خواست با او باشد و دست نوازش بر سر و رویش کشد و نگذارد درد یتیمی  او را آزار دهد .

در سن ۱۲سالگی بود که عمویش ابو طالب او را همراهش به سفر تجارتی – که آن زمان در حجاز معمول بود – به شام برد . درهمین سفر در محلی به نام ” بصری ” که از نواحی شام ( سوریه فعلی ) بود ، ابو طالب به ” راهبی ” مسیحی که نام وی  بحیرا ” بود برخورد کرد . بحیرا هنگام ملاقات محمد – کودک ده یا دوازده ساله – از روی نشانه هایی که در کتابهای مقدس خوانده بود ، با اطمینان دریافت که این کودک همان پیغمبر آخر الزمان است.

باز هم برای اطمینان بیشتر او را به لات و عزی – که نام دو بت از بتهای  اهل مکه بود – سوگند داد که در آنچه از وی  می پرسد جز راست و درست بر زبانش نیاید . محمد با اضطراب و ناراحتی گفت ، من این دو بت را که نام بردی دشمن دارم . مرا به خدا سوگند بده ! بحیرا یقین کرد که این کودک همان پیامبر بزرگوار خداست که بجز خدا به کسی  و چیزی عقیده ندارد . بحیرا به ابو طالب سفارش زیاد کرد تا او را از شر دشمنان بویژه یهودیان نگاهبانی کند ، زیرا او در آینده مأموریت بزرگی به عهده خواهد گرفت .

محمد دوران نوجوانی و جوانی را گذراند . در این دوران که برای افراد عادی ، سن ستیزه جویی و آلودگی به شهوت و هوسهای زودگذر است ، برای محمد جوان ، سنی  بود همراه با پاکی ، راستی و درستی ، تفکر و وقار و شرافتمندی و جلال . در راستی  و درستی و امانت بی مانند بود . صدق لهجه ، راستی  کردار ، ملایمت و صبر و حوصله در تمام حرکاتش ظاهر و آشکار بود . از آلودگیهای  محیط آلوده مکه بر کنار ، دامنش از ناپاکی بت پرستی پاک و پاکیزه بود بحدی  که موجب شگفتی همگان شده بود ، آن اندازه مورد اعتماد بود که به ” محمد امین ” مشهور گردید . ” امین ” یعنی درست کار و امانتدار .

در چهره محمد از همان آغاز نوجوانی و جوانی  آثار وقار و قدرت و شجاعت و نیرومندی آشکار بود . در سن پانزده سالگی در یکی  از جنگهای قریش با طایفه هوازن ” شرکت داشت و تیرها را از عموهایش بر طرف می کرد . از این جا می توان به قدرت روحی و جسمی محمد پی برد .

این دلاوری بعدها در جنگهای اسلام با درخشندگی  هر چه ببیشتر آشکار می شود ، چنانکه علی ( ع ) که خود از شجاعان روزگار بود درباره محمد ( ص ) گفت :  هر موقع کار در جبهه جنگ بر ما دشوار می شد ، به رسول خدا پناه می بردیم و کسی از ما به دشمن از او نزدیکتر نبود ” با این حال از جنگ و جدالهای بیهوده و کودکانه پرهیز می کرد .

عربستان در آن روزگار مرکز بت پرستی بود . افراد یا قبیله ها بتهایی از چوب و سنگ یا خرما می ساختند و آنها را می پرستیدند . محیط زندگی محمد به فحشا و کارهای زشت و می خواری و جنگ و ستیز آلوده بود ، با این همه آلودگی محیط ، محمد هرگز به هیچ گناه و ناپاکی آلوده نشد و دامنش از بت و بت پرستی همچنان پاک ماند .

روزی ابو طالب به عباس که جوانترین عموهایش بود گفت :

” هیچ وقت نشنیده ام محمد ( ص ) دروغی بگوید و هرگز ندیده ام که با بچه ها در کوچه بازی کند ” .

از شگفتیهای جهان بشریت است که با آنهمه بی عفتی و بودن زنان و مردان آلوده در آن دیار که حتی به کارهای زشت خود افتخار می کردند و زنان بدکار بر بالای بام خانه خود بیرق نصب می نمودند ، محمد ( ص ) آنچنان پاک و پاکیزه زیست که هیچکس – حتی دشمنان – نتوانستند کوچکترین خرده ای بر او بگیرند . کیست که سیره و رفتار او را از کودکی تا جوانی و از جوانی تا پیری بخواند و در برابر عظمت و پاکی روحی و جسمی او سر تعظیم فرود نیاورد ؟ ! 

ازدواج پیامبر

نخستين زنى كه افتخار همسرى پيامبر اكرم(ص) را يافت، خديجه بنت خويلد بود. حضرت محمّد(ص) پيش از رسيدن به مقام رسالت، در سن 25 سالگى با اين بانوى بزرگوار ازدواج نمود. خديجه كبرى (س) با موقعيت و اموال خويش، خدمات شايانى به پيامبر اكرم(ص) در اظهار رسالتش كرد. اين بانوى بزرگ، از افتخارات زنان عالم است و در رديف بانوان قدسى، همانند مريم و آسيه، قرار دارد. پيامبر اكرم(ص) به احترام خديجه كبرى (س) تا هنگامى كه وى زنده بود، با هيچ زن ديگرى ازدواج نكرد. همو بود كه دردها و رنج‏هاى پيامبر(ص) را، كه سران شرك و كفر متوجه آن حضرت مى‏كردند، تسلّى داده و او را در رسالت و نبوتش يارى مى‏داد.

خديجه كبرى(س) به خاطر مقام و منزلتى كه در اسلام به دست آورده بود، مورد لطف و عنايت مخصوص پروردگار جهانيان قرار گرفت. به همين جهت روزى جبرئيل امين به محضر پيامبر اكرم(ص) شرفياب شد و گفت: اى محمد! سلام خدا را به همسرت خديجه برسان. پيامبر اكرم(ص) به همسرش فرمود: اى خديجه! جبرئيل امين از جانب خداوند متعال به تو سلام مى‏رساند. خديجه گفت: «اللّه السّلام و منه السّلام و على جبرئيل السّلام».

حضرت خديجه (س) در ايام همسرى با پيامبر(ص) از احترام ويژه رسول‏خدا(ص) برخوردار بود و پيامبر(ص) نيز همسرى مهربان و وفادار براى او بود. آن حضرت پس از وفات خديجه (در رمضان سال دهم بعثت) همواره از او به نيكى ياد مى‏كرد.

