تحقیق رایگان سایت علمی و پژوهشی آسمان , تحقیقات دانش آموزی ، فرهنگیان و دانشجویان اقدام پژوهی گزارش تخصصی

راهکارهای دفع آب تولیدی از مخازن نفت و گاز برای جلوگیری از

آلودگی های زیست محیطی

چکیده

استخراج نفت و گاز از مخازن زیرزمینی همواره با تولید مقادیر نسبتاً زیادی آب موجود در مخزن همراه است. با افزایش میزان برداشت هیدروکربن از مخازن نفت و گاز ، مقدار آب همراه تولیدی نیز افزایش می یابد به طوری که می توان گفت حجم آب همراه تولیدی از مخازن به عنوان جزء جدانشدنی فرآیند بازیابی هیدروکربن ها ، در حوزه های نفتی با قدمت بیشتر به مراتب بالاتر از سایر حوزه های نفتی با عمر پایین تر خواهد بود. آب تولیدی به همراه سیالات هیدروکربنی علاوه بر هیدروکربن و ذرات جامد ، دارای شوری ، فلزات سنگین ، مواد رادیواکتیو و مواد آلی محلول فراوانی بوده که هرکدام از این مواد دارای اثرات شیمیایی و زیست محیطی مخرب زیادی می باشند. بنابراین نیاز به مدیریت آب همراه تولیدی از مخازن نفتی و گازی کشورهای نفت خیز جهان به ویژه ایران که مخازن نفتی آن نیمه دوم عمر تولیدی خود را سپری می کنند و دارای مقدار آب تولیدی بالایی می باشند ، در جهت دفع این آبهای زائد و حفظ محیط زیست امری کاملاً مهم و ضروریست. عواملی از قبیل نوع تکمیل چاه ، آب تزریقی به مخازن به منظور حفظ فشار مخزن ، میزان دبی تولیدی از چاهها و ... می توانند در میزان آب همراه تولیدی از مخازن هیدروکربوری مؤثر باشند. بدون تردید چنانچه این عوامل هنگام  بهره برداری از یک مخزن هیدروکربوری به خوبی مدیریت و کنترل نشوند ، علاوه بر ضررهای اقتصادی که در اثر بالا رفتن هزینه تولید ایجاد می شود ، تاثیرات زیست محیطی قابل توجهی نیز در بر خواهد داشت. از طرفی بررسی های صورت گرفته بر روی چندین مخزن نفتی در جنوب غربی کشورمان نشان داده است که مواردی همچون جلوگیری از تشکیل و تولید آب همراه تولیدی در ته چاه ، تزریق مجدد این آب به مخازنی که با افت فشار طبیعی مواجه هستند و افزایش میزان مواد هیدروکربنی قابل تولید ، دفع آب همراه و کاهش آثار زیست محیطی مخرب آنها و ... از جمله مهمترین راهکارهای مدیریتی آب همراه می باشند. در این مقاله ابتدا به تعریف آب همراه تولیدی از مخازن نفت و گاز و ویژگی های آن می پردازیم. سپس با بررسی انواع آلودگی های حاصل از این آب ها به بیان روشهای مدیریتی مؤثر در دفع آنها و شرح راهکارهای مناسب زیست محیطی در این زمینه خواهیم پرداخت.

واژگان کلیدی

آب، راهکارهای زیست محیطی ، مخازن هیدروکربوری ، ساختار زمین شناسی

مقدمه

مشکل تولید آب در میادین نفت و گاز یکی از معضلات بزرگ بوده که هزینه های بسیاری را به همراه دارد. هزینه های ناشی از ایجاد خوردگی، پایین آمدن میزان تولید، هزینه های پالایش، انجام آزمایشات و عملیات و ... همگی به واسطه مشکل تولید آب نمک در میادین می باشد که بایستی با مدیریت صحیح مخزن در راستای حل این مشکل گام برداشت. دلايل توليد آب از چاههاي تولیدی ارتباط مستقيم با مشكلات مكانيكي يا مخزني دارد. مشكلات مرتبط با توليد آب را می توان به دو گروه مشكلات مجاور دهانه چاه و مشكلات مخزن دسته بندي نمود. بعضي از مشكلات را نيز مي‌توان در هر دو گروه قرار داد. از مشكلات مجاور دهانة چاه مي‌توان به نفوذ آب از پشت لوله‌هاي جداري و شکستن سدها اشاره کرد که  آنها را نیز مي‌توان در هر دو گروه قرار داد. از مشكلات ناشي از مخزن مي‌توان به پديدة مخروطي شدن، نفوذ آب از لايه‌هاي با نفوذ پذيري بالا شكافهاي مرتبط پراكندة خارج از لايه توليدي اشاره نمود.

 تكنولوژي‌هاي زيادي براي تشخيص محل ورود آب و همچنين جلوگيري از توليد آن توسعه يافته است ولي قبل از انجام هر عمل پيشگيرانه بايد به تشخيص مشكل و محل ورود آب پرداخت. پس از تشخيص مشكل مي‌توان نسبت به تعريف استراتژي‌هاي مختلف و انتخاب گزينه صحيح‌تر جهت کنترل مشکل اقدام نمود. آب ورودي به دهانة چاه مي‌تواند از دو طريق جريان يابد. در اولين حالت، آب معمولاً از مسيري جدا از محل ورود هيدروكربن به دهانة چاه وارد مي‌شود. اين نوع از توليد آب در توليد نفت و گاز مطرح است. كنترل توليد آب دراين مخازن منجر به افزايش هيدروكربن و بالا رفتن ميزان بازيافت مي‌شود. نوع دوم توليد آب، آبي است كه معمولاً در مدت زمان كوتاهي پس از عمليات سيلابزني با آب، همراه نفت توليد مي‌شود.كاهش توليد آب از اين نوع، منجر به كاهش توليد نفت خواهد شد.

آلودگی های آب همراه

به طور کلی دو عامل اصلی آلوده کننده آب های همراه تولید شده با هیدروکربن ها عبارتند از :

1) خصوصیات طبیعی آب همراه با توجه به محل قرار گرفتن این آب در مخزن هیدروکربوری که شامل مواردی از قبیل: مواد آلی محلول ، فلزات سنگین مانند کادمیوم ، سرب و جیوه ، شوری که میزان آن به رئولوژی مخزن بستگی دارد ، مواد رادیواکتیویته طبیعی که نسبتاً محلولند و ... می باشد.

2) مواد آلوده کننده ای که در طی فرآیند استخراج هیدروکربن ها وارد آب همراه شده و موجب آلودگی آن می گردند. این موارد را می توان به انواع مختلف زیر تقسیم بندی نمود.

·  میکروب کش ها : بیوسایدها برای کنترل رشد باکتری هایی مانند باکتری های احیا کننده سولفات که باعث خوردگی تجهیزات می شوند ، مورد استفاده قرار می گیرند. معروفترین آنها آلدهیدها و نمک های استات آمین هستند.

·   جلوگیری کننده های رسوبات از جمله فسفات های استر و پلیمرهای آکریلیک

·   ممانعت کننده های خوردگی مانند ترکیبات آمیدی و آمینی

·  موادی همچون استرهای پلی گلیکول که برای جدا نمودن آب و نفت استفاده می شوند و مواد شیمیایی مورد استفاده در استخراج گاز که شامل مواد آب زدا ، جداکننده های سولفید هیدروژن و ممانعت کننده های تشکیل هیدرات هستند.

·  مواد بازدارنده پارافین که جهت جلوگیری از تشکیل هیدروکربن های جامد و چسبیدن آنها به جداره تفکیک گرها و تانک های ذخیره مواد هیدروکربنی مورد استفاده قرار می گیرند.

تمامی آلوده کننده هایی که در بالا به آنها اشاره گردید ، مواد شیمیایی و خطرناکی هستند که هنگام ورود به چرخه محیط زیست می توانند اثرات تخریبی جبران ناپذیری را به سیستم حیاتی موجودات وارد نمایند. از اینرو هنگام تولید آب همراه از مخازن بایستی بتوان راهکارهای مناسبی را جهت دفع این مواد زائد ارائه نمود و اثرات ناشی از این مواد در محیط را تحت کنترل درآورد.

عوامل مؤثر بر حجم تولیدی آب همراه

بدون تردید هزینه تولید آب همراه هنگام تولید آن به همراه سیالات هیدروکربنی از مخازن نفتی و گازی ، برابر با هزینه تولیدی همان سیالات با ارزش از مخازن است. از اینرو بحث در مورد فاکتورهای مؤثر بر آب همراه به خاطر بار مالی آن بر صنایع نفت و گاز مساله ای مهم است. آب همزاد جزء لاینفک فرآیند بازیافت  هیدروکربن ها است بنابراین اگر یک صنعتگر نتواند مدیریت این آب را بهینه نماید ، ممکن است یک منبع با ارزش را از دست بدهد و یا میزان قابلیت تولید از آن را کاهش دهد[1]. مدیریت آب همراه به دلیل حجم بالا و هزینه بهره برداری سنگین آن یک فاکتور کاملاً کلیدی است. علاوه بر این با وجود اینکه آب همراه یک رخداد طبیعی است ، اگر به درستی مدیریت نشود تاثیرات زیست محیطی آن می تواند قابل توجه باشد. در زیر به برخی از فاکتورهای مؤثر که می توانند بر حجم آب همراه تولیدی در طی چرخه عمر یک چاه تاثیر بگذارند، اشاره می نماییم:

1) نوع چاه حفر شده در مخزن : با ثابت بودن تمامی شرایط تولیدی ، حجم آب همراه تولیدی از یک چاه عمودی بیشتر از حجم آب تولید شده در یک چاه افقی خواهد بود.

2) مکان حفر چاه : چنانچه مکان حفر چاه در یک مخزن هیدروکربوری با توجه به ساختار آن مخزن به خوبی انتخاب نگردد، آنگاه بدون توجه به نوع چاه ( افقی یا عمودی بودن آن) میزان تولید آب همراه افزایش خواهد یافت.

3) چگونگی تکمیل چاه : هنگام تکمیل یک چاه بایستی به مکانیسم رانش سیالات هیدروکربنی موجود در آن مخزن توجه نمود. به طور مثال چنانچه سفره آبده عامل رانش نفت به سمت چاه تولیدی باشد ، باید پس از حفر چاه قسمت های بالایی ناحیه تولیدی را مشبک کاری نمود.

4) نوع امکانات جداسازی و تصفیه آب : از گذشته به منظور جداسازی آب همراه تولیدی از سیالات هیدروکربنی از تجهیزات و تصفیه کننده های سطحی استفاده می شود. البته این روش نیز شامل هزینه استخراج ، تجهیزات و مواد شیمیایی تصفیه کننده می باشد. همچنین در سطح زمین ، تزریق اکسیژن سبب خوردگی و تاثیرات میکروبی می گردد.

5) تزریق آب به منظور افزایش راندمان تولید از مخازن نفتی : یکی از راه های افزایش میزان راندمان تولیدی از مخازن نفتی ، تزریق آب به درون مخزن می باشد. این آب باعث تثبیت فشار مخزن شده و موجب می شود نفت بیشتری تولید گردد. البته بایستی توجه نمود که در مقابل تولید نفت ، آب بیشتری نیز به دلیل پیشروی سریعتر جبهه آب به سوی چاه تولیدی ، تولید خواهد شد.

6) آسیب دیدگی دیواره لوله های جداری و چاه : چنانچه دیواره لوله های جداری و چاه در اثر فشارهای موجود ، خوردگی ، سایش و ... دچار آسیب دیدگی شوند ، آنگاه ایجاد ترک یا تغییر فرم در آنها می تواند این اجازه را به آب های سطحی بدهد که به دهانه چاه وارد شوند و به عنوان آب همراه استخراج گردند.

7) مشکلات درون چاهی و زیرسطحی : گاهاً مشاهده می شود که با توجه به میزان آب تولیدی در سطح لازم است تعدادی از شبکه های ایجاد شده تولیدی در دیواره چاه در مخزن مسدود گردند. این عمل موجب کاهش میزان آب تولیدی از چاه خواهد شد. ولی چنانچه این انسداد به خوبی انجام نشود آنگاه مجدداً میزان آب تولیدی از چاه افزایش می یابد.

8) تاثیرات دبی تولیدی از مخزن : تولید از سیالات هیدروکربنی با بالاترین دبی ممکن باعث می شود که آب همراه موجود در زیر ستون نفت خیلی سریع کانالی درون نفت به سمت چاه زده و مقدار آب همراه تولیدی از چاه را به شدت افزایش دهد. از بروز این پدیده که مخروطی شدن آب نام دارد می توان با انتخاب یک دبی تولیدی مناسب ، جلوگیری بعمل آورد [2].

هر کدام از موارد بالا می توانند به شدت بر حجم آب همراه که در طول عمر چاه تولید می شوند ، تاثیر بگذارند. از طرفی هر قدر که میزان آب همراه تولیدی افزایش یابد ، مقدار اجزاء ورودی به آب هم افزایش می یابد حتی با فرض اینکه محدودیت های دفع هم رعایت شوند. بنابراین با توجه به اینکه این اجزاء متناسب با میزان آب همراه تولیدی افزایش یا کاهش می یابند ، بهتر است بررسی بیشتری بر روی روشهای مدیریت آب همراه انجام گیرد تا بتوان از طریق دفع آن ، اثرات اجزاء تشکیل دهنده آنها را نیز کنترل نمود.

روشهای مدیریت آب همراه

روشهای زیادی برای مدیریت آب همراه وجود دارد. البته انتخاب بهترین و مناسب ترین گزینه تابعی از پارامترهای زیادی خواهد بود. از جمله این عوامل می توان به موارد زیر اشاره نمود [3] :

·   موقعیت ناحیه مورد نظر

·   قوانین مورد قبول در آن منطقه

·   بررسی قابلیت تکنیکی

·   هزینه های لازم جهت دفع آب همراه و مدیریت آن

·   در دسترس بودن زیر ساختارها ، تجهیزات و امکانات مورد نیاز

·   توانایی نیروی انسانی

در قدیم آب همراه به نحوی مدیریت می شد که کمترین هزینه و مناسب ترین راه باشد اما امروزه بسیاری از شرکت ها به این نتیجه رسیده اند که آب می تواند در کنار داشتن یک هزینه برای عملیاتشان ، یک ارزش نیز باشد. به عنوان مثال شرکت شل یک برنامه آب با ارزش ایجاد کرده است که در طی آن شرکت تلاش می کند تولید آب همراه را به مقدار حداقل رساند ، هزینه های تصفیه را کاهش دهد و دنبال راه هایی باشد که امکانات موجود بتوانند حجم های بیشتری از آب را تحت پوشش قرار دهند. توجه بیشتر به مدیریت آب اجازه می دهد که استخراج هیدروکربن ها و سود حاصله کماکان توجیه پذیر باشد.

در تمامی چاهها ، آب تولیدی یا دفع می شود یا دوباره مورد استفاده قرار می گیرد. گاهی اوقات این آب را به منظور تثبیت فشار مخزن مجدداً به درون مخزن تزریق می کنند [4] و دیگر مواقع آب به منابع محلی مانند رودخانه ها ، نهرها و دریاها ریخته می شود. اما آنچه در اینجا دارای اهمیت فراوانی می باشد این است که بایستی این آب همراه را پیش از آنکه به هرگونه مصرفی رساند یا دور ریز کرد ، تصفیه نمود و مواد شیمیایی درونی آن را متناسب با خصوصیات مکانی که قرار است این آب وارد آن گردد ، تغییر داد. به طور کلی مهمترین مراحل مختلفی که در یک مدیریت آب همراه بایستی مورد توجه قرار گیرند ، عبارتند از [5] :

1)  ممانعت از ورود این آب از مخزن هیدروکربوری به درون چاه

2)  جلوگیری از راه یافتن آب همراه تولید شده به سطح زمین

3)  تزریق مجدد این آب به درون مخزن هیدروکربوری به منظور تثبیت فشار مخزن و افزایش تولید نفت

4)  دفع آب همراه تولید شده به درون چاههای نفتی و گازی متروکه که تولید از آنها صورت نمی گیرد.

5)  دفع آب همراه تولیدی به لایه های عمیق زیرزمینی

6)   تصفیه نمودن این آب و استفاده مجدد از آن در سطح زمین

لازم به ذکر است که در حال حاضر رایج ترین روش جهت دفع آب همراه تولیدی در دنیا ، تزریق مجدد آن به مخازن نفتی می باشد که با اهداف زیر ممکن است انجام شود:

1)  تثبیت یا افزایش فشار مخزن هیدروکربوری به منظور افزایش راندمان تولید از آن

2)  دفع آب همراه تولیدی و کاهش اثرات مخرب زیست محیطی ناشی از آن

3)جلوگیری از فرونشینی زمین در مناطقی که دارای مخازن هیدروکربوری عظیمی هستند و تولید از این مخازن باعث افت فشار شدید از آنها شده و در نتیجه در اثر فشار ناشی از وزن لایه های فوقانی زمین در آن مناطق نشست می نماید.

