تحقیق رایگان سایت فروشگاه علمی اسمان

تحقیق در مورد محرم و عاشورا

سبط اکبر حضرت مجتبی (ع) در سال 50 هجری ( به تحریک معاویه ) توسط همسرش جعده دختر اشعث بن قیس مسموم شد و به شهادت رسید و رهبری مسلمانان طبق سفارش پیامبر (ص) و وصیت امام حسن به ابا عبدالله (ع) رسید .

آن حضرت با توجه به شرایط ویژه ی اجتماعی آن روز و نیز قراردادی که از سوی برادر بزرگوارش حسن بی علی (ع) با معاویه بسته شده بود و خود آن حضرت نیز خون جگر خورد و تحمل نمود ، بنا به مصلحت اسلام ده سال باقی مانده ار حکومت معاویه را به حالت آتش بس پشت سر نهاد .

گر چه در این دوران نیز ساکت نشست و طی مذاکرات حضوری و ارسال نامه با معاویه بحثها و برخورد های تند و کوبنده ای داشت و کار های او را توطئه     می کرد ، اما دست به اقدام حادی نزد ، زیرا شرایط هنوز مساعد نبود و شهادت هم با چهره ی فریبکارانه ای که فرزند ابی سفیان و هند جگر خوار از خود ساخته بود – اثر مثبتی نداشت . از این رو در این ده سال دندان بر جگر نهاد تا دوران وی سپری گشت و طبق بیعتی که او از مردم گرفته بود حکومت به فرزندش یزید رسید .

از آن به بعد شرایط اجتماعی و سیاسی امت اسلامی تفاوت یافت ، زیرا شخصیت و روش یزید با معاویه فرق بسیار داشت .

 ******************************************************

درس های عاشورا

درس های عاشورا همواره بحثی زنده ، حیات بخش و حرکت آفرین است . هر چند این رویداد در مکان و زمان محدودی به وقوع پیوست ، اما درس های آن ویژه زمان و مکان مشخصی نیست . اگر تا دیروز عده ای می پنداشتند که عاشورا حادثه ای مقطعی است ، امروز با توجه به تعالیم عاشورایی امام خمینی و در نتیجه استقرار حکومت اسلامی ، باید به عنوان رویدادی تلقی شود که در طول تاریخ می تواند درس آموز بوده و پایه های ستم و استبداد را از بیخ و بن بر اندازد :

« واقعه عظیم عاشورا از سال 61 هجری تا خرداد 42 و از آن زمان تا قیام حضرت بقیه الله ارواحنا لمقدمه الفداه ، در هر مقطعی انقلاب ساز است .  »

پس از سال 61 هجری ، این رویداد در عرصه ی رفتار سیاسی الگوی بسیاری از حرکت ها شده است : حرکت توابین ، مردم مدینه ، قیام مختار ، نهضت زید بن علی ، قیام محمد نفس زکیه و ابراهیم فرزندان عبدالله .... تا قیام و نهضت مقدس ملت ایران به رهبری امام خمینی همه و همه با الهام از عاشورا سازماندهی شده اند . اقبال لاهوری ، استقلال و نجات پاکستان را مرهون قیام عاشورا دانسته است . گاندی ، نیز نهضت عاشورا را الهام بخش خود در رهایی هندوستان       می داند . ما در این جا در صدد تجزیه و تحلیل قیام و انقلاب هایی که در پی رویداد عاشورا صورت گرفته اند نیستیم و همچنین در پی صداقت و یا درستی  و نادرستی این نهضت ها نیز نیستیم . ما بر آنیم که اشاره کنیم که رویداد عاشورا در گذشته و در عرصه ی رفتار سیاسی منشأ حرکت هایی علیه حاکمان ستم در دوره های گوناگون بوده و هست . و در یک کلمه اگر نهضت بزرگ عاشورا را الگو و اسوه همه ی حرکت های حق طلبانه و عدالت خواهانه بنامیم  و بدانیم سخنی به گزاف نگفته ایم . مصعب ابن زبیر با این که خود را رقیب امام حسین (ع) برای حکومت می دانست می گوید : « و ان الاولی با لطف من آل هاشم تا سوا فسنو ا الکرام التاسیا »

مردان بزرگواری از آل هاشم در برابر ستم مقاومت نشان دادند گه برای بزرگان تاریخ نمونه و الگو است »

بسیاری از نویسندگان ، شاعران و تاریخ نگاران مسلمان و غیر مسلمان از درس آموزی این رویداد برای همه ی جهانیان سخن گفته اند . از باب نمونه یکی از نویسندگان مصری به نام عباس محمود عقاد ، با قلم توانایش در کتاب :              « ابوالشهدا ء حسین بن علی ( ع) »  چنین می نویسد :

« نه تنها مسلمانان بلکه غیر مسلمانان از این حادثه درس جوانمردی ، ایثار و مقاومت در برابر ستمگران گرفتند . ا سفیر مسیحی که در همن مجلس یزید به او اعتراض کرد بگوییم تا برسیم به قرون میانه ، تا روزگار خودمان . »

آری عاشورا از چنان عمق و غنایی برخوردار است که تا پایان تاریخ ، پیام آور ارزش های والای اسانی و الهام بخش انسان های آزاده و خداجو خواهد بود . عاشورا دانشگاهی است که همه طبقات از زن و مرد ، کوچک و بزرگ ، با سواد و بی سواد ، سیاه و سفید ، مسلمان و غیر مسلمان از آن درس می آموزند  و در این دانشگاه همواره استادان بنامی چون : حسین بن علی (ع) ، قمر بنی هاشم ، زینب کبری و دیگر عاشوراییان تدریس می کنند . ولی متأسفانه  ما تاکنون نتوانسته ایم ارزش های عاشورا را آن چنان که شاید و باید به جوامع جهانی بشناسانیم .

در یکی از فیلم هایی که بر ضد اسلام به وسیله B.B.C با نام شمشیر اسلام ، تهیه شده ، بخش مهمی از آن را عزاداری و سوگواری های دوستداران امام حسین (ع) تشکیل می دهد ، مفسر این فیلم می گوید :

« باید مراقب بود که اگر این عزاداری ها و این همه عشق هدف دار شود و به سوی قلب غرب نشانه رود،دیگر هیچ سلاحی نمی تواند در برابر آن مقابله کند .»

با توجه به سخنان فوق ، مهم جهت دار شدن مراسم عاشورا و شناخت درس های آن در ابعاد گوناگون است .

فداکاری و ایثار ، صبر و استقامت ، شهادت و شجاعت ، تعهد و مسئولیت ، صداقت و وفاداری ، قاطعیت در راه هدف ، دفاع از امامت و ولایت ،  دفاع و پاسداریاز دین و ارزش ها ، تولی و تبری ، ستیز با ستم و ستمگران ، با فساد و مفسدان ، دستور به نیکیها ، پرهیز از بدیها و زشتیها ، انس با قرآن ، ترویج فرهنگ نماز ، نهراسیدن از نیروی دشمن ، پرهیز از سستی و تنبلی در برابر تجاوز به ارزش ها ، افشای چهره دشمنان اسلام ، توجه به معنویات حتی در جبهه جنگ ، نفی نژاد پرستی ، توبه ، دعا ، استغفار ، تسلیم در برابر خدا ، قیام برای خدا ، و ... بخشی از درس های عاشورا است . البته همین درس ها کافی است که یک ملت را از ذلت به عزت برساند و همین درسه می تواند جبهه کفر و استکبار را شکست بدهد . همانگونه ملت ایران با الهام از همین درس ها ی عزت بخش استبداد و استعمار را به زانو در آورد و باز همین درس ها بود که نقشخود را در جنگ تحمیلی به نمایش گذاشت .

جلوه هایی از مشخصات فرهنگ عاشورایی چنین است :

1 – ایثار و تملک نفس : ایثار و برتری دادن دیگران و منافع جامعه ، به مصالح و منافع شخصی خود و همچنین تملک نفس و خودداری از برآوردن خواسته های نفسانی ، از درس ها و آموزه های عملی عاشورا است که مصداق آن عباس بن علی(ع) علمدار کربلاست . باید وی را الگوی عملی قرار داد که چگونه هنگام ورود به آب فرات در نهایت تشنگی آب نمی خورد و امام حسین را برای سیراب شدن به خویشتن ترجیح می دهد و بر خود گوارا نمی بیند . آبی را که مولا و مقتدایش از آن ممنوع است ؛ و در همین صحنه و گیر و دار سخت ، بر نفس خویش ظفر  می یابد و خواسته ها و خواهش هایش را برآورده نمی کند و با بی اعتنایی به تمنای دل ، سرانجام لب تشنه شهید می شود .

2 – پیمان و وفاداری : عاشورایی مشربان و حسین مسلکان باید در وفا به پیمان خود ، مثل عاشوراییان و حسینیان همل کنند و در هیچ شرایطی عهد و پیمان خود را نشکنند و به یاران وفادار حسین و به ویژه به عباس بن علی (ع) بنگرند که چگونه تا پای جان به پای پیمان خود نشست و حتی امان نامه ای را که از سوی دشمن برای او آمد نپذیرفت و همچنان به عهدی که با برادرش حسین بن علی (ع) بسته بود وفادار ماند .

3 – مبارزه با منکرات : آیین جهانی اسلام ، برای تضمین و تداوم سلامت و سعادت جامعه ، اصل مهمی را بنیان نهاده و آن ، نظارت عمومی و مراقبت همگانی یعنی امر به معروف و نهی از منکر است و امام حسین (ع) ماهیت نهضت خود را با این اصل معرفی می کند که :

« ... اُریدُ أن آمُرَ بالمعروف وَ اَنهی عَنِ المنکر وَ اَسیرَ بِسیرَهِ جَدّی محمّدٍ وسیره ابی علیِّ بن ابی طالبٍ »

... من [ با این قیام ] می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم ( و شما را ه نیک اندیشی و نیک کرداری سفارش کنم و از زشتی ها باز بدارم ) و به سیره و روش جدم مصطفی (ص) و پدرم علی ابن طالب (ع) رفتار کنم . حسین بن علی (ع) در این باره تنها به سخنرانی ها و تذکرات عمومی ، بسنده نمی کرد ، بلکه با برخی از گمراهان و منحرفان دیدار می کرد و به صورت خصوصی آنها را از کشتار و خونریزی باز می داشت  و به چشمه سار نجات رهنمون می شد . حت در شب هشتم به همراه برادرش عباس ابن علی (ع) و فرزندش علی اکبر (ع) در خیمه ی مخصوص با عمر بن سعد دیدار کرد به امید آنکه او را از این مهلکه ی حتمی نجات دهد . به او فرمود :

« ای پسر سعد ، وای بر تو ! آیا می خواهی با من بجنگی ؟ آیا از خدایی که بازگشت همه به سوی او است نمی ترسی ؟ تو میدانی من پسر چه کسی هستم ، این قوم را رها کن و به سوی من آی و با من باش که این عمل به خدا نزدیک تر و مورد رضایت او است »  .

4 – الگو برداری : بهترین روش برای همرنگ بودن با یک شخص یا یک گروه ، الگو قرار دادن خود آن شخص  و یا آن گروه معین است . حسین عاشورا آفرین و حماسه ساز کربلا سرمشق خوب و الگوی ثابتی برای عاشورائیان است و این نه ادعا که گفتار خود شهید کربلا است که د راه مکه و کوفه ، در یکی از منزلگاه ها پس از نماز ، در ضمن خطبه ای ، خود و خاندانش را الگوی شایسته و ثابت معرفی نمود و فرمود :

« فَأنَا الحُسینُ بنَ عَلیٍّ و ابنُ فاطمهَ بنتِ رَسولِ الله صلی الله علیه و آله نَفسی مَعَ اَنفُسَکَم وَ أهلی مَعَ أهلیکُم ، فَلَکُم فِیَّ اُسوَه »

من حسین بن علی و فرزند فاطمه ، دختر پیامبرم . من خودم شخصاً با شمایم و خاندانم با خانواده ی شماست . در [ گفتار و رفتار و معاشرتم ] برایتان اسوه و الگویم .

عالم همه خاك كربلا بـايدمـان

پيوسـته به لب خداخدا بايدمـان

تا پاك شود زمـين ز ابنـاي يزيد

همواره حسين (ع) مقتدا بـايدمان 1

عاشورا در فرهنگ شيعه، تنها يك روز، يك حادثه، يك مبارزه، يك تاريخ، يك حماسه و حتي يك ارزش نيست. به تقريب مي توان گفت كه عاشورا در اين فرهنگ، همه چيز است و فارغ از محدوديت هاي زمان و مكان و تاريخ و حماسه چنان با تار و پود هستي شيعه پيوند يافته كه همچون خورشيدي روشني آفرين و گرمابخش، در كانون منظومه پر تحرك انديشه هاي شيعي جاي گرفته است و هر انديشه و هر عمل با گردش بر حول آن تفسير مي شود و معني و حقانيت مي يابد.

بنابراين عاشورا در انديشه شيعيان يك محك است يك محك تعيين كننده براي ايمان، اخلاص، توحيد، عشق، تقوا، عصمت، شجاعت، ايثار، شهامت و ...، اين محك چنان با حيات شيعيان آميخته است كه در عبادت، مناجات، عروسي، عزا، كار، فعاليت، خلاقيت، هنر و ادب هماره عاشورا را پيش چشم دارند و از عاشورا مدد مي خواهند و به عاشورا گريز مي زنند. و نفس به نفس حسين (ع) و يارانش مي دهند و حتي به هنگام آب خوردن سلام بر حسين (ع) مي گويند. اگر هنوز بر اين زخم هزار و چهارصد ساله مي گريند و بر مصايب عاشوراييان شيون مي كنند و عواطف بي شائبه خويش را خرج آن مي كنند و بر هر كس و هر چيز كه نامي يا نشاني از حسين (ع) دارد مهر مي ورزند و به تربت حسين (ع) در كام ولادت مي يابند و بر تربت حسين (ع) نماز مي برند و بر تربت حسين (ع) مي ميرند. از آن روست كه حسين (ع) آنچه را كه اشرافيت عرب و جاهليت تجديد حيات يافته سعي مي كرد نابود سازد، ديگر بار زنده كرد و زندگي بخشيد. به شك ها و شبهه ها و اگر و اماها خاتمه داد و خلافت جور را بر منصه رسوايي نشاند و در عرصه تاريخ به نمايش گذارد. به عبارت ديگر، مرز توحيد و شرك را كه در روز فتح مكه از ميان برداشته شده بود ديگر بار روشن و بي ابهام برقرار ساخت و تاطلقا (آزاد شدگان) را كه به ظاهر مؤمنان شده، بر جايگاه پيامبر تكيه زده بودند و سعي در امحاي ارزش هاي الهي و احياي سنت هاي جاهلي داشتند، نقاب از هم دريد و فاصله انديشه هاي پليد آنان را از انديشه هاي ناب پيامبر (ص) آشكار ساخت.

از اين روست كه عاشورا همچون خون در رگ تاريخ دويد جوشش و تپش و هيجان و شور آفريد و تشنگان حق و راستي و عدالت را به قيام و خروش برانگيخت و انديشه ترجيح مرگ با عزت بر زندگي باذلت را همچون چراغي فرا راه حق طلبان و عدالت خواهان نهاد.2

علل قيام امام حسين (ع)

نخست: اينكه او مانند آن دو تن ديگر از بزرگان و بزرگ زادگان مهاجر (عبدالله بن زبير و عبدالله بن عمر) با يزيد بيعت نكرده و حكومت او را به رسميت نشناخته بود. بنابراين، هبچ گونه تعهدي، شرعي يا اخلاقي مقابل اين مرد كه ادعاي رهبري مسلمانان را مي كرد نداشت.

دوم: اينكه خود را براي رهبري مسلمانان از آن دو تن شايسته تر مي دانست و اين حقيقتي بود كه گذشته از عامه مردم آن دو مدعي امامت نيز آن را قبول داشتند.

سوم: اينكه وي يزيد را مردي فاسق، فاجر، نالايق مي دانست كه تنها از راه توطئه و نيرنگ و تهديد و يا برخورداري از حمايت مردم –شام- آن هم از طريق اطاعت كوركورانه حقي را كه در خور آن نيست غصب كرده است.

چهارم: تسلط يزيد بر مسلمانان و ادعاي خلافت منكري بود روشن، زيرا حكومت او نه بر پايه مشورت با مسلمانان بود و نه بر اساس خويشاوندي پيغمبر؛ و نه به خاطر لياقت شخصي وي، بدين ترتيب بدعتي بود كه هيچ مسلمان متديني آن را نمي خواست.

پنجم: كوشش براي زدودن بدعت و نابود ساختن منكر وظيفه هر مسلماني است و او كه فرزند زاده پيغمبر است بيشتر از هر كس در اين باره وظيفه دارد.