از عايشه، سومين همسر رسول خدا(ص)، روايت شده است:

«كانَ رَسُولُ اللّهِ(ص) لايَكادُ يَخْرُجُ مِنَ الْبَيْتِ حَتّى يَذْكُرَ خَديجَةَ فَيَحْسَنُ الثَّناءِ عَلَيْها، فَذَكَرها يَوْماً مِنَ الْاَيّامِ فَادْرَكَتْني الْغَيْرةَ، فَقُلْتُ: هَلْ كانَتْ اِلاّ عَجُوزاً وَقَدْ اَبْدَلَكَ اللّهُ خَيْراً مِنْها، فَغَضَبَ حَتّى‏ اهْتَزَّ مَقْدَمُ شَعْرِهِ مِنَ الغَضَبِ‏. (1)

پيامبر اكرم (ص) هيچ‏گاه از خانه بيرون نمى‏رفت مگر اين كه يادى از خديجه مى‏كرد و از او به نيكى نام مى‏برد. يك روز كه پيامبر اكرم(ص) از خديجه (س) ياد كرده و خوبى‏هاى او را بيان مى‏كرد، غيرت زنانگى بر من غالب شد و به پيامبر(ص) گفتم: آيا او يك پيرزن بيشتر بود و حال آن كه خداوند بهتر از آن (يعنى عايشه) را به تو داده است؟ پيامبر اكرم(ص) از اين گفتار من، خشمگين شد، به طورى كه موهاى جلوى سرش از شدت خشم به حركت درآمد.

فرزندان پیامبر

پسران: 1. قاسم. او پيش از بعثت پيامبر اكرم(ص) تولد يافت. از اين رو پيامبر(ص) را ابوالقاسم ناميدند.

2. عبدالله. اين كودك چون پس از بعثت به دنيا آمده بود، وى را «طيّب» و «طاهر» مى‏گفتند.

3. ابراهيم. او در اواخر سال هشتم هجرى متولد شد و در رجب سال دهم هجرى وفات يافت.

عبدالله و قاسم از خديجه كبرى (س) و ابراهيم از ماريه قبطيه متولد شدند. وهرسه آنان در سنين كودكى از دنيا رفتند.

دختران:

1. زينب (س). 2. رقيه (س). 3. ام كلثوم (س). 4. فاطمه زهرا (س).

دختران پيامبر اسلام (ص) همگى از حضرت خديجه(س) متولد شدند و تمام فرزندان رسول خدا(ص) جز فاطمه زهرا (س) پيش از رحلت آن حضرت، از دنيا رفته بودند. تنها فرزندى كه از آن حضرت در زمان رحلتش باقى مانده بود، فاطمه زهرا(س)، آخرين دختر وى بود. اين بانوى مكرّمه، افتخار بانوان عالم، بلكه همه انسان‏ها و مورد تقديس و تكريم فرشتگان عرشى است. همو است كه مادر سبطين و امّ الأئمة المعصومين(ع) است.

گرچه پيامبر اسلام(ص) به تمام خاندان مؤمن خويش علاقه‏مند بود، اما در ميان همسرانش بيش از همه، به خديجه كبرى (س) و در ميان فرزندانش بيش از همه، به فاطمه زهرا (س) علاقه‏مند بوده و اظهار محبت و لطف مى‏فرمود.

بعثت پیامبر

محمد امین ( ص ) قبل از شب 27 رجب در غار حرا به عبادت خدا و راز و نیاز با آفریننده جهان می پرداخت و در عالم خواب رؤیاهایی می دید راستین و برابر با عالم واقع . روح بزرگش برای پذیرش وحی - کم کم - آماده می شد . درآن شب بزرگ جبرئیل فرشته وحی مأمور شد آیاتی از قرآن را بر محمد ( ص ) بخواند و او را به مقام پیامبری مفتخر سازد . سن محمد ( ص ) در این هنگام چهل سال بود . در سکوت و تنهایی و توجه خاص به خالق یگانه جهان جبرئیل از محمد ( ص ) خواست این آیات را بخواند : " اقرأ باسم ربک الذی خلق. خلق الانسان من علق . اقرأ وربک الاکرم . الذی علم بالقلم . علم الانسان ما لم یعلم " . یعنی : بخوان به نام پروردگارت که آفرید . او انسان را از خون بسته آفرید . بخوان به نام پروردگارت که گرامی تر و بزرگتر است . خدایی که نوشتن با قلم را به بندگان آموخت . به انسان آموخت آنچه را که نمی دانست . محمد ( ص ) - از آنجا که امی و درس ناخوانده بود - گفت : من توانایی خواندن ندارم . فرشته او را سخت فشرد و از او خواست که " لوح " را بخواند . اما همان جواب را شنید - در دفعه سوم - محمد( ص ) احساس کرد می تواند " لوحی " را که در دست جبرئیل است بخواند . این آیات سرآغاز مأموریت بسیار توانفرسا و مشکلش بود . جبرئیل مأموریت خود را انجام داد و محمد ( ص ) نیز از کوه حرا پایین آمد و به سوی خانه خدیجه رفت . سرگذشت خود را برای همسر مهربانش باز گفت . خدیجه دانست که مأموریت بزرگ " محمد " آغاز شده است . او را دلداری و دلگرمی داد و گفت : " بدون شک خدای مهربان بر تو بد روا نمی دارد زیرا تو نسبت به خانواده و بستگانت مهربان هستی و به بینوایان کمک می کنی و ستمدیدگان را یاری می نمایی " . سپس محمد ( ص ) گفت : " مرابپوشان " خدیجه او را پوشاند . محمد( ص ) اندکی به خواب رفت . خدیجه نزد " ورقة بن نوفل " عمو زاده اش که از دانایان عرب بود رفت ، و سرگذشت محمد ( ص ) را به او گفت . ورقه در جواب دختر عموی خود چنین گفت : آنچه برای محمد ( ص ) پیش آمده است آغاز پیغمبری است و " ناموس بزرگ " رسالت بر او فرود می آید . خدیجه با دلگرمی به خانه برگشت.