البته تزریق آب همراه تولیدی به درون مخزن دارای محدودیت ها و مشکلات عملیاتی نیز می باشد که قبل از انجام عملیات بایستی به دقت مورد بررسی قرار گیرند تا بهترین شرایط تزریقی ایجاد گردد. در این بخش از مقاله به بررسی مشکلات مربوط به چاههای تزریق آب همراه به درون مخازن خواهیم پرداخت.

مشکلات چاههای تزریق آب همراه به درون مخازن نفتی و بررسی های لازم

1) یکی از مهمترین مشکلاتی که در هنگام تزریق آب همراه به درون مخازن نفتی وجود دارد ، مشکل کاهش تزریق پذیری چاههای تزریق مجدد ، به علت انسداد منافذ و فضاهای خالی چاه بوده و متاثر از دو عامل زیر می باشد [6] :

·  وجود ذرات جامد در آب تزریقی : این مساله عمدتاً ناشی از عدم کارکرد بهینه فیلترها و یا خارج از سرویس بودن آنهاست. این ذرات جامد یا از سیستم نمک زدایی منشاء می گیرند و یا ناشی از رشد میکروبها در سیستم هستند. قطعات بیوفیلم های سخت شده یا ژلاتینی میکروبی ، لاشه های بهم چسبیده میکروب ها ، مواد شیمیایی لخته ای ناشی از رشد میکروب ها ، قطعات فلزی خورده شده یا محصولات خوردگی ناشی از رشد میکروب ها در طول سیستم نمک زدایی و ... در صورتی که توسط فیلتر حذف نگردیده و یا پس از فیلتر تشکیل شده و به هم متصل شوند ، می توانند عامل انسداد منافذ گردند.

·  رشد میکروب ها درون چاه و تولید بیوفیلم : در این حالت میکرو ارگانیسم ها درون چاه امکان رشد پیدا نموده و با تولید سلول یا مواد ترشحی باعث تشکیل لایه های میکروبی می شوند. این لایه ها به تدریج با تکثیر بیشتر میکروب ضخیم می شوند. از طرف دیگر انواع میکروب های شناور ، ذرات شن و ماسه و هرگونه ماده شناور دیگر به آنها چسبیده و نهایتاً لخته ها و لایه های ضخیمی تشکیل می شود که به راحتی باعث انسداد منافذ چاهها می گردند.

2) مطمئن شدن از اینکه آب تزریقی با ساختار دریافت کننده آب مطابقت دارد یا خیر ، امری کاملاً مهم است. ممکن است ضرورت داشته باشد تا آب تصفیه گردد تا مواد جامد اضافی نفت ، واکنش های شیمیایی ، خوردگی یا رشد میکروب ها کنترل شوند. زیرا گاهاً مشاهده می شود که ذرات شیمیایی موجود در آب همراه با سنگ مخزن یا با دیگر سیالات موجود در مخزن واکنش هایی می دهند که نتایج مطلوبی را در پی ندارند.

3) لازم است که ابتدا قبل از عمل تزریق ، تمام ذرات تشکیل دهنده آب همراه بررسی شوند تا از واکنش های شیمیایی که ایجاد رسوب و لجن می کنند جلوگیری شود. اگر لازم باشد مواد شیمیایی می توانند واکنش های نامطلوب را کاهش دهند. باکتری ها ، قارچ ها و لجن می توانند در آب همراه وجود داشته باشند یا در طی فرآیند در سطح تولید گردند. عمدتاً این ذرات توسط افزودنی هایی مانند بیوسایدها یا با فیلتراسیون کنترل می شوند.

جلوگیری از راه یافتن آب همراه به سطح زمین

در حال حاضر یکی از مسائل مورد بحث این است که چگونه می توان میزان استخراج آب به سمت چاه را به حداقل رسانید. برخی از استراتژی هایی که می توانند به منظور محدود کردن ورود آب به دهانه چاه مورد استفاده قرار گیرند عبارتند از : استفاده از وسایل سد کننده مکانیکی و مواد شیمیایی که کانال های آب یا شکست های ساختار را می بندند و مانع این می شوند که آب دوباره راه خود را به سمت چاه پیدا کند.

در زیر به برخی روش های موجود جهت جلوگیری از راه یافتن آب همراه به سطح زمین اشاره می نماییم.

1) Water Shut-Off

در این روش از جریان یافتن آب همراه به لایه های تولیدی مخزن به روش های مکانیکی یا شیمیایی تا حد امکان جلوگیری می شود. در روش های مکانیکی با استفاده از سیمان و وسایل مکانیکی دیگر مسیر جریان آب را در مخزن سد می کنند و در روش های شیمیایی با تزریق مواد پلیمری خاص به مخزن ، ویسکوزیته آب همراه را افزایش می دهند تا یک ماده ژل مانند پایدار بوجود آید و بدین ترتیب قابلیت جریان یافتن آب محدود شود.

2) Downhole Separation

این روش یکی از روش های دفع آب همراه در محل محسوب می شود که از راه یافتن آب همراه به سطح زمین جلوگیری می کند. در واقع در این روش جداسازی آب و نفت از یکدیگر به جای اینکه در سطح زمین انجام شود در ته چاه انجام می شود. در این روش آب همراه جدا شده در زیر سطح زمین در ته همان چاه دفع می شود. عملیات جداسازی فاز هیدروکربنی و فاز آب در ته چاه ، در چاههای گازی با استفاده از یک مکانیسم جداسازی ثقلی و در چاههای نفتی بوسیله افزودن یک ماده شیمیایی جداکننده مایع – مایع به ته چاه انجام می شود.

3) In Situ Water Drainage

این روش که به آن روش تولید مجزا نیز گفته می شود ، بر اساس تئوری های هیدرودینامیکی و کنترل پدیده مخروطی شدن آب ، باعث جریان ورودی مجزای آب و نفت به درون چاه می شود. این تئوری مسلم می داند که اگر نفت و آب در سنگ مخزن به طور کاملاً مجزا و مستقل تشکیل شوند ، آب و نفت به طور طبیعی در سنگ مخزن از همدیگر جدا می شوند و آب به مواد هیدروکربنی آلوده نخواهد شد. چاه به طور دوگانه تکمیل می شود به این ترتیب که حفره های پایینی در ناحیه آبی قرار می گیرند و آب می تواند همزمان و به طور موازی اما مستقل از نفت جدا شود. این دو جریان تولیدی بوسیله یک مانع مکانیکی به نام مجرابند از هم جدا می شوند تا از اختلاط آب با نفت جلوگیری بعمل آید.

نتیجه گیری و پیشنهادات

1) بهتر است به جای استفاده از تجهیزات تصفیه سطحی از تفکیک کننده های درون چاهی استفاده گردد. این ابزار اجازه می دهند آب در چاه بماند و موجب کاهش هزینه امکانات سطحی و خوردگی نیز می شوند.

2) در هنگام تزریق آب به درون مخزن به منظور حفظ و تثبیت فشار مخزن و از آنجایی که بایستی کیفیت آب تزریقی به گونه ای باشد تا سنگ مخزن آسیبی نبیند ، پیشنهاد می شود به جای استفاده از آب شیرین که با مشکلاتی از جمله کمبود آن مواجه هستیم ، از همان آب تولیدی از مخازن استفاده نماییم که دارای شرایط متناسب با شرایط مخزن نیز هستند.

3) تزریق آب به درون یک مخزن هیدروکربوری نفتی علاوه براینکه می تواند به دفع آب زائد تولید شده کمک قابل توجهی نماید ، می تواند موجب افزایش تولید نفت از آن مخزن و سوددهی نیز گردد. بنابراین همین آب مضر را می توان به منبع با ارزشی جهت بهره وری بیشتر در نظر گرفت.

4) بعضی از آب های همراه به اندازه کافی تمیز هستند که بتوانند به عنوان آب خوراکی برای حیوانات اهلی و وحشی مورد استفاده قرار گیرند یا اینکه برای پرورش ماهی استفاده شوند. در برخی از کشورها تالاب های وسیعی را بوسیله این آب ها در صحراهای خشک ایجاد می نمایند و این مناطق را به فرصت های تفریحی مناسبی تبدیل می کنند.

5) در مناطقی که آب زیرزمینی و آب های سطحی کم هستند ، آب همراه می تواند در صورت تطبیق با کیفیت لازم با تصفیه یا بدون تصفیه به جای آب شیرین در موارد صنعتی مورد استفاده قرار گیرند.

6) در بسیاری از مناطق نفتخیز ، جاده های موقت آسفالت نشده اند و می توانند غبار قابل توجهی ایجاد نمایند. از این رو می توان از این آب های همراه برای پاشیدن بر روی این زمین ها استفاده نمود.

7) آتش سوزی معمولاً در خشکترین وقت سال در مناطقی که خشکسالی را تجربه می کنند رخ می دهد. در بسیاری از موارد فقط منابع کمی از آب سطحی و زیر زمینی برای مبارزه با آتش موجود است. اگرچه آب شور برای خاک مضر است ولی ضرر آن بیشتر از آتش سوزی نیست.

8) استفاده برای تولید نیرو : در حداقل یک مورد ، از آب همراه برای تولید نیروی بخار استفاده می شود. حدود 360000 بشکه در روز آب همراه از تاسیساتی در کالیفرنیای مرکزی سختی زدایی شده و برای بویلرها فرستاده می شود.

9) هنگامی که با کمبود آب مواجه هستیم ، ارزش آب افزایش می یابد. از اینرو در مناطق کم آب ممکن است تصفیه آب برای مصارف مختلف از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه باشد. بنابراین این احتمال وجود دارد که گستره استفاده های بالقوه در آینده افزایش یابد و این همان جایی است که پژوهش بیشتر می تواند سودآور و موفقیت آمیز باشد.

• منابع :

  سایت علمی و پژوهشی آسمان
  

  http://www.asemankafinet.ir

• • از سایر صفحات سایت ما مربوط به دانش آموزان نیز دیدن نمائید : بر روی هر پایه کلیک کنید
  • تحقیق های رایگان سایت
  • جواب سوالات دوم
  • جواب سوالات سوم
  • جواب سوالات چهارم
  • جواب سوالات پنجم
  • جواب سوالات ششم
  • جواب سوالات هفتم
  • جواب سوالات هشتم
  • جواب سوالات نهم
  • جواب سوالات دبیرستان
  • دهم

برای حمایت از سایت ما بر روی صفحات زیر کلیک نمائید تا ما نیز با رغبت زیاد برای شما تحقیق بگذاریم :

لیست و فهرست کلیه اقدام پژوهی ها

 لیست گزارش تخصصی ها

لیست پروژه های آماری دبیرستان

به کانال ما در تلگرام بپوندید :

تحقیق رایگان سایت علمی و پژوهشی آسمان , تحقیقات دانش آموزی ، فرهنگیان و دانشجویان اقدام پژوهی گزارش تخصصی

تبلور

روش عمومی تبلور عبارت است از حل كردن جسم در حلال مناسب به كمك گرما و تهیه محلول سیر شده جسم.
صاف كردن سریع محلول گرم.
 سرد كردن تدریجی محلول صاف شده به منظور راسب كردن جسم به شكل بلور.
 صاف كردن و شستن بلورها با حلال سرد  و خشك كردن آنها و بالاخره تعیین نقطه ذوب بلور.

انتخاب حلال مناسب:

انتخاب حلال مناسب نكته اساسی و مهم در عمل تبلور محسوب می شود. حلال مناسب حلالی است كه در دمای معمولی جسم را به مقدار جزئی در خود حل كند، ولی در گرما و به ویژه در دمای جوش، این انحلال به آسانی صورت گیرد.

عامل دیگر در انتخاب حلال مناسب، توجه به قطبیت آن است كه با توجه به ساختمان ماده مورد نظر انتخاب می شود. زیرا تركیبات قطبی در حلالهای قطبی و تركیبات غیر قطبی در حلالهای غیر قطبی حل می شوند.

به هنگام انتخاب حلال مناسب برای تبلور، به نكات زیر توجه كنید:

1-حلال در دمای معمولی (دمای آزمایشگاه) نباید تركیب را حل كند، اما در نقطه جوش خود باید حداكثر تركیب یا تمام آن را در خود حل كند.

2-نقطه جوش حلال نباید از نقطه ذوب تركیب مورد نظر بیشتر باشد. زیرا در این صورت، پیش از اینكه دمای حلال به نقطه جوش آن برسد، جسم در حلال ذوب می شود. (در پدیده تبلور، جسم باید در حلال حل شود).

3- حلال و جسم حل شده نباید با هم واكنش بدهند.

4- تا حد امكان نقطه جوش حلال پایین باشد تا به آسانی تبخیر شود.

مراحل متوالی زیر، پس از انحلال جسم جامد در حلال باید اجرا شود:

1-چنانچه محلول به شدت رنگی و یا ناخالص باشد، گرم كردن را قطع كنید پس از اینكه محلول، اندكی خنك شد، كمی پودر زغال به آن اضافه كنید. زغال به دلیل دارا بودن سطح فعال زیاد می تواند ناخالصیها و رنگ را به خود جذب كند. سپس مجددا محلول را گرم كنید.

2- به منظور جداسازی ناخالصیهای نامحلول، محلول را گرم و صاف كنید.

3- برای اینكه بلورها پدیدار شوند محلول صاف شده را به تدریج سرد كنید.

4-بلورها را به وسیله صاف كردن جدا كنید.

5-بلورها را با مقدرا كمی حلال سرد بشویید.

6-بلورها را خشك كنید.

در تبلور، برای ظاهر شدن از چند روش استفاده می شود:

یك میله شیشه ای (همزن) را از سطح مایع و كنار آن به جدار ظرف بسایید(خراش دهید). حركت میله باید به صورت عمودی و سریع باشد. به نظر می رسد كه با عمل سایش، به مولكولهای جسم انرژی داده می شود و این انرژی باعث نزدیك شدن مولكولها به یكدیگر می شود و به این ترتیب، تشكیل هسته اولیه آسان می شود.
ظرف حاوی محلول را به وسیله قراردادن آن در حمام آب و یخ یا در یخچال سرد كنید.
یك تكه از بلور تركیب را به عنوان هسته اولیه در ارلن مایر بیندازید این عمل را بذرافشانی و تكه بلور را بذر می نامند.

در واکنشهای آلی محصولات بندرت به صورت خالص به دست می آیند. وقتی ماده به صورت جامد باشد معمولا آنرا در حلالی حل کرده و مجددا به صورت بلور رسوب میدهند. این عمل را تبلور مجدد می نامند.

ترکیبی که میخواهیم متبلور کنیم را باید در یک حلال یا مخلوطی از حلالهای داغ، محلول بوده و در حالت سرد همان حلالها نامحلول باشد. عمل تخلیص در صورتی انجام میشود که ناخالصی یا در حلال سرد محلول باشد و یا در حلال داغ نامحلول باشد. در حالت دوم محلول را بصورت داغ صاف میکنیم تا ناخالصیهای محلول جدا شوند. اگر محلول رنگی باشد و ما بدانیم که جسم مورد نظر بیرنگ است مقدار کمی از زغال رنگبر به محلول سرد اضافه نموده سپس آنرا حرارت داده، بصورت داغ صاف میکنیم. زغال رنگبر، ناخالصیهای رنگی را جذب میکند.

انتخاب محیط تبلور کار ساده ای نیست، رفتار حلالیت ترکیب یا باید شناخته شده باشد و یا باید به طریق تجربی مشخص گردد. مثلا وقتی که تبلور پارادی بروموبنزن مورد نظر باشد مخلوطی از اتانل و آب به کار میرود. ترکیب هم در اتانل سرد و هم در اتانل داغ محلول است: از اینرو اتانل تنها، برای این کار مفید نیست. از طرف دیگر این ترکیب چه در آب سرد و چه در آب داغ کم محلول است بنابر این آب تنها نیز برای این کار مفید نیست. اما مخلوط مساوی از الکل و آب در حالت داغ حلال خوبی برای جسم است و در حالت سرد حلالیت آن جزئی است از اینرو از مخلوط این دو حلال برای تبلور پارادی بروموبنزن استفاده میشود.

بعضی مواقع عمل تبلور خودبخود صورت نمیگیرد و باید آنرا بر اثر تحریک متبلور نمود. بدین منظور یا جدار داخلی ظرف در سطح محلول را میخراشند و یا ذراتی خالص از همان جسم را در محلول سرد وارد میکنند تا تبلور شروع شود. بسیاری از ترکیبات بر اثر سرد کردن محلول یا سرد کردن به همراه هم زدن به صورت بلور در می آیند. برخی ترکیبات به صورت روغن در آمده چندین ساعت و حتی گاهی چندین روز وقت لازم است تا بلور تشکیل شود.