ششم: تأخير از نهي منكر هنگامي رواست كه كسي قدرتي را كه شايسته چنين قيامي است نداشته باشد و اكنون كه به قدر كافي نيرو براي امام آماده شده ديگر نبايد درنگ كند.

هفتم: حسين (ع) نيز چون پدرش مرد دين بودوي در قيام خود رضاي خدا و آسايش مسلمانان را مي خواست و سياستمداري نبود كه تنها حساب به دست آوردن قدرت را داشته باشد. آن هم از هر راه كه ممكن گردد.

هشتم: امام حسين (ع) دانسته بود كه يزيد به هيچ وجه از او دست برنخواهد داشت و اكنون كه بيعت او را نپذيرفته و از مكه به مدينه آمده، كساني را فرستاده تا به هنگام حج او را ناگهان بكشند و با ريختن خون او دو منكر در جامعه اسلامي پديد مي آمد اولاً، حرمت خانه خدا شكسته مي گرديد و ديگر اينكه با چنين كشتن خون او به هدر مي رفت.

فراهم آمدن مجموع اين مقدمات تكليف او را روشن كرد او بايد به عراق برود.

حسین  گواهی می دهد که معبودی جز خدای یکتا که شریکی ندارد نیست ، و براستی محمد بنده و رسول او است که به حق از نزد او آمده و براستی بهشت و جهنم حق است و قیامت آمدنی است و شکی در آن نیست و خدا هر آن کس را که در گور ها هستند بر می انگیزد . براستی که من خودسرانه و روی هوی و هوس بیرون نیامده و قیام نکردم و نه به منظور فساد کردن و ستم ، و جز این نیست که برای اصلاح جویی میان امت جدم خروج کرم می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به سیره ی جدم و پدرم علی ابن ابیطالب حرکت کنم ، پس هر کس مرا به پذیرفتن حق پذیرفت او به حق سزاوارتر است و هر کس مرا رد کرد من صبر می کنم تا خداوند من و  این مردم حکم کند که خدا بهترین حاکمان است .

چگونگي حركت امام حسین

در اين زمان سيل نامه از كوفه به مكه روان شده بود. و از هره دو تن از رئيسان قبيله بني سعد و بني نهشله با قبيله خود باري او را پذيرفتند.

كاروان امام كه جز خويشان نزديك امام تني چند هم بدان پيوست، آماده حركت شد.

چه كساني درصدد منصرف نمودن امام بودند:

1- حاكم مكه: او خبر يافت و فرستادگان او سر راه بر حسين گرفتند كه چرا مي خواهي اختلاف كلمه پديد كني و آرامش اجتماع را بر هم زني! حسين (ع) در پاسخ آنان تنها آيه اي از قرآن خواند: «من مسئول كار خود هستم و شما مسئول كار خود هستيد من از كار شما بيزارم و شما از كار من بيزاريد.» 3

2- پسر زبير كه پيشنهاد حكومت حجاز را به او نمود ولي حسين اعتنايي به گفته او نكرد.

3- عبدالله بن جعفر طيار، نزد حاكم مكه رفت و براي حسين امان نامه گرفت و خواست تا تا از رفتن به عراق منصرف شود.

4- ام سلمه؛ هنگامي كه امام خواست از ام سلمه خداحافظي كند او گفت: «فرزندم از رفن به عراق درگذر، خودم شنيدم از جدت كه در زمين كربلا كشته مي شوي. امام در جواب گفت: خيال مي كني بر من پنهان است مي خواهي قبرم را نشانت دهم.

پيك هاي امام و سرانجام آنها

امام حسين (ع)، مسلم بن عقيل پسرعموي خود را به كوفه فرستاد تا از صحت و سقم گفته هاي كوفيان و نامه هاي آنها براي امام خبر آورد. همچنين قيس بن مسهر را به آن شهر فرستاد ولي ابن زياد با حيله و نيرنگ هر دو سفير امام را در شهر كوفه به شهادت رساند. همچنين هاني بت عروه را كه از دوستداران امام بود به شهادت رساند. حال امام چه وقت و در كجا از كشته شدن مسلم خبر داشت در گفته تاريخ نويسان اختلاف است. طبري صاحب تاريخ طبري در اين زمينه مي گويد «در سه ميلي قادسيه حر با دسته تحت فرماندهي خود سر راه را بر او گرفت و گفت كجا مي روي؟

-       به كوفه

-       برگرد چه من در آنجا اميد خبري براي تو نمي بينم و در آنجا امام را از كشته شدن مسلم خبر داد. حسين خواست برگردد ولي برادران مسلم نپذيرفتند و گفتند ما بايد خون برادر خود را بگيريم حسين نيز گفت: «پس از شما نيز زندگي لذتي ندارد.» 4

بعد از اين اتفاق امام كاري كرد كه از آزاده اي چون او انتظار مي رفت ياران خود را جمع كرد و به آنان گفت: خبر كشته شدن مسلم و هاني به من رسيده است. حالا خود مي دانيد هر كه نمي خواهد تا پايان با ما باشد بهتر است راه خود را بگيرد و برود و در آنجا گروهي رفتند و مسلمانان راستين ماندند.

شروع واقعه عاشورا

در منزل شراف امام و يارانش مقداري آب برداشتند و تا نيم روز راه پيمودند و در آنجا به سپاهيان حر برخورد كردند. مردمي كه بايد شادي كنان و تكبيرگويان به استقبال ميهمان عزيز خود بيايند سلاح پوشيده پذيره ي جنگ او شده اند. چه شگفت دنيايي! و چه سست پيمان مردمي!

در اينجا امام دعوت نامه هاي مردم كوفه را به حر نشان داد وي گفت من از اين نامه ها خبري ندارم. اما آيا مي توان باور كرد كه صدهزار سپاه و يا بيست هزار مردم شهري در عرض يك هفته براي ياري مردي آماده شوند و جز اين حادثه بزرگ در آن شهر به كوي و برزن نرسد و همه يا بيشتر مردم آكاه نشوند؟ گيريم كه شخص حر از ماجرا خبر نداشت آيا از آن هزار تن كه همراه او بودند هيچ كس آنچه را كه در چند هفته پيش گذشته بود نمي دانست؟ چنين فرضي را به سختي مي توان باور كرد. به هر حال فاجعه از اين ملاقات آغاز شد حر سر راه را بر كاروان سالار گرفت. امام گفت اگر نويسندگان نامه ها پشيمانند برمي گردم. اما مسلم است كه به او اجازه نداد امام به حجاز برگردد و حتي اجازت نداد كه در منزلي آباد و پرآب و علف فرود آيد.

سرزمين كربلا

در ميان همه وجوه اشتقاقي كه براي لفظ «كربلا» نوشته اند نزديك ترين به حقيقت اين است كه اين كلمه از دو كلمه (كرب) به معني مزرعه و (لا) به معني خدا مي باشد البته به زبان آرامي اين معني مربوط به قبل از حادثه عاشوراست.

از سالي كه آن حادثه غم انگيز در اين سرزمين رخ داد كربلا به معني آن كرب به معني (اندوه) و بلا نزديك تر شده است از روزي كه اين كاروان در اين سرزمين فرود آمد كربلا در تاريخ اسلام و تشيع شهرتي يافت كه مي توان گفت پس از مكه هيچ شهري از چنان شهرتي برخوردار نگرديده است. عمر سعد از سوي پسر زياد مأمور جنگ با حسين شد. «او پس از مذاكرات خود با حسين (ع) به ابن زياد نوشت از حسين پرسيدم چرا به اينجا آمده اي؟ گفت مردم اين شهر از من دعوت كردند كه نزد آنان بيايم حالا اگر شما نمي خواهيد برمي گردم. پسر زياد گفت: حالا كه چنگال ما به او بند شده است مي خواهد خودرا خلاص كند ولي چنين چيزي ممكن نيست و در پاسخ اين نامه بود كه نوشت: كار را بر حسين سخت بگير و آب را به روي او و يارانش ببند. مگر اينكه حاضر شوند با شخص من به نام يزيد بيعت كنند.» 5

از قراين چنين برمي آيد كه از زمان درگيري دو دسته چندان دراز نبوده است ولي خيلي كوتاه هم نبوده است.

كَتَب اللهُ عَلَيهُمُ القَتل فَبَزروا الي مَصابِعِهم   خدا كشتن را براي آنان مقدور فرمود سپس به قتلگاه خود رفتند. (زينب دختر علي (ع))

در سپاه امام حسين (ع) هر مردي كه سن او از چهارده سال مي گذشت به قتل رسيد و تعداد كشتگان سپاه دشمن را هزاران نفر ذكر مي كنند آنچه شگفت به نظر مي رسد اين است كه در اين صحنه در ظرف چند ساعت روحيه خشن و بي رحم طبيعت جاهلي با تمام مظاهر خود جلوه كرد. مران به ظاهر مسلمان خيمه هاي دختران پيغمبر خود را به آتش مي كشند تا كودكان خردسال حسين و نوه هاي محمد (ص) را بسوزانند. چه مي شود كه انساني تا اين درجه به نقطه سقوط برسد؟ چه پيچيده معجوني كه مغز انسان نام گرفته است. سخن پروردگار بهتر از هر گفتار اين معما را توجيه مي كند. «شيطان بر آنها چيره شد و ياد خدا را از دل آنان برد.» 6

بعد از يك روز نبرد سخت و طاقت و فرسا كه اردوي نوه پيامبر را در هم تنيد دشمن باز هم آرام ننشست و در پي آزار و اذيت كودكان و زنان آل پيامبر برآمد. شيون زنان، كودكان را به گريه درآورد و گريه كودكان دل سخت آنان را نرم نساخت ولي تنها كسي كه از آن جمع مي توانست با سخنان خود هيجان را به اوج برساند دختر علي بود و بعد از اسارت و نشان دادن اسيران در هر كوي و برزن و هياهو و خنده و مردمان بي خبري كه آنها گفته بودند گروهي خارجي را كشته اند حسين از دين خارج شده و نماز نمي خواند و لزوم روشنگري از سوي شيرزني احساس مي شد بعد از فرمان به سكوت زينب، تنها صداي آهسته ي نفسها شنيده مي شد.

مردم كوفه! مردم مكار خيانت كار! هرگز ديده هاتان از اشك تهي مباد! هرگز نالهاتان از سينه بريده نگردد! نه پيمان شما را ارجي است و نه سوگند شما را اعتباري! جز لاف، جز خودستائي، جز در عيان مانند كنيزكان تملق گفتن و در نهان با دشمنان ساختن چه داريد؟ گريه مي كنيد؟ آري به خداگريه كنيد كه سزاوار گريستنيد. چه ننگي براي شما بدتر از كشتن پسر پيغمبر و سيد جوانان بهشت. اين سخنان كه با چنين عبارت شيوا از دلي سوخته برمي آمد و از دريايي مواج از ايمان به خدا نيرو مي گرفت همه را دگرگون كرد. شنوندگان دستها را به دهان نهاده و دريغ مي خورند. 7

سپس كاروان اسيران را به كاخ پسر زياد درآوردند و او گفت: «خدا را شكر كه شما را رسوا كرد و نشان داد كه آچه مي گفتيد درغوي بيش نبود.

دختر علي (ع) به سخن آمد: سپاس سزاوار خدائي است كه ما را به محمد گرامي داشت جز فاسق دروغ نمي گويد جز بدكاره رسوا نمي شود و آن ما نيستيم ديگرانند.

و بعد حركت به سوي شام و كاخ يزيد

مردم شام روز ورود اسيران را عبد گرفتند و براي كشته شدن مردان آنان جشن گرفتند. يزيد نيز چون ابـن زياد غـرور و خودخواهي سراپاي وجودش را گرفته بود و با عصا به دندان هاي حسين مي زد و مي گفت: كاش بزرگان من كه در بدر حاضر شدند و گزند تيرهاي قبيله خزرح را ديدند امروز در چنين مجلسي حاضر بودند و شادماني مي كردند و مي گفتند يزيد دستت شل مباد: به آل علي پاداش روز بدر را داديم وليكن خود را از آنان گرفتيم.

اما زينب نگذاشت كار به اين صورت پايان پذيرد. و با فصاحت گفت: يزيد چنين مي پنداري كه چون اطراف زمين و آسمان را بر ما تنگ گرفتي و ما را مانند اسيران از اين شهر به آن شهر بردند ما خوار شديم و تو عزيز گشتي اي پسر آزاد شده اين عدالت است كه زنان و دختران و كنيزكان تو پس پرده به عزت بنشينند و تو دختران پيغمبر را اسير كني و پرده حرمت آنان را بدري. مردان بيگانه آنان را پشت شتر از اين شهر به آن شهر بگردانند. به خدا اين لكه ننگ كه بر دامن تو نشسته است هرگز سترده نخواهد شد سكوتي مرگبار سراسر كاخ را فراگرفت. گفت خدا بكشد پسر مرجانه را من راضي به كشتن حسين نبودم. سپس دستور داد جاي بهتري براي اسيران فراهم شود و از آنان دلجويي كرد قبل از اينكه شورش تمامي سرزمين هاي اسلامي را فراگيرد.8

زمان جنايتكار است اما خيانت پيشه نيست. زمان نيز مانند تاريخ كه خاطره زمان را نگاه مي دارد و حبايت مي كند اما كمتر جنايتي را بي مكافات مي گذارد و سرانجام تمامي آنان كه در حادثه كربلا نقش داشتند به سزاي اعمال خود رسيدند و در اين دنيا به خواري و خفت و مرگي دهشتناك نام خود را تا ابد در زمره ملعونين قرار دادند. شمر، عببدالله بن زياد، عمر ابن سعدع حمض پسر جوان او، خولي، سنان و دهها تن از سران لشكر كوفه چنين كيفرها ديدند.

منابع و مآخذ:

1-    سيد حسن حسيني

2-   فرهنگ عاشورا، جواد محدثي، ناشر. معروف

3-  سوره يونس آيه 41

4-  طبري جلد 7 ص 281

5-  طبري جلد 7 ص 311

6-   سوره مجادله آيه 19

7-  بلاغات النساء ابن ابي طاهر

8-  قيام حسين نوشته سيد جعفر شهيدي

9-    عزت عاشورایی ، جعفر وفا ، ناشر : معاونت فرهنگی پرورشی نیروی مقاومت بسیج

10  – حسین بن علی ( علیهماالسلام ) به روایت اهل سنت ، حسین استاد ولی  ، مرکز فرهنگی انتشاراتی شبر

11 – زندگانی امام حسین (ع) ، سید هاشم رسولی محلاتی

تحقیق رایگان سایت فروشگاهی اسمان

تحقیق درباره اخلاق در خانواده

آري انصاري تنها به علم نپرداخته و يا تنها به سراغ عبادت و شب زنده داري و معنويتنرفته است، او انسان کامل و نه تنها کامل در عبادت بلکه کامل در علم، کامل در عمل وکامل در اخلاق و او در واقع صاحب علم حقيقي است.

ليس العلم في السماء فينزل إليکم و لا في الارض ليصعد لکم بل هو مجبول فيقلوبکم تخلقوا باخلاق الروحانيين حتي يظهرلکم. رساله لقاءالله/24

 علم واقعي، علم همراه با تزکيه و تهذيب است نه در آسمان يافت مي شود و نه درزمين بلکه در قلب ها نهفته است بايد اخلاق روحانيون و آسمانيان را به خود گرفت تاعلم ظهور کند و آشکار شود.

******************************************************

اقتصاد و معاش  در خانواده

آقاي احمد انصاري در مورد روش معيشتي و تأمين مخارج زندگي ايشان مي گويد:
 او با اين که مجتهد بود و مقلد هم داشت اما وجوهات را استفاده نمي کرد، مي گفتنداستفاده از وجوهات خيلي مشکله.

خودشان يک سري معاملات ملکي و خريد و فروش اثاثمنزل داشتند و با گوسفنداني که دست کسي سپرده بود خرجمان درمي آمد. وجوهاتي را کهافراد مي آوردند به قم يا مشهد و يا به نجف مي فرستادند. بعضي هايش را هم اجاره ميدادند که حالا که شما آوردي ببر بده مثلاً بده به عمه ات يا مثلاً فلان کوچه و فلانجا. کسي هم به ايشان نگفته بود.

آري انصاري همداني نمونه همان فرمايش عليعليه السلام به کميل است که فرمودند:

« صحبوا الدنيا بأبدان ارواحها معلقة بالمحل الأعلي
جسم شان با مردم وروحشان به ملاء اعلي است. »

او با خانواده و با ديگران، مي گويد، مي خندد، غذا مي خورد و مانند بقيه بهشئونات زندگي مي پردازد، براي همين ظاهرش با مرم عادي تفاوتي نمي کند امّا در اينميان روحش همنشين خداست. و کسي که با خدا همنشيني کند، خدا با وي همنشين مي شود وبه او خطاب مي رسد:

تو با پيکرت در دنيا بودي و روحت با من بود، توهمواره مورد توجه من بودي ... و حال به پاداش آن هذا جواري فاسکنه: اين همسايگي مناست در سايه من ساکن شو. رساله لقاءالله/4

کار در خانه

محبت او در دل شاگردان آن قدر زياد است که از نديدنش بي تاب مي شدند، آقاياسلاميه مي گويد:

گاهي طوري مي شد که بي طاقت مي شديم. کار را ول مي کرديم ومي رفتيم تا ايشان را ببينيم و آرام شويم.