نخستین مسلمانان

پیامبر ( ص ) دعوت به اسلام را از خانه اش آغاز کرد . ابتدا همسرش خدیجه و پسر عمویش علی به او ایمان آوردند . سپس کسان دیگر نیز به محمد ( ص ) و دین اسلام گرویدند . دعوتهای نخست بسیار مخفیانه بود . محمد ( ص ) و چند نفر از یاران خود ، دور از چشم مردم ، در گوشه و کنار نماز می خواندند . روزی سعد بن ابی وقاص با تنی چند از مسلمانان در دره ای خارج از مکه نماز می خواند . عده ای از بت پرستان آنها را دیدند که در برابر خالق بزرگ خود خضوع می کنند . آنان را مسخره کردند و قصد آزار آنها را داشتند . اما مسلمانان در صدد دفاع بر آمدند.

منابع

ابن اسحاق (م۱۵۱ق–۷۶۸م)، السیرة النبویة؛ این کتاب توسّط ابن هشام (م۲۱۳ق) گردآوری و مطالبی به آن افزوده شد. اکنون این کتاب به سیره ابن‌هشام مشهور است.

ساواری، م. (۱۳۴۹). ستاره‌ای که در مکه درخشید. ترجمهٔ عنایت‌الله شکیباپور. تهران: مؤسسه مطبوعاتی فرخی. چاپ دوم.

شهیدی، سید جعفر (۱۳۷۹). تاریخ تحلیلی اسلام. مرکز نشر دانشگاه تهران. چاپ بیست‌وپنجم.

طالقانی، سید محمود. مقدمه بر انجیل برنابا. نشر نیایش.

جعفری، حسین‌محمد. تشیع در مسیر تاریخ. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۳.

تتوی, قاضی احمد. تاریخ الفی (جلد اول). انتشارات علمی و فرهنگی, 1382.

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع :انواع ادبی

تهیه و تنظیم :

دبیر گرامی :

زمستان 1393

فهرست مطالب

انواع ادبی. 4

مقدمه. 4

هدف از تحقیق :7

شیوه گردآوری مطالب :7

سابقه انواع ادبی. 7

نظریات مختلف درباره طبقه بندی کردن انواع ادبی. 8

تمییز انواع ادبی. 8

انواع ادبی در ایران. 9

انواع حماسه. 10

تقسیم بر حسب قدمت.. 10

۱ـ حماسه های سنتی. 10

۲ـ حماسه های ثانوی. 10

۳ـ حماسه های متاخر یا سومین. 10

تقسیم حماسه بر حسب موضوع. 10

۱ـ حماسه اساطیری. 10

۲ـ حماسه های پهلوانی. 11

۳ـ حماسه های دینی یا مذهبی. 11

۴ـ حماسه های عرفانی. 11

حماسه های معروف جهان. 11

ادبیات سانسکریت.. 11

مهابهاراتا11

رامایانا12

ادبیات یونانی. 12

ایلیاد:12

ادیسه:12

ادبیات روم. 12

ادبیات عرب.. 13

ادبیات فارسی. 13

ادبیات اروپا13

ادبیات غنایی. 14

۱ـ اشعار احساسی و عاطفی.14

2ـ اشعار عاشقانه. 14

ادبیات غنایی داستانی. 15

سبک ادب غنایی. 15

ادب غنایی و وصف.. 15

ادبیات دراماتیک یا نمایشنامه. 16

تراژدی یا غمنامه. 17

کمدی یا شادی نامه. 18

منابع. 19

انواع ادبی

مقدمه

انواع ادبی، در ردیف نظامهایی از قبیل سبک شناسی و نقد ادبی، یکی از اقسام جدید علوم ادبی و یا به قول فرنگی ها یکی از شعبه ها و مباحث نظریه ادبیات Theory of literature است. موضوع اصلی آن طبقه بندی کردن آثار ادبی از نظر  ماده و صورت در گروه های محدود و مشخص است.

اگر بخواهیم به ادبیات هم از دیدگاه عملی نگاه کنیم، باید بتوانیم آثار ادبی را طبقه بندی کنیم و انواع مشابه آثار ادبی را در طبقات مخصوصی قرار دهیم . زیرا مهمترین مختصه علم این است که می تواند طبقه بندی کند. این مهم در ادبیات به وسیله انواع ادبی صورت می گیرد.اما در انواع ادبی هدف اصلی طبقه بندی کردن بر حسب ساختمان آثار ادبی و مختصات درونی و ساختاری آنهاست. باید خاصه های مشترک دسته یی از آثار ادبی را استخراج کرد و وجوه تفارق را با دسته های دیگر نشان داد، و این هدفی دشوار و دیریاب است از این رو ناچار، گاهی به طبقه بندی کردن بر حسب صورت (مثلا تعداد ادبیات و وضع قافیه) بسنده می شود.

در ادبیات غرب از تلفیق تراژدی ـ کمدی Tragicomedy به وجود آمده است که ارسطو در کتاب فن شعر از آن سخن نگفته بود؛ و یا در ادبیات ما مولانا از تلفیق غزل و مثنوی، قالب غزل ـ مثنوی را بر ساخته است که بدیع نویسان سنتی از آن سخن نگفته اند و یا سعدی در قالب حماسی قصیده، به ادب تعلیمی (پند و اندرز) پرداخته است و از این رو در مختصات قصیده تغییراتی وارد کرده است.

سلسله مراتب نوع یا نظام نوعی gener – system در دوره های سبکی ما کم و بیش چنین است :

سبک خراسانی : قصیده، قطعه، مثنوی، رباعی، ترکیب و ترجیع بند، غزل

سبک عراقی : غزل، مثنوی، رباعی، قصیده، قطعه، ترکیب و ترجیع بند

سبک هندی : غزل، مثنوی، قصیده، قطعه

به نظر ما بهتر است بگوییم انواع، گاهی در دورانی مورد بی توجهی و غفلت قرار می گیرند، اما ممکن است در ادوار بعد دوباره تجدید حیات کنند، مثلا غزل بعد از رواج شعر نو مورد بی توجهی قرار گرفت؛ اما امروزه دوباره مرسوم شده است. چنانکه غزل امروزی تحت تاثیر شعر نو، تحول و تکاملی یافته است.

دیگر از مباحث انواع ادبی، بحث پیدایش انواع است که در آن از پیدایش و حتی تاریخچه انواع ادبی سخن می رود. برخی از اشعار نو مثلا «پریا»ی احمد شاملو بر مبنای ترانه های عامیانه ساخته شده است و یا جمال زاده و صادق هدایت در نگارش برخی از داستان های خود، از مایه های ساختاری داستان های عامیانه‌وفولکلوریک‌استفاده کرده اند.