بطور خلاصه تبلور مجدد به روش انحلال شامل مراحل زیر است:

(1)- انتخاب حلال مناسب، (2)- انحلال جسم مورد تخلیص در نقطه جوش حلال یا نزدیک به آن، (3)- صاف کردن محلول داغ برای جداکردن ناخالصیهای نامحلول، (4)- تبلور از محلولی که در حال سرد شدن است، (5)- جداکردن بلورها از محلولی که در آن شناور هستند، (6)- شستشوی بلورها برای خارج کردن محلولی که به آنها آغشته است، (7)- خشک کردن بلورها

تبلور يكي از بهترين روشهاي تخليص اجسام جامد است

روش عمومي تبلور عبارت است از حل كردن جسم در حلال مناسب به كمك گرما و تهيه محلول سير شده جسم.

صاف كردن سريع محلول گرم.

سرد كردن تدريجي محلول صاف شده به منظور راسب كردن جسم به شكل بلور.

صاف كردن و شستن بلورها با حلال سرد  و خشك كردن آنها و بالاخره تعيين نقطه ذوب بلور.

انتخاب حلال مناسب:

انتخاب حلال مناسب نكته اساسي و مهم در عمل تبلور محسوب مي شود. حلال مناسب حلالي است كه در دماي معمولي جسم را به مقدار جزئي در خود حل كند، ولي در گرما و به ويژه در دماي جوش، اين انحلال به آساني صورت گيرد.

عامل ديگر در انتخاب حلال مناسب، توجه به قطبيت آن است كه با توجه به ساختمان ماده مورد نظر انتخاب مي شود.

زيرا تركيبات قطبي در حلالهاي قطبي و تركيبات غير قطبي در حلالهاي غير قطبي حل مي شوند.

به هنگام انتخاب حلال مناسب براي تبلور، به نكات زير توجه كنيد:

حلال در دماي معمولي (دماي آزمايشگاه) نباید تركيب را حل كند، اما در نقطه جوش خود بايد حداكثر تركيب يا تمام آن را در خود حل كند.

نقطه جوش حلال نبايد از نقطه ذوب تركيب مورد نظر بيشتر باشد. زيرا در اين صورت، پيش از اينكه دماي حلال به نقطه جوش آن برسد، جسم در حلال ذوب مي شود. (در پديده تبلور، جسم بايد در حلال حل شود).

حلال و جسم حل شده نبايد با هم واكنش بدهند.

تا حد امكان نقطه جوش حلال پايين باشد تا به آساني تبخير شود

در تبلور، براي ظاهر شدن از چند روش استفاده مي شود:

يك ميله شيشه اي (همزن) را از سطح مايع و كنار آن به جدار ظرف بساييد(خراش دهيد). حركت ميله بايد به صورت عمودي و سريع باشد. به نظر مي رسد كه با عمل سايش، به مولكولهاي جسم انرژي داده مي شود و اين انرژي باعث نزديك شدن مولكولها به يكديگر مي شود و به اين ترتيب، تشكيل هسته اوليه آسان مي شود.

يك تكه از بلور تركيب را به عنوان هسته اوليه در ارلن ماير بيندازيد اين عمل را بذرافشاني و تكه بلور را بذر مي نامند.

ظرف حاوي محلول را به وسيله قراردادن آن در حمام آب و يخ يا در يخچال سرد كنيد.

• منابع :

  سایت علمی و پژوهشی آسمان
  

  http://www.asemankafinet.ir

• • از سایر صفحات سایت ما مربوط به دانش آموزان نیز دیدن نمائید : بر روی هر پایه کلیک کنید
  • تحقیق های رایگان سایت
  • جواب سوالات دوم
  • جواب سوالات سوم
  • جواب سوالات چهارم
  • جواب سوالات پنجم
  • جواب سوالات ششم
  • جواب سوالات هفتم
  • جواب سوالات هشتم
  • جواب سوالات نهم
  • جواب سوالات دبیرستان
  • دهم

برای حمایت از سایت ما بر روی صفحات زیر کلیک نمائید تا ما نیز با رغبت زیاد برای شما تحقیق بگذاریم :

لیست و فهرست کلیه اقدام پژوهی ها

 لیست گزارش تخصصی ها

لیست پروژه های آماری دبیرستان

به کانال ما در تلگرام بپوندید :

تحقیق رایگان سایت علمی و پژوهشی آسمان , تحقیقات دانش آموزی ، فرهنگیان و دانشجویان اقدام پژوهی گزارش تخصصی

آثار ذکر خدا بر زندگی

مقدمه

ذکر خدا معنای وسیع و مصادیق فراوانی دارد . انسانی که در تمامی لحظات زندگی به یاد ذات خداوند می باشد که سرچشمه تمام خوبی ها و نیکی هاست و به این وسیله، روح و جان خود را پاک و روشن می سازد، خداوند نیز در تمامی مراحل زندگی و در اوج مشکلات و سختی ها او را تنها نمی گذارد .ذکر الهی چون نسیم فرحبخش، حیات معنوی را به انسان هدیه می کند . قلب خسته و افسرده انسان با «یاد خدا» طراوت می یابد و در کشاکش مشکلات و انبوه گرفتاری ها، به یاد معشوق است که اطمینان و آرامش را برای جان ها به ارمغان می آورد .

انسانی که در هر لحظه به یاد خداوند و فقر و نیاز خویش به ذات اقدس الهی و عقاب و ثواب باشد، در درون خویش راهی برای رشد و نمو رذائل اخلاقی و ارتکاب معاصی نخواهد گذاشت و همواره درصدد رشد و تعالی خویش می باشد . آرامش و اطمینان، گمشده انسان امروزی است که در آرزوی به دست آوردن آن می‌باشد . قرآن کریم راه رسیدن به آرامش را این گونه به بشر معرفی می‌نماید: «الا بذکر الله تطمئن القلوب » ; همانا با یاد خدا دل ها آرام می‌گیرد. در حقیقت، فراموشی خداوند، ترک شکر «ذکر الهی و ترک طاعت در بندگی » را نیز به همراه دارد; زیرا از یک سو فراموشی پروردگار سبب می شود که انسان در لذات مادی و شهوات حیوانی فرو رود و هدف آفرینش خود را به فراموشی بسپارد و در نتیجه، از ذخیره لازم برای فردای قیامت غافل بماند . ذكر و یاد خدا آثار سازنده روحى و اخلاقى فراوانى دارد كه یاد متقابل خدا از بنده، روشنى دل، آرامش قلب، ترس از(نافرمانى) خدا، بصیرت و شناخت شیطان، بخشش گناهان، و علم و حكمت از جمله آنهاست.

یكى از زیباترین جلوه هاى ارتباط عاشقانه با خدا و اساسى‏ترین راه‏هاى سیر و سلوك، ذكر است؛ یعنى مترنم بودن زبان و قلب انسان به اسمإ حسناى الهى و شاداب نگه داشتن گل روح در زیر باران یاد حق.

ذكر خدا ارتباط معنوى عبد سالك با رب مالك است و این انسان است كه نباید خود را وقف زندگى مادى كند و مقصد را در خود و دنیاى خود محدود سازد، بلكه باید خود را براى سفر پر فراز و نشیب ابدیت آماده و مهیا كند.

ذكر قلبى است نه ذكر زبانى. ذكر زبانى زمینه است براى پیدایش ذكر قلبى و آرامش با ذكر قلبى مشكلات را حل مى‏كند. خداوند در سوره طه خطاب به حضرت موسى و هارون علیه السلام مى‏فرماید: اِذهَب اَنتَ وَ اَخوكَ بآیاتى وَ لا تَنیا فِى ذِكرى). «تو و برادرت با آیات و معجزات من حركت كنید و در یاد كردن من سستى نكنید». این ذكر، ذكر قلب است؛ زیرا انسانى كه در برابر خطر مواجه مى‏شود و به مقاومت در برابر آن خطر، مأموریت پیدا مى‏كند، با ذكر زبانى نمى‏تواند مشكلى را حل كند؛ طمإنینه است كه مشكلات را حل مى‏كند و طمأنینه، با ذكر قلب است نه با ذكر زبان. البته ذكر زبان خوب است و زمینه را براى ذكر قلب فراهم مى‏كند. از آثار و ثمرات اخروى ياد خداوند, مغفرت الهى مى باشد كه شامل حال يادكنندگان خدا مى گردد و اضافه بر آن, خداوند وعده اجر و پاداش بزرگ نيز به ايشان داده است. قرآن مجيد در اين باره مى فرمايد: (... و الذاكرين الله كثيرا و الذاكرات اعد الله لهم مغفره و اجرا عظيما)
(مردان و زنانى كه بسيار ياد خدا كنند, خداى متعال براى آنان آمرزش و پاداش بزرگ آماده نموده است)

آثار و فواید ذکر خدا

«ذکر الهی » چون نسیم فرحبخش، حیات معنوی را به انسان هدیه می کند . قلب خسته و افسرده انسان با «یاد خدا» طراوت می یابد و در کشاکش مشکلات و انبوه گرفتاری ها، به یاد معشوق است که اطمینان و آرامش را برای جان ها به ارمغان می آورد . انسانی که در هر لحظه به یاد خداوند و فقر و نیاز خویش به ذات اقدس الهی و عقاب و ثواب باشد، در درون خویش راهی برای رشد و نمو رذائل اخلاقی و ارتکاب معاصی نخواهد گذاشت و همواره درصدد رشد و تعالی خویش می باشد . بنابراین «ذکر و یاد خدا» از مهم ترین عوامل رسیدن به قرب الهی است که انسان را از جهان ماده به عالم معنا و معنویت می رساند .

خداوند در آیه 41 و 42 سوره احزاب می فرماید:

«یا ایها الذین آمنوا اذکروا الله ذکرا کثیرا و سبحوه بکرة و اصیلا»

ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را بسیار یاد کنید و او را در صبحگاه و شامگاه تسبیح کنید .

مفهوم ذکر

ذکر در لغت به معنای «یاد کردن » است; خواه با زبان باشد یا با قلب یا هر دو، خواه بعد از نسیان باشد یا در ادامه ذکر، و نیز «ذکر» به معنای «حفظ شی ء» است و خلاف نسیان می باشد .

به بیان دیگر، «ذکر» عبارت است از این که آدمی نیروی ادراک خود را متوجه «یاد شده » کند، یا به این که نام او را ببرد و یا صفات او را به زبان جاری کند و مصداق مهمتر این که در قلب به یاد او باشد .

طبق این معنا، «ذکر» معنای عامی دارد که هر چیزی را شامل می شود . اما آن چه خداوند در قرآن کریم به آن امر فرموده است: «ذکر خداوند» و «یادآوری نعمت های الهی » می باشد که در سایه آن، انسان غبار غفلت و دوری را از قلب خود بزداید و بر جان و روح خسته خویش، با باران الهی، گل های طاعت و بندگی را برویاند .

مراتب ذکر

ذکر مقامی بسیار بلند دارد و دارای مراتب و درجاتی است; اولین مرتبه آن، «ذکر لفظی و زبانی » است و مراد از «ذکر لفظی » حرف لقلقه زبان نمی باشد; چرا که اگر توجه به معنای الفاظ نباشد، هیچ ارزشی ندارد و شاهد این مدعا این که گاه انسان افرادی را می بیند که در عین این که با زبان مشغول «ذکر خداوند» هستند، با عمل خویش مرتکب گناه و معصیت می شوند! و حال آن که ذکر حقیقی، انسان را از گناه باز می دارد .

مرتبه دوم، ذکر قلبی است . یعنی توجه به خداوند از دل انسان بجوشد و به زبان جاری شود; هر چند حتما لازم نیست به زبان جاری شود .

مرتبه سوم، یاد کردن خدا در تمامی احوال است و این که انسان حتی یک لحظه هم از یاد خدا غافل نباشد و در تمامی اوقات خدا، را حاضر و ناظر بر اعمال خویش بداند .

با دقت در آیات و روایات، به دست می آید که اساس ذکر، توجه درونی است و این که انسان با تمام قلب و جان خویش به ذات پاک خدا توجه کند; توجهی که انسان را از گناه باز می دارد و به اطاعت فرمان او دعوت می کند . به همین دلیل، در احادیث متعددی از پیشوایان اسلام نقل شده که منظور از ذکر خدا، یادآوری عملی است .

بدیهی است که انسان از همان ابتدا، نمی تواند به مرحله والای ذکر و به یاد خدا بودن، در تمامی احوال نائل شود، بلکه با تمرین و ممارست در گفتن «الفاظ » و دقت در معانی ذکرها، کم کم «پیوسته به یاد خدا بودن » برای او حاصل می شود، و چنین نیست که «ذکر لفظی » ارزش و اعتباری نداشته باشد، بلکه آن هم به نوبه خود مورد تاکید قرار گرفتهاست و منشا آثار فراوانی ‍مي‌باشد .

آثار ذکر

«یاد خداوند» آثار و برکات فراوانی دارد که در آیات و روایات به آن اشاره شده است و ما در این جا به برخی از آن ها می پردازیم:

1 - مورد یاد خدا قرار گرفتن

«فاذکرونی اذکرکم و اشکروا لی و لا تکفرون » ; مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و کفران نورزید .

ذکر خدا معنای وسیع و مصادیق فراوانی دارد . انسانی که در تمامی لحظات زندگی به یاد ذات خداوند می باشد که سرچشمه تمام خوبی ها و نیکی هاست و به این وسیله، روح و جان خود را پاک و روشن می سازد، خداوند نیز در تمامی مراحل زندگی و در اوج مشکلات و سختی ها او را تنها نمی گذارد .

2 – همنشینی با خدا

کسی که همواره به یاد خدا باشد، خداوند همنشین و جلیس او خواهد بود; چنان که در حدیث قدسی به حضرت موسی ( علیه السلام) فرمود: ای موسی! من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند . موسی سؤال کرد: روزی که هیچ پناهی نیست، جز پناه تو، چه کسی در پناه تو خواهد بود؟ خداوند فرمود: آن ها که مرا یاد می کنند، من نیز آنان را یاری می کنم . و [آنان که] با هم دوستی می کنند، در راه من، پس دوست دارم آن ها را . اینان کسانی هستند که وقتی بخواهم به اهل زمین بدی رسانم، آن ها را یاد کرده و به خاطر آنان بدی را دفع می کنم .

3 - محبت خداوند

انسانی که پیوسته به یاد خداست، حب الهی در قلبش جای می گیرد . چنان که در زندگی روزمره نیز چنین است که اگر انسان در تمامی ساعات، شخص خاصی را در خاطر داشته باشد، کم کم محبت او در قلبش حاکم می‌شود .

در روایت نیز آمده است .

«من اکثر ذکر الله احبه » ; هر کس زیاد خدا را یاد کند، محبت خداوند در قلبش حاکم می شود .

4 - فلاح و رستگاری

از نظر قرآن کریم، ذکر خدا زمینه رستگاری انسان را فراهم می‌سازد: «و اذکروا الله کثیرا لعلکم تفلحون » ; خدا را بسیار یاد کنید، باشد که رستگار شوید .

5 - افزایش برکت و حضور فرشتگان

از روایات استفاده می‌شود که خانه ای که ذکر خدا در آن بسیار شود، برکتش بسیار می شود و فرشتگان در آن خانه حاضر می‌شوند و شیطان دور می‌گردد . و آن خانه برای اهل آسمان آن چنان درخشنده است که ستارگان برای اهل زمین، و خانه ای که در آن، قرآن خوانده نشود و ذکر خدا در آن نشود، برکتش کم است، و فرشتگان از آن خانه گریزان هستند .

6 - آرامش

آرامش و اطمینان، گمشده انسان امروزی است که در آرزوی به دست آوردن آن می‌باشد . قرآن کریم راه رسیدن به آرامش را این گونه به بشر معرفی می‌نماید: «الا بذکر الله تطمئن القلوب » ; همانا با یاد خدا دل ها آرام می‌گیرد.

7 - دوری از شیطان

آنان که به یاد خدا هستند، از وسوسه های شیطان متاثر نمی شوند و یاد خدا سلاحی است که از آن ها در برابر شیطان محافظت می نماید: «ان الذین اتقوا اذا مسهم طائف من الشیطان تذکروا فاذا هم مبصرون » ; پرهیزکاران هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطان شوند، به یاد خدا و پاداش و کیفر او می افتند، و (در پرتو یاد او، راه حق را می بینند و) ناگهان بینا می شوند .

8 - غذای روح

حضرت علی ( علیه السلام) می فرماید: «مداومت بر ذکر الهی، غذای روح و کلید رستگاری است .»

با توجه به اهمیت «ذکر الهی » و نقش سازنده آن در پیشرفت معنوی انسان های مؤمن، خداوند مؤمنان را از توجه به اموری که انسان را از یاد خدا باز می دارد، بر حذر می دارد، و می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا لا تلهکم اموالکم و لا اولادکم عن ذکر الله و من یفعل ذلک فاولئک هم الخاسرون » ; ای کسانی که ایمان آورده اید، اموال و اولادتان شما را از یاد خدا باز ندارد و هر کس چنین کند، از زیانکاران است .

بدیهی است، توجه به مال و زندگی دنیوی، در صورتی نهی شده است که انسان را از یاد خدا باز دارد و به عبارت دیگر، هدف انسان در زندگی توجه به آن ها باشد، ولی در صورتی که انسان مراقب نفس خویش باشد و از این ها به عنوان وسیله برای رسیدن به سعادت ابدی استفاده کند، نه تنها مذموم نیست، بلکه سفارش هم شده است .