اما با اين همه عشق و محبت که بهاو دارند هرگز اجازه نمي دهد که گوشه اي از کارهايش را به عهده بگيرند تا آن جا کهآقاي افراسيابي مي فرمود:
 حتي اگر همراهشان مي رفتيم براي خريد، اجازه نميداد وسائل را ما حمل کنيم.

و آقاي اسلاميه توضيح مي دهد:

با آن همهمهمان و رفت و آمد، آجازه نمي داد شاگردان کاري انجام دهند. ما اين اواخر با رفقاتصميم گرفتيم که هر طور شده آقا را متقاعد کنيم که اجازه بدهند خريدهاي منزل را ماانجام دهيم گفتيم صبح ميريم دم منزل و مي گوييم پولش را خودتان بدهيد ولي لااقلاجازه بدهيد ما خريد کنيم. پنج شش ماه مانده بود به وفاتشان، رفتيم دم منزل، خودشانآمدند دم در گفتيم آقا براي اين کار آمديم. فرمودند موقعش نشده هر وقت شد خبرتون ميکنم! و بله! بعد چند ماه ديگه...!

مرحوم دولابي مي گويد:

 نشد که يکبار براي ما غذا درست کند و بگذارد کمکش کنيم. از سر سفره که بلند مي شديماول کسي که کمک مي کرد و خيلي کمک مي کرد ايشون بود نمي شد ايشون از بيرون چيزيبخرد و رفقا همراهش باشند بگذارد از دستش بگيرند مگر خودشان مي گفتند والا کسي نميتوانست. کسي مي خواست پول بده حتي اگر پول زياد هم داشت قبول نمي کرد، مي رفت برايآقاي انصاري چيزي بخره تا آخر اجازه نمي داد. آقاي نجابت بود که آقا پولهاش رو گرفتو آخرش بهش پس داد تا راحت باشه، مرتب نگه اجازه بده، اجازه بده! شبي که دو تاييتنها بوديم مي خواستم براي عروسي پسرش وسيله بخرم هر چي اصرار کردم و گفتم آينهشمعدان مي خواهم بخرم نگذاشتند گفتند پول زياد هست.

باز از مرحومدولابي اين طور مي شنويم که :

توي خانه نمي گذاشت کسي استکان چايي برايشببرد، خودش چايي مي آورد، سفره مي گذاشت. زن اولشان مريض بود پايش درد مي کرد، نميتوانست توي خانه کار کند ولي آقا بروز نداده بود. پدر و مادرش مي خواستند ببرندش،گفته بودند نبريد، چون مي دانست مي برندش مريض خانه. خودش تا آخر نگهش داشت تامرحوم شد. زن دومش را هم نمي خواست زحمت بدهد وقتي ما بوديم همه کارها را خودش ميکرد و خودش برامون غذا مي پخت. صفات و اخلاقش خيلي خوب بود، خدمت کردنش يکي از آنصفات بود که مرا جذب کرد.

احترام و محبت نسبت به مادر و همسر

سراغ احمد انصاري پسر بزرگشان مي رويم و از ايشان در مورد اخلاق خانوادگي پدر ميپرسيم، مي گويد:

پدرم با مادرشان خيلي مهربان بودند و با احترام برخورد ميکردند مادرشان هم خيلي از آقا راضي بود، چهار سال بعد از ايشان در سال 1339 فوتکردند و نزديک قبر آقا در قم دفن شدند.

پدرم با مادرم خيلي با مهر و محبت رفتارمي کرد، نمي گذاشت احساس کمبودي کند. او را در مجالس با خود مي برد و به ايشان ميگفت اگر چيزي مي خواهيد به من بگوييد، نکند وقتي، حاجتي داشته باشيد و به من نگوييدمن راضي نيستم به من نگويي.
با اقوام و فاميل هم خيلي محبت مي کردند و مي رفتندو مشکلات شان را بررسي و حلّ مي کردند.

خانم فاطمه انصاري مي گويد:

به مادرشان خيلي احترام مي کرد، دستشان را مي بوسيد و به مادرشان مي گفتند از منراضي باشيد.

او به مهرباني خورشيد و وسعت آسمان و زلالي آب است، انصاريمشکل گشاي همه است و مادر و همسر و فرزندان از او جز نيکي به ياد ندارند.
 

عطوفت و مهرباني نسبت به فرزندان

از خانم فاطمه انصاري در مورد رسيدگي ايشان به امور فرزندان سؤال مي کنيم وايشان مي گويند:

پدر ما خيلي مهربان بود، خيلي، مثل همه پدرها. مادر ما کهدر سن 25 سالگي فوت کردند و به رحمت خدا رفتند ايشان خودشان در کارهاي خانه کمک ميکردند، روزهايي که روزه مي گرفتيم خودشان براي ما افطار درست مي کردند و ما هم براياين که ايشان افطاري درست مي کردند با شوق روزه مي گرفتيم، ايشان حتي شب ها ما رابيدار نگه مي داشتند و مي گفتند ميوه بخوريد، تا روزها بخوابيم و روزه برايمان سختنشود. به زندگي خيلي مي رسيدند، در مورد تهيه لوازم منزل خودشان خريد وسايل و لوازمخانه را مي کردند، ميوه را با سبد مي خريدند و وسط حياط مي گذاشتند، مي گفتندبخوريد تا سير شويد. مواظب بودند که ما کمبودي نداشته باشيم. با آن همه مشغوليتي کهداشتند شبي 10 دقيقه ما را جمع مي کردند و براي ما صحبت مي کردند. حتي چون طبيبماهري بودند طبابت ما را هم خودشان بر عهده داشتند. ايشان بعد از فوت مادرم، زندومي هم انتخاب کرده بودند که با اين که داخل يک خانه بوديم ولي هيچ مشکلي نداشتيمالحمدلله!

)خيلي به فکر ما بودند چي مي خوريم، کجا مي رويم. شب ها تا صبح بهنماز و ذکر مي گذراندند و روزها در کارهاي خانه خيلي کمک مي کردند. به ما ياد دادهبود که بايد سلم و رضا داشته باشيم. من 17 ساله بودم که ايشان فوت کردند خدا رحمتشکند، من خيلي ازشون راضيم خيلي(

و انصاري همداني خدا را دوست دارد و خدانيز او را دوست دارد و در زمين و آسمان وي را محبوب قلوب کرده است.

مهرباني حتي به حيوانات

آقاي احمد انصاري مي گويد:

پدرم آن قدر مهربان بود که حتي به حيواناتنيز مهرباني مي کرد، اول به گوسفندها و گربه ها غذا مي داد و بعد خودش مي رفت غذامي خورد. يک دفعه وقتي از صحرا منزل آمدند چند تا توله سگ با خودشان آورده بودند کهمادرشان مرده بود، گفت ما موّظفيم از اين ها مواظبت کنيم. رفتند شيشه شير خريدند وآوردند گذاشتند دهان اين ها و تا وقتي سگ ها بزرگ شدند از آن ها مواظبت کردند بعدرهايشان کردند.
***********************************************************

آينده نگري در ازدواج، تحصيل و شغل فرزندان

احمد انصاري مي گويد:

 ايشان خيلي به جزئيات و کليات ما مي رسيدند حتي برايازدواج، براي من موردي بود که دفعه اول انتخاب کرده بودم، ايشان مطلع شدند و گفتنداين مورد خوب نيست و شقاوت دنيا و آخرت نصيبت مي شود و بعد مورد ديگري انتخاب کردم.

مي پرسيم در مورد زندگي مشترکتان چه توصيه اي داشتند؟
 خيلي اصرار ميکردند در همه حال خدا را فراموش نکنيد، مي گفتندبدانيد پدر و مادر و قوم و خويشاين ها تا يک مدتي هستند ولي براي آن کسي باشيد که از نظر زمان و مکان نامحدود است،هرچه اخلاصتان به او بيشتر باشد، گره گشاي کارتان مي شود. خيلي مي گفتند اتکا واتصالتان به خدا باشد.
بله! خط و مشي شان نسبت به خانواده خيلي خوب بود،دورانديش بودند.
ايشان مديريت قابل احترامي داشتند، بارها به من مي گفتند مواظببرنامه زندگيت باش.
در مورد تحصيل هم ما پسرها را مي گذاشتند کامل تحصيل کنيم. مي گفتند بايد بروز باشيد، اما مي گفتند در مراکز دولتي کار نکنيد. چون آن زمان زيرپوشش برنامه هاي سلطنتي بودند. و حتي به بعضي مي گفتند: استعفا دهيد، کارتان عاقبتخوبي ندارد. ما را در کارها شرکت مي دادند و مي گفتند من نمي خواهم از افکار شماهااستفاده کنم، مي خواهم شما را رشد دهم و اشتباهات ما را مي گفتند، در مورد دوستي هابه من تذکر مي دادند.

اما در مورد تحصيل دخترها، معلم را به خانه مي آوردند چونمدارسي که در آن زمان در همدان بر اساس اصول شرعي تحصيل کنند نبود، البته در انتخابهمسر براي آن ها خيلي دقت مي کردند. »

تعليم فرائض و واجبات به فرزندان

آقاي احمد انصاري در باب تأکيد ايشان به فرا گرفتن فرائض چنين مي گويند:
 تمام فرائض مذهبي را خودشان به ما تعليم مي دادند و حتي احکام سنين بلوغ را، خودشانحمد و سوره ما را تصحيح مي کردند. به من مي گفتند:
 نماز اول وقت را از دستنده، گفتم چرا؟ گفتند هم اسقاط تکليفه، هم فضيلت داره، البته تو براي فضيلت نخونقصد تو قرب باشد.
 

مي گفتند:

) نوافل را بخون حتي اگر فرصت نداشتي در حين راه رفتن بخون. (

توصيه ها به فرزندان

در مورد توصيه هايي که آقاي انصاري به فرزندانشان کرده اند، دخترشان ميگويد:
 از همان ابتدا ما را طوري تربيت کرده بودند که فقط از خدا بترسيم. بهخاطر کارهاي خوبمان براي ما هديه مي گرفتند به ما مي گفتند دروغ نگوييد، غيبت نکنيدو بعضي وقت ها به رويمان مي آوردند، مرد خوبي بود از خدا خيلي مي ترسيد.
پدرمانخيلي آدم خوبي بود، ما بعدها که بزرگتر شديم و در اجتماع رفت و آمد کرديم بيشتر ميفهميديم. مادر بزرگ ما مي گفت: پدرتان غير از عمه است. درباره ديگران بد قضاوت نميکرد، مي گفت: بايد خوب قضاوت کنيد و ديگر اين که مي گفت ظلم خيلي گناه داره. مي گفتظلم نکنيد به زير دستان. اگر خانم، بچه ها زير دستتان هستند مواظب باشيد به آن هاظلم نکنيد. اگر ظلم کنيد حتماً چوب مي خوريد. و بعد هر وقت يک گرفتاري براي ما پيدامي شد و گريه مي کرديم، مي گفت: ببين بابا چکار کرده ايد؟ توبه کنيد.

مي گفت شبها که مي خوابيد فکر کنيد ببينيد امروز چه گناه و معصيتي کرديد و چقدر کار خوبانجام داديد. مي گفت: خدا خيلي خوبه ولي شديدالعقاب هم هست مواظب کارهايتان باشيد. من يادم هست که ما يک عمّه داشتيم که در آبادان زندگي مي کرد آن ها آمده بودند خانهما و من با دختر عمه ام دعوام شده بود در همون عالم بچگي! بعد با خودم گفتم رضايتخدا در اين است که بروم و با هم آشتي کنيم، رفتم و با هم آشتي کرديم، وقتي پدرم آمدگفت: خوب با هم آشتي کرديد! و من خجالت کشيدم.»
و ظلم آتشي است خانمان سوز، ووجودي که آلوده به ظلم است چگونه نور خدا را بگيرد. مي فرمود آن چه که با راه سير وسلوک سازش ندارد ظلم به زير دست است و ريشه تمام مفاسد ظلم است.

آقاي عليانصاري مي گويد:

) آن قدر روي اين مسأله حساس بودند که گاهي اگر بعضي بچه هايشدر همان عالم بچگي با کسي دعوا يا کتک کاري مي کرد آقا ناراحت مي شد، چون در هيچمرتبه اي نمي خواست ريشه اين ظلم پا بگيرد و روي اين مسأله خيلي تأکيد داشت کهروابط بايد کاملاً دوستانه و صميمانه باشد. (

باز دخترشان مي گويد:

) بهما مي گفتند در همه حال تسليم و راضي باشيد، هر چه خدا برايتان خواسته برايتان خوباست. ياد داده بودند به اندازه احتياج بخواهيم، هنوز هم همين طوريم، از خدا بهاندازه نيازمان مي خواهيم. (

منابع  :

کتاب درکوي بي نشانها
و کتاب  سوخته

http://www.salehin.com/fa/ansari/vijegi/akhlaq_.htm

تربیت و اخلاق

چكيده

نخستين بخش تحقيق، شامل اطلاعاتي است درباره ي زمينه و وضعيت علوم اجتماعي در آمريكا، مفاهيم بنيادين و پيشرو نظريه پياژه و نيز چگونگي زندگي و كار پياژه.

بخش دوم تحقيق راجع به مباني و مطالب بنيادين است. در برخي از قسمتها مهمترين بينشهاي پياژه درباره كودكان، كه شامل مراحل رشد شناختي نيز مي باشد، ارائه شده است. بنابراين با اينكه ادوار رشد شناختي موضوعي است كه به كلي جنبه پياژه اي دارد، پويايي و انگيزشي كه در قسمتهاي بعدي تحقيق بيان شده است. نشانگر كوشش خود من در جهت پاسخگويي به اين پرسش است؛ موقعي كه پويايي هاي رشدي به پايان خود مي رسند چه نوع انگيزشي جايگزين آن مي شود.

در بخش سوم تحقيق سعي كرده ايم كه مستقيماً به جنبه هاي كاربردي موضوع بپردازيم. رويكرد مبتني بر رشد نسبت به آموزش و پرورش نظامي اتمام يافته و كامل نيست بلكه نظامي است زنده، در حال رشد و بالندگي كه هنوز دوران جواني خود را مي گذراند.

اگر چنين رويكردي را به طور مبسوط و جامع جلوه دهيم، فريبنده خواهد بود و ممكن است آن را پيشرفته تر از آنچه به واقع هست بنمايند.

اسلام و تربيت اجتماعي:

            اسلام با توجه به عنايتي كه به روابط اجتماعي دارد و نقشي كه براي آن در تكامل انسان قائل است، در قالب اصول و معيارهاي الهي به پرورش روح جمعي مي پردازد و با طبقه بندي اين ارتباطات در قالب «انسان و اعتقاد» ملاك هايي را به دست مي دهد.

خلاصه آنكه: اسلام انسان را موجودي اجتماعي مي داند كه تكامل او در پرتو زندگي جمعي ميسر است و از اين رو، افراد و جوامع را به همبستگي و وحدت مبتني بر «توحيد» فرا مي خواند و از طرق مختلف و حتي از طريق عباداتي چون نماز جماعت، جمعه و حج، در سطوح مختلف ملي و فرامليتي، به پرورش روح جمعي پرداخته، با طرح و برنامه حساب شده در زمينه هاي فرهنگي، سياسي و اقتصادي به تدبير و اداره اجتماع صحت مي گمارد و تشكيل حكومت واحد جهاني اسلام را در عصر حضرت مهدي (عج) نويد مي دهد. اسلام همچنين براي روابط و تعامل اجتماعي، حدود و شروط و اصول و ضوابطي را مطرح ساخته است. حال باتوجه به اصول و ضوابطمطرح شده در آيات و روايات، محور روابط و اقسام آن را ذيل چند عنوان مي نگريم: محور روابط در اسلام، روابط انساني، روابط ايماني و موارد قطع رابطه.

الف) محور روابط در اسلام:

در حالي كه روابط انساني در مكاتب تربيتي و اخاقي رايج- به ويژه فرهنگ عربي- بر پايه تبادل منافع و «اخلاق انتفاعي» استوار است و رعايت حقوق بشر تا بدانجا تضمين دارد كه پاي سود متقابل در ميان باشد، در اسلام چنين فلسفه اي فاقد ارزش است. نظام تربيتي اسلام، همانگونه كه اشاره شد، بر پايه تقرب به خدا و جلب رضاي اوست كه زير بناي روابط انساني است و سود متقابل، نژاد، رنگ، زبان و مليت در آن دخالت ندارد.