می توان آثار و انواع ادبی قدیم را به شکل و صورت آثار و انواع جدید ادبی در آورد. استفاده از عناصر کهن هنری، در موسیقی و تئاتر هم مرسوم است.

آیا همه انواع ادبی در نزد همه اقوام وجود داشته است؟ مسلما خیر، چنان که نوع ادبی داستان کوتاه در ایران، بر اثر تقلید از نمونه  های غربی، بعد از مشروطیت به وجود آمده است و قالب رباعی در ادبیات قدیم عربی وجود نداشته است. این بحث ممکن است به این جا منجر شود که اقوام مختلف کدام یک از انواع را از یکدیگر تقلید کرده اند؛ چنان که یک نظریه در باب  پیدایش رباعی این است که از شعر اقوام ترک و  چینی تقلید شده است.

به خوبی مشهود است که این در ادب، تا کنون از دیدگاه انواع ادبی مورد مطالعه جدی قرار نگرفته است، مثلاً با توجه به این که اکثر اشعار دیوان کبیر مولانا در قالب غزل است، چنین به نظر می رسد که دیوان مزبور از نوع ادب غنایی باشد؛ اما دقت بیشتر، ما را به برخی از مختصات حماسی در غزلیات آن راهنمایی می کند، چنانکه باید برای آنها به  نوع مختلط غنایی ـ حماسی قایل شد. حضور عناصر حماسی در متون عرفانی گاهی به حدی زیاد است که به ناچار باید به نوعی حماسه که آن را می توان حماسه عرفانی نامید قایل شد.

یک اثر  حماسی ممکن است تمام مختصات حماسه را نداشته باشد یا  چیزهایی بر سری داشته باشد.

مشکل دیگر این است که کار انواع ادبی، طبقه بندی آثار صرفا ادبی است؛ اما در مطالعات ادبی گاهی با آثار مهمی سرو کار داریم که از دیدگاه ماده ادبیات کاملا جزو ادبیات محسوب نمی شوند؛ اما از نظر ماده جزو تاریخ محسوب می شوند. و به همین ترتیب آثار متعددی را می توان نام برد که بیشتر، از جنبه های فلسفی یا عرفانی مورد  توجه اند تا از نظر ادبی، و باید مسامحه آن ها را در نوع ادب تعلیمی قرار داد. آثاری از قبیل مثنوی معنوی یا سیر العباد الی  المعاد که به اصطلاح جزو شعر علمی هستند و تفکر خاصی را آموزش می دهند. در ادبیات قرون وسطایی هر ملتی دیده می شود که برخی از فرمهای ادبی در خدمت موضوعات غیر ادبی اند.

آثاری که جزو فرعی یک طبقه بندی کلی هستند مثلا نوول نامه یی یا نوول تاریخی زیر مجموعه نوع نوول محسوب می شوند.

گاهی خاصه های اصیل یک نوع در اثری بیشتر و قوی تر و در اثر دیگر کمتر و کم رنگ تر است. هر اثر حماسی تحقق بالفعلی از تفکر و زبان حماسی است، اما تفکر و زبان حماسی، یک امکان بالقوه است.

از این رو باید گفت که هر اثر حماسی نسبت به خود حماسه نسبت خصوص و عموم دارد. بدین ترتیب هر نوع ادبی، مجموعه نامحدودی از آثار ادبی است. پس در حقیقت نمی توان گفت که فلان اثر حماسه است، بلکه باید گفت از آثار حماسی است، یا عضو و شاخه یی از حماسه است.

ممکن است اثری امروزه زنده باشد، اما نوع آن رایج نباشد؛ مثلا کلیله و دمنه امروزه تا حدی خوانده می شود اما نوع فابل مرسوم نیست، یا  گلستان هنوز خوانده می شود حال آنکه شیوه ادبی آنکه یکی از فروع مقامه نویسی و نثر موزون است رایج نیست.

یکی از مسایل غامض ادبی، بیان تشابهات و فروق مفهوم سبک و نوع است.

اهمیت کدام نوع ادبی بیشتر است؟ ارسطو تراژدی را از حماسه برتر می دانست، و افلاطون حماسه را بر تراژدی ترجیح می داد. در دوره رنسانس حماسه را عالی ترین نوع از انواع ادبی می دانستند و امروزه نوع رمان را بر همه انواع ترجیح می نهند. در مبحث انواع ادبی واضح است که برخی از انواع مانند حماسه و غنا و تراژدی و کمدی از انواع دیگر گسترده تر و مهم تر هستند و بسیاری از انواع فرعی را می توانند شامل شوند.

انوری قصیده پرداز قرن ششم یک جا مسائل روانی و یک جا مسائل اجتماعی را در پدید آمدن انواع شعر خود موثر دانسته است :

خاطری چون آتشم هست و زبانی همچو آب

فکرتی تیز و ذکائی رام و طبعی بی خلل

ای دریغا نیست ممدوحی سزاوار مدیح

وی دریغا نیست معشوقی سزاوار غزل

در حماسه ممکن است به کنش های تراژیک هم برسیم، اما اصل بر دلاوری ها و سلحشوری ها و ایجاد افتخار و دادن امید به یک قوم و ملت است.

هدف از تحقیق :

آشنایی با انواع ادبی در آثار شاعران ایران زمین می باشد .

شیوه گردآوری مطالب :

روش استفاده شده برای گردآوری این تحقیق از نوع کتابخانه ای می باشد .

سابقه انواع ادبی

سابقه انواع ادبی مثل غالب علوم ادبی به آثار ارسطوی یونانی و هوراس Horace رومی می رسد. در فن شعر آنان، حماسه و تراژدی دو نوع عمده اند، هر چند ارسطو از ادب غنایی Lyric بحث نمی کند، ولی به طور کلی می تو ان گفت انواع عمده ادبی در نزد قدمای غرب عبارت بود از :‌

۱ـ نوع حماسی         2ـ نوع غنایی        3ـ نوع نمایشی که خود دو گونه است :

الف) سوگنامه یا تراژدی            ب) شادی نامه یا کمدی

در دوران معاصر، انواع جدیدی به انواع ادبی سابق افزوده شد، داستان بلند، داستان کوتاه، بیوگرافی، مقاله نویسی و از این قبیل. علاوه بر این، هر نوع ادبی Genre، اجناسی Species هم دارد که بعضا در قدیم محلوظ نظر نبوده اند، چنان که انواع و اقسام تراژدی یا حماسه یا غزل داریم که برخی در قدیم شناخته شده نبوده است. به هر حال نوع ادبی می تواند فروعی داشته باشد، چنان که مثلا شهر آشوب از فروع هجو است.