پس اموال و اولاد تا آن جا که در راه خدا و برای نیل به حیات طیبه باشند، از مواهب الهی هستند و مطلوب می باشند، اما اگر علاقه افراطی به آن ها سدی در میان انسان و خدا ایجاد کند، بزرگترین بلا محسوب می شود  و خسرانی بزرگ است که در آیه شریفه فوق به همین معنا اشاره شده است .

تعبیر «خاسرون » به خاطر این است که حب دنیا چنان انسان را سرگرم می کند که سرمایه های وجودی خویش را در راه لذات ناپایدار و اوهام و پندارها صرف می کند و با دست خالی از دنیا می رود، در حالی که با داشتن سرمایه های بزرگ، برای زندگی جاودانه اش، کاری نکرده است .

در حالات عالم بزرگ شیخ عبدالله شوشتری، از معاصرین مرحوم علامه مجلسی، نوشته اند: که فرزندی داشت و بسیار مورد علاقه او بود . روزی این فرزند سخت بیمار شد . مرحوم شیخ عبدالله، آن روز برای ادای نماز جمعه به مسجد آمد . پریشان بود . روزی در رکعت دوم، سوره منافقین را که تلاوت می کرد، هنگامی که، به این آیه رسید، چندین بار آیه را تکرار کرد . پس از فراغت از نماز، بعضی یاران علت این تکرار را سؤال کردند ایشان فرمود: هنگامی که به این آیه رسیدم، به یاد فرزندم افتادم، و با تکرار آن، به مبارزه با نفس خود برخاستم، آن چنان مبارزه کردم که فرض کردم فرزندم مرده و جنازه اش در برابر من است و من از خدا غافل نیستم . آن گاه بود که دیگر تکرار نکردم!

آثار دوری از یاد خداوند

همان گونه که «ذکر الهی » منشا آثار و برکات فراوانی است، دوری از یاد خداوند نیز پیامدهایی را به دنبال دارد که به برخی از آن ها اشاره می شود:

1 - خود فراموشی

«و لا تکونوا کالذین نسوا الله فانساهم انفسهم ...» ; مانند کسانی که خدا را فراموش کردند، نباشید که خدا نیز آنان را به خود فراموشی دچار ساخت و در آیات دیگری نیز به این مساله «خود فراموشی » اشاره شده است .

«نسیان » مصدر فعل «نسوا» است، به معنای زایل شدن صورت معلوم از صفحه خاطرات; البته بعد از آن که در صفحه خاطر نقش بسته بود . این معنای اصلی «نسیان » است، ولی در استعمال آن توسعه داده اند و در مطلق روگردانی از چیزی که قبلا مورد توجه بوده نیز استعمال می شود .

در حقیقت، فراموشی خداوند، ترک شکر «ذکر الهی و ترک طاعت در بندگی » را نیز به همراه دارد; زیرا از یک سو فراموشی پروردگار سبب می شود که انسان در لذات مادی و شهوات حیوانی فرو رود و هدف آفرینش خود را به فراموشی بسپارد و در نتیجه، از ذخیره لازم برای فردای قیامت غافل بماند .

از سوی دیگر، فراموشی خدا، همراه با فراموش کردن صفات پاک اوست که هستی مطلق و علم بی پایان و غنای بی انتها از اوست و هر چه غیر اوست، وابسته و نیازمند به ذات پاکش می باشد و همین امر سبب می شود که انسان خود را مستقل و غنی و بی نیاز شمرد و بر نفس خود اعتماد کند . با این که باید به پروردگارش اعتماد نموده و از او ترسان و به او امیدوار باشد .

و این ها همه عامل اصلی فسق و فجور و بلکه این «خود فراموشی » بدین مصداق، خروج از طاعت خداست و لذا می گوید: «اولئک هم الفاسقون » .

2 - همراهی شیطان

«و من یعش عن ذکر الرحمان نقیض له شیطانا فهو له قرین » ; و هر کس از یاد خدا رویگردان شود، شیطانی برای او می گماریم تا همنشین او شود .

3 - سختی در زندگی

«و من اعرض عن ذکری فان له معیشة ضنکا و نحشره یوم القیامة اعمی » ; و هر کس از یاد من رویگردان شود، زندگی (سخت) و تنگی خواهد داشت و روز قیامت او را کور وارد محشر می کنم .

4 - غفلت

«و اذکر ربک فی نفسک تضرعا و خیفة و دون الجهر من القول بالغدو و الاصال و لا تکن من الغافلین » ; پروردگارت را در دل خود، از روی تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان، یاد کن و از غافلین مباش .

مراد از «غفلت » ، در آیه شریفه فوق، بی توجهی است که در اثر دوری از ذکر الهی به انسان دست می دهد و مقصود از غفلت، در بیشتر آیات، غفلت غیر معذور و مذموم است .

در تعالیم پیشوایان دین و در روایات ائمه طاهرین ( علیهم السلام) نیز، از غفلت انسان نهی شده است، از جمله امام صادق ( علیه السلام) فرمود: «ان کان الشیطان عدوا فالغفلة لماذا و ان کان الموت حقا فالفرح لماذا» ; اگر شیطان دشمن شماست، پس غفلت از حقایق و واقعیات برای چه، و اگر مرگ حق است، پس خوشحالی شما برای چیست؟!

آثار ذكر در سازندگى روحى و اخلاقى

ذكر و یاد خدا آثار سازنده روحى و اخلاقى فراوانى دارد كه یاد متقابل خدا از بنده، روشنى دل، آرامش قلب، ترس از(نافرمانى) خدا، بصیرت و شناخت شیطان، بخشش گناهان، و علم و حكمت از جمله آنهاست.

یكى از زیباترین جلوه هاى ارتباط عاشقانه با خدا و اساسى‏ترین راه‏هاى سیر و سلوك، ذكر است؛ یعنى مترنم بودن زبان و قلب انسان به اسمإ حسناى الهى و شاداب نگه داشتن گل روح در زیر باران یاد حق.

ذكر خدا، از یادبردن هستى محدود خویش در رهگذر یاد اسماى الهى است و تداوم و استمرار آن زنگار گناهان را از روى دل مى‏زداید؛ زیرا غفلت و فراموشى حق تعالى، ساحت دل را مكدر مى‏كند. از اینجاست كه یكى از رسالتهاى اولیاى الهى و كتابهاى آسمانى، برطرف نمودن این كدورت و تاریكى است و به همین علت «ذكر» را از اوصاف پیامبر و از نامهاى قرآن شمرده‏اند؛ چنانكه قرآن مجید به ذكر بودن پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله چنین اشاره مى‏كند:

«...قد انزل الله الیكم ذكرا رسولا یتلوا علیكم آیات الله...». «خداوند ذكرى (رسولى) را به سوى شما فرستاد تا آیات خدا را بر شما تلاوت كند«

مقصود اصلى، ذكر قلبى است نه ذكر زبانى. ذكر زبانى زمینه است براى پیدایش ذكر قلبى و آرامش با ذكر قلبى مشكلات را حل مى‏كندهمچنین از نام‏هاى قرآن مجید ذكر مى‏باشد: «انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون». «ما ذكر (قرآن) را بر تو نازل كردیم و آن را حفظ خواهیم كرد«

وجه نامگذارى پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و قرآن به ذكر این است كه موجب یادآورى خداوند متعال مى‌باشند؛ زیرا یادآورى منوط به دانش قبلى است و این پیامبران و كتابهاى آسمانى مى‌باشند كه پرده غفلت و فراموشى را از روى دل كنار زده و نور الهى را بدان مى‏تابانند. بنابراین یاد خدا انسان را از حضیض مادیت به اوج معنویت مى‌رساند و امید را در انسان زنده مى‏كند و یإس و ناامیدى را كه از تنگناهاى زندگى مادى و معادلات بشرى ناشى مى‏گردد، برطرف مى‏كند.

وقتى به زندگى خود و بسیارى از افراد نظر مى‏كنیم، مى‏بینیم هدف بسیارى از كارهاى ما دست‏یابى به گوهر گرانبهاى آرامش است؛ یعنى انسانها در طول زندگى خود تلاش مى‏كنند تا به آرامش خاطر و طمأنینه نایل شوند. در این نقطه بین انسانها اشتراك نظر وجود دارد، ولى اختلاف نظر در تعیین و تشخیص چیزهایى است كه به زندگى آرامش مى‏بخشد.

بسیارند كسانى كه این گوهر نفیس را در گرو ثروت اندوزى و رفاه مادى مى‏دانند و آرامش گم شده خود را در آن مى‏جویند و به قول خودشان، پشت خود را مى‏بندند تا براى عمرى، خیال آسوده و آرامش خاطر داشته باشند؛ گروهى نیز آرامش را در كسب مقام و شهرت مى‏بینند و براى آن خود را به آب و آتش مى‏زنند؛ گروهى -به اشتباه- آرامش را در پناه بردن به دامن «اعتیاد"مى‏بینند تا دمى آرامش و تسكین یابند كه این آرامش كاذب است.

ذكر خداوند آثار و ثمرات اعجاب‏آور و با شكوهى دارد كه هریك از آنها در سازندگى روحى و اخلاقى انسان تإثیر به سزایى دارد

ولى قرآن مجید تنها نسخه شفابخش اضطراب را یاد خدا مى‏داند و تنها پاسخ نداى فطرت را ذكر خدا مى‏بیند. ولى مقصود ذكر قلبى است نه ذكر زبانى؛ زیرا قرآن كریم آن ذكر زبانى را كه با ذكر قلبى همراه نیست، ممدوح نمى‏شمارد بلكه مذموم مى‏داند درباره نماز مى‏فرماید: ...اَقِم الصَلاةَ لِذِكرى. «نماز را با یاد من اقامه كن». و در سوره ماعون مى‏فرماید: فَوَیلٌ لِلمُصَلین الذِینَ هُم عَن صَلاتِهِم ساهُون. «واى بر نمازگزارانى كه از نمازشان غافلند». معلوم مى‏شود اگر كسى نماز بخواند، هرچند كه ذكر خدا بر زبانش جارى است ولى غافل باشد و نداند چه مى‏گوید، كارش زار است.

بنابراین، مقصود اصلى، ذكر قلبى است نه ذكر زبانى. ذكر زبانى زمینه است براى پیدایش ذكر قلبى و آرامش با ذكر قلبى مشكلات را حل مى‏كند. خداوند در سوره طه خطاب به حضرت موسى و هارون علیه السلام مى‏فرماید: اِذهَب اَنتَ وَ اَخوكَ بآیاتى وَ لا تَنیا فِى ذِكرى). «تو و برادرت با آیات و معجزات من حركت كنید و در یاد كردن من سستى نكنید». این ذكر، ذكر قلب است؛ زیرا انسانى كه در برابر خطر مواجه مى‏شود و به مقاومت در برابر آن خطر، مأموریت پیدا مى‏كند، با ذكر زبانى نمى‏تواند مشكلى را حل كند؛ طمإنینه است كه مشكلات را حل مى‏كند و طمأنینه، با ذكر قلب است نه با ذكر زبان. البته ذكر زبان خوب است و زمینه را براى ذكر قلب فراهم مى‏كند. در خصوص این بحث كه یاد خدا و ذكر قلبى آرام بخش دلهاست، امام صادق علیه السلام مى‏فرماید: «اِنَّ القَلبَ لَیَتَجلجلُ فِى الجَوفِ یَطلُبُ الحَقَ فَاذا اَصابَهُ اِطمَئن وَ قَرَّ». «دل آدمى از درون مضطرب مى شود و در حقیقت خواهان حق است پس آنگاه كه به حق رسید، آرام و قرار مى‏گیرد«

ذكر خدا ارتباط معنوى عبد سالك با رب مالك است و اين انسان است كه نبايد خود را وقف زندگى مادى كند و مقصد را در خود و دنياى خود محدود سازد, بلكه بايد خود را براى سفر پر فراز و نشيب ابديت آماده و مهيا كند.
ذكر خداوند آثار و ثمرات اعجابآور و با شكوهى دارد كه هريك از آنها در سازندگى روحى و اخلاقى انسان تإثير به سزايى دارد. عمده ترين اين آثار و ثمرات به شرح زير است:

1-    ياد خدا نسبت به بنده :

اولين اثر ياد خدا اين است كه خداى متعال نيز انسان را ياد مى كند: (فاذكرونى اذكركم...) (مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم). از اينكه در اين آيه شريفه ياد خداوند متعال, منوط به يادكردن بنده شمرده شده است, يك نكته دقيق فهميده مى شود و آن عبارت است از تصور دو نوع ذكر از طرف خدا; الف: ذكر عام. ب: ذكر خاص.

ذكر عام عبارت از هدايت عام الهى است كه شامل تمام موجودات مى باشد و اختصاص به گروه خاصى ندارد و شاهد آن آثار ذكر عام الهى در پهنه گيتى مى باشد. و آن اعطاى مواهب و عطاياى گوناگون خداوند به تمام ممكنات مى باشد و اين ياد همگانى كه فيض مستمر الهى است, هرگز قطع نمى شود.
اما ذكر خاص به بندگان خاص و ذاكر تعلق دارد و يك نوع توجه و لطف است از جانب خداوند متعال.

2-   روشنى دل :

خداوند; ذكر خويش را موجب نورانى شدن و بيدارى دل ها مى داند. مردن دل و افسردگى از هولناك ترين سيه روزى هاست; به طورى كه حضرت على(عليه السلام) اولين سفارششان به امام حسن مجتبى(عليه السلام) - در نامه اى كه به فرزند ارجمندشان نوشته اند- اين است كه بيش از هرچيز به آبادانى دل خويش بپردازد: (فانى اوصيك بتقوى الله -اى بنى- و لزوم امره و عماره قلبك بذكره...). (پسرم! تو را به تقوا و التزام به فرمان خدا, آباد كردن قلب و روح با ذكر او و چنگ زدن به ريسمان الهى توصيه مى كنم)

يكى از موثرترين عوامل علاج مرگ دل و احياى دوباره آن, پناه بردن به ذكر خداست ; ذكر حق نور است و مداومت در آن, قلب را از تاريكى و نااميدى و قساوت نجات مى دهد; شفافيت و لطافت و درك و شور و عشق به آن مى بخشد و گرمى و تپش و نشاط تازه در آن مى دمد. اين ثمره ذكر را حضرت على(عليه السلام) چنين گوشزد مى كند:
(ان الله تعالى جعل الذكر جلإ للقلوب تسمع به بعد الوقره و تبصر به بعد العشوه و تنقاد به بعد المعانده...) ; (خداوند متعال ياد خويش را جلاى قلبها قرار داده, كه در اثر آن گوش, پس از سنگينى مى شنود و چشم پس از كم سويى مى بيند و بدين وسيله پس از لجاجت و دشمنى منقاد و رام مى گرد)

3-  آرامش قلب :

سومين اثرى كه براى ياد خدا بيان مى شود آرامش دل آدمى است. به تعبير قرآن طمأنينه و سكون قلب از جمله آثار مستقيم ياد خداست: (الذين آمنوا و تطمئن قلوبهم بذكرالله الا بذكر الله تطمئن القلوب); (كسانى كه ايمان آورده اند و دل هايشان به ياد خداست, بدانيد تنها با ياد خدا دل ها آرام مى گيرد)

ياد خدا داروى معنوى اضطراب و افسردگى است كه از نظر روانشناسى علل آن ترس, آينده مبهم, نگرانى از شكست خوردن, ترس از بيمارى ها و نگرانى از عوامل طبيعى مى باشد. گذشته از مساله بيمارى اضطراب, آرامش طلبى در فطرت انسان ريشه دارد و در سرشت انسان ها حس آرامش جويى نهفته است و بسيارى از فعاليت هاى آدمى در حقيقت پاسخ به نداى الهى فطرت است.
وقتى به زندگى خود و بسيارى از افراد نظر مى كنيم, مى بينيم هدف بسيارى از كارهاى ما دست يابى به گوهر گرانبهاى آرامش است ; يعنى انسانها در طول زندگى خود تلاش مى كنند تا به آرامش خاطر و طمأنينه نايل شوند. در اين نقطه بين انسان ها اشتراك نظر وجود دارد, ولى اختلاف نظر در تعيين و تشخيص چيزهايى است كه به زندگى آرامش مى بخشد.
بسيارند كسانى كه اين گوهر نفيس را در گرو ثروت اندوزى و رفاه مادى مى دانند و آرامش گم شده خود را در آن مى جويند و به قول خودشان , پشت خود را مى بندند تا براى عمرى , خيال آسوده و آرامش خاطر داشته باشند ; گروهى نيز آرامش را در كسب مقام و شهرت مى بينند و براى آن خود را به آب و آتش مى زنند ; گروهى -به اشتباه- آرامش را در پناه بردن به دامن (اعتياد) مى بينند تا دمى آرامش و تسكين يابند كه اين آرامش كاذب است.