امام صادق (ع) مي فرمايد: براي خدا با خلق خدا معاشرت كن، نه براي بهره خود از دنيا و طلب جاه و از روي رياكاري و شهرت طلبي.

حب و بغض و تولي و تبري نيز بر اين محور دور مي زند. به بيان امام صادق (ع) يكي از استوارترين رشته هاي ايمان آن است كه براي خدا دوست بداري، براي خدا دشمن بداري، براي خدا بدهي و براي خدا ندهي.

به تعبيري، محور روابط انساني در اسلام، «با خدا در ميان خلق بودن است؛ نه بي خدا با خلق بودن» يا به قول فلاسفه: «سفر الي الخلق مع الحق» به عبارت ديگر، زندگي اجتماعي هدف نيست، وسيله است و جامعه آرماني آن است كه در آن خدا پرستيده شود.

علي (ع) در نامه تربيتي خود به فرزندش امام حسن (ع) مي نويسد: پسرم! نفس خويش را ميزان روابط خود با ديگران قرار ده و آنچه براي خود مي پسندي براي ديگران بپسند و آنچه براي خود نمي پسندي براي ديگران مپسند و ستم مكن همانگونه كه دوست نداري بر تو ستم كنند و نيكي كن همچنانكه دوست داري به تو نيكي كنند و آنچه را براي ديگران زشت مي داني براي خود زشت بدان.

ب) روابط انساني:

مقصود از روابط انساني، نوع ارتباطي است كه يك مسلمان بر اساس حقوق و ملاحظات انساني و قطع نظر از اشتراك در عقيده، با همنوع خود دارد. اصول اين روابط عبارتند از: 1- انسان دوستي 2- هدايت 3- عدل عمومي 4- حقوق ويژه انسان 5- حسن معاشرت

1-   انسان دوستي: در جوهره اديان الهي محبت نسبت به انسانيت نهفته است و اساس تربيت اجتماعي اسلام انسان دوستي است. از ويژگي هاي تربيت اسلام اين است كه انسان را از آن حيث كه انسان است و در پرتو محبت الهي و بدون هيچگونه خصوصيت ديگر، هدف نيكي و هدايت و تربيت مي داند و سعادت انسان ها را به نحو عموم در دستور كار خويش دارد. بدين لحاظ مي توان گفت تمام انسان ها بدون استثنا به عنوان مخلوقي كه خداوند شايسته كرامت، امانت خود دانسته و براي سعادتشان پيامبران را فرستاده كه در هدايتش بكوشند. در پيشگاه خدا بكسانند و چيزي كه آنان را از يكديگر ممتاز مي كند ميزان اعتقاد و عمل آنها است كه به حسن يا سود اختيار خود برگزيده اند؛ ملاك حب و بغض عمل نيك يا بد آدمي است با توجه به اين اصل پيامبر اكرم (ص) مردم را به دنده هاي يك شانه تشبيه فرمود كه همه يكسانند و در پيشگا حق برابر.

2-    هدايت: محبت نسبت به انسان از اين فراتر رفته، عطوفت اسلامي در قالب هدايت و رحمت شامل آحاد بشر مي شود.

3- حقوق ويژه ي انساني: علاوه بر حقوق عامه كه بدان اشاره شد يك دسته حقوق ويژه ي انسان هم هست، نظير حق پدر و مادر، خويشاوندان، مهمانان و ... كه در منابع اسلامي بدان توجه شده است و در سيره ي رهبران ديني نمونه هايي از آن وجود دارد.

4- حسن معاشرت: حسن اخلاق و معاشرت از ديگر شيوه هايي است كه اسلام به عموم انسانها توصيه مي كند. پيامبر اكرم (ص) مي فرمايد: شما نمي توانيد با دارايي خود مردم را زير پوشش آوريد، پس با اخلاقتان آنان را پوشش دهيد. امام علي (ع) مي فرمايد: كسي كه به مردم رحم نكند از رحمت خداوند بي نصيب است.

ج) روابط ايماني:

روابط ايماني فراتر از روابط انساني است و اسلام علاوه بر اصول ياد شده و روابط انساني اصول ديگري را متفرع بر مشاركت اعتقادي عنوان ساخته است كه بر اساس آن حقوق و مسئوليت هاي ويژه اي مطرح مي شود.

د) موارد قطع رابطه:

            چنانكه گفتيم فلسفه روابط در اسلام تحقق اهداف الهي و انساني است و دو اصل تولي و تبري بر اين فلسفه مبتني است. بدين لحاظ، هرگاه روابط موجب تضعيف جبهه حق شود يا از قبيل رابطه ظالم و مظلوم باشد و يا باعث انتقال خلق و خوي ناپسند افراد شود، بايد از آن پرهيز كرد. آيات برائت در قرآن و توصيه روايات به قطع ارتباط شامل مواردي است:

            قرآن خطاب به مسلمانان مي گويد: اي گروه با ايمان كسي از اهل كتاب و كافران كه دين شما را به تمسخر گرفته و يا بازيچه قرار داده اند، دوستان خود نگيريد و از خدا بترسيد اگر ايمان داريد.

تغييرپذيرى خُلق يا اخلاق

يكى ديگر از مبادى علم اخلاق اين است كه آيا اخلاق، قابل تغيير است‏يا نه؟ فارابى در كتاب شريف «الجمع بين الرايين‏» در باره يكى از بحثهاى مورد اختلاف دو شخصيت‏بزرگ علمى يعنى ارسطو و افلاطون در مسئله اخلاق مى‏فرمايد:

عده‏اى بر آنند كه بين اين دو شخصيت عظيم علمى، اختلاف نظر هست; ارسطو بر اين باور است كه اخلاق، جزو عادات تغيير پذير و تحول ياب است; اما افلاطون بر اين عقيده است كه اخلاق بر دو قسم است: قسمى طبيعى و قسمى ديگر كسبى است و بخش طبيعى اخلاق، قابل تغيير نيست ⁽¹⁾ .

البته اگر اين دو سخن با همين دو تعبير، از آن دو شخصيت‏بزرگ فلسفى نقل شده باشد، با هم ناهماهنگ است; زيرا ارسطو مى‏گويد اخلاق كلا قابل تغيير و تحول است ولى افلاطون مى‏گويد شاخه‏اى از اخلاق كه كسبى است، قابل تغيير است; اما بخش ديگر آن كه طبيعى است قابل تغيير نيست.

تبيين نظر ارسطو و افلاطون

فارابى مى‏گويد:

جناب ارسطو اين مسائل را در كتاب «فيه ما فيه‏» گفته است و من در آن كتاب به شرح اين مطالب پرداختم و گفتم اولا: اين كتاب در قوانين مدنى است، نه در اخلاق; يعنى، مسائل حقوقى را بازگو مى‏كند; نه مسائل اخلاقى را و ثانيا: نظر جناب ارسطو در آن كتاب، مسائل كلى و مطلق است نه مسائل جزئى ⁽²⁾ .

يعنى به طور كلى بحث مى‏كند كه آيا اخلاق همانند «ذاتيات‏» و يا به تعبير پيشينيان «جنس‏» و «فصل‏» و «ماده‏» و «صورت‏» است و به عبارت ديگر همان طور كه فصل، ذاتى هر ذى فصل و نوع، ذاتى هر ذى نوع است، آيا خلق، ذاتى هر متخلق و تغيير ناپذير است‏يا هر خلقى قابل تغيير است؟

جناب ارسطو اصل امكان قبول تغيير را مطرح كرده و سخن او در سهولت و صعوبت آن نيست. اما سخن افلاطون اين است كه اخلاق، دو قسم است; بخشى از آن طبيعى و تغيير آن، دشوار و بخش ديگر كسبى و تغيير آن آسان است و منظور از طبيعى بودن «صورت نوعيه‏» و ذاتى شدن نيست; بلكه ملكه شدن به منزله صورت شدن است و قهرا تغييرش دشوار است; ولى محال نيست. چرا كه بين «متعذر» و «متعسر» فرق است. «متعسر» چيزى است كه ممكن ولى دشوار است اما «متعذر» چيزى است كه انسان از انجام آن معذور است و قادر بر آن نيست. متعذر در اين گونه موارد كه در مقابل متعسر قرار مى‏گيرد، به معناى ممتنع است.

بنابراين، نظر افلاطون اين است كه تغيير دادن اخلاقى كه طبيعى شود دشوار است; اگر درختى به صورت كج رشد كند و راه عابران را ببندد، باغبان مشكل مى‏تواند آن را راست كند، ولى چنين نيست كه به هيچ وجه نتوان آن را مستقيم كرد; البته منحنى بالذات را نمى‏شود مستقيم كرد; اما مى‏شود با عواملى اين مانع سر راه را برداشت. منظور افلاطون از اين مثال اين است كه تغيير روش كسى كه به خلقى خاص، ساليان دراز، عادت كرده و به حد كهولت رسيده است، سخت است.

در تعبيرات دينى ما هست كه: «رد المعتاد عن عادته كالمعجز» ⁽³⁾ يعنى، تغيير دادن مسير اعتياد كسى كه به چيزى عادت كرده، مانند معجزه است البته نه خود معجزه و در آثار اديبان بزرگوار ما آمده است:

«تربيت نا اهل را چون گردكان بر گنبد است‏»

اين خود تشبيهى است و جناب شيخ مصلح الدين سعدى، نمى‏خواهد بگويد همان طور كه گردو روى گنبد دوار نمى‏ايستد بلكه مى‏غلطد، تربيت‏براى نااهل روا نيست، منظور وى دشوار بودن است نه محال بودن.

بنابراين، جناب فارابى مى‏فرمايد: افلاطون مثل ارسطو فتوا مى‏دهد كه ممكن است اخلاق را عوض كرد اگر چه اين تغيير، دشوار است; و سپس مى‏افزايد: هر صورت جديدى بعد از مدتى كه با ماده خود، قرين مى‏شود، مجموعا ماده ثانى براى صورت بعدى مى‏شود و آن صورت بعدى هم كه روى اين مجموعه پديد مى‏آيد و مدتى با آنها عجين مى‏شود، مجموعا ماده براى صورت سوم و... مى‏گردند. آنگاه مثالى ذكر مى‏كند: مثل اين كه خاك به صورت گياه در مى‏آيد و گياه وقتى رشد كرد، به صورت الواح، چوبها و تخته‏ها و تخته‏ها به صورت تخت، ميز تحرير و مانند آنها در مى‏آيد كه به اين ترتيب، هر كدام از اينها زمينه براى پذيرش صورتهاى بعدى است.

البته اين صورت، صورت طبيعى نيست; بلكه صورت صناعى است كه جناب افلاطون آن را در حد مثال براى تقريب به ذهن ذكر كرده‏اند; يعنى نفس با هر خصوصيتى كه مانوس شود، زمينه براى صفت‏بعدى را پيدا مى‏كند و آن صفت‏بعدى هم كه مدتى در نفس مى‏ماند براى پديد آمدن صورت طبيعى ديگرى، زمينه و طبيعت مى‏شود. بنابراين، افلاطون نمى‏گويد تغيير صور و افراد، يكسان است; بلكه مى‏گويد بعضى از آنها سخت و بعضى، سهل است و جناب ارسطو هم نمى‏گويد تغيير همه يكسان است; يعنى، تغيير اخلاق براى كسى كه معتاد به خلقى شده با كسى كه عادت نكرده، يكسان است پس در اصل امكان تغيير و نيز در تفاوت بين درجات اخلاقى به صعوبت و سهولت، هر دو موافقند و بين اين دو بزرگوار، اختلاف نظرى نيست.

امكان تغيير انسان و انواع تغييرپذيرى

آنچه كه در جهان يافت‏شده يا مانند فرشتگانى است كه سخن همه آنها اين است: «وما منا الا له مقام معلوم‏» ⁽⁴⁾ و تغيير پذيرى در حيطه آنان راه ندارد، چون موجوداتى مجرد و ثابتند و يا مثل موجودات عالم طبيعت مانند آسمانها، درياها، كوهها، درختان، حيوانات و انسان است كه تغيير پذيرند.

تغيير پذيرى بر سه گونه است: يا به صورت زوال و نابودى است كه پيشينيان از آن به «كون و فساد» تعبير مى‏كردند و يا به صورت تكامل يا تنازل است كه سه قسم مى‏شود و هر سه قسم تغيير هم در انسان هست. چون انسان در قلمرو طبيعت است و هر موجودى كه در منطقه طبيعت‏به سر مى‏برد پذيراى تغيير است.

موجودى كه در مسير حركت قرار مى‏گيرد، گاهى بر اثر آسيب و گزند حوادث، فاسد مى‏شود; گاهى راههاى تنزل و گاهى راههاى تعالى و تكامل را طى مى‏كند. گرچه آنچه كه حركت است، بالاصالة و بالذات، همان است كه در مسير كمال باشد; اما برخى تحولات بالعرض هم هست.

در هر صورت، انسان مى‏تواند سه گونه تغيير داشته باشد:

1 زوال پذيرى و اين همان مسئله «مرگ‏» است; مثل ساير موجودات كه فاسد مى‏شوند: «كل نفس ذائقة الموت‏» ⁽⁵⁾ .

2 تغيير پذيرى در جهت تنزل كه: «ان المنافقين فى الدرك الاسفل من النار» ⁽⁶⁾ كه اينها به جاى «تدرج‏»، «تدرك‏» دارند! يعنى به جاى اين كه درجاتى را طى كنند دركاتى را مى‏پيمايند.

3 تغيير پذيرى در مسير كمال كه انسانها در اين گونه تغيير، «درجات‏» دارند; به اين معنا كه، در اوايل امر با استناد به آيه «لهم درجات عند ربهم‏» ⁽⁷⁾ داراى درجه هستند ولى در اواخر بر اساس آيه «هم درجات عند الله‏» ⁽⁸⁾ ، خودشان عين ملكات نفسانى و متن «درجه‏» كمال مى‏شوند.

بنابراين، تغيير پذيرى درانسان هست; ولى آنچه كه در محورهاى اخلاقى مطرح است همين دو بخش تغيير يعنى تغيير به طرف نزول و به طرف صعود است و گرنه تغيير موت و زوال و نابودى، امرى طبيعى است و ربطى به اخلاق ندارد، البته موت ارادى، در بحثهاى اخلاقى جايگاهى رفيع دارد وليكن چنين مرگ اختيارى به همان تكامل وجودى برمى‏گردد كه از انحاى تغيير استطالى است.

از نشانه‏هاى امكان تغيير، ضرورت بعثت انبيا و مختلف بودن انسان در همه ادوار زندگى است.

بعثت انبيا

يكى از بهترين ادله ضرورت بعثت انبيا (عليهم السلام) سامان بخشيدن به نابسامانيهاى اخلاقى است كه انسانهاى بد آموخته را به اخلاق خوب تربيت كنند. اما اگر تغيير اخلاق و دگرگونى اوصاف نفسانى، ممكن و ميسر نمى‏بود، انبيامبعوث نمى‏شدند چون بر فرض هم كه بيايند و مردم را عالم كنند، وقتى علم‏نتواند نهاد آنان را دگرگون كند، بعثت و تعليم چه سودى خواهد داشت؟ در اين‏صورت، تعليم كتاب و حكمت، بارى بر روى دوش انسانها خواهد بود و انبيا رنجى بر رنجهاى انسانها مى‏افزايند، رنج فراگيرى و رنج ناهماهنگى بين علم واخلاق.

اما اگر تهذيب نفس ممكن باشد، هر دو رنج‏برطرف مى‏شود وقتى چيزى ياد گرفتند، هم لذت مى‏برند كه از درد جهل رهايى يافتند و هم لذت مى‏برند كه آن رذايل اخلاقى را در سايه اين علوم و معارف آموخته شده عوض مى‏كنند و اگر مستكبران دعوت انبيا را نپذيرفته‏اند، اما بسيارى از افراد پذيرفته‏اند. مستكبران بر اثر اين كه اموال و اولادشان، «فتنه‏»اى براى آنان بود، توفيق تهذيب روح، نصيبشان نشده است; چنانكه ميگسارى، قمار بازى، بت پرستى، شرك، تجاوز، تعدى، دروغ و معاصى ديگر، جزو اخلاق رايج مردم «حجاز» شده بود و در ميان مردم «مدين‏» «حجر» سرزمين قوم «عاد» و «ثمود» و... هم رايج‏بود; ولى انبيا آمدند و تا حدودى، موفق شدند و برخى از آنها را اصلاح كردند; گرچه در بعضى از ادوار تاريخى، توفيق هدايت، كمتر نصيب مردم مى‏شده و اكثر آنان به طرف فساد مى‏رفتند.