نظریات مختلف درباره طبقه بندی کردن انواع ادبی

شاید غیر علمی ترین طبقه بندی کردن، طبقه بندی آثار ادبی به نظم و نثر باشد، زیرا در آن به خاصه های ماهوی ادبیات توجه نمی شود. آن گاه نظم را به شعبی و نثر را نیز به شعبی تقسیم کرده اند و غالبا به مشخصات ظاهری توجه داشته اند. از طرف دیگر این تقسیم بندی بسیار قدیمی است و در نزد همه اقوام معمول است و به هر حال در ادبیات هر قومی از لحاظ صورت بین نظم و نثر تفاوت است.

در باب این که نقد ادبی را می توان یک نوع ادبی دانست یا خیر، بهتر است به این مساله توجه داشته باشیم که درمباحث ادبی، ما با دو مفهوم علوم ادبی. مقصود از آثار ادبی، نوشته هایی است که اصاله و بالذات ادبی هستند، مثل رمان و شعر و در آنها جنبه خلاقیت مطرح است. مقصود از علوم ادبی آثاری است که درباره ادبیات نوشته می شوند، علوم ادبی نظامهایی هستند که ادبیات را بررسی می کنند مثل نقد ادبی، تاریخ ادبیات، انواع ادبی و غیره.

جالبترین و جدیدترین کوشش در تئوری انواع ادبی مباحث نورتروپ فرای ادیب معروف کانادایی(۱۹۹۰ ـ ۱۹۱۲) در کتاب تشریح نقد ادبی است او به چهار نوع عمده ادبی معتقد است : نمایشی، پهلوانی، هجایی و غنایی؛ اما مساله این است که هر کدام از این انواع را به یکی از فصول سال و اوقات شبانه روز که بیانگر دوره یی از تاریخ زندگی بشر است مربوط می کند؛ بهار و سحر با تولد و طفولیت و تابستان و ظهر با شباب و خزان و غروب با پیری و مرگ و زمستان و شب با فنا و زوال متناظرند.

تمییز انواع ادبی

کوتاه سخن آن که اولا همیشه نمی توان نوع ادبی یک اثر را با دقت و صراحت مشخص کرد و ثانیا کمتر اتفاق می افتد که بتوان اثری را با ذکر نوع آن چنان که باید و شاید معرفی کرد. هنوز تقسیم بندی های ما و مصطلحات انواع ادبی، جامع و مانع نیستند.

گلستان سعدی از نظر صورت تلفیقی از مقامه و مناجات مسجع خواج عبدالله است و نه این است و نه آن. و از نظر معنی، ادبیات تعلیمی است که در آن حکایت پردازی هم شده است.

انواع ادبی در ایران

تقسیم بندی غریبان که مبتنی بر آرای ارسطو (وهوراس) در کتاب فن شعر است، بیشتر جنبه معنایی دارد و از این رو جهانی است. اما تقسیم بندی ما در ایران بیشتر صوری بوده است و مثلا شعر را با توجه به تعداد ادبیات و وضع قافیه ها و به اصطلاح رنه ولک از روی شکل بیرونی به غزل، قصیده و قطعه و رباعی تقسیم کرده ایم. نقص این طبقه بندی این است که شعر را به لحاظ معنی بررسی نمی کند. مثلا در قالب غزل، هم غنا می بینیم و هم عرفان و هم سیاست و هم وصف.

در شرح این ده شیوه نوشته اند که مقصود «نسیب و تشبیب، مفاخره، حماسه، مدح، رثا، هجا، اعتذار، شکوی، وصف، حکمت و اخلاق است.»

در قابوسنامه می خوانیم : «آن سخن که گویی اندر نوع نخستین عنصرالمعالی یعنی مدح و غزل (تغزل، شعر غنایی) و هجا از بقیه مهمتر بوده است.

این انواع را می توان به نحو زیر به صورت مرتب تر و علمی تر بیان کرد :

۱ـ غنایی مقصود از نسیب و تشبیب (و غزل) همان تغزل است که جنبه غنایی دارد.

۲ـ حماسی، مفاخره و مدح ماهیت حماسی دارند.

۳ـ هجایی، طنز در این قسمت قرار می گیرد.

۴ـ روایی، وصف از فروع آن است.

۵ـ تعلیمی، حکمت و اخلاق (زهد) جنبه تعلیمی دارند.

اما نثر، در کتب ما از نثر مرسل (ساده) و مسجع (موزون) و فنی و مصنوع ( که یک نوع آن ترسل است) سخن رفته است و این تقسیمات هم بیشتر صبغه سبک شناسانه دارد.

در کتب قدیم هیچ گاه مستقلا به بحث در انواع ادبی نپرداختند و این وضع تا دوران ما هم چنان ادامه داشته است.

انواع حماسه

حماسه ها را به اعتبارهای مختلف از قبیل قدمت و موضوع تقسیم کرده اند :

تقسیم بر حسب قدمت

۱ـ حماسه های سنتی

که به آنها حماسه های ابتدایی یا  نخستینه و حماسه های شفاهی نیز گویند.

مثل ایلیاد، اودیسه، مهابهاراتا، رامایانا، ایاتکار زریران، شاهنامه فردوسی، گرشاسپ نامه اسدی، بهمن نامه، برزونامه.

حماسه های سنتی را اصیل ترین انواع حماسه دانسته اند.

۲ـ حماسه های ثانوی

 یا حماسه های ادبی که به صورت استادانه یی، بر مبنای حماسه های ادبی که به صورت استادانه یی، بر مبنای حماسه های قدیمی ساخته شده اند.

مثل اِنه ئید ویرژیل که بر مبنای ایلیاد و اودیسه ساخته شده اند و بهشت گمشده میلتون که حماسه یی مسیحی است.

۳ـ حماسه های متاخر یا سومین

که از روی حماسه های ثانوی، در ادوار متاخر ساخته شده است. مثل رستم و سهرابی که ماتیو آرنولد شاعر انگلیسی، بر مبنای رستم و سهراب شاهنامه ساخته است.