ولى قرآن مجيد تنها نسخه شفابخش اضطراب را ياد خدا مى داند و تنها پاسخ نداى فطرت را ذكر خدا مى بيند ولى مقصود ذكر قلبى است نه ذكر زبانى ; زيرا قرآن كريم آن ذكر زبانى را كه با ذكر قلبى همراه نيست , ممدوح نمى شمارد بلكه مذموم مى داند درباره نماز مى فرمايد: (...اقم الصلاه لذكرى) (نماز را با ياد من اقامه كن)

و در سوره ماعون مى فرمايد: (فويل للمصلين الذين هم عن صلاتهم ساهون) (واى بر نمازگزارانى كه از نمازشان غافل اند)

معلوم مى شود اگر كسى نماز بخواند, هرچند كه ذكر خدا بر زبانش جارى است ولى غافل باشد و نداند چه مى گويد, كارش زار است.
بنابراين, مقصود اصلى, ذكر قلبى است نه ذكر زبانى. ذكر زبانى زمينه است براى پيدايش ذكر قلبى و آرامش با ذكر قلبى مشكلات را حل مى كند.
خداوند در سوره طه خطاب به حضرت موسى و هارون (عليه السلام) مى فرمايد: (اذهب انت و اخوك بآياتى و لا تنيا فى ذكرى) (تو و برادرت با آيات و معجزات من حركت كنيد و در ياد كردن من سستى نكنيد)

اين ذكر, ذكر قلب است; زيرا انسانى كه در برابر خطر مواجه مى شود و به مقاومت در برابر آن خطر, مأموريت پيدا مى كند, با ذكر زبانى نمى تواند مشكلى را حل كند; طمأنينه است كه مشكلات را حل مى كند و طمانينه, با ذكر قلب است نه با ذكر زبان. البته ذكر زبان خوب است و زمينه را براى ذكر قلب فراهم مى كند.

در خصوص اين بحث كه ياد خدا و ذكر قلبى آرام بخش دلهاست, امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد: (ان القلب ليتجلجل فى الجوف يطلب الحق فاذا اصابه اطمإن و قر) (دل آدمى از درون مضطرب مى شود و در حقيقت خواهان حق است پس آنگاه كه به حق رسيد, آرام و قرار مى گيرد)

4- خشيت و ترس از خدا :

از جمله آثار ياد خدا براى مومنان, خداترسى و خشيت مى باشد. قرآن در اين زمينه مى فرمايد: (انما المومنون الذين اذا ذكر الله و جلت قلوبهم...) (تنها مومنان هستند كه هرگاه يادخدا به ميان آيد, دل هايشان ترسان شود)

كه اين ترس از درك عظمت و علم ايشان سرچشمه مى گيرد; لذا خداوند در قرآن تنها عالمان را متصف به خشيت مى داند و در سايه خشيت از خداوند است كه انسان از ارتكاب معاصى اجتناب مى ورزد.

5- بصيرت يافتن و شناخت شيطان :

يكى از عوامل اصلى سقوط انسان و سيه روزى او , افتادن به دام هاى ناپيداى شيطان است و ذكر حق به انسان بصيرتى مى دهد كه وسوسه هاى پنهان و دام هاى ناپيداى شيطان را به سهولت بشناسد و در دام او نيفتد:
(ان الذين اتقوا اذا مسهم طائف من الشيطان تذكروا فاذا هم مبصرون) (اهل تقوا آن هنگام كه دچار وسوسه گروهى از شياطين شوند به ياد خدا مى افتند و در آن وقت است كه بينا مى گردند)

6-  بخشش گناهان :

از آثار و ثمرات اخروى ياد خداوند, مغفرت الهى مى باشد كه شامل حال يادكنندگان خدا مى گردد و اضافه بر آن, خداوند وعده اجر و پاداش بزرگ نيز به ايشان داده است. قرآن مجيد در اين باره مى فرمايد: (... و الذاكرين الله كثيرا و الذاكرات اعد الله لهم مغفره و اجرا عظيما)
(مردان و زنانى كه بسيار ياد خدا كنند, خداى متعال براى آنان آمرزش و پاداش بزرگ آماده نموده است)

انسان مومن بر اثر لغزش هايى كه در مدت عمر داشته است, در اندوه و نگرانى به سر مى برد و دائم به دنبال انجام كارهايى است كه باعث آمرزش گناهان وى گردد, از طرفى خداى غفار , باب توبه و آمرزش خود را بر روى بندگان خود گشوده و فرموده است: (قل يا عبادى الذين اسرفوا على انفسهم لا تقنطوا من رحمه الله ان الله يغفر الذنوب جميعا...) (بگو اى بندگان من كه با ارتكاب گناهان بر خود زياده روى نموديد از رحمت خداوند نوميد نباشيد ; زيرا خداوند متعال جميع گناهان را مي‌آمرزد.

از طرف ديگر; خداوند كارها و راه هاى متعددى را براى آمرزش بندگان قرار داده است و هركس با وسيله اى مى تواند براى خود آمرزش طلب كند و از آن جمله است ذكر بسيار خداى متعال.

7- حكمت و علم :

يكى ديگر از ثمرات ذكر, پختگى عقل و كمال و حكمت است. ذكر باعث فروزان شدن قوه ادراك انسان و جوشش فكر و انديشه مى شود. جان فرد شايستگى اين را پيدا مى كند كه منعكس كننده حقايق غيبى در خود گردد و خداوند به انديشه و عقل اين افراد مدد رساند. اين حقيقت را اميرالمومنين(عليه السلام) صريحا بيان نموده و بزرگانى هم آن را تجربه كرده اند. شيخ الرئيس ابن سينا و صدرالمتألهين تصريح دارند كه گاه در يك مساله علمى و فلسفى به بن بست رسيده و قادر به حل آن نبوده اند و به ذكر و نماز پرداخته اند و مطلب برايشان آشكار شده است.

حضرت على(عليه السلام) مى فرمايد: (...و ما برح لله - عزت آلاوه- فى البرهه بعد البرهه و فى ازمان الفترات عباد ناجاهم فى فكرهم و كلمهم فى ذات عقولهم فاستصبحوا بنور يقظه فى الابصار و الاسماع و الافئده...) (و همواره براى خداى تعالى -كه نعمتهايش بزرگ است- در هر برهه اى بعد از برهه ديگر و در دوران هاى نبودن پيامبران و سستى دين, بندگانى بوده اند كه خداوند در انديشه هايشان با آنان راز گفته و در عقل هايشان با آنان سخن مى گفته است. اينان چراغ هدايت را به روشنايى بيدارى در ديده ها و گوش ها و دل ها افروختند.

• منابع :

  سایت علمی و پژوهشی آسمان
  

  http://www.asemankafinet.ir

• • از سایر صفحات سایت ما مربوط به دانش آموزان نیز دیدن نمائید : بر روی هر پایه کلیک کنید
  • تحقیق های رایگان سایت
  • جواب سوالات دوم
  • جواب سوالات سوم
  • جواب سوالات چهارم
  • جواب سوالات پنجم
  • جواب سوالات ششم
  • جواب سوالات هفتم
  • جواب سوالات هشتم
  • جواب سوالات نهم
  • جواب سوالات دبیرستان
  • دهم

برای حمایت از سایت ما بر روی صفحات زیر کلیک نمائید تا ما نیز با رغبت زیاد برای شما تحقیق بگذاریم :

لیست و فهرست کلیه اقدام پژوهی ها

 لیست گزارش تخصصی ها

لیست پروژه های آماری دبیرستان

به کانال ما در تلگرام بپوندید :

تحقیق رایگان سایت علمی و پژوهشی آسمان , تحقیقات دانش آموزی ، فرهنگیان و دانشجویان اقدام پژوهی گزارش تخصصی

آثار تخریب پتروشیمی بر محیط زیست

بررسي  پتروشيمي محيط‌زيست                                          

به كرات در رسانه‌هاي عمومي شنيده‌ايم كه صنايع نفت و گاز كشور، به خصوص صنايع پتروشيمي كه ذاتاً جزو صنايع آلوده‌كنندة محيط زيست هستند، در زمينة رعايت مسائل محيط زيستي استاندارد يا جايزة جديدي گرفته‌‌اند. اين تبليغات به حدي است كه حتي سايتهاي اينترنتي ويژه‌اي براي اطلاع‌رساني در مورد مسائل زيست محيطي پتروشيمي به وجود آمده است. اما در مقابل، برخي كارشناسان نظرات متفاوتي دارند. در جهت بررسي اين موضوع، گروه نفت و گاز شبكه تحليلگران تكنولوژي ايران، به گفتگو با جمعي از كارشناسان و مسئولان مرتبط پرداخته و علل آلودگي صنايع پتروشيمي، اقدامات انجام شده در راستاي كاهش اين آلودگي و نواقص موجود را مورد بررسي قرار داده است. جمع‌بندي از اين گزارش، كه در هر مورد مشخصات كارشناس گويندة نظرات نيز ذكر شده است، در زير ارائه شده است:

مقدمه

( ابعاد چالشهاي محيط زيست پتروشيمي)

خليج فارس و درياي عمان، جزو متنوع‌ترين اكوسيستم‌هاي جهان هستند و شرايط خاص اين مناطق، از نظر تنوع ويژة رويشگاه‌هاي گرمسيري، گونه‌‌هاي مختلف جانداران آبزي و غيره، حساسيت ويژه‌اي را براي اين محيط‌هاي آبي به‌وجود آورده است. اين مناطق به واسطة شرايط خاص آب‌وهوايي، واجد نادرترين و حساس‌ترين اكوسيستم‌هاي دريايي و جوامع گياهي و جانوري ايران و منطقه هستند كه از جمله مي‌توان به آب‌سنگ‌هاي مرجاني، جنگل‌هاي گرمسيري مانگرو، زيستگاه‌هايي نظير هورها و خورها، پستانداران آبزي، لاك‌پشت‌هاي آبي، ماهيان زينتي و تجاري و رويشگاه‌هاي گرمسيري اشاره كرد.

احداث مجتمع‌هاي متعدد نفت، گاز و پتروشيمي دركنار اين مناطق و پيامد آن مانند ايجاد پساب‌هاي نفتي و شيميايي، آلودگي صوتي، سوزاندن گازهاي تفكيكي، جمع شدن مواد زائد شيميايي، دفع زباله و مواردي از اين دست، چالش‌ بزرگ زيست‌محيطي است كه بايد مورد بررسي قرار گيرد.

به اعتقاد برخي كارشناسان، وجود اين چالشها در كنار توسعه صنايع پتروشيمي كشور (خصوصا منطقه ويژه ماهشهر) بدون انجام ارزيابي‌هاي زيست‌محيطي صحيح، در آينده‌اي نزديك، منجر به تبديل خليج فارس و خورموسي به مرداب خواهد شد.(ماخذ 2)

از يك طرف، با آلودگي‌هايي مواجه هستيم كه به‌عينه در مناطق پيرامون صنايع پتروشيمي مشاهده مي‌شوند و به طور كلي در ادبيات موضوع نيز صنايع نفت و گاز، به خصوص صنايع پتروشيمي در زمره صنايع آلاينده محيط‌زيست قرار مي‌گيرند، ولي از طرف ديگر، مشاهده مي‌كنيم صنايع پتروشيمي كشور، هر روز استاندارد و جايزه "صنعت سبز" تازه‌اي گرفته و روي آن تبليغ مي‌كنند. لذا بايد نظرات كارشناسان و صاحبنظران را در اين خصوص جويا شد:

الف) نمونه‌هايي از آلايندگي زيست محيطي صنايع پتروشيمي

در صنايع پتروشيمي و پالايشگاهي، بر اساس نوع مواد مصرفي و توليدي و همچنين مرحلة فرآيندها، نوع و ميزان آلايندگي‌هاي اين صنايع متفاوت است. بدين معني كه در فرآيندهاي مختلف، امكان آلودگي در سه مرحلة "جمع‌آوري مواد اوليه،" "توليد و تبديل مواد واسطه" و "جمع‌آوري و انبار مواد توليد شده،" محتمل مي‌باشد.

يكي از كارشناسان محيط‌زيست، نمونه‌هاي زير را براي هر سه مرحلة فوق بر مي‌شمارد: نشت فرمالدهيد ناشي از تهيه و انتقال متانول مورد نياز براي واحدهاي توليد اسيد استيك و MTBE، ورود پساب‌هاي مجتمع‌هاي پتروشيمي بندر امام، رازي و خارك به خورموسي و خليج فارس، نشت مواد آروماتيكي نظير بنزن در پتروشيمي اصفهان و پراكنده شدن گوگرد در فضاي اطراف مجتمع‌هايي نظير پتروشيمي رازي به‌دليل انبار شدن در فضاي باز؛ چنانكه ملاحظه شد اين نمونه‌ها از هر سه مرحلة "جمع‌اوري مواد اوليه"، "توليد" و "انبارسازي" ذكر شدند. (ماخذ4)

همچنين يكي ديگر از كارشناسان، نمونه‌هايي از اثرات مختلف زيست محيطي اين آلودگيها را بر مي‌شمرد: تخريب مرجان‌هاي طبيعي در عسلويه و خليج نايبند به منظور احداث واحدهاي جديد، تخريب اكوسيستم خليج فارس و تبديل‌شدن خورموسي به مرداب به‌دليل رعايت نكردن اصول صحيح جايگيري مجتمع‌هاي پتروشيمي، از بين رفتن صدف‌هاي مرواريدساز خليج فارس بدليل آلوده شدن آبها به مواد شيميايي مختلف و مضر غيرقابل تجزيه، هيدروليز شدن تخم موجودات آبزي، بارورنشدن و ازبين رفتن آبزيان در مرحله نوزادي و از بين رفتن امنيت شغلي صيادان و در نتيجه تلاش براي صيد در نقاط عميق و دوردست ( ماخذ2). تنها يك بازديد كوچك از مناطقي نظير ماهشهر و بندر امام، استشمام آمونياك موجود در هوا، مشاهدة پسابهاي ورودي به دريا و شنيدن درددل بومياني كه زندگي خود را متاثر از اين آلودگي‌ها مي‌بينند، هر فرد منصفي را به تصديق وجود اين مشكلات وامي‌دارد.

ب) فعاليت‌هاي زيست‌محيطي شركت ملي صنايع پتروشيمي:

اما در مقابل نقل نظرات كارشناسان زيست محيطي، بايد پاي صحبت مسئولين شركت ملي صنايع پتروشيمي نيز نشست و ديد كه براي بهبود اين وضعيت و كاهش آلايندگي، چه فعاليتي داشته‌اند.

سخنان مسئولان پتروشيمي و گزارشات و طرح‌هاي گذشته، حال و آيندة شركت ملي صنايع پتروشيمي نشان مي‌دهد كه اين شركت، اولويت زيادي براي حفظ محيط زيست در مجتمع‌ها قائل شده است: موظف ساختن كلية مجتمع‌هاي پتروشيمي به اخذ گواهينامه‌هايي نظير ISO14000 از مؤسسات معتبري نظير SGS و DNV كه مورد تاييد سازمان محيط زيست و مؤسسه استاندارد باشند، تلاش به منظور دريافت اولين و دومين جايزة ملي محيط زيست و موفقيت در اين امر و دريافت عنوان "بهترين صنعت سبز برگزيده"، "صنعت پاك" و "صنعت سبز" توسط مجتمع‌هاي اصفهان، اراك، خراسان، شيراز و تبريز از سازمان محيط زيست، كاهش ضايعات توليدي، تلاش به منظور تصفية پساب‌ها و بازيافت پسماند‌ها و توسعة فضاي سبز موجود، از جمله اقدامات پتروشيمي در راستاي نيل به اهداف ذكر شده مي‌باشد.

در اين راستا برخي از فعاليتهاي ويژه پتروشيمي براي حفظ محيط زيست به شرح زير است (مأخذ 1):

1) تصفيه فاضلابهاي صنعتي و بهداشتي

شناسايي دقيق فاضلابها و اندازه‌گيري كمي و كيفي آلاينده‌ها در كلية واحدهاي پتروشيمي صورت گرفته و سيستم‌هاي تصفيه فاضلاب‌هاي صنعتي و بهداشتي در كليه مجتمع‌ها احداث شده است. بنا به گزارشات پتروشيمي، در حال حاضر در تمام مجتمع‌هاي پتروشيمي، فاضلاب‌هاي توليدي در مجتمع‌ها جمع‌آوري و بطور اصولي تصفيه گشته و مطابق استانداردهاي سازمان محيط زيست به محيط تخليه مي‌شود و آبهاي حاصله مجدداً در خط توليد مورد استفاده قرار مي‌گيرد. در حال حاضر، در پتروشيمي اراك، پسابهاي صنعتي به عنوان آب فرآيند و يا در آبياري فضاي سبز مورد استفاده قرار مي‌گيرد. در مجتمع‌هاي پتروشيمي رازي و بندر امام نيز برنامه مديريت فاضلاب‌هاي صنعتي در حال انجام بوده و با جديت دنبال مي‌شود. حتي در برخي مناطق مانند ماهشهر، در حالي كه واحدهاي صنعتي هنوز به بهره‌برداري نرسيده‌اند، تصفيه‌خانه‌ها در مرحله بهره‌برداري و راه‌اندازي قرار دارند.