قرآن در اين زمينه، راجع به قوم لوط مى‏فرمايد: «فما وجدنا فيها غير بيت من المسلمين‏» ⁽⁹⁾ (تنوين تنكير در «بيت‏» نشانه وحدت است) يعنى، فقط يك خانوار به پيغمبرشان ايمان آورد. در بخشى ديگر مى‏فرمايد: «ولا تجد اكثرهم شاكرين‏» ⁽¹⁰⁾ كه شيطان اين پيام را داد و يا در جاى ديگر، مى‏فرمايد: «وما وجدنا لاكثرهم من عهد وان وجدنا اكثرهم لفاسقين‏» ⁽¹¹⁾ ; يعنى، اكثر آنها متعهد نيستند بلكه فاسقند; اما گروه فراوانى بر اثر تهذيب انبيا، مهذب و مزكى شدند و اگر تغيير خلق ميسر نبود، انبيا هميشه ناكام مى‏ماندند و اصل بعثت نيز، لغو مى‏شد.

برهان عقلى بر امكان تغيير و شواهد تجربى بر وقوع آن، نشان مى‏دهد كه اخلاق تغيير پذير است; بدان، خوب و خوبان، بد مى‏شوند. البته همان گونه كه در علوم، گاهى فراگيرى، سهل و گاهى سخت است، در اخلاق هم چنين است; فراگيرى علوم و اخلاق و تخلق به اخلاق جديد براى سالمندان، سخت است; ولى سخت‏بودن غير از محال بودن است. تعلم و تخلق حكم واحد دارند; زيرا اگر سالمند بخواهد مطلب جديدى را ياد بگيرد، براى او بسيار سخت است; در حالى كه تعليم براى همه در هر سن، ممكن است و به همين جهت هم دستور داده شده تا گور، علم بياموزيد; تغيير اخلاق هم چنين است.

بايد بين سختى و امتناع فرق گذاشت; انبيا (عليهم السلام) هم آمدند و تا حدودى در تغيير اخلاق موفق بودند، هم آن ممكن را به فعليت رساندند و هم آن دشوار را سهل كردند; زيرا وقتى به انسان آگاهى بدهند و انسان، آگاه شود كه رذيلت اخلاقى سم است، از آنجا كه به حيات خود علاقمند است و يقين دارد كه اين سم او را از پا در مى‏آورد، از آن دست‏برمى‏دارد. انبيا (عليهم السلام) نه تنها از راه علم حصولى بلكه از راه علم حضورى و شهودى، در انسان باور ايجاد مى‏كردند كه آن باور در تغيير اخلاق، نقش سازنده‏اى دارد.

تكليف، در همه ادوار زندگى

نشانه ديگر براى تغيير پذيرى خلق آن است كه براى هر كسى تكليف تا لحظه مرگ وجود دارد، در حالى كه اگر تغيير عادت، محال باشد، چنين تكليفى، «تكليف به محال‏» است و تكليف به محال هم ممكن نيست از حكيم مطلق صادر شود. پس تكليف دائمى در تمام ادوار زندگى، نشانه امكان تغيير اخلاق، است و نبايد گفت اگر كسى با برخى مسائل اخلاقى عادت كرده باشد، تغيير آن محال است.

تغيير خَلق و خُلق

غزالى، تغيير «خلق‏» را از تغيير «خلق‏» جدا كرده است; اين مطلب را ديگران هم گفته‏اند. بسيارى از خطوط اصلى مطالب را مرحوم فارابى، ابن سينا و ابن‏مسكويه بيان كرده‏اند و بعد غزالى كه شارح خوبى است آنها را مشروحا ارائه‏داده است; ولى او متاسفانه نتوانست امهات معارف عقلى را بيابد. چون، فلسفه را نزد استاد ماهرى فرا نگرفت و خيال كرد فلسفه، علمى است كه با مطالعه‏قابل فراگيرى است; در حالى كه فلسفه، علمى است كه اگر كسى آن را پيش استاد متظلع نخواند، اگر چه در حد غزالى باشد به عمقش نمى‏رسد. شاهد اين سخن سخنان اوست كه وقتى مى‏خواهد در مسائل عميق فلسفى اظهار نظر كند، پياده بودن او محسوس است! خود نيز اعتراف مى‏كند كه فلسفه را نزد استاد نخوانده است; وى ابتدا «مقاصد الفلاسفه‏» و سپس «تهافت الفلاسفه‏» را نوشته است.

غزالى در كتاب شريف «احياء» مى‏فرمايد:

خَلق قابل تغيير نيست، ولى خُلق قابل تغيير است و انبيا آمدند كه خُلق را عوض كنند ⁽¹²⁾ .

رنگين پوست و سياهروى، نمى‏تواند رنگ پوست‏خود را تغيير بدهد; ولى اگر قلب كسى سياه باشد مى‏تواند آن را با توبه سفيد كند; چنانكه عده‏اى چنين كردند و عده‏اى كه قلبشان سفيد و روشن بود، خداى نخواسته به دام ارتداد افتادند و سياه دل شدند:

«ان الذين امنوا ثم كفروا، ثم امنوا ثم كفروا ثم ازدادوا كفرا لم يكن الله ليغفر لهم‏» ⁽¹³⁾ .

تغيير، هم در اعتقاد و هم در اخلاق و عمل ممكن است.

نقش معرفت در تغيير اخلاق

معرفت هم در تحصيل اخلاق و هم در تغيير آن، مهمترين نقش را دارد; اما معرفت دو قسم است:معرفتهاى حصولى و معرفتهاى حضورى; ولى همان طور كه در ساير مسائل، نقش معرفتهاى حضورى و شهودى، قويتر از معرفتهاى مفهومى و حصولى است، در اين دو بخش يعنى تحصيل اخلاق و تغيير آن نيز معرفت‏شهودى، اثر بيشترى دارد; يعنى، اگر انسان، فضيلت‏يك خلق و رذيلت‏خلق مقابل آن را مشاهده كند، فورا از رذيلت، دست‏بر مى‏دارد; چون نفس گرچه «اعدى عدو» درونى انسان است و تا انسان را از پا در نياورد آرام نمى‏نشيند و سعى مى‏كند اسير بگيرد، چنانكه حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) مى‏فرمايد: «كم من عقل اسير تحت هوى امير» ⁽¹⁴⁾ ولى شهود فضيلت اخلاقى، در انسان، گرايش ايجاد مى‏كند و انسان دگرگون مى‏شود و شهود مسموم بودن رذايل اخلاقى، گريز از رذايل اخلاقى ايجاد مى‏كند.

لذا در بعضى از تعبيرات دينى آمده است: «بعد نفسك‏»; «اياكم و...» ⁽¹⁵⁾ ، «اياك‏» يعنى خود را دوربدار; مبادا با سم يا آتش، بازى كنى و يا سم در تو اثر كند.

حضرت على (سلام الله عليه) پس از ذكر ماجراى عقيل مى‏فرمايد:

شبانگاه شخصى به سراغ من آمد و معجونى به همراه داشت; معجونى منفوركه ازآن منزجر بودم،گويى با قى يا آب دهان مار آميخته شده بود. به اوگفتم كه اگراين معجون، صدقه، صله، زكات و مانند اينهاست كه به ما نمى‏رسد.گفت:هديه است. گفتم: «امختبط انت؟»: در اين صورت، تو فرد مخبطى خواهى بود; يعنى، اگر رشوه را به عنوان هديه آورده‏اى كه به بهانه مشروع بودن، من آن را بگيرم، بايد فردى ديوانه باشى ⁽¹⁶⁾ .

براى اينكه اگر «قى كرده‏» افعى را به صورت خميرى درآورند، هيچ انسان عاقلى آن را نمى‏خورد. البته اين بيان كه در نهج البلاغه آمده، سخنى شاعرانه نيست تا «احسنه اكذبه‏» باشد، يعنى هرچه اغراق آميزتر باشد، دلپذيرتر گردد; بلكه حضرت درون رشوه را ديد و فرمود: خوردن رشوه مثل خوردن غذاى قى شده افعى است. افعى از مارهاى معمولى پرسم‏تر است كه نخست، شكارش را مسموم مى‏كند و چه بسا تير او همان سمى است كه رها مى‏كند و وقتى كه آن را از پا در آورد، از آن تغذيه مى‏كند. مقصود اين است كه تغيير اخلاق با معرفت‏حضورى سهل‏تر از تغيير آن با معرفت‏حصولى و مفهومى است و بقيه راهها مانند موعظه و شعر زيبا جزو معاونان وزارت تغيير و اصلاح و تهذيب و تزكيه اخلاقى‏اند، وزير اين كار، همان معرفت است.

قرآن و تغيير اخلاق

تغيير اخلاق، به صورت روشن در آيات قرآن كريم مطرح شده و آيات در اين زمينه چند دسته است:

دسته‏اى از آن، مصداق تغيير اخلاق را بازگو مى‏كند ولى عنوان «تغيير» در آن نيست.

دسته‏اى ديگر، گذشته از اين كه مصداق تغيير را گوشزد مى‏كند، عنوان تغيير اخلاق را هم تذكر مى‏دهد. اما آيات بخش اول فراوان است و نيازى به شمارش آنها نيست: چون نوع آياتى كه دستور اطاعت، توبه، تقوا و عدل مى‏دهد، به اين معناست كه شما اخلاقتان را عوض كنيد; مانند:

«اعدلوا هو اقرب للتقوى‏» ⁽¹⁷⁾ ،

«فاتقوا الله ما استطعتم‏» ⁽¹⁸⁾ ،

«يا ايها الذين امنوا اتقوا الله حق تقاته‏» ⁽¹⁹⁾ ;

اينها و صدها دستور العمل اخلاقى ديگر، نشانه آن است كه اگر اين اوصاف معين را نداريد، آنها را فراهم كنيد و اگر داريد نگذاريد تغيير كند و در تداوم آن بكوشيد.

بخش دوم آيات كه گذشته از دستور العمل اخلاقى، عنوان تغيير را هم دارد، در سوره مباركه «انفال‏» و «رعد» آمده است; در سوره انفال مى‏فرمايد: «ذلك بان الله لم يك مغيرا نعمة انعمها على قوم حتى يغيروا ما بانفسهم وان الله سميع عليم‏» ⁽²⁰⁾ نعمت ذات اقدس اله، تفضل است. ممكن است كسى به جايى نرسد; ولى خدا به او نعمت‏برساند.

تفضل نعمت و استحقاق كيفر

نعمت‏بر اساس استحقاق نيست; بلكه از روى تفضل و لطف است; ولى يقينا كيفر بر اثر استحقاق است; ممكن نيست ذات اقدس خداوند بى گناهى را كيفر كند; ولى ممكن ست‏خداوند، تفضلا كسى را متنعم سازد; به عبارت ديگر، تغيير نعمت، سبب طلب مى‏كند; ولى تغيير نقمت، سبب نمى‏خواهد; سببش همان لطف و رحمت الهى است چون ممكن نيست كارى بدون سبب رخ بدهد.

گاهى سبب، لطف خداست و گاهى هم استحقاق قابل، زمينه قبول را فراهم مى‏كند. آيه مزبور مى‏فرمايد: خداوند نعمتى را كه داد هرگز نمى‏گيرد يا كم نمى‏كند; اما اگر مردم، اخلاقشان را عوض كنند; مثلا، اگر شاكرند، كفران نعمت كنند و اگر متواضع، سخى و مطعم هستند، متكبر، مستكبر و بخيل شوند و ترك اطعام كنند، در اين صورت ذات اقدس اله هم مسير نعمت‏خود را برمى‏گرداند. و خداوند هم شنواست و هم آگاه است. مى‏داند چه فرد يا جامعه‏اى، اخلاق و اوصاف نفسانى خود را دگرگون كرده و چه فرد يا جامعه‏اى اخلاق و اوصاف نفسانى خود را دگرگون نكرده‏اند و اين به عنوان سنتى الهى ذكر شده، يعنى سنت ذات اقدس اله بر اين است كه نعمتى را كه به فرد يا گروهى داده از آنها نمى‏گيرد; مگر اين كه آنان در اوصاف نفسانى خود تغييرى ايجاد كنند.

در سوره «رعد» همين مطلب به زبان ديگرى بيان شده است:

«له معقبات من بين يديه و من خلفه يحفظونه من امر الله، ان الله لا يغير ما بقوم حتى يغيروا ما بانفسهم و اذا اراد الله بقوم سوءا فلا مرد له و ما لهم من دونه من وال‏» ⁽²¹⁾ ;

اگر خداوند بخواهد چيزى را حفظ كند، ماموران الهى، همه اطراف آن شى‏ء را احاطه كرده‏اند. آنگاه مى‏فرمايد: اگر خداوند نعمتى را به قومى عطا كند، هرگز آن نعمت را تغيير نمى‏دهد; مگر اين كه آن قوم، مسير اخلاق خود را دگرگون كنند. به اين ترتيب قرآن براى قوم، ملت و جامعه جايگاه ويژه‏اى قرار داده است. ممكن است فردى كه در جامعه زندگى مى‏كند، اخلاقش را عوض كند; ولى مادامى كه جامعه صالح است، ذات اقدس خداوند، نعمت را از آن جامعه نمى‏گيرد و اين هم لطف مجدد الهى است.

نعمت ابتدايى الهى

نخست‏شايسته است‏بدانيم كه اعطاى الهى، ابتدايى است. حتى در مواردى كه انسان كارى كرده و به ظاهر استحقاق دريافت نعمتى را دارد، اين استحقاق هم مسبوق به لطف الهى است; يعنى بر اساس:

«و ما بكم من نعمة فمن الله‏» ⁽²²⁾

هدايت، جذب و گرايش به اين كار را خدا عطا كرده است و انسان نبايد بگويد:

«انما اوتيته على علم عندى‏» ⁽²³⁾

كه منطق قارون است. كسى كه سالهاى متمادى با رنج و زحمت، علمى مى‏آموزد و يا مالى مى‏اندوزد، نبايد بگويد من خودم زحمت كشيدم عالم يا مالك شدم; بلكه بايد بگويد:

«هذا من فضل ربى ليبلونى ءاشكر ام اكفر» ⁽²⁴⁾ .

بر اين اساس اگر كسى رنج و تلاش و كوششى كرد و استحقاق دريافت نعمت جديد يافت، در آن سير علمى بايد آغاز جريان را ببيند; يعنى، نبايد بگويد من كار كرده و به اينجا رسيده‏ام; بلكه بايد بگويد لطف حق، مرا وادار كرد و توفيق الهى نصيب شد كه من با اين فيض راه افتاده‏ام و در حقيقت، او مرا راهنمايى كرده است. با توجه به آيه سوره «نحل‏» بيان امام سجاد (عليه السلام) در «صحيفه سجاديه‏» روشن مى‏شود كه مى‏فرمايد:

«نعمك ابتداء و منتك ابتداء» ⁽²⁵⁾

يعنى، هرچه را كه تو مرحمت كنى، امرى ابتدايى است نه به عنوان كيفر و پاداش.

در قرآن كريم از عطاى الهى به صورت «جزاء» ياد شده; اما تعبير جزا هم تشويقى است. مثلا اگر كودكى به معلم خود، گوش فرا دهد و سخن معلم در او اثر كند و چيز تازه‏اى بفهمد، ولى نعمت او به وى جايزه جديد عطا مى‏كند. در اين جا وقتى كودك، كار خود را مى‏بيند، كودكانه داورى مى‏كند و مى‏گويد من درس خواندم و جايزه گرفتم; ولى وقتى انسان فرزانه‏اى شود، عاقلانه كار خود را بررسى مى‏كند و مى‏گويد ولى نعمت من در همه مراحل ياور من بود. او مرا تشويق، تاييد و راهنمايى كرد وسايلم را فراهم كرد; حتى در آن مراحل نهايى هم مشوق من بود و بعد از فراگيرى علم به من جايزه داد كه تشويقى مجدد است; يعنى همه نعمتها را ابتدايى مى‏داند; نه پاداشى.

تمام كارهاى ذات اقدس اله، بنابر اين تحليل، ابتدايى است‏يعنى مسبوق به استحقاق قابل و تحتم افاضه بر فاعل نيست; اما اگر خداوند بر اساس همين فضل، به كسى يا جامعه‏اى خيرى داده و افراد در اين جامعه از آن خير، متنعم شده‏اند، تنها يك فرد يا دو فرد آلوده و پليد گشتند، باز خدا نعمت را از آن جامعه سلب نمى‏كند; و چنين تهديد و وعيدى در قرآن نيامده است كه اگر ما به جامعه و امتى خيرى داديم ولى بعضى از افراد آن امت و جامعه، تن به تباهى دادند، ما نعمت را از آن جامعه مى‏گيريم. تنها وعيدى كه هست اين است كه اگر اساس جامعه دگرگون شود، آنگاه مسير نعمت هم بر مى‏گردد.