تقسیم حماسه بر حسب موضوع

۱ـ حماسه اساطیری

که قدیمی ترین و اصیل ترین نوع حماسه است. مثل حماسه سومری گیل گمش و بخش اول شاهنامه فردوسی ( تا داستان فریدون). قسمت هایی از ایلیاد و اودیسه، قسمت هایی از تورات، رامایانا و مهابهاراتا را هم می توان جزو حماسه های اساطیری دانست.

۲ـ حماسه های پهلوانی

که در آن از زندگی پهلوانان سخن رفته است.حماسه پهلوانی ممکن است جنبه اساطیری داشته باشد؛ مثل زندگی رستم در شاهنامه و ممکن است جنبه تاریخی داشته باشد، مثل ظفرنامه حمدالله مستوفی و شهنشاهنامه صبا که قهرمانان آنها وجود تاریخی داشته اند.

۳ـ حماسه های دینی یا مذهبی

 که قهرمان آن یکی از رجال مذهبی است و ساخت داستان حماسه بر مبنای اصول یکی از مذاهب است؛ مثل کمدی الهی دانته، خاوران نامه ابن حسام (شاعر قرن نهم) خداوند نامه ملک الشعرا صبای کاشانی.

۴ـ حماسه های عرفانی

 که در ادبیات فارسی فراوان است. در این گونه حماسه، قهرمانان بعد از شکست دادن دیو نفس و طی سفری مخاطره آمیز در جاده طریقت، نهایه به پیروزی که همانا حصول به جاودانگی از طریق فنا فی الله است، دست می یابند. مثل حماسه حلاج در تذکره الاولیا. منطق الطیر. بهگوت گیتا را هم که از متون مذهبی هند محسوب می شود، گاهی حماسه عرفانی خوانده اند.

حماسه های معروف جهان

ادبیات سانسکریت

مهابهاراتا

 این اثر سروده صدها شاعر بی نام و نشان است که اشعارشان در زمان های مختلف (200 قبل از میلاد تا 200 بعد از میلاد) سروده شده و به وسیله "ویاسا" جمع آوری شده است. مهابهاراتا شامل صدهزار بیت است که در آن از پیروزی و پهلوانی مردان مذهبی صحبت شده است.

یک قسمت از مهابهاراتا، منظومه عرفانی بغدوگیتا نام دارد که در قرن 11 هجری، توسط محمد دارا شکوه به فارسی ترجمه شده است.

رامایانا

در قرن 3 قبل از میلاد، شخصی به نام والمیکی رامایانا را در چهل و هشت هزار بیت سرود. این اثر سرگذشت راما (یکی از تجسدهای ویشتو خدای هندوان) است. این اثر جزو کتاب های مذهبی است و در مراسم دینی و مذهبی خوانده می شد. در قرن 10 هجری فیض دکنی آن را با عنوان "وظیفه الفیضی" به فارسی ترجمه کرد.

 ادبیات یونانی

ایلیاد:

سروده هومر شاعر و داستانسرای یونانی است. این اثر در بیست و چهار فصل سروده شده و شرح جنگهای 10 ساله یونان و تروا است. پاریس پسر شاه تروا، هلن، شاهزاده زیبای یونانی را از شوهرش ربوده است و این کار باعث درگیری بین مردم تروا و یونانیان می  شود.

ادیسه:

این کتاب هم یک اثر حماسی و سروده هومر است. ادیسه 24 سرود دارد و سرگذشت بازگشت یکی از سران جنگ تروا (اولیس) است. این سفر بیش از بیست سال طول می کشد و ماجراهای مختلف و خطرناکی برای اولیس و همراهانش پیش می آید. در نهایت اولیس که همه فکر می کنند کشته شده است به زادگاهش باز می گردد و تمام متجاوزان را به مجازات می رساند.

ادبیات روم

انه ئید: یک منظومه حماسی است که ویرژیل آن را در 12 جلد و در اواخر قرن 1 قبل از میلاد سروده است. این منظومه داستان انه آس، شاهزاده تروایی است که از جنگ تروا جان سالم به در برده و بعد از سفری پرماجرا و اقامتی کوتاه در کارتاژ به ایتالیا می رسد. در این سفر ملکه کارتاژ (دیدون) عاشق انه آس می شود، اما انه آس او را رها می کند و این حرکت باعث می شود که دیدون خودکشی کرده و همین امر باعث جنگ بین مردم روم . کارتاژ می شود.

 ادبیات عرب

الحماسه: نام دو کتاب از دو شاعر بزرگ عرب، ابوتمام و بحتری است.

الحماسه ابوتمام: کتابی است در ده باب که تنها در باب اولش درباره حماسه سخن رفته است و باب های دیگر در مراثی، هجا و...است. دلیل نامگذاری کتاب به الحماسه به این دلیل است که چون باب اولش از تمام باب ها مفصل تر است به آن الحماسه می گویند. در هر باب این کتاب اشعاری از دوره جاهلیت و اسلامی دیده می شود.

الحماسه بحتری هم در چند باب نوشته شده و در هر باب مجموعا اشعاری از پانصد شاعر دیده می شود.

بخش اساطیری شاهنامه از داستان کیومرث تا فریدون را شامل می شود. بخش پهلوانی آن از داستان کاوه آهنگر تا قتل رستم و بخش تاریخی شاهنامه از اواخر عهد کیانی(ظهور اسکندر) تا شکست ایرانیان از اعراب را شامل می شود

ادبیات فارسی

شاهنامه: در حدود سال 370 هجری قمری، حکیم ابوالقاسم فردوسی سرودن شاهنامه را آغاز کرد و در نهایت آن را با حدود هزار بیت در سال  400 ه.ق به پایان رساند.شاهنامه به سه بخش اساطیری، پهلوانی و تاریخی تقسیم می شود.

بخش اساطیری شاهنامه از داستان کیومرث تا فریدون را شامل می شود. بخش پهلوانی آن از داستان کاوه آهنگر تا قتل رستم و بخش تاریخی شاهنامه از اواخر عهد کیانی(ظهور اسکندر) تا شکست ایرانیان از اعراب را شامل می شود. منبع اصلی داستان های شاهنامه، خدای نامه (خوتای نامک) است.

 ادبیات اروپا

سرود رولان: یک حماسه معروف فرانسوی است که در اواخر قرن یازدهم نوشته شد. این اثر شرح پهلوانی های یک قهرمان فرانسوی به نام رولان و داستان خیانت و پهلوانی است.