 2) تلاش براي جلوگيري از آلودگي هوا

در زمينة رفع آلودگي هواي حاصل از فعاليت صنايع پتروشيمي، مطالعات ارزيابي كمي و كيفي آلاينده‌ها صورت گرفته و اقدامات لازم جهت كنترل آنها در حال انجام است؛ در مجتمع‌ رازي دو طرح به‌صورت همزمان جهت حذف آلاينده‌هاي آمونياكي در حال مطالعه مي‌باشد و در برخي مجتمع‌ها نظير اراك و بندر امام، دستگاه‌هاي پيشرفتة اندازه‌گيري آلاينده‌هاي اتمسفري و دوربين‌هاي مداربسته خريداري شده و به صورت روزانه و online مبادرت به اندازه‌گيري آلاينده‌ها و به‌سوزي مشعل‌هاي موجود مي‌شود.

3) رفع مواد زايد جامد                                

پروژه‌هاي متعددي جهت شناسايي، طبقه‌بندي، تفكيك، پردازش و دفع اصولي مواد زايد جامد اعم از صنعتي و شهري، در مجتمع‌ها به انجام رسيده است. همچنين شركت ملي صنايع پتروشيمي با حمايت از برخي شركت‌ها و صنعتگران، نسبت به جمع‌آوري و بازيافت زايدات پلاستيكي و PET (كه امروزه از معضلات زيست‌محيطي كشورمان هستند) اقدام نموده است.

4) انجام پژوهشهاي زيست‌محيطي

شركت ملي پتروشيمي در راستاي حل معضلات زيست‌محيطي مجتمع‌هاي پتروشيمي و توسعة ارتباط صنعت با دانشگاه‌، به انجام پژوهشهاي زيست‌محيطي دست زده است. اين فعاليتها بر محور اصلاح فرآيند و كاهش دورريزها، تصفية آب‌وفاضلاب، كنترل آلودگي هوا و بازيافت ضايعات پليمري استوار است.

5) توسعة فضاي سبز

بنا به گفتة مسئولين پتروشيمي، تلفيق صنعت با فضاي سبز، يكي از اهداف اصلي مجتمع‌ها مي‌باشد. طبق استانداردهاي زيست‌محيطي، بايد ده‌درصد از فضاي صنعتي به فضاي سبز اختصاص داده شود؛ ولي در پتروشيمي درصدهاي بالاتري به اين مساله اختصاص داده شده است. به عنوان مثال، در پتروشيمي اصفهان در مقابل 65 هكتار فضاي صنعتي، 85 هكتار فضاي سبز احداث شده است. در حال حاضر، حدود 1000 هكتار فضاي سبز در اطراف و داخل 9 مجتمع توليدي فعلي، احداث شده است و از آنها نگهداري مي‌شود. آبياري اين فضاي سبز با استفاده از پساب‌هاي صنعتي تصفيه‌شده صورت مي‌پذيرد كه تا حد زيادي از مصرف آب خام كاسته است.

مواردي كه برشمرده شد، بخشي از تلاش‌هاي شركت ملي پتروشيمي جهت كاهش و رفع آلودگي‌هاي زيست‌محيطي فعاليت‌هاي اين صنعت مي‌باشد كه نسبت به صنايع ديگر، چالش‌هاي زيست‌محيطي بيشتري را ايجاد مي‌كند.

ج) پاسخگويي كارشناسان به گزارشات پتروشيمي:

در بخش قبل، گزارشات پتروشيمي از تلاشهاي به بعمل آمده در جهت كاهش آلودگي محيط زيست مطرح شد.

اما با وجود اين تلاش‌ها، چرا اغلب كارشناسان محيط زيست كه از خارج حوزة صنعت پتروشيمي، فعاليت‌هاي آن را مورد نقد قرار مي‌دهند، در اكثر موارد ابزار نارضايتي و در برخي موارد اظهار نااميدي مي‌نمايد؟ در ادامة مطلب، به بررسي علل اين نارضايتي‌ها و راه‌حل‌هاي پيشنهادي مي‌پردازيم:

1) جايگيري مجتمع‌هاي پتروشيمي كشور:

امروزه بايد اثرات زيست‌محيطي صنعتي كه احتمال بروز آلايندگي در آن وجود دارد، قبل از احداث ارزيابي شود و به اين سوال پاسخ داده شود كه آيا احداث واحدهاي صنعتي در مكان مورد نظر، صحيح است يا خير؟ سپس با رعايت اصول زيست‌محيطي اقدام به احداث مجتمع صنعتي در محل مناسب شده و در ساخت مجتمع، تمامي شرايط براي عواملي نظير پسابها، دفع مواد زائد و غيره پيش‌بيني گردد.

برخي كارشناسان بر اين عقيده‌اند كه در زمينة استقرار صنايع پتروشيمي در مجاورت آبهاي آزاد، منافع اقتصادي نسبت به مصالح زيست‌محيطي ترجيح داده شده است. در ايران تاكنون هيچ تدبيري جهت جايابي صحيح صنايع پتروشيمي وجود نداشته و از الگوي مشخص زيست‌محيطي تبعيت نشده است. سازمان محيط‌زيست نيز از ابتدا بصورت منظم بر جانمايي و فعاليت اين تأسيسات نظارت دقيقي اعمال ننموده و به نوعي بر اساس سياست "جاانداز، راه‌بنداز" عمل شده است. در موارد متعدد، ديده شده كه پس از آغاز كارهاي عمراني و ساخت بخش‌هاي ساختماني، به‌دليل فشار سازمان حفاظت محيط زيست، مجري به مطالعات زيست‌محيطي مي‌پردازد كه ارزش چنداني ندارد؛ زيرا در اين حالت، به‌غير از برخي توصيه‌ها در مورد كاهش آثار زيست‌محيطي، نمي‌توان كار مؤثري انجام داد. از اين رو در پي احداث مجتمع‌هاي عظيم پتروشيمي، مشكلاتي نظير تخريب مناطق ساحلي، ورود پساب‌هايي كه از اين واحدها وارد دريا مي‌شوند و نشت موادي نظير جيوه و آرسنيك و همچنين آلودگي زمين‌هاي كشاورزي به محصولاتي نظير گوگرد، چندان غيرمترقبه نخواهد بود. (ماخذ 2)

البته مسئولين پتروشيمي نيز با اين مسأله موافق‌اند كه مكان‌يابي و احداث و طراحي فرآيند برخي مجتمع‌ها نظير مجتمع پتروشيمي بندرامام، سالها پيش صورت پذيرفته كه مشكلاتي را به‌دنبال داشته است و تلاش محيط‌زيست پتروشيمي در جهت كاهش اين مشكلات مي‌باشد؛ اما گفته مي‌شود، در خصوص منطقه ويژه ماهشهر و پارس جنوبي، مطالعات ارزيابي اثرات زيست‌محيطي (EIA) جامعي قبل از احداث اين مناطق صورت گرفته و به تأييد دفتر ارزيابي سازمان حفاظت محيط‌زيست نيز رسيده است و مستندات آن نيز جهت استناد موجود مي‌باشد. بنابراين اين مجتمع‌ها از نظر زيان‌هاي زيست‌محيطي، كمترين خسارت ممكن را به‌دنبال خواهند داشت. اما در مقابل اين رأي مسئولين پتروشيمي نيز برخي كارشناسان اعلام كرده‌اند:

در عسلويه مرجانهاي طبيعي از طريق ديناميت منفجر و تخريب شده‌اند، خليج نايبند به تدريج به مرداب تبديل شده و خورموسي نيز كه منطقه ويژة ماهشهر با مجتمع‌هاي عظيم پتروشيمي دركنار آن احداث شده، به‌دليل تعويض كل آب آن در هر پنج سال يكبار، بر اثر آلودگي مجتمع‌ها به مرداب تبديل خواهد شد. لذا اين مشكلات و آن مستندات، گواهي ‌بر عدم توجه كافي صنايع پتروشيمي نسبت به جايگيري صحيح مجتمع‌ها و همچنين نشان‌دهندة عدم دقت كافي و توان كارشناسي سازمان حفاظت محيط‌زيست در اين زمينه مي‌باشد (مأخذ 2).

2) به‌كارگيري تكنولوژي‌هاي غيركارآمد و عدم استفاده از تكنولوژي‌هاي روز:

به گفتة گروه ديگري از كارشناسان، مقايسة وضعيت آلايندگي صنايع كشور نظير صنعت پتروشيمي با صنايع مذكور در كشورهاي توسعه‌يافته، نشانگر ارتباط مستقيمي بين عدم برخورداري از تكنولوژيهاي روز و كارآمد با آلودگي محيط‌زيست مي‌باشد؛ به‌عنوان نمونه، محصولات پليمري كه در حال حاضر توليد مي‌شود، از مونومرها و مواد اولية آلي خطرناكي ساخته مي‌شود كه بسيار سرطان‌زا است. بخشي از اين مواد در پروسه تبديل مواد اوليه به محصول، در پليمر باقي مي‌مانند كه در پايان فرآيند، دفع شده و منجر به آلودگي‌هاي فراوان زيست‌محيطي خواهند شد. دليل اصلي اين مشكلات عدم بهره‌گيري از تكنولوژي‌هاي مناسبي است كه در كشورهاي پيشرفته مورد استفاده قرار مي‌گيرد؛ از آنجاييكه صنعت پتروشيمي كشور، از تكنولوژي‌هاي بروز و كارآمدي كه مواد اوليه را به‌طور كامل مصرف كرده و تماماً به پليمر تبديل سازد، بي‌بهره است، فرآوري كامل صورت نپذيرفته و مواد تضييع شده به محيط دفع مي‌گردد.(ماخذ 8)

توليد الياف اكريليك نيز مثال ديگري در اين زمينه مي‌باشد؛ بحث آثار زيانبار الياف اكريليك بر روي بشر مدتها است كه به اثبات رسيده و در كشورهاي اروپايي و آمريكا اين الياف با پلي‌پروپيلن جايگزين شده است. اما در كشور ما، هنوز براي طرح‌هاي توسعة كارخانه‌هاي پلي‌اكريل، ماشين‌آلات دست دوم ساخت اوكراين، جهت توليد اكريليك وارد مي‌شود (ماخذ 10).

زماني كه يك استاندارد جديد محيط زيست وضع مي‌شود، به‌ دليل فشارهاي زيست‌محيطي، براي از بين بردن آلودگيهاي موجود، هزينه و نيروي انساني زيادي را متوجه خود مي‌سازد تا درصدي از آلودگي‌ها را كاهش دهد. محاسبات مشخص ساخته كه اگر تكنولوژي جديدي كه در صنعت مورد نظر به كار گرفته مي‌شود، با استانداردهاي مورد نظر مطابقت داشته باشد، علاوه بر كاهش آلودگي، با راندمان بالاي خود موجب افزايش توليد نيز مي‌شود. لذا حفظ محيط‌زيست مي‌تواند ارتقاي تكنولوژي را نيز فراهم آورد. اين روش در كشورهاي اروپايي به كار گرفته شده و تكنولوژي‌هايي كه به پايان عمر خود رسيده‌اند و با استانداردهاي مذكور مطابقت ندارند، جمع‌آوري مي‌شوند. البته گاهي اين تكنولوژي‌ها به كشورهاي در حال توسعه فرستاده مي‌شود كه ايران نيز در اين بين بي‌نصيب نبوده است (ماخذ 7).

صاحب‌نظران حوزة محيط زيست بر اين عقيده‌اند كه اگر صنعت پتروشيمي كشور ما توانمندي توليد فرآورد‌ه‌اي را با حفظ استانداردهاي زيست محيطي ندارد و در عين حال توان دستيابي به تكنولوژي مناسب را در خود نمي‌بيند، نبايد به سمت توليد آن فرآورده برود. زيرا در برخي واحدها، به‌دليل بهره‌گيري از تكنولوژي‌هاي منسوخ و قديمي، به حدي مواد اوليه و انرژي هدر مي‌رود كه بحث تقدم صرفه اقتصادي بر حفظ محيط‌زيست را نيز بي‌معنا ساخته است؛ چنانچه هزينه‌هايي كه بايد پرداخته شود تا تكنولوژي گران‌تر ولي بروزتر تهيه شود، با هزينه‌هايي كه به دليل به‌كارگيري تكنولوژي نامناسب در مصرف مواد اوليه، انرژي و احياي محيط‌زيست هدر مي‌رود، مقايسه شود، اين نتيجه حاصل مي‌گردد كه مورد اول بسيار به‌صرفه‌تر و از نظر توسعة تكنولوژي و رشد صنايع نيز مفيدتر خواهد بود (ماخذ 8).

مثال: MTBE، مضر يا بي‌ضرر؟

نمونه قابل توجه در اين زمينه، استفاده از مادة MTBE مي‌باشد كه به عنوان يك افزودني، به بنزين اضافه مي‌شود. در مورد اين ماده حتي بين جامعه علمي نيز مناقشه و چالش وجود دارد؛ عده‌اي MTBE را آلوده‌كننده مي‌دانند و بر همين اساس شركت پالايش و پخش، مصرف آن را محدود نموده و در دنيا نيز روند مصرف آن رو به كاهش است(مأخذ 6)، ولي از طرف ديگر، شركت ملي صنايع پتروشيمي ظرفيت توليد آن را چند برابر كرده و برنامه‌هايي براي احداث واحدهاي جديد توليد اين ماده تدوين مي‌نمايد. بنا به گزارش شركت بازرگاني، استفاده از MTBE به‌دلايل زير مورد سؤال و ترديد است:

- MTBE در آب‌هاي زيرزميني كشورهاي اروپايي و آمريكايي ديده شده است كه اين امر ناشي از انحلال جزيي آن در آب و نشت مخازن بنزين حاوي MTBE مي‌باشد.

- MTBE از نقطه نظر بيولوژيكي، يك تركيب مقاوم در آب وخاك شناخته شده، به‌ويژه اينكه در محيط‌هاي غير هوازي تخريب بيولوژيك آن بسيار كند مي‌باشد.

- MTBE به سرعت جذب گلبول‌هاي قرمز شده و با توزيع يكنواخت در بدنه ساختمان سلولها بويژه در كليه و ريه، آنها را تخريب مي‌نمايد.

- مصرف MTBE توسط EPA آمريكا مرگبار اعلام شده است.

از اين رو عده‌اي از متخصصان بدليل آلودگي‌هاي موجود، وارد كردن تكنولوژي آن به كشور و استفاده از آن را به صلاح نمي‌دانند. در اين راستا شركت ملي پالايش و پخش نيز به روش‌هاي كم‌ضررتر افزايش بهسوزي بنزين روي آورده و مصرف اين ماده را نيز در آينده محدود مي‌نمايد (مأخذ 6).

عدة ديگري از متخصصان نيز با بيان اينكه اين ماده در خيلي از كشورها هنوز توليد مي‌شود و مورد استفاده قرار مي‌گيرد، اعتقاد دارند كه مشكلي در اين زمينه وجود ندارد. دليل اين مناقشات را مي‌توان تا حدي متوجه بخش محيط زيست پتروشيمي دانست. محيط زيست پتروشيمي مي‌بايست MTBE را به‌خوبي شناخته، زيان‌هاي آن را به‌طور مستند بررسي مي‌‌نمود و با مواد جايگزيني نظير ETBE كه كمتر از نصف مقدار MTBE در آب حل مي‌شود و عمر آن نصف عمر MTBE بوده، همچنين از فرمالدهيد سرطان‌زاي ناشي از MTBE عاري بوده و با سهولت بيشتري از آب حذف مي‌شود، مقايسه مي‌نمود. حداقل نتايج اين مطالعات مي‌توانست توسعة ظرفيت توليد MTBE را (كه بنا به گفته كارشناسان شركت پالايش و پخش، مازاد مصرف داخلي بوده و آينده صادرات مبهمي نيز دارد)(ماخذ 6) متوقف سازد. يا شايد مطالعات مذكور مي‌توانست با اراية گزارش متقن و مستدل، نگراني‌هاي موجود از مصرف اين ماده را در جامعه برطرف نموده و مانع از مجادله و مناقشه بر سر مصرف اين ماده در مجامع علمي و زيست محيطي گردد.