اگر قومى مسير اخلاقى خود را عوض كند، مسير نعمت هم عوض مى‏شود و نقمت، دامنگير آنها خواهد شد و ديگر، هيچ عاملى براى رد كيفر الهى وجود ندارد; زيرا در آيه شريفه، «نفى جنس‏» شده است: «فلا مرد له‏» براى اين كه: «وما لهم من دونه من وال‏» ⁽²⁶⁾ ، والى و سرپرست و قيم و قيومى، غير از خدا نيست و اگر جامعه، والى و قيومى غير از خدا نداشته باشد، نه مى‏توان نعمت و نه مى‏توان رفع نقمت و عذاب را از غير خدا توقع داشت.

درسوره «زمر» نيز تغيير پذيرى اوصاف نفسانى مطرح شده اما به صراحت‏سوره انفال و سوره رعد نيست; مى‏فرمايد: «يا عبادى الذين اسرفوا على انفسهم لا تقنطوا من رحمة الله‏» ⁽²⁷⁾ : اى بندگانى كه بر جانتان ستم و اسراف كرده‏ايد! از رحمت‏خدا نااميد نباشيد. البته اولين اسراف هر مسرفى بر جان خود اوست; چنان كه اولين ستم هر ظالمى بر جان خود اوست: «وما ظلمهم الله ولكن انفسهم يظلمون‏» ⁽²⁸⁾ .

اسراف در نفس

اسراف هم در مورد نعمتهاى بيرونى مطرح است و هم درباره نعمتهاى درونى; مثلا، اولين لحظه‏اى كه ارتكاب گناه در فكر انسان خطور كند، قبل از ارتكاب، اسراف در نفسش پيدا مى‏شود; يعنى، او اين پديده فكرى و علمى و نيز اين پديده عملى يعنى عزم و اراده را بيجا مصرف مى‏كند.

خداوند مى‏فرمايد: وقتى شما به جان خودتان اسراف كرده‏ايد، نا اميد نباشيد. چون درهاى رحمت، همواره باز است. سپس مى‏فرمايد:

«و انيبوا الى ربكم و اسلموا له‏» ⁽²⁹⁾

و اين انابه و تسليم شدن، تغييرى در صحنه نفس است. پس اول، اسراف بر نفس است‏برخى نفس غير مسرف را مسرف و آنگاه نفس مسرف و مترف را منيب، تائب و مطيع مى‏كنند و اين، تحول دو جانبه در نفس است.

بسيارى از آيات نشانه آن است كه اين تغيير، سخت و يا آسان است; چنان كه‏طى راه سخت و يا آسان است; يعنى اين دو مطلب با هم ارتباط دارند: يكى اين‏كه اصل تغيير، گاهى سخت و گاهى آسان است; مطلب ديگر اين كه طى راه،گاهى سخت و گاهى آسان است و منشا اين سختى و يا آسانى، اين است كه‏اگر وصفى به صورت «ملكه‏» در دل رسوخ كرده باشد، تغييرش سخت ولى ادامه راه مناسب با آن، سهل است كه به اين ترتيب، هر دو مطلب به رسوخ وصفى نفسانى وابسته است; به اين معنا، كه در اوايل امر، همان طور كه فراگيرى علم، ثابت و آسان است و مى‏فهمند، فراگيرى مسائل اخلاقى مثل متخلق كردن كودكان هم سهل است. چون مسائل اخلاقى هم با فطرت اينها سازگار است و هم ضد اخلاق و ارزش در جان اينها جايى پيدا نكرده است; ولى اگر اخلاقى نفسانى در دراز مدت به صورت ملكه در آمده باشد طى راه مناسب با آن ملكه، آسان ولى تغيير آن سخت است، اين دو مطلب را قرآن كريم در دو بخش از آيات، روشن كرده است:

عاقبت مؤمن و كافر

در اين مورد مى‏فرمايد:

«فاما من اعطى و اتقى و صدق بالحسنى فسنيسره لليسرى و اما من بخل و استغنى و كذب بالحسنى فسنيسره للعسرى‏» ⁽³⁰⁾

يعنى، عاقبت انسان، «يسر» يا «عسر» يعنى سهل يا سخت است: پايان كار مؤمنين، سهل است. براى آنان مرگ، برزخ، قيامت و حساب سهل و آسان است; يعنى، آنان با حساب يسير و آسان، محاسبه مى‏شوند;

«فسوف يحاسب حسابا يسيرا» ⁽³¹⁾ .

ولى براى كسانى كه به بيراهه مى‏روند، مرگ، برزخ و اصل صحنه قيامت، دشوار است و در جهنم هم دشوارى دارند:

«فذلك يومئذ يوم عسير على الكافرين غير يسير» ⁽³²⁾

البته وصف غير يسير «تاكيدى‏» است; يعنى، آسان نيست و قهرا براى مؤمنين «يسير غير عسير» يعنى آسان است و سخت نيست.

مى‏فرمايد: اگر كسى اولا اهل تصديق باشد; معارف، حقايق و عقايد دينى را به خوبى تصديق كند و ثانيا اهل جود و بخشش، اعطا، احسان و ايثار و در همه اين كارها با تقوا و پرهيزكار باشد و از گناه و تمرد در برابر حق، پروا داشته باشد«فسنيسره لليسرى‏»يعنى، «للعاقبة، للخصلة، للطريقه اليسرى‏»: ما او را در پيمودن راه آسان موفق مى‏كنيم و او به آسانى اين راه را مى‏پيمايد; اما اگر كسى اهل تصديق و باور نباشد، بلكه معارف دين را تكذيب كند و افزون بر آن اهل احسان، ايثار و جود نباشد; بلكه اهل بخل باشد و حقوق مالى خود را تاديه نكند و مستكبرانه و مستغنيانه خود را بى نياز ببيند،«فسنيسره للعسرى‏»ما راه او را براى انجام رذايل، معاصى و سيئات اخلاقى كه عاقبت كارش تلخ است، آسان و سهل قرار مى‏دهيم، او به آسانى و بدون هراس و پروا دست‏به گناه دراز مى‏كند، به آسانى دروغ مى‏گويد و اين كيفر الهى است كه دامنگير او مى‏شود. پس اگر براى كسى صفتى ملكه شود و به صورت خلق در آيد، كارهاى مناسب با اين خلق را به آسانى انجام مى‏دهد و اگر بخواهد تغيير بدهد، گرچه ممكن باشد ولى دشوار است.

رابطه ملكه شدن با قساوت قلب

خداى سبحان در سوره «حديد» مى‏فرمايد:

«ا لم يان للذين امنوا ان تخشع قلوبهم لذكر الله و ما نزل من الحق و لا يكونوا كالذين اوتوا الكتاب من قبل فطال عليهم الامد فقست قلوبهم و كثير منهم فاسقون‏» ⁽³³⁾

اين آيه شريفه در باره مؤمنين است داستان «فضيل عياض‏» را هم در همين زمينه نقل مى‏كنند; يعنى، آيا وقت آن نرسيده تا قلب آنان كه راه ضعيفى از ايمان را پيموده‏اند خاشع شود و به نام خدا بتپد و بلرزد؟ اگر آنان در پيشگاه خدا خاضع وخاشع باشند، به استناد:

«هو معكم اين ما كنتم‏» ⁽³⁴⁾

هميشه خاضع و خاشعند و چون هميشه خاشع و خاضعند، غير خدا هرچه هست در پيشگاه آنان كوچك است.

ازاين گذشته، آينده انسان، روشن نيست و هميشه گذشته بيش از آينده است، اگر كسى بداند كه چند سال بعد زنده است، حساب ديگرى دارد; اما هيچ كس عمر خود را نمى‏داند:

«و ما تدرى نفس ماذا تكسب غدا و ما تدرى نفس باى ارض تموت‏» ⁽³⁵⁾ :

انسان نمى‏داند در چه سرزمينى مى‏ميرد و نمى‏داند فردا چه چيز كسب مى‏كند.

اينكه گفته مى‏شود: «چو فردا برآيد بلند آفتاب‏» سخنى است در حد اميد، و گرنه هيچ كس نمى‏داند كه فردا چكاره است. پس هر كسى وقتى عمر خود را تحليل مى‏كند، مى‏بيند گذشته‏اش بيش از آينده اوست و مى‏گويد من الان بيست‏سال را گذرانده‏ام; اما معلوم نيست‏بيست دقيقه ديگر هم زنده بمانم و اگر كسى عمر درازى را پشت‏سر گذاشته باشد، به صورت روشنى مى‏تواند اين سخن را بگويد.

از اين رو آيه سوره مباركه «حديد» همواره زنده و تازه است. در حالى كه عده‏اى همواره به ياد حقند، ذات اقدس اله در مورد عده‏اى ديگر مى‏فرمايد: هنوز وقت آن نرسيده است كه انسان بگويد بس است و برگردد وقلبش در برابر خدا خاضع و خاشع شود؟ يعنى در برابر همه آنچه كه خدا نازل كرده است، اعم از قرآن و حديث قدسى و رواياتى كه به اهل بيت طهارت و عصمت الهام شده و آنچه كه بر انبيا و اولياى سلف (عليهم السلام) نازل شده است‏خاضع و خاشع باشد. از اين رو مى‏فرمايد: خاشع شويد و گرنه مثل كسانى خواهيد شد كه اگر وصفى نفسانى براى آنها در دراز مدت به صورت خلق و ملكه نفسانى در آيد قلب اينها قسى مى‏شود; وقتى قلب، قسى شود تغيير آن سخت است.

احياى زمين و زمينه مرده

تغيير اخلاق حتى براى آنها كه قلبشان قسى است ممكن است:

«اعلموا ان الله يحى الارض بعد موتها» ⁽³⁶⁾

بدانيد كه خدا زمين و نيز زمينه مرده را زنده مى‏كند كه يكى از مصاديق بارز اين آيه مباركه، مسئله ظهور ولى عصر (ارواحنا فداه) است كه به عنوان تفسير روايى در ذيل همين آيه آمده است كه جامعه مرده را خداوند به وسيله ظهور كسى كه مظهر قسط و عدل خداوند است زنده مى‏كند; يعنى، آنها كه بر اثر طولانى شدن اوصاف نفسانى، قلبشان قسى شده نيز نااميد نباشند; زيرا چنان كه خدا زمين مرده را با باران رحمت، دوباره زنده مى‏كند زمينه مرده را هم، زنده مى‏كند. و ولى عصر(ارواحنا فداه) هم،

«يملاها قسطا و عدلا كما ملئت ظلما وجورا» ⁽³⁷⁾ .

تغيير و جهاد اكبر

بنابراين، هر تغييرى ممكن است. البته در برخى از موارد، سهل و در برخى ديگر، سخت است; آنجا كه تغيير، سهل است جهاد نيز سهل است اما آن جا كه سخت است، جهاد سنگينى لازم دارد و تا آخرين لحظه، مجاهدت مطرح است و آيه شريفه:

«و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا و ان الله لمع المحسنين‏»

در سوره عنكبوت از همين باب است و اصولا صدر و ذيل سوره مباركه «عنكبوت‏» در همين محور است. در ابتداى سوره مباركه عنكبوت، مسئله امتحان و مجاهدتهاى نفسانى مطرح شده ⁽³⁸⁾ و در پايان آن نيز، از باب «رد پايان به آغاز» اين آيه آمده است، از اين جهت، مسئله جهاد اكبر در كنار جهاد اصغر، مطرح شده و البته نتيجه جهاد هم بر دو قسم است: گاهى انسان سريعا پيروز مى‏شود و گاهى بعد از تلفات و شهيد دادن و رنج، فتح و نصرت را در آغوش مى‏كشد.

فرار از «زحف‏» در جهاد اكبر

قرآن در زمينه جهاد اصغر مى‏فرمايد:

«ان يمسسكم قرح فقد مس القوم قرح مثله و تلك الايام نداولها بين الناس‏» ⁽³⁹⁾

در جهاد اصغر مجاهدان در راه خدا پس از دادن مجروح، جانباز و آزاده، پيروز مى‏شوند. در جهاد اكبر نيز همين طور است، گاهى انسان تلفات مى‏دهد; رنجها و زخمهايى را در درون خود تحمل مى‏كند و چند صباحى هم عقل وى اسير هوسش مى‏شود ولى سرانجام پيروز خواهد شد; در صورتى كه در راه جهاد با نفس بايستد و از صحنه جهاد نگريزد و حتى اگر دشمن را فراوان ببيند، از معركه فرار نكند. البته فرار از زحف در فقه حكم خاص و در اخلاق و كلام، حكم مخصوص ديگرى دارد.

در صدر اسلام اگر سربازى در برابر ده سرباز قرار مى‏گرفت، حق فرار نداشت ولى اگر بيش از ده سرباز به او حمله مى‏كردند، مجاز بود فرار كند:

«ان يكن منكم عشرون صابرون يغلبوا مائتين و ان يكن مائة يغلبوا الفا من الذين كفروا» ⁽⁴⁰⁾

اما پس از نزول آيه

«الئن خفف الله عنكم و علم ان فيكم ضعفا» ⁽⁴¹⁾

حكم فقهى به اين صورت در آمد كه در جهاد اصغر اگر يك سرباز در مقابل دو سرباز قرار گرفت، حق فرار ندارد ولى اگر تعداد سرباز بيگانه بيشتر شد مجاز است فرار كند. نيز در جهاد اصغر ممكن است كسى اسير شده و بعد هم آزاد شود و بر فرض هم آزاد نشود، چون تن او را به اسارت گرفته‏اند، نه جان او را، احيانا مجاز است تن به اسارت يا فرار بدهد. چون حكم آن فقهى و جهاد هم جهاد اصغر است و لزوم مقاومت‏حد معينى دارد.

اما در جايى كه جان ولى الله در خطر است، حساب ديگرى دارد:

«ما كان لاهل المدينة و من حولهم من الاعراب ان يتخلفوا عن رسول الله و لا يرغبوا بانفسهم عن نفسه‏» ⁽⁴²⁾

مثلا در جنگ احد كه وجود مبارك پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم در معرض آسيب بود به اين بهانه كه سه سرباز به او حمله كردند فرار مجاز نبود; زيرا صيانت و حفظ اصل دين و نظام بر هر چيزى مقدم است. ولى در جهاد اكبر چنين نيست كه اگر دو يا سه وصف رذيله يادو و يا سه جند از جنود جهل عليه او برخاستند، مجاز باشد صحنه جهاد اكبر را ترك كند.

در حديث‏شريف «سماعة بن مهران‏» ⁽⁴³⁾ و در احاديث ديگر، هفتاد و پنج‏سرباز براى عقل و هفتاد و پنج‏سرباز براى جهل شمرده شده كه هر كدام از اين اوصاف، به جنود و سپاه و ستادهاى فرعى فراوانى تبديل مى‏شوند. در ميدان جهاد اكبر حتى اگر همه سربازان كفر و نفاق عليه كسى توطئه كنند، او حق فرار ندارد و يكى از اسرار «اكبر» بودن آن هم در همين است كه انسان هيچ راهى براى فرار، تسليم و يا اسير شدن ندارد. از اين جهت جهاد در اين جبهه،بسيار دشوار است و راه آن يا شهادت است و يا پيروزى; يا تمام اين جنود جهل را به اسارت خود درمى‏آورد، مانند كارى كه اولياى الهى كردند، يا اينكه تا زنده است تن به اين ستاد و سپاه نمى‏دهد.

در روايات آمده است:

اگر مؤمنى در بستر خواب يا بيماريش بميرد و محب اهل بيت عصمت و طهارت باشد يعنى در اين مسلك و راه بوده و تسليم بيگانه نشود. چنين مؤمنى شهيد در جهاد اكبر است ⁽⁴⁴⁾

يعنى تا آخرين لحظه در برابر همه وسوسه‏ها، شبهات، القائات و تلقينات بيگانه درون و بيرون، ايستاده و تسليم آنها نشده است.

نتيجه بحث اين كه:

اخلاق، تغيير پذير است و آمدن وحى و بعثت انبيا و نزول كتابهاى آسمانى بر همين اساس و مبناست.

پى‏نوشت‏ها:

1. الجمع بين رايي الحكيمين، ص 95.

2. همان، ص 95.

3. بحار، ج 75، ص 374، ح 30.

4. سوره صافات، آيه 164.

5. سوره آل عمران، آيه 185.

6. سوره نساء، آيه 145.

7. سوره انفال، آيه 4.

8. سوره آل عمران، آيه 163.

9. سوره ذاريات، آيه 36.

10. سوره اعراف، آيه 17.

11. سوره اعراف، آيه 102.

12. احياء العلوم، ج 3، ص 55.

13. سوره نساء، آيه 137.

14. نهج البلاغه، حكمت 211.

15. مانند: «اياك والطمع‏» (بحار، ج 1، ص 156); «اياكم والتفكر في الله‏» (كافى، ج 1، ص‏93، ح‏7).