بیوولف: قدیمی ترین حماسه انگلیسی است که در قرن 8 میلادی سروده شد و در آن صحنه های درگیری میان قهرمان حماسه و غول دریایی و اژدها و کشته شدن این موجودات به دست او دیده می شود.

بهشت گمشده: نام اثری است حماسی که در قرن 17 میلادی توسط جان میلتون شاعر نابینای انگلیسی و در 12 باب سروده شد. قهرمان این داستان حضرت آدم است و این حماسه روایتی از سقوط انسان است.

سرود نیبلونگن: یک حماسه آلمانی از شاعری نامعلوم که در قرن 12 میلادی سروده شد. قهرمان این داستان زیگفرید رویین تن است که یک اژدها را کشته و تمام بدنش را با خون او می شوید اما به هنگام شست شو یک برگ در میان دو شانه اش می افتد و آن نقطه ضد مرگ نمی شود و از همان نقظه و توسط هاگن کشته می شود.

کمدی الهی: یک حماسه معروف ایتالیایی است که در قرن 14 میلادی سروده شد. این کتاب از زبان اول شخص و از زبان خود شاعر است. دانته در این کتاب سفر خیالی خود به دوزخ، برزخ و بهشت را تعریف می کند. دانته در این سفر خیالی دو راهنما دارد. راهنمای او در دوزخ و برزخ، "ویرژیل" شاعر ایتالیایی است که چند قرن قبل از او زندگی کرده است و راهنمای او در بهشت (بئاتریس) است. بئاتریس زن رویاهای دانته و یک زن معمولی بوده که به دانته عشق می ورزید. بئاتریس خیلی زود می میرد و اینطور می گویند که دانته همیشه در خیابان های فلورانس به دنبال او بوده است.

ادبیات غنایی

شعر غنایی در دو معنی به کار می رود :

۱ـ اشعار احساسی و عاطفی.     

  2ـ اشعار عاشقانه

در ادبیات ما بیشتر این معنی دوم معروف است و لذا ما محور بحث را بر آن می نهیم. برخی از منتقدان اصل اشعار عاشقانه را به روابط مرد و زن در دوران مادرسالاری ـ که جامعه تحت حکومت زن بود ـ مربوط کرده اند.

زیر بنای ادبیات عرفانی هم از این دیدگاه همان ادب غنائی است.

ادبیات غنایی داستانی

چنان که قبلا گفته شد، شعر غنایی در تعریف ادبای غرب، شعری کوتاه و غیرروایی است و اگر بلند باشد به آن شعر غنایی نمایشی می گویند. در ادبیات فارسی، چندین منظومه عالی غنایی داستانی وجود دارد مثل ویس و رامین، لیلی و مجنون و خسرو و شیرین که بلند و روایی هستند و داستانی عاشقانه را روایت می کنند.

در این داستان ها موضوع اصلی بیان حالات و احساسات مربوط به وصال و فراق است.

باید به این نکته نیز توجه داشت که در ادب حماسی شاعر معمولا در داستان تصرف نمی کند و به هر حال کمتر احساسات و عواطف خود را بروز می  دهد و همین طور است در ادب دراماتیک، اما در ادب غنایی، شاعر امیال و آرزوهای خود را در مواقع مناسب در قصه دخالت می دهد.

سبک ادب غنایی

چنان که گفته شد یک معنی ادب غنایی، اشعاری است که از احساسات و عواطف فردی سخن می گوید.

معنی دیگر ادب غنایی اشعار عاشقانه است. اشعار عاشقانه در ادبیات ما سه نوع است، یا با معشوقی زمینی مواجه ایم یا غزلیات عاشقانه و لفظی و یا با معشوقی آسمانی.

در ادب غنای پیشرفته (ادب عرفانی) با معشوقی نمادین و خیالی و اساطیری مواجه ایم که به هیچ وجه زمینی و دست یافتنی نیست، به اصطلاح چهره نیست. شاعر در وصف علو او  و‌آرزوی تقرب به درگاه او سخن می گوید. و همین معشوق است، که عارفان از آن، به معبود و خدا تعبیر می کنند.

ادب غنایی و وصف

چنان که به شعرحماسی، روایی (نقلی) می گویند و غمنامه و شادی نامه را دراماتیک یعنی نمایشی می خوانند (حتی اگر به صحنه نیاید) و لذا در آن بیشتر با عمل مواجهیم.

منشا وصف طبیعت در اشعار غنایی احساس از دست دادگی باغ بهشت و روزگاران خوش گذشته است. شعر فارسی از نظر توصیف ـ بهار، باغ، صبح، شب، ستارگان و ماه و خورشید پرندگان، گیاهان، دشت ها و صحراها، مجلس بزم، و باده خواری، ادوات موسیقی ـ بسیار متنوع و غنی است.

ادبیات دراماتیک یا نمایشنامه

نمایش یا درام به معنای نشان دادن، باز نمودن و مرادف اصطلاحات تماشا، تقلید و بازی است؛ در اصطلاح به هر اثری كه برای اجرا در روی صحنه تئاتر توسط بازیگران نوشته شده باشد، نمایشنامه می‌گویند.

  مهد نمایش یا درام، یونان باستان بوده است. «دراما» در یونانی به معنای كار یا عملی است كه واقع می‌شود؛ و در اصل هنری است كه روی صحنه می‌آید.

  ادبیات نمایشی یا دراماتیك بر اساس تقسیم بندی ارسطو یكی از انواع مهم ادبیات بوده و به دو نوع كمدی و تراژدی تقسیم می‌شود: تراژدی، نمایشِ اعمال مهم و جدی است كه در مجموع به ضدِ قهرمانِ اصلی تمام می‌شود و هسته داستانی((plot به فاجعه (Catastrophe) منتهی می‌شود؛ این فاجعه معمولاً مرگ قهرمان تراژدی است؛ مرگی كه اتفاقی نیست بلكه نتیجۀ منطقی و مستقیم حوادث و مسیر داستان است. یونانیان نخستین تراژدی نویسان بودند. چند اثر مهم تراژدی دنیا عبارتند از: رمیو و ژولیت، اُتلٌو، و مكبث از شکسپیر؛ تراژدی «آندروماك» اثر «راسین».