البته موارد متعددي از تكنولوژي‌هاي روز دنيا را نيز مي‌توان مورد بحث قرار دارد كه استفاده از آنها نه‌تنها در كاهش آلايندگي‌ محيط زيست تأثيرات جدي دارد، بلكه به صرفة اقتصادي و توسعة صنايع كشور نيز منجر مي‌شود؛ بطور كلي انتخاب تكنولوژي مناسب توليد، به خصوص براي كشور ما كه بيشتر تكنولوژي‌هاي آن وارداتي است، براي بالابردن راندمان توليد و در عين حال كاهش انرژي مصرفي و آلودگي محيط زيست، امري حياتي مي‌باشد. بنابراين پروژه‌هاي انتقال و توسعة تكنولوژي نبايد به‌صورتي انجام شود كه ملاحظات زيست‌محيطي لازم در آنها ملحوظ نشود. متأسفانه اين مسأله در صنعت پتروشيمي چندان رعايت نشده است، به‌طوريكه بنا به گفتة برخي مسئولين پتروشيمي، خريد تكنولوژي توسط افرادي صورت پذيرفته كه به دليل عدم تخصص، تنها به سمت تكنولوژي‌هاي ارزان‌قيمت رفته و ساير جنبه‌ها را مدنظر قرار نداده‌اند (ماخذ 5).

ايجاد مراكز مطالعات تكنولوژي كه اطلاع‌رساني و فرهنگ‌سازي در زمينه تكنولوژي را نيز در رديف فعاليت‌هاي خود قرار دهند، مي‌تواند بدون صرف هزينه‌هاي گزاف، به هدايت توسعة صنايع پتروشيمي به سمت كاهش آلودگي محيط زيست منجر گردد.

3) نحوه فعاليت و همكاري صنعت پتروشيمي در زمينه محيط‌زيست:

برخي از كارشناسان نيز از نقطه نظر نحوة همكاري صنعت پتروشيمي در بحث محيط زيست، به نقد اقدامات اين صنعت مي‌پردازند، از طرفي سياست شركت ملي صنايع پتروشيمي بر اين است كه با ايجاد دفاتر حفاظت و كنترل محيط‌زيست، اقدام به ساماندهي وضعيت مجتمع‌ها كرده و خط‌مشي زيست‌محيطي خود را با محوريت كاهش ضايعات توليدي، بازيافت پساب‌ها، جايگزيني مواد زائد و مخرب و گسترش فضاي سبز، تدوين نموده و آن را به مرحله اجرا برساند. اين شركت در گام اول، جهت موفقيت در اجراي برنامه‌هاي زيست‌محيطي خود، اقدام به ايجاد دفاتر زيست‌محيطي در اكثر مجتمع‌هاي پتروشيمي نموده و از اين طريق به برقراري و تقويت ارتباط مؤثر ميان مجتمع‌هاي توليدي با دفتر محيط‌زيست NPC، پرداخته است. مسئولين محيط‌زيست پتروشيمي معتقدند كه با اين حركت، بر كلية فعاليت‌هاي مجتمع‌ها نظارت داشته و آنها را به رعايت اصول حفاظت محيط‌زيست در كليه بخشها وادار مي‌نمايند.

اما از طرف مقابل، اكثر كارشناسان برون‌سازماني، از نحوة شفاف‌سازي و اطلاع‌‌رساني در زمينة فعاليتهاي زيست‌محيطي صنايع پتروشيمي ابراز نارضايتي نموده و از نحوة همكاري و در اختيار گذاشتن اطلاعات و عدم اجراي راهكارهاي ارايه شده ناخرسند مي‌باشند. اين عدم همكاري به حدي است كه برخي كارشناسان اعتقاد دارند هيچ گونه ارتباط ارگانيك و منسجمي ميان دفاتر محيط‌زيست پتروشيمي و سازمان حفاظت محيط‌زيست برقرار نمي‌باشد. يكي از كارشناسان، شش سال مكاتبة سازمان حفاظت محيط‌زيست با يكي از واحدهاي پتروشيمي به منظور اخذ اطلاعات مربوط به آلاينده‌هاي آن واحد را گواهي بر اين مدعا دانسته است (ماخذ 4).

در كنار اين ناهماهنگي ميان سازمانهاي مسئول، فقدان ارتباط منسجم و مستمر با دانشگاه‌ها نيز مورد نقد برخي كارشناسان بوده است. اين كارشناسان معتقدند در صورت عدم ارتباط با دانشگاهها و كاهش اعتبار علمي و پژوهشي گزارش‌هاي زيست‌محيطي كه تهيه شده و راهكارهايي كه جهت اصلاح ارايه مي‌شود، اين گزارشها نمي‌توانند به‌عنوان يك سند كاربردي مورد استفاده قرار گيرند و تنها به‌عنوان يك پروژة نمايشي در قفسه‌هاي ويژه به نمايش درخواهند آمد؛ زيرا نه آمار و ارقام صحيحي در چنين گزارشهايي به متخصصان و كارشناسان محيط‌زيست داده مي‌شود و نه با استفاده از آن ارقام و اطلاعات، راه درمان صحيح و بجايي، طرح‌ريزي مي‌شود (ماخذ 8).

كارشناسان محيط‌زيست و اساتيد دانشگاه بر اين عقيده‌اند كه وجود ارتباط مستقيم ميان دفاتر زيست‌محيطي مجتمع‌ها با سازمان حفاظت محيط‌زيست و دانشگاه، در اين زمينه مؤثر خواهد بود. در اين صورت، رده‌هاي كارشناسي و دستورالعمل‌هاي لازم براي اين دفاتر تنظيم مي‌شود و آزمايشگاه‌هاي مجهز مي‌توانند مورد استفاده مشترك قرار بگيرند همچنين، آموزش‌هاي لازم داده شده و در نتيجه از وجود كارشناسان زبده و دلسوز در اين دفاتر اطمينان لازم حاصل مي‌گردد (ماخذ 3). در اينصورت است كه مي‌توان دفاتر محيط‌زيست مجتمع‌ها را بازوهاي سازمان حفاظت محيط‌زيست خواند كه مورد تأييد مجامع علمي معتبر، فعاليت مي‌نمايند.

4) تربيت نيروي متخصص:

در زمينة كنترل آلايندگي‌هاي زيست‌محيطي، توانايي به‌دست آوردن اطلاعات و آمار دقيق نيز از اهميت بالايي برخوردار است. واحدهاي پتروشيمي به دليل پيچيدگي و گستردگي مواد مصرفي، واسطه و توليدي و تنوع سيستم‌هاي كنترلي به‌كار گرفته شده، از لحاظ بررسي‌هاي زيست‌محيطي شرايط سخت‌تري را نسبت به صنايع ديگر دارند. لذا بررسي آلايندگي آنها، نيازمند توان كارشناسي بالا و كسب اطلاعات دقيق مي‌باشد. چنانچه اطلاعات دقيق‌ از ميزان و نوع آلودگي‌ها و نحوة انتشار مواد آلاينده در دست نباشد، مشكلات موجود به درستي شناخته نشده و پي‌آمد آن، روش‌هاي درماني نيز تأثير چنداني نخواهند داشت.

 صاحبنظران و متخصصان مشكل ضعف كارشناسي را ناشي از چند عامل مي‌دانند:

يك دسته از كارشناسان، اين ضعف را حاصل عملكرد سازمان حفاظت محيط‌زيست مي‌دانند و معتقدند كه اين سازمان بايد به تقويت نيروي متخصص مربوطه و اولويت‌بندي صحيح پروژه‌ها بپردازد. امروزه، طيف وسيعي از كارشناسان كه در بحث محيط‌زيست در واحدهاي مختلف فعاليت مي‌كنند، راه به جايي نداشته و به‌ناچار سر از اين قسمت درآورده‌اند؛ افرادي كه تخصص مديريت محيط‌زيست و يا حيات وحش دارند، وقتي وارد حوزة كارشناسي آلودگي‌هاي نفت، گاز و پتروشيمي مي‌شوند، به هيچ عنوان مهره‌اي مفيد نخواهند بود (ماخذ 2).

سازمان حفاظت محيط‌زيست بايد كارشناسان كافي محيط‌زيست نفت و پتروشيمي را در اختيار بگيرد و آزمايشگاههاي مرجع مجهزي ايجاد كند و با كمك اين كارشناسان، آناليزهاي واحدها را كنترل نمايد تا هر جا آلودگي بيشتر از حد استاندارد را تشخيص داد، وارد عمل شده و از عوامل بازدارنده خود استفاده نمايد (ماخذ 5).

آشنا نبودن مهندسان طراح به مسائل زيست‌محيطي و نبود آموزش‌هاي لازم نيز عاملي است كه توسط بخش ديگري از كارشناسان به‌عنوان يكي از عوامل اصلي آلودگي محيط‌زيست بيان مي‌گردد. با توجه به اهميت روزافزوني كه مسائل زيست‌محيطي در دنيا پيدا كرده‌اند و همچنين موارد فراوان آلودگي‌ها و تخريب محيط‌زيست در كشور ما، اهميت ندادن به مسائل مربوط به اصول حفاظت محيط‌زيست، در آينده خسارات جبران‌ناپذيري را براي خود اين صنايع نظير جمع‌آوري واحدهاي آلاينده، تغيير روش‌ها و نياز به طراحي‌هاي مجدد، به‌دنبال خواهد داشت (ماخذ 5).

در حال حاضر افرادي كه در رشته‌هاي مربوط به صنايع پتروشيمي، نظير مهندسي پتروشيمي، طراحي فرآيند و غيره تحصيل مي‌كنند، آموزش خاصي را در زمينه حفظ محيط‌زيست نمي‌بينند. اين در حالي است كه اگر ملاحظات زيست‌محيطي در مراحل طراحي، نصب و ساخت به‌درستي و با دقت صورت پذيرد، درصد زيادي از آلودگي‌هاي فعلي كاسته خواهد شد. ما در صنايع خود، نياز به مهندساني داريم كه از طريق آشنايي با روش‌هاي علمي نظير HAZOP، FMEA و مهندسي محيط‌زيست، ملاحظات زيست‌محيطي را به‌درستي در فعاليت‌هاي خود لحاظ كنند (ماخذ 4).

مسألة ديگري كه در اين بين وجود دارد، قرار نداشتن متخصصين در پستهاي مخصوص خود مي‌باشد. امروزه اكثر متخصصين در جاي واقعي خود قرار ندارند و يا هم‌زمان از دو يا سه پست برخوردارند و در نتيجه از عهدة انجام هيچ‌كدام برنمي‌آيند. در حال حاضر شركت ملي صنايع پتروشيمي، حركتي را انجام داده كه طي آن متخصصين خود را بورسيه مي‌نمايد تا در رشته‌هاي حفاظت محيط‌زيست تحصيل كرده و وارد صنعت شوند؛ اين مسأله به شرطي جواب مي‌دهد كه اين متخصصين در جاي اصلي خود قرار بگيرند (ماخذ 4).

از اين رو، هم بايد مهندساني تربيت كنيم كه با بحث محيط‌زيست آشنا باشند و هم كارشناسان محيط‌زيستي كه با صنعت و فناوري بيگانه نباشند. پس از تربيت اين متخصصان، بايد از ايشان در پستهايي استفاده نماييم كه از تخصص آنها به بهترين نحو استفاده شود.

5) نقش مديران در حفظ و آلودگي محيط زيست:

برخي كارشناسان نيز از ديد اطلاعات مديران به نقد اقدامات انجام شده مي‌پردازند: مثلاً هنگامي كه تصميمي در ارتباط با احداث مجتمعي در كنار دريا اتخاذ مي‌شود، به دليل نداشتن شناخت، دريا محيط آبي وسيعي فرض مي‌شود كه ورود يك يا چند فاضلاب كوچك در آن به چشم نيامده و زيان چنداني ايجاد نمي‌نمايد. اين موضوع در مورد صنايع پتروشيمي كه آلودگيهاي اندك و مواد شيميايي ذره ذره وارد دريا شده، جمع گشته و باعث ايجاد تخريب‌هاي شديد و آلودگي‌هاي مخرب مي‌گردد، بيشتر اهميت پيدا مي‌كند. اگر يك مدير از ديدي وسيع برخوردار بوده و آينده‌نگر باشد، اين ضررهاي درازمدت را درك مي‌كند و جهت اصلاح مشكلات موجود كمر همت مي‌بندد. اما چنانچه يك مدير در زمينه محيط‌زيست ناآگاه بوده و يا منافع اقتصادي و كوتاه‌مدت خود را بيشتر مدنظر قرار دهد، علاوه بر عدم حصول نتيجه مورد نظر، موجبات خروج نيروهاي كارآمد را از سيستم فراهم مي‌نمايد. از اين رو نحوة مديريت و ميزان آگاهي مديران نقش بسيار اساسي در كاهش معضلات و آلودگيهاي زيست‌محيطي دارد (مأخذ 2).

البته مسئولين محيط‌زيست پتروشيمي بر اين عقيده‌اند كه ارتباط موثر و منسجمي ميان مديران مجتمع‌ها، دفاتر محيط‌زيست و دفتر محيط‌زيست NPC برقرار مي‌باشد؛ مديران ارشد كلية مجتمع‌هاي توليدي به اندازة كافي با مباحث زيست‌محيطي آشنا بوده و از علاقه بسيار زيادي در زمينه رفع آلودگي‌هاي محيط‌زيست و گسترش فضاي سبز برخوردارند؛ چرا كه انجام پروژه‌هاي متعدد زيست‌محيطي در تمام مجتمع‌هاي پتروشيمي بدون نظر مساعد و موافق مديريت مجتمع‌ها عملي نخواهد بود.

گرچه ارتباط مديران صنايع پتروشيمي با سازمان حفاظت محيط‌زيست و توجه ظاهري آنان به محيط زيست نسبت به ساير صنايع چشمگيرتر مي‌باشد، اما كارشناسان و مسئولين محيط‌زيست اين ارتباط را چندان رضايت‌بخش نمي‌دانند و آن را تنها در حد مديريت كلان و به صورت ارتباطات ظاهري در زمينة مسايل كلي بيان مي‌دارند (ماخذ 2).

اين كارشناسان معتقدند كه بايد نگرش درازمدت مذكور را از طريق كلاسهاي توجيهي سازمان حفاظت محيط‌زيست، به مديران آموزش داده و براي مديران پروژه‌هاي بزرگي چون عسلويه و منطقه آزاد ماهشهر كلاسهاي اجباري گذاشته شده و مسائل لازم به ايشان انتقال داده ‌شود. در اين كلاسها مي‌توان با روشن ساختن زيان‌هاي اقتصادي و زيست‌محيطي حاصل از فعاليت واحدها، آنها را نسبت به مسألة محيط‌زيست حساس نموده و راههاي جلوگيري از آلودگي را براي آنان روشن ساخت. چنانچه اين امر صورت پذيرد، مديران اين مسائل را به زيردست انتقال مي‌دهند و خود نسبت به رفع مشكلات اقدام مي‌نمايند. اجراي اين روش در اروپا، باعث شده است كه هر مدير از لحاظ عقلي و وجداني خود را مسئول حفظ محيط‌زيست بداند.(ماخذ 2)

نتيجه‌گيري:

گرچه در زمينة كاهش آلاينده‌هاي محيط زيست در شركت ملي صنايع پتروشيمي فعاليت‌هايي صورت گرفته و نسبت به ساير صنايع از سرعت بيشتري برخوردار بوده، لكن بر اساس نظرات كارشناساني كه اقوال آنان به طور مستند ارائه شد، اين حركت‌ها با ضعف‌هايي روبرو است آنچه كارشناسان فوق‌الذكر بر آن تأكيد داشته و توجه بدان را ضروري دانسته‌اند در نكات زير خلاصه مي‌گردد:

1- سازمان حفاظت محيط زيست و شركت ملي صنايع پتروشيمي نسبت به حفظ محيط زيست دريايي اهميت كمتري قائل شده و حساسيت اكوسيستم متنوع خليج فارس و درياي عمان را چندان كه لازم است، درك نكرده‌اند. توجه بيشتر به اين مسأله و تمركز فعاليت‌هاي هر دو بخش در زمينة حفظ و احياي محيط زيست اين نواحي، به عنوان اولويت اصلي مي‌بايست مورد توجه مسئولين قرار گيرد.

2- محيط زيست پتروشيمي در حال حاضر تنها به اصلاح مشكلات برخي واحدها پرداخته و در زمينه يكي از وظايف اصلي خود كه بررسي نوع تكنولوژي‌هاي مورد استفاده بوده كمتر تلاش نموده است. از اين رو پژوهش و مطالعات تكنولوژي، به منظور انتخاب تكنولوژي‌هاي سازگار با محيط زيست مي‌بايست جزو اولويت‌هاي پژوهشي و مطالعاتي محيط زيست پتروشيمي قرار گيرد.

3- ارتباط منسجم و قاعده‌مندي ميان دفاتر محيط زيست مجتمع‌ها، دفتر NPC، قسمت‌هاي مرتبط سازمان حفاظت محيط زيست و دانشگاه‌ها برقرار نمي‌باشد و اطلاعات و آمار و ارقام صحيح نيز مبادله نمي‌شود. وجود يك ارتباط مستقيم، قاعده‌مند و منظم ميان اين مراكز، استفاده مشترك از آزمايشگاه‌هاي مجهز ايجاد شده از طريق سرمايه‌گذاري مشترك و اتخاذ راه‌حل مشكلات موجود از طريق همكاري و همفكري كليه نهادها و قسمت‌هاي مسئول منجر به اخذ تصميمي خواهد شد كه حداكثر منافع در آن لحاظ شده باشد.