16. فقلت:... امختبط انت ام ذو جنة ام تهجر؟ (نهج البلاغه، خطبه 224).

17. سوره مائده، آيه 8.

18. سوره تغابن، آيه 16.

19. سوره آل عمران، آيه 102.

20. سوره انفال، آيه 53.

21. سوره رعد، آيه 11.

22. سوره نحل، آيه 53.

23. سوره قصص، آيه 78.

24. سوره نمل، آيه 40.

25. صحيفه سجاديه، از فقرات دعاى دوازدهم و چهل و پنجم.

26. سوره رعد، آيه 11.

27. سوره زمر، آيه 53.

28. سوره آل عمران، آيه 117.

29. سوره زمر، آيه 54.

30. سوره ليل، آيات 5 10.

31. سوره انشقاق، آيه 8.

32. سوره مدثر، آيات 9 10.

33. سوره حديد، آيه 16.

34. همان، آيه 4.

35. سوره لقمان، آيه 34.

36. سوره حديد، آيه 17.

37. بحار، ج 36، ص 246، ح 59.

38. ق‏1 «الم × احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا امنا وهم لا يفتنون‏».

39. سوره آل عمران، آيه 140.

40. سوره انفال، آيه 65.

41. همان، آيه 66.

42. سوره توبه، آيه 120.

43. كافى، ج 1، ص 21، كتاب العقل والجهل، حديث 14.

44. قال رسول الله‏صلى الله عليه و آله و سلم: «من مات على حب آل محمد مات شهيدا، الا ومن مات على حب آل محمد مات مغفورا له، الا ومن مات على حب آل محمد مات تائبا، الا ومن مات على حب آل محمد مات مؤمنا مستكمل الايمان،... الا ومن مات على حب آل محمد مات على السنة والجماعة، الا و من مات على بغض آل محمد جاء يوم القيامة مكتوب بين عينيه: آيس من رحمة الله، الا ومن مات على بغض آل محمد مات كافرا، الا ومن مات على بغض آل محمد لم يشم رائحة الجنة‏» (تفسير كشاف، ج 4، ص 220-221).

منبع :

http://www.al-shia.com

جايگاه وتاثير اخلاق در حوادث تكوينى وعلوم تجربي

يكى از اصول كلى كه قرآن كريم بدان اشاره مى‏كند اين است كه انسان همان‏طوركه از حوادث اثر مى‏پذيرد، در آن اثر هم مى‏گذارد. چون انسان نسبت‏به رخدادهاى جهان تافته جدا بافته‏اى نيست كه هيچ نقشى از خارج نگيرد وهيچ نقشى هم در آن نگذارد. از اين رو حوادث خارج يقينا در انسان اثر مى‏گذارد. مردمى كه در منطقه‏اى زندگى مى‏كنند مناسب با همان منطقه‏مى‏انديشند و خواسته‏هاى خود را بر اساس حوادث همان منطقه، تنظيم مى‏كنند و در اين سخنى نيست; اما نكته‏اى كه قرآن از آن پرده برداشته اين است كه كارهاى انسان هم در حوادث خارج اثر دارد; يعنى اگر جامعه‏اى رو به صلاح وسعادت برود، حوادث خارج هم عوض مى‏شود و اگر جامعه‏اى رو به طلاح،طغيان و تعدى حركت كند، حوادث جامعه هم بر همان اساس، دگرگون مى‏گردد.

از اين رو قرآن كريم وعده مى‏دهد كه اگر شما انسانهاى شايسته‏اى باشيد،باران به موقع بر شما مى‏بارد:

«و ان لو استقاموا على الطريقة لاسقيناهم مآء غدقا» ⁽¹⁾

و نيز دستور نماز استسقاء مى‏دهد. وعده قرآن كريم اين است كه اگر جامعه‏اى روى صلاح و سعادت، حركت كند، ما بارانهاى به موقع مى‏فرستيم و البته اين وعده، اختصاصى به باران ندارد; چرا كه ذكر باران در حد تمثيل است، نه تعيين و ساير نعمتها نيز چنين است; يعنى گياهان هم به موقع و به جا مى‏رويند و معادن هم به موقع متكون مى‏شوند. اشاره به باران از اين جهت كرده كه آب در زندگى، اصل و عامل تعيين كننده است. لذا در آيه ديگر مى‏فرمايد:

«و جعلنا من الماء كل شى‏ء حى‏» ⁽²⁾ ;

و اختصاصى به باران ندارد.

در آيه‏اى ديگر مى‏فرمايد:

«و لو ان اهل القرى امنوا و اتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء» ⁽³⁾ :

اگر مردم سرزمينى، پرهيزكار و وارسته باشند، ما بركات فراوانى از زمين و آسمان براى آنان نازل مى‏كنيم، چنانكه در باره اهل كتاب مى‏فرمايد:

«و لو انهم اقاموا التورية و الانجيل و ما انزل اليهم من ربهم لاكلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم منهم امة مقتصدة و كثير منهم ساء ما يعملون‏» ⁽⁴⁾ .

البته همان طور كه «روزى‏» مخصوص باران نيست; مخصوص خوراكيها و پوشاكيهاى ظاهرى هم نيست; زيرا علوم و معارف هم روزى است و اگر انسان در راه صلاح و اصلاح قدم بردارد، بسيارى از معارف، علوم و فضايل هم نصيبش خواهد شد و چون حوادث عالم در كيفيت اخلاق و اعمال انسان، مؤثر است كيفيت اخلاق و اعمال فرد يا جامعه هم در حوادث عالم مؤثر است.

زمان ظهور فضايل و رذايل اخلاقى

همان گونه كه قرآن در مورد دنيا مى‏فرمايد:

«و ان لو استقاموا على الطريقه لاسقيناهم ماء غدقا» ⁽⁵⁾

همين تعبير را به گونه‏اى عميقتر و لطيفتر در باره قيامت هم دارد.

البته اين دو مطلب كاملا از هم جداست: يك مطلب اين است كسى كه داراى رذائل اخلاقى شد، از بركات محروم است و آن كس كه داراى فضايل اخلاقى شد از بركات متنعم است; يعنى، اگر جامعه‏اى اهل نماز استسقاء، ديانت، عدل و قسط و عمل صالح باشد، بركات را به موقع مى‏بيند و گرنه بركات از او گرفته مى‏شود.

در باره نعمتهاى آخرت، تعبير ديگرى دارد و آن اين كه: اعمال شما در آخرت به صورت نعمت ظهور مى‏كند; نعمتهايى مانند

«انهار من ماء غير اسن و انهار من لبن لم يتغير طعمه و انهار من خمر لذة للشاربين و انهار من عسل مصفى‏» ⁽⁶⁾ :

نهرهايى از آب، شير، خمر و عسل در آخرت ظهور مى‏كند; و گرنه در آنجا از كندو عسل نمى‏گيرند و دستگاهى نيست كه از حيوانات لبنيات بگيرند. از اين جا معلوم مى‏شود كه اخلاق نه تنها هويت انسان را تامين مى‏كند و مى‏سازد بلكه بسيارى از حقايق جهان خارج را هم مى‏سازد; و نه تنها امورى اعتبارى نيست، بلكه «مقوم‏» و فصل اخير انسان است و از اين بالاتر، از حوزه انسان بيرون مى‏رود و مقوم چيزهاى ديگر هم مى‏شود و «صورت نوعيه‏» چيزهاى ديگر را هم تامين مى‏كند; يعنى، همين فضايل اخلاقى، «لبن‏»، «خمر»، «عسل مصفى‏» و «ماء غير اسن‏» را مى‏سازد.

در آنجا آب از چشمه يا چاه نمى‏جوشد; چشمه بهشتى را بهشتى‏ها مى‏جوشانند

«يفجرونها تفجيرا» ⁽⁷⁾

مفجران چشمه، خود انسانهاى مخلصى هستند كه در دنيا بر اثر مداومت‏بر اخلاص، چشمه‏سار حكمت از قلبشان جوشيده، بر زبانشان جارى شده بود:

«من اخلص لله اربعين صباحا تنفجر ينابيع الحكمة من قلبه على لسانه‏» ⁽⁸⁾

همين گروه در قيامت‏با اراده چشمه‏سار بهشتى را مى‏جوشانند:

«يفجرونها تفجيرا»

چشمه و درخت در بهشت، تابع اراده بهشتيان است.

انواع تاثير و تاثر

چون انسان موجودى است كه در موجودات ديگر اثر مى‏گذارد و از موجودات ديگر نيز اثر مى‏پذيرد، بايد ابتدا انواع تاثير و تاثر را تشريح كرد، آنگاه انسانهايى را كه اثر پذير يا اثر بخش هستند تقسيم نمود، و در مرحله سوم نتيجه هر كدام از اين اقسام را بازگو و بالاخره آثارى را كه بر اين نتايج مترتب است و مربوط به مباحث اخلاق است، تشريح كرد.

تاثير و تاثر را به چهار قسم تقسيم كرده‏اند:

1 - تاثير و تاثر مادى; مثل اينكه، جسمى در جسم ديگر اثر جذب يا دفع مى‏گذارد; مانند آهنربايى كه آهن را جذب يا چيزى كه چيز ديگر را طرد و دفع مى‏كند كه در اين محور، مؤثر و متاثر هر دو جسمانى و ماديند.

2 - تاثير و تاثر دو امر مجرد; به اين معنى كه، موجودى مجرد در موجود مجرد ديگرى اثر مى‏گذارد. گرچه اين قسم، مثالهاى فراوانى دارد ولى قبل از روشن شدن بحث نمى‏شود به امور غيبى مثل زد; اما به امورى كه به حس نزديكتر است مى‏شود تمسك جست; مثلا، تاثير روح معلم در روح متعلم، هر دو امر غير مادى و غير جسمانى است و نيز روح واعظ كه در زمينه وعظ و اخلاق در روح متعظ اثر نيك مى‏گذارد و شنونده را مؤدب به آداب الهى مى‏كند.

3 - تاثير موجود مادى در موجود مجرد مانند آهنگهايى كه انسان مى‏شنود. اين آهنگها يا انسان را مسرور و خوشحال مى‏كند يا غمگين و نالان مى‏سازد. به هر حال، آهنگ مادى در روح مجرد شنونده اثر مى‏گذارد. البته اگر آهنگى بخواهد در روح اثر بگذارد، از راه نيروى سامعه كه به گوش مرتبط است اثر مى‏گذارد. گوش، كار فيزيكى خود را انجام مى‏دهد كه از آن تعبير به «اذن‏» مى‏كنند و «اذن‏»، غير از «سامعه‏» است. سامعه، مرتبه‏اى از مراتب نفس است كه به وسيله گوش كار مى‏كند و امرى متافيزيكى است. چون به نفس بر مى‏گردد. وقتى به مرحله نفس رسيد، مراحل بالاتر نفس از آن متاثر مى‏شود. گاه، انسان غزل، قصيده يا نوحه و مرثيه‏اى مى‏سرايد و شنونده با شنيدن آن، خوشحال يا غمگين مى‏شود كه داخل در قسم دوم است، چون غزل، مرثيه، نوحه و مانند آن، امرى معنوى را كه مفهوم باشد به همراه دارد و در حقيقت ادراك سراينده است كه به وسيله سروده‏اش در شنونده اثر مى‏گذارد و ادراك شنونده است كه متاثر مى‏شود. اين دو، كار متافيزيكى، مجرد و داخل در بحث تعليم و تعلم است; زيرا تعليم و تعلم گاهى به صورت نظم و گاهى به صورت نثر است; اما آنجا كه آهنگ در كسى اثر مى‏گذارد او را مى‏گرياند يا مى‏خنداند امرى جسمانى و مادى در روح، كه امرى مجرد است، اثر مى‏گذارد. اثبات و شناخت اين سه قسم، تا حدودى آسان است.

4 - تاثير امرى مجرد در امرى مادى. مثالى كه براى آن ذكر كرده‏اند، مسئله چشم، سحر و مانند آن است; برخى شور چشم يا بد چشمند، اگر نگاهى به كسى يا چيزى كنند، آسيبى به آن مى‏رسد. نيز سحر، طلسم و شعبده، اوراد و اذكار خاصى است كه با ادوات مادى، هماهنگ است و در روحيه يا بدن كسى اثر مى‏گذارد. البته اگر در روح كسى اثر گذاشت، اين تاثير، تاثير امر معنوى در امرى معنوى ديگر و از قسم دوم است; ولى اگر در جسم كسى اثر گذاشت، مثلا كسى را بيمار كرد، در حقيقت، امرى مجرد است كه در امرى مادى البته بدون تلقين اثر مى‏گذارد. چون اگر از راه تلقين باشد، اين تاثير، تاثير روح در روح است، كه به قسم دوم برمى‏گردد.

اختلاف در اثر پذيرى

انسانها در اثر پذيرى، يكسان نيستند. آنها كه از نزاهت روح برخوردارند، گاهى به طور مستقيم و گاهى به طور غير مستقيم، از ذات اقدس اله و مبادى عاليه، فيض و معارفى دريافت مى‏كنند و فضايل نفسانى نصيبشان مى‏شود و انسان صالحى خواهند بود. و آنها كه راه آلودگى را طى كرده‏اند، براى تاثير شيطان در خود، زمينه مساعدى فراهم كرده‏اند ودر نتيجه، خاطرات بد، نقشه‏هاى زشت و رذايل نفسانى به آنها القا مى‏شود و بر اثر اين تاثير گذارى شيطان، به صورت شيطان ممثل در مى‏آيند. خداوند در قرآن كريم براى اين دو نوع يا اين دو صنف، دو دسته از آيات را تنظيم كرده است.

درباره مؤمنان، كه هم از نظر عقيده صائبند و هم از نظر عمل صالح، وعده داده است كه خود و فرشتگان او بر آنان صلوات و درود بفرستد. ذات اقدس اله در سوره «احزاب‏» دو قسم صلوات را ذكر مى‏فرمايد:

قسم اول، صلواتى است كه بر پيغمبر نازل مى‏كند:

«ان الله و ملائكته يصلون على النبى يا ايها الذين امنوا صلوا عليه و سلموا تسليما» ⁽⁹⁾

يعنى، مؤمنين هم، به صلوات بر پيغمبر (و آل پيغمبر) صلى الله عليه و آله و سلم و تسليم در برابر حكم الهى آنان مامورند.

قسم دوم، صلواتى است كه خدا و فرشتگان او بر مؤمنان مى‏فرستند:

«هو الذى يصلى عليكم و ملائكته ليخرجكم من الظلمات الى النور» ⁽¹⁰⁾

يعنى، خداوند و فرشته‏هاى او بر شما صلوات مى‏فرستند تا شما را نورانى كنند.

البته اين صلوات فرستادن، گاهى بدون اينكه فرشته‏ها بر كسى نازل بشوند از همان اوجى كه دارند صلوات را نازل مى‏كنند; و گاهى از اين مرحله، تنزل مى‏كنند، يعنى بر اشخاص نازل مى‏شوند و با آنها سخن مى‏گويند; به آنان چيزى ياد مى‏دهند يا آنها را مطمئن و آرام مى‏كنند. گاه، مطلب صحيحى به ذهن انسان مى‏آيد اما انسان نمى‏داند از كجا نازل شده; ولى بايد بداند كه از ناحيه الهام فرشته‏هاست. گاهى انسان بر سر دو راهى قرار مى‏گيرد كه آيا فلان كار بد را انجام بدهد يا نه؟ يا اگر انسان محتاطى است و از كار بد پرهيز دارد، كار مشكوك و مشتبهى براى او پيش آمده و نمى‏داند كه آن را انجام بدهد يا نه; ولى ناگهان تصميمى قطعى بر ترك آن مى‏گيرد. اين تصميم، در مقابل فيض علمى، فيضى فعلى است. گاهى ذهن انسان در حين مطالعه برقى مى‏زند و مطلبى را مى‏فهمد.

پس آنجا كه فضيلتى علمى يا فضيلتى عملى بهره كسى مى‏شود، به وسيله فرشته‏هاى خدا و اثر همان صلوات فرشته‏هاست كه نصيب مؤمن صالح مى‏شود.

گاهى فرشتگان از اين مرحله هم، تنزل مى‏كنند، يعنى نه تنها صلوات مى‏فرستند; بلكه بر مؤمنين، نازل مى‏شوند و اين، اختصاصى به برزخ يا حالت احتضار ندارد; چنان كه مى‏فرمايد:

«ان الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل عليهم الملائكة الا تخافوا و لا تحزنوا و ابشروا بالجنة التى كنتم توعدون‏» ⁽¹¹⁾ .

همان گونه كه انبيا منذر و مبشرند، فرشته‏ها نيز منذر و مبشرند. در اين آيه مى‏فرمايد: قلب كسانى كه از نظر عقيده، موحد و از نظر عمل، مستقيم و بردبار هستند، منزل فرشته‏هاست.