  در ادبیات ایران، نمایش به مفهوم واقعی و رسمی کمتر قدمت دارد؛ اما، با توجه به ویژگی‌های تراژدی، نمایشِ سنتی «تعزیه» كه قدیمی‌ترین نمایش بومی ایران است، می‌تواند در چارچوب تراژدی قرار بگیرد.

  نوع دوم ادب دراماتیك، «كمدی» "Comedy" است. كمدی اثری نمایشی است كه با جلب توجه بیننده به خود، باعث سرگرمی می شود. هدف كمدی خنده و تفریح است؛ اما، در واقع مسایل جدی در پردۀ شوخی طرح می‌شود؛ از نمونه های خوب كمدی «سفر دراز روز در شب» اثرِ «یوجین اونیل» و «شب دوازدهم، توفان، هیاهوی بسیاری برای هیچ» از آثارِ «شكپیر» است. شاید بتوان معادل كمدی در ایران را، در بخش نمایش‌های سنتی، مثلِ بقال بازی، نمایش تخته حوضی یا سیاه بازی دانست كه برای ایجاد روحیه شادی و خنده در بین مردم اجرا می‌شده است.

تراژدی یا غمنامه

تراژدی، نمایش اعمال مهم و جدی یی است که در مجموع به ضرر قهرمان اصلی تمام می شوند، یعنی هسته داستانی plot جدی به فاجعه Catastrophe منتهی می شود. این فاجعه معمولا مرگ جانگداز قهرمان تراژدی است. ارسطو در فن شعر در تعریف تراژدی می نویسد :

«تراژدی تقلید و محاکات است از کار و کرداری شگرف و تمام، دارای (درازی و) اندازه یی معلوم و معین، به وسیله کلامی به انواع زینت ها آراسته است … و این تقلید و محاکات به وسیله کردار اشخاص تمام می گردد نه این که به واسطه نقل روایت انجام پذیرد. و شفقت و هراس را برانگیزد تا سبب تطهیر و تزکیه نفس انسان از این عواطف و انفعالات گردد.»

در تراژدی، معمولا قهرمان می میرد و این مرگ دلخراش باعث کاتارسیس می شود. ارسطو می گوید قهرمان تراژدی در ما هم حس شفقت را بیدار می کند و هم حس وحشت و هراس را.

اما این که ارسطو از ترس و شفقت تراژیک سخن می گوید از اینجاست که قهرمان تراژدی آن قدر بد نیست که دچار چنان سرنوشت رقت آوری شود، بلکه اصلا بد نیست و حتی خوب است.

این مباحثی که ارسطو مطرح کرده است، در آثار تراژدی نویسان بزرگ یونان از قبیل آخیلوس یا آشیل و سوفکلس وائوریپیدس یا اوریپید دیده می شود و در  تراژدی های ما هم کم و بیش هست، چنان که بخت برگشتی و اشتباه را هم در رستم و سهراب می توان دید و هم در رستم و اسفندیار.

 ارسطو در تراژدی شش عامل تشخیص داده بود :

۱ـ هسته داستانی که ترتیب منظم و منطقی حوادث و اعمال است.

۲ـ قهرمانان و اشخاص که بازیکنان نمایشنامه باشند.

۳ـ اندیشه ها که حرفهای قهرمانان یا نتایج اعمال آنان است.

۴ـ بیان یا گفتار که نحوه کاربرد و تاثیر کلمات در تراژدی است. طرز بیان باید سنگین و موزون باشد.

۵ـ آوازکر، آوازهایی است که دسته های همسرایان در تراژدی می خوانند.

۶ـ وضع صحنه یا منظر نمایش که مربوط به صحنه‌ آرایی و صحنه سازی است.

به هر حال، اصل تعارض یا تضاد بین امیال و اراده ها و افکار، همواره در تراژدی چه قدیم و چه جدید نقش برجسته یی داشته است.

کمدی یا شادی نامه

کمدی اثری نمایشی است که با جلب توجه بیننده به خود، باعث سرگرمی می شود. هدف کمدی خنده و تفریح است؛ اما، در واقع مسایل جدی در پردۀ شوخی طرح می‌شود؛ از نمونه های خوب کمدی «سفر دراز روز در شب» اثرِ «یوجین اونیل» و «شب دوازدهم، توفان، هیاهوی بسیاری برای هیچ» از آثارِ «شکپیر» است. شاید بتوان معادل کمدی در ایران را، در بخش نمایش‌های سنتی، مثلِ بقال بازی، نمایش تخته حوضی یا سیاه بازی دانست که برای ایجاد روحیه شادی و خنده در بین مردم اجرا می‌شده است.

منابع

1. دارم، محمود؛ انواع ادبي، پژوهش‌نامة دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه شهيد بهشتي، بهار 1381، شمارة 33، 1381.

2. دهخدا، علي‌اكبر؛ لغت‌نامه، تهران، مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377.

3. رزمجو، حسين؛ انواع ادبي و آثار آن در زبان  فارسي، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسي، 1385.

4. زرين‌كوب، عبدالحسين؛ ارسطو و فن شعر، تهران، مؤسسة انتشارات اميركبير، 1387.

5. شكيباپور، عنايت‌الله؛ دايرئ‌المعارف روانشناسي، تهران، انتشارات فروغي، 1363.

6. شفيعي كدكني، محمدرضا؛ «انواع ادبي و شعر فارسي» رشد آموزش ادب فارسي، سال 8، شماره 32، 1372.

7. شميسا، سيروس؛ انوع ادبي، تهران، انتشارات ميترا، 1387.

8. صفا، ذبيح‌الله؛ حماسه‌سرايي در ايران، تهران، اميركبير، 1387.

9. صورتگر، لطفعلي؛ سخن سنجي، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1341.

10. عثمان، عبدالكريم؛ روان‌شناسي از ديدگاه غزالي و دانشمندان اسلامي، مترجم: سيدمحمدباقر حجتي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1369.

11. محمدي، هاشم؛ «ادبيات غنايي»، كيهان فرهنگي، شمارة 141، 1377.

12. ملك ثابت، مهدي؛ «نوع ادبي مناجات‌هاي منظوم»، مجلة دانشكدة ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران، شمارة 179، 1385.

13. موتمن، زين‌العابدين، شعر و ادب فارسي، بي‌جا، كتاب‌فروشي‌هاي حافظ و مصطفوي، 1364.

ارسال شده در تاریخ ۱ دی ۱۳۹۲ - 9:22 صبح