4- سازمان محيط زيست و شركت ملي صنايع پتروشيمي مي‌بايست كارشناسان زبده‌اي تربيت نمايند كه بر هر دو زمينه "اصول حفاظت از محيط زيست" و "مهندسي و طراحي" مسلط بوده و در فعاليت‌هاي خود هر دو جنبه كار را مد نظر قرار دهند.

5- آگاه‌سازي مديران از طريق كلاس‌هاي آموزشي كه توسط سازمان حفاظت محيط زيست، دانشگاه و يا پتروشيمي برگزار مي‌شود، در جهت ايجاد حساسيت در زمينه محيط زيست بسيار مؤثر مي‌باشد. توجه دادن مسئولان و مديران به اينكه اخذ ISO14000 تنها به معني آغاز كار در زمينة حفظ محيط زيست است و بدون رعايت اصول حفظ محيط زيست به توسعة پايدار دست پيدا نمي‌كنيم، به دستيابي به اهدافي نظير داشتن صنعتي كاملاً سبز، منجر خواهد شد.

6- سازمان حفاظت محيط‌زيست تنها از طريق اعمال داده‌ها و استانداردهاي خام جهاني، واحدها را موظف به رعايت اين استانداردها مي‌نمايد. اين داده‌ها عمدتاً بدون در نظر گرفتن توان خودپالايي محيط تنها براي يك مجتمع در نظر گرفته شده است. در منطقه‌اي نظير ماهشهر(كه از مجتمع‌هاي متعدد پتروشيمي تشكيل شده) حتي اگر اين داده‌ها توسط هر مجتمع رعايت شود، منطقه از تجمع آلاينده‌هاي كل مجموعه نابود خواهد شد. لذا بايد از طريق مراكز تحقيقاتي كه توانايي مدل كردن منطقه را دارند، ارقام خام جهاني به يكسري استانداردهاي منطبق با شرايط هر منطقه تبديل شود.(ماخذ9)

منابع:

1- گفتگو و مكاتبه با دكتر سيد باقر مرتضوي، رئيس دفتر محيط زيست شركت ملي صنايع پتروشيمي و مشاور زيست محيطي مديرعامل شركت ملي صنايع پتروشيمي، منتشره در سايت شبكه تحليلگران تكنولوژي ايران

2- گفتگو با دكتر محمدرضا فاطمي، كارشناس ارشد دفتر محيط زيست دريايي سازمان حفاظت محيط زيست، منتشره در سايت شبكه تحليلگران تكنولوژي ايران

3- گفتگو با مهندس سعيد حسيني، رييس دفتر محيط زيست دريايي ســازمان حفاظــت محيــط زيســـت

4- گفتگو با مهندس توحيدي، كارشناس دفتر آلودگي هواي سازمان حفـــاظت محيـــط زيـــست، منتشره در سايت شبكه تحليلگران تكنولوژي ايران

5- گفتگو با مهندس علي باغبانباشي، رييس واحد تحقيق و توسعه بندرامام، منتشره در سايت شبكه تحليلگران تكنولوژي ايران

6- گفتگو با مهندس غلامرضا اميرشقاقي، رئيس مطالعات تخصصي شركت ملي پالايش، منتشره در سايت شبكه تحليلگران تكنولوژي ايران

7- گفتگو با دكتر علي رحمت‌پور، رئيس پژوهشكده علوم و تكنولوژي پليمر پژوهشــگاه صـنــعت نفت، منتشره در سايت شبكه تحليلگران تكنولوژي ايران

8- گفتگو با دكتر نبي بيدهندي، رئيس دانشكده محيط زيست دانشگاه تهران، منتشره در سايت شبكه تحليلگران تكنولوژي ايران

9- گفتگو با مهندس مرتضي رحمانيان، رئيس پژوهشكده حفاظت صنعتي و محيط‌زيست پژوهشگاه صنعت نفت، منتشره در سايت شبكه تحليلگران تكنولوژي ايران پ

10- همايش تكنولوژي، صرفه‌جويي انرژي و حفاظت محيط‌زيست، ميزگرد ملاحظات انرژي و محيط‌زيست در مديريت تكنولوژي، مركز مطالعات تكنولوژي دانشگاه صنعتي

• منابع :

  سایت علمی و پژوهشی آسمان
  

  http://www.asemankafinet.ir

• • از سایر صفحات سایت ما مربوط به دانش آموزان نیز دیدن نمائید : بر روی هر پایه کلیک کنید
  • تحقیق های رایگان سایت
  • جواب سوالات دوم
  • جواب سوالات سوم
  • جواب سوالات چهارم
  • جواب سوالات پنجم
  • جواب سوالات ششم
  • جواب سوالات هفتم
  • جواب سوالات هشتم
  • جواب سوالات نهم
  • جواب سوالات دبیرستان
  • دهم

برای حمایت از سایت ما بر روی صفحات زیر کلیک نمائید تا ما نیز با رغبت زیاد برای شما تحقیق بگذاریم :

لیست و فهرست کلیه اقدام پژوهی ها

 لیست گزارش تخصصی ها

لیست پروژه های آماری دبیرستان

به کانال ما در تلگرام بپوندید :

تحقیق رایگان سایت علمی و پژوهشی آسمان , تحقیقات دانش آموزی ، فرهنگیان و دانشجویان اقدام پژوهی گزارش تخصصی

اهمیت کار در اسلام

مقدمه

كار و تلاش اقتصادي علاوه بر نقش مثبت در تعالي شخصيت انسان  و كسب درآمد، توسعه و پيشرفت جامعه را در پي دارد. كار منشاء اصلي توليد ثروت است. در بينش و تفكر اسلامي، كار خلاق و مولد منشاء كسب مال و درآمد و كليد استفاده از منابع طبيعي و خدادادي است. منطق فطرت هم براي پديد آورنده يك شيء حق تصرف در آن را مي پذيرد و او را مالك مي شناسند. به همين جهت مالك اصلي و حقيقي همه موجودات خداست. در بينش اسلامي، هر انساني پس از كار مولد و مفيد روي مواد طبيعت مي تواند مالك كالاي توليد شده باشد و هيچ كس حق تصرف آن را ندارد. كار بايد مولد و خلاق باشد و ارزش افزوده اي ايجاد كند تا بتوان نام (كار) بر آن گذاشت در غير اينصورت كاري كاذب و دروغين است. اسلام براي كارهاي توليدی به ويژه كشاورزي، و دامداري و كارهاي توزيعي خصوصاً كسب و تجارت اهميت بسيار قائل است و متقابلاً از بيكاري و تنبلي و سهل انگاري بشارت نهي كرده است. اسلام فقر فردي و فقر اجتماعي را مرضي مهلك و نابود كننده ي دنيا و آخرت مي داند و با تاكيد بسيار از پيروان خود مي خواهد كه آن را ريشه كن سازند. در هر فعاليت اقتصادي، دو عامل دخالت دارد: سرمايه و كار . اگر سرمايه از يك طرف و كار از طرف ديگر باشد، نوعي مشاركت اقتصادي به وجود مي آيد و سودي كه نتيجه اين فعاليت است، بنابر توافق قبلي، ميان صاحب سرمايه و انجام دهنده كار تقسيم مي شود. برنامه اسلام در مورد ثروت و سرمايه به كار گرفتن آن در توليد و سازندگي و توسعه و رفع محروميت و فاصله طبقاتي است آنان كه ثروت اندوخته دارند. شايسته است آن را در بستر توليد و حيات اقتصادي به كار گيرند يا با كساني كه نيازمند سرمايه اند شريك شوند.

اهمیت کار در اسلام

در بينش و نگرش اسلامي و قرآني، كارها براساس نيت معنا و مفهوم مي يابد. هر كاري به سبب نيت فاعل مي تواند شكل مثبت و منفي و يا تقربي و ضدتقربي پيدا مي كند. از اين رو افزون بر حسن فعلي بر حسن فاعلي توجه داده شده است. حسن فعلي به اين معناست كه اصل كار مي بايست نيك و پسنديده بوده و از كارهاي ناپسند و بد در نگرش خرد و خردمندان و شريعت و متشرعان نباشد. اگر كارها از امور پسنديده و خوب و يا حتي مباح و مجاز باشد، با حسن فاعلي و نيت خير موجبات تقرب بشر را فراهم مي آورد.
بر اين اساس اگر اصل كار، ناهنجار و زشت و بد باشد، نمي توان با حسن فاعلي و نيت نيك آن را مثبت و ارزشي ساخت؛ هرچند كه در صورت جهل و يا اشتباه در تطبيق به سبب حسن فاعلي مي توان اميد پاداش را داشت.
اما اگر اصل كار، امري نيك و پسنديده از نظر عقل و عقلا و شرع باشد ولي از حسن فاعلي برخوردار نباشد، اميد پاداش را نمي توان از چنين عملي داشت. از اين جا دانسته مي شود كه حسن فاعلي و نيت خير، از چه جايگاه و ارزشي عالي و متعالي برخوردار است و آثار آن در تغيير ماهيت يك كار تا چه اندازه ظهور و بروز مي كند.

نيت مومن بهتر از عمل اوست
در روايات آمده است كه نقش نيت خير و حسن فاعلي در كاري بيش از اصل كار است؛ زيرا چنان كه گفته شد كاري زشت و بد به سبب نيت خير و حسن فاعلي، هر چند كه تغيير ماهيت نمي دهد ولي بر آن آثار كار خوب مترتب مي شود و شخص به سبب نيت خير خويش از كار خويش بهره مي برد؛ اين در حالي است كه كار خوب و پسنديده به سبب پندار بد كننده آن و نيت بد فاعل، نه تنها سودمند نيست بلكه آثار خوبي نيز بر آن مترتب نمي شود. اين همان چيز است كه گفته اند: نيه المومن خير من عمله؛ نيت انسان مومن كه نيتي پاك و پنداري نيك است بهتر از خود عمل وي مي باشد؛ زيرا عمل وي مي تواند نيك و مباح و حتي ناپسند و بد باشد ولي به سبب همان پندار نيك و برخورداري از حسن فاعلي، در هر حال بهتر است.
به سخن ديگر، انسان مومن به سبب پندار نيك و حسن فاعلي در انجام كار نيك و پسنديده، كارش پسنديده تر از كار انساني است كه مومن به خدا و آخرت نيست و در كارش پندار نيكي چون تقرب و رضاي الهي را در عمل خويش در نظر ندارد، و با اين همه كاري نيك را انجام مي دهد.
بر اين اساس مي توان گفت كه آن چه به كاري هرچند زشت و بد (در صورت جهل و يا اشتباه در تطبيق) معنا و مفهوم ارزشي مي بخشد، پندار نيك و حسن فاعلي است و اگر كاري نيك را انساني با پندار بد و زشت انجام دهد، از هيچ ارزش و اهميتي برخوردار نخواهد شد.
در روايات اسلامي آمده است: انما الاعمال بالنيات؛ به درستي كه معيار سنجش و داوري اعمال و كارها، نيت هاي آن است؛ به اين معنا كه هيچ كاري را نبايد تنها براساس خوبي و بدي اصل كار داوري و ارزيابي كرد بلكه در سنجش و داوري مي بايست به نيت و پندار كننده كار توجه كرد؛ پس اگر شخص كار كننده داراي نيت خير و پنداري نيك باشد آن كار ارزش مي يابد وگرنه اگر داراي نيت بد و يا پنداري زشت و پليد و بد باشد، آن كار هرچند كه بهترين كار جهان باشد، بي ارزش است؛ از اين رو خداوند به كساني كه به ديگران كمك هاي مالي و انفاق مي كنند ولي اين كارشان برخاسته از حسن فاعلي نيست و پنداري زشت و بد در پس آن وجود دارد، خواسته است كه با اين گونه نيت زشت، كار خويش را تباه و بي ارزش نسازند. كسي كه در انجام كار نيك و بذل و بخشش هايش، قصد منت گذاري را دارد، در حقيقت با اين نيت و فكر پليد خويش، ارزش كارش را نه تنها از ميان مي برد بلكه افزون بر از دست دادن مال، از آثار و تبعات معنوي و اخروي و بلكه مادي و دنيوي آن محروم مي شود.
خداوند در آيه 264 سوره بقره مي فرمايد: "اي كساني كه ايمان آورده ايد، صدقه هاي خود را با منت و آزار، باطل مكنيد، مانند كسي كه مالش را براي خودنمايي به مردم، انفاق مي كند و به خدا و روز بازپسين ايمان ندارد. پس مثل او همچون مثل سنگ خارايي است كه بر روي آن، خاكي ]نشسته[ است و رگباري به آن رسيده و آن ]سنگ[ را سخت و صاف بر جاي نهاده است. آنان ]رياكاران[ نيز از آنچه به دست آورده اند، بهره اي نمي برند و خداوند، گروه كافران را هدايت نمي كند. "
در اين آيه به خوبي هرگونه عملي هرچند بسيار نيك و پسنديده از ديدگاه عقل و عقلا و شريعت را به سبب فقدان پندار نيك و حسن فاعلي، عملي بي فايده مي شمارد كه از آن گياهي نمي رويد؛ زيرا خاكي كه بر سنگ سخت است اگر باران بر آن ببارد آن را مي شويد. دل هايي كه از حسن فاعلي پندار نيك برخوردار نيستند، همانند اين سنگ سخت است كه با انفاق و كارهاي نيك و پسنديده خاكي را براي رويش گياه حق و حقيقت فراهم مي آورد؛ ولي حتي اگر خداوند از باران رحمت خويش بر آن ببارد تا از اين خاك جوانه ايمان و حقيقت سر برآورد، به سبب زمينه وبستر نامناسبي كه خاك عمل خوب بر آن نشسته است، هيچ فايده ندارد و گياه از آن نمي رويد و آن باران نيز آن خاك را مي شويد و مي برد.
خداوند در آياتي در همين سوره بيان مي دارد: توصيف بخشش كساني كه داراييهاي خود را در راه خدا انفاق مي كنند، بسان وصف دانه اي است كه هفت خوشه رويانيده و در هر خوشه اي يكصد دانه است و خدا براي هر كه بخواهد، آن را چند برابر مي سازد و خدا گشاينده و دانا است. آنان كه دارايي هاي خويش را در راه خدا انقاق مي كنند، آنگاه از پي آنچه انفاق نموده اند، نه منتي مي گذارند و نه آزاري مي رسانند، پاداششان نزد پروردگارشان محفوظ است؛ و آنان نه بيمي خواهند داشت و نه اندوهگين مي شوند. گفتاري پسنديده در برابر تقاضاي نيازمندان و گذشتي شايسته در مورد آنان، بهتر از صدقه اي است كه آزاري در پي آن باشد و خدا بي نياز و بردبار است. هان اي كساني كه ايمان آورده ايد! بخششهاي خويش را با منت نهادن و آزار رسانيدن به بينوايان، تباه نسازيد؛ درست بسان كسي كه اموال خود را براي خودنمايي در برابر مردم، انفاق مي كند و در دل نه به خدا ايمان دارد و نه به روز بازپسين، پس وصف او همچون وصف سنگ صافي است كه بر آن خاكي نشسته است و رگباري به آن مي رسد و آن را مي شويد و آن سنگ را سخت و صاف و بدون شايستگي براي رويش دانه و گياه وامي گذارد. آري؛ چنين كساني در روز رستاخيز، براي بهره مندي از دستاورد خويش در مقابل انفاق خود، بر هيچ چيز توانايي ندارند و خدا گروه كفرگرايان را راه نمي نمايد. و وصف آنان كه ثروتهايشان را براي بدست آوردن خشنودي خدا انفاق مي كنند و از درون خويش جان را با نيت پاكي كه دارند، استواري مي بخشند، بسان وصف باغي است در زميني بلند و برآمده كه رگباري به آن برسد و از هواي پاكيزه و نور خورشيد به خوبي بهره برد و آنگاه ميوه خود را دو چندان بدهد؛ اگر رگباري هم به آن نرسد، نم نم باراني خواهد رسيد و ميوه اي بسيار و گوارا خواهد داد و خدا به آنچه انجام مي دهيد، بينا است. آيا هيچيك از شما دوست دارد باغي پرطراوت و سرسبز از خرما و انگور داشته باشد كه از زير درختان آن نهرها روان و از همه ميوه ها در آن باشد و در همان شرايط، دوران پيري او فرا رسد و فرزنداني ناتوان نيز داشته باشد؛ پس، به ناگاه گردبادي همراه با آتشي سوزان به آن باغ برخورد كند و آن باغ يكباره شعله ور شود و بسوزد؟! خداوند آيات خود را اينگونه براي شما روشن مي سازد. باشد كه بينديشيد. هان اي كساني كه ايمان آورده ايد! از پاكيزه هاي آنچه به دست آورده ايد و نيز از آنچه برايتان از زمين برآورده ايم، در راه خدا انفاق كنيد و داراييهاي كم ارزش و نامرغوبتان را كه خود جز با چشمپوشي آن را نمي ستانيد، براي بخشش در نظر نگيريد و بدانيد كه خدا بي نياز و ستوده