با توجه به اين نكته كه آن مقام كامل و عالى صلوات، مخصوص پيغمبر و ائمه(عليهم السلام) است مقام متوسط و نازل آن، شامل مؤمنان هم مى‏شود. در باره نزول ملائكه نيز چنين است، ملائكه‏اى كه وحى تشريعى مى‏آورند مخصوص پيغمبرند; و ملائكه‏اى كه وحى تشريعى نمى‏آورند; ولى وحى انبايى و تسديدى و تاييدى البته در حدبرتر مى‏آورند مخصوص ائمه هستند; ولى نزول ملائكه مادون آنها كه علوم و اعمال صالحه را افاضه مى‏كنند، براى مؤمنان هم حاصل مى‏شود. پس مؤمن مى‏تواند بر اثر تهذيب اخلاق، به جايى برسد كه هم مشمول صلوات فرشته‏ها باشد و هم قلبش منزل آنان. از اين مرحله برتر، آن است كه نه تنها فرشته‏ها بر مؤمن مهذب، صلوات فرستاده و بر او نازل مى‏شوند، بلكه با او مصافحه مى‏كنند.

در حديث است كه: اگر مؤمنان، راه صحيح را طى كنند فرشتگان با آنان مصافحه مى‏كنند:

«لصافحتهم الملائكة‏» ⁽¹²⁾ .

گاهى دست انسان در خواب يا بيدارى به دست فرشته‏ها مى‏رسد. در كارهاى علمى، آنجا كه با دست‏خود، مطالب حق مى‏نويسد و در كارهاى عملى، آنجا كه با دست‏خود، كارهاى خير انجام مى‏دهد، دستش، با دست فرشته‏ها مصافحه كرده است. اينها براى كسى است كه در مسير صحيح، حركت كرده، اعتقادى دارد، آنچه را كه مى‏فهمد عمل مى‏كند، خود را فريب نمى‏دهد و فريب ديگران را هم نمى‏خورد.

پيامد وسوسه شيطان

در مقابل صالحان، طالحانى هستند كه شيطان از دور، آنان را وسوسه مى‏كند، قلبشان منزل او مى‏شود و بالاخره با دست و بدنشان هم تماسى برقرار كرده و مصافحه مى‏كند. قرآن حكيم، هر سه گروه را بيان كرده است:

آنها كه از راه دور، تحت كنترل شيطان هستند و شيطان در قلبشان وسوسه كرده آنها را فريب مى‏دهد، در آياتى از قبيل :

«ان الشياطين ليوحون الى اوليائهم‏» ⁽¹³⁾

بيان شده است. گاهى در ذهن انسان، مغالطه‏اى ترسيم مى‏شود و به طور ناخود آگاه به دام مغالطه مى‏افتد. البته ابتدا نمى‏فهمد كه مغالطه مى‏كند، اما وقتى خوى مغالطه‏گرى براى او ملكه شد، عمدا مغالطه مى‏كند و در اثر آن، هنگام سخنرانى يا در نوشته‏ها، حقى را باطل و باطلى را حق نشان مى‏دهد.

وقتى عده‏اى تحت ولايت‏شيطان قرار گرفته وساوس او را پذيرفتند و بر اساس آن عمل كردند، به تدريج قلبشان منزل شيطان شده مهماندار او مى‏گردند; اين نكته در بخش ديگرى از آيات قرآن كريم آمده است:

«هل انبئكم على من تنزل الشياطين تنزل على كل افاك اثيم‏» ⁽¹⁴⁾ .

بيگانگان مى‏پندارند آنچه را كه رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم بيان كرده نعوذ بالله بر اثر وسوسه‏هاى شيطانى بوده و قلب او منزل شيطان است! همان حرفى كه «سلمان رشدى‏» يا «عزيز نسين‏» پليد گفته‏اند، كه حرف تازه‏اى نيست، در جاهليت كهن نيز بوده. مشركان بت پرست‏حجاز مى‏گفتند: اين حرفها، آيات شيطانى است! و خدا مى‏فرمايد: آيا من شما را با خبر كنم كه شيطان بر چه كسى نازل مى‏شود و قلب چه گروهى، منزل اوست؟ قلب انسان دروغگو و دروغ پرداز، جايگاه نزول شياطين است; اما كسى كه هم در مسائل علمى امين و صادق الوعد است و هم در مسائل مالى و امور عملى، امين و صادق العهد، منزه از آن است كه قلبش منزل شيطان باشد. پس مغالطه‏گران، گذشته از اينكه در آغاز با وساوس شيطانى حركت مى‏كنند، بتدريج قلبشان منزل شياطين مى‏شود.

يار شيطان

از اين مرحله پايينتر، كسى است كه نه تنها مهماندار شيطان، بلكه با وى «قرين‏» و يار است. در آيات ديگر به اين نكته اشاره شده كه:

«و من يعش عن ذكر الرحمن نقيض له شيطانا فهو له قرين‏» ⁽¹⁵⁾

اگر كسى «تعاشى‏» كند و خود را عمدا به كورى بزند و آيات فراوان الهى را نبيند، «قرين‏» بدى به نام شيطان براى او مقرر مى‏شود و در نتيجه نه تنها در امور علمى، بلكه هميشه گرفتار مغالطه است و هر چه شما بخواهيد او را تفهيم كنيد نمى‏فهمد و نه تنها در امور عملى گرفتار رذايل است و اگر بخواهيد با پند و اندرز، رذايل او را به فضايل تبديل كنيد نمى‏توانيد، بلكه در كارهاى روزانه، حركتها، قيام و قعودهاى او نيز شيطان نفوذ دارد. درباره اين گروه، حضرت على (عليه السلام) در اوايل نهج‏البلاغه مى‏فرمايد:

«فنظر باعينهم و نطق بالسنتهم‏» ⁽¹⁶⁾

يعنى گوينده، شيطان است اما با زبان آنان سخن مى‏گويد; بيننده، شيطان است اما با چشم آنان مى‏بيند.

پس در اين قسم دوم، انسانها دو دسته‏اند; به اين معنى كه در هر سه مرحله عده‏اى، از فرشته‏ها و عده‏اى، از شياطين كمك مى‏گيرند; اما بايد توجه داشت كه هر دو گروه بايد خالص باشند. آنها كه از فرشته در مراحل سه‏گانه مدد مى‏گيرند، در مسائل عبادى، بنده خالص حق هستند و جز خدا به چيزى نمى‏انديشند و آنها هم كه در مراحل سه‏گانه تحت ولايت‏شيطانند جز شيطنت‏به چيزى نمى‏انديشند; نه اينكه گاهى آدم خوب و گاهى آدم بدى هستند يا گاهى كار خوب و گاهى كار بد مى‏كنند، از قبيل:

«خلطوا عملا صالحا و اخر سيئا» ⁽¹⁷⁾

بلكه چون فرشتگان افراد خالص را مى‏پذيرند و بر آنها نازل مى‏شوند و قلب آنها را منزل خود قرار مى‏دهند و شياطين هم افراد خالص رامى‏پذيرند. قلب كسى كه در كفر يا نفاق، كه همان كفر قلبى است، ممحض شده منزل شيطان است. از اين رو كسانى كه فقط كارهاى شيطنت آميزى مى‏كنند، سحر و شعبده‏اى دارند و

«النفاثات فى العقد» ⁽¹⁸⁾

هستند، بد محض‏اند.

گرچه بد محض به معناى فلسفى آن در هيچ جاى عالم نيست، منظور از بد، بد مقايسه‏اى است. حتى مار، عقرب، جهنم و شيطان، بد مقايسه‏اى هستند نه بد محض و گرنه همان گونه كه موجودات ديگر از زندگى خود و فرشته‏ها از هدايت لذت مى‏برند، شياطين نيز از زندگى خود يا از اغواى ديگران لذت مى‏برند.

نتايج تاثير و تاثرها

كسى كه قلبش منزل فرشته‏ها بشود، بسيارى از معارف الهى را مى‏فهمد. بسيارى از بزرگان، شاگرد نماز بودند، يعنى براى حل هر مطلب مشكلى، وضوگرفته، به مسجد مى‏رفتند و با خلوص، دو ركعت نماز مى‏خواندند و از خدا حل آن مشكل را طلب مى‏كردند; چنانكه افراد متمرد وقتى بخواهند دست‏به شيطنت‏بزنند، در حال پليدى دست مى‏زنند; مثلا اگر بخواهند مردى را فريب داده يا به دام شيطان بكشانند، در حال آلودگى و ترك نماز دو طرف، او را به دام مى‏كشند; يا اگر خواستند زنى را به دام بكشند، در حال ترك انجام فريضه الهى او را به دام مى‏كشند اين سخن بلند را جناب ابوالحسن عامرى، كه تقريبا بعد از فارابى و معاصر با مرحوم بوعلى (رحمه الله) بوده، ذكر كرده است.

آثار تاثير و تاثرها

اگر دل ما براى ديگران نسوزد، لااقل بايد براى خودمان بسوزد. اين گونه از رذايل، سمى درونى و آتشى گدازنده است. انسانى كه بيهوش است، نه درد سم را احساس مى‏كند و نه سوزش آتش را. انسانهاى عادى مادامى كه در دنيا هستند، يا در حال خواب و يا مخمور اثر جوانى، پست، مقام يا ثروت هستند و به هر حال، سرگرمى دارند، اين سرگرميها نمى‏گذارد اثر سهمگين سم يا سوزش آتش احساس شود، اما وقتى بيدار شد، متوجه سم و آتشى مى‏شود كه بسيار بى‏رحم است.

هيچ سمى به اندازه گناه و هيچ آتشى به اندازه جهنم، بى‏رحم نيست; زيرا سم و آتش دنيا رحمى نسبى دارد. آتش دنيا انسان را مى‏سوزاند; وقتى سوزاند تا آن حد كه انسان احساس درد مى‏كند، درد مى‏كشد اما وقتى بى‏هوش شد، ديگر دردى احساس نمى‏كند; مانند كسى كه در اتاق عمل، بى‏هوش است‏بدن او را قطعه قطعه مى‏كنند ولى دردى را احساس نمى‏كند; اما آتش قيامت و جهنم، آن‏قدر بى‏رحم است كه دائما مى‏سوزاند و دائما هم انسان احساس سوزش مى‏كند و درد مى‏كشد. درخواست كسانى كه در جهنم هستند اين است كه:

«يا مالك ليقض علينا ربك‏» ⁽¹⁹⁾

اى مالك دوزخ! از خدا بخواه كه جان ما را بگيرد! ولى آنان، نه حيات گوارا دارند و نه مى‏ميرند تا راحت‏شوند:

«ثم لا يموت فيها و لا يحيى‏» ⁽²⁰⁾ .

حضرت على (عليه السلام) در وصف آتش جهنم و «دار جحيم‏» مى‏فرمايد:

«دار ليس فيها رحمة‏» ⁽²¹⁾

يعنى هيچ رحمى در جهنم نيست.

كسى كه مطيع خالص شيطان شد، ممكن است دست‏به كارهاى غير عادى بزند اما جهنم بى‏رحمى را هم به همراه دارد; ولى كسى كه راه فرشته‏ها را پيمود، بهشت‏برين به انتظار و اشتياق اوست. نعمتهاى معنوى يا بهشت‏به اندازه نعمتهاى مادى يا باغ دنيا كم اثر نيست.

آتش و سم دنيا رحمى نسبى دارند و در حقيقت، ناشى از ضعف آنهاست و بعد بى اثر مى‏شوند، نعمتهاى دنيا هم بى مهرى دارند كه ناشى از ضعف آنهاست، مثلا كسانى كه از منطقه سوزان، به منطقه‏اى معتدل و خوش آب و هوا سفر مى‏كنند، چند صباحى لذت مى‏برند اما وقتى زندگى عادى شد، ديگر لذتى احساس نمى‏كند. بيمار، وقتى درمان شده و از بيمارستان به منزل بيايد، چند صباحى از سلامتى لذت مى‏برد ولى با ادامه سلامتى ديگر از دوام آن لذت نمى‏برد، يعنى با آن كه غرق نعمت است، احساس نشاط نمى‏كند، اصولا هر نعمتى در دنيا چنين است در مقابل، نعمتها و لذتهاى بهشت است كه انسان دائما در آن متنعم و همواره در حال التذاذ است.

از اين جا معلوم مى‏شود كسانى كه بدنشان در دنيا و قلبشان در بهشت است «دائم السرور» هستند، در نهج البلاغه آمده است كه: مؤمنان صالح و علماى راستين، كسانى هستند كه:

«قلوبهم فى الجنان و اجسادهم في العمل‏» ⁽²²⁾

يعنى، بدنشان در دنيا مشغول كارهاى عادى و عبادى است ولى روحشان در بهشت است. آنان دائما از علم، لذت مى‏برند كسى هم كه شاگرد و متعلم بوده، چيزى نمى‏دانست و با سعى و كوشش مطلبى را فهميد، لذت مى‏برد; ولى وقتى همين مطلب علمى كه در بدو پيدايشش لذيذ و گوارا بود، براى او در مرحله بقا عادى شد، ديگر لذتى احساس نمى‏كند.

علت آن است كه گرچه علم، «دائم اللذة‏» است اما انسان دنيايى چون سرگرم مطالب ديگر هم هست از مطالب علمى خود دائما لذت نمى‏برد; ولى كسانى هستند كه هميشه در حال التذاذند; آنهايى كه هميشه به ياد حق هستند:

«الذين هم فى صلاتهم دائمون‏» ⁽²³⁾

و چون هميشه لذت مى‏برند فراز و نشيب روزگار، آنها را نمى‏رنجاند; و اگر انسان به اين حد نرسد، از اقبال مردم لذت مى‏برد و از ادبار آنان مى‏رنجد; مى‏گويد: اين همه تحصيل كرده‏ايم و علمى آموخته‏ايم; اما كسى خريدار آن نيست!

براى اين كه وى علم را براى عرضه به ديگران آموخته نه براى كمال نفسانى. روزى هم كه عالم شد در اين فكر بود كه علم فروشى كند و چون مى‏بيند دانش او خريدار ندارد نگران است; اما كسى كه علم را براى «تقرب الى الله‏» بياموزد خود علم، كمال است و اولين لحظه‏اى كه او بدن را رها كند از اين كمال، لذت مى‏برد; و با كم شدن اشتغالات دنيايى او يا برطرف شدن آن، لذت‏بخشى علم و كمالات ديگر شروع مى‏شود.

مگر نماز و روزه، لذيذ نيست؟ سايه همين نماز و روزه است كه به صورت ميوه‏هاى بهشت در مى‏آيد كه ميوه‏هاى دنيا با آن، قابل قياس نيست. كسى كه دوستى داشته و به او دسترسى نداشته باشد، به تمثال وى دل مى‏بندد، در حالى كه عكس او جز پاره‏اى كاغذ و مقدارى رنگ، چيز ديگرى نيست; اما چون نمونه صاحب عكس است از آن لذت مى‏برد. ميوه‏هاى بهشت نيز عكس نماز و روزه است; در اين صورت، خود نماز و روزه چقدر لذيذ است؟ همين كه سرگرمى ما نسبت‏به عالم طبيعت كم شود، مى‏فهميم در چه حالتيم. يا در روح و ريحانيم; بلكه خود روح و ريحانيم يا در دوزخى هستيم كه:

«ثم لا يموت فيها ولا يحيى‏» ⁽²⁴⁾ :

نه مرگ، انسان را مى‏رهاند و نه انسان، زنده و برخوردار از زندگى است!

پى‏نوشت‏ها:

1. سوره جن، آيه 16.

2. سوره انبياء، آيه 30.

3. سوره اعراف، آيه 96.

4. سوره مائده، آيه 66.

5. سوره جن، آيه 16.

6. سوره محمد صلى الله عليه و آله و سلم، آيه 15.

7. «عينا يشرب بها عباد الله يفجرونها تفجيرا» (سوره انسان، آيه 6).

8. بحار، ج 67، ص 249، ح 25.

9. سوره احزاب، آيه 56.

10. همان، آيه 43.

11. سوره فصلت، آيه 30.

12. تهذيب الاحكام، ج 6، ص 24، ح 52.

13. سوره انعام، آيه 121.

14. سوره شعراء، آيات 221 222.

15. سوره زخرف، آيه 36.

16. نهج البلاغه، خطبه 7.

17. سوره توبه، آيه 102.

18. سوره فلق، آيه 4.

19. سوره زخرف، آيه 77.

20. سوره اعلى، آيه 13.

21. نهج البلاغه، نامه 27.

22. همان، خطبه 192.

23. سوره معارج، آيه 23.

24. سوره اعلى، آيه 13.

منبع :

http://www.al-shia.com/html/far/books/akhlaqh/mabadi/08.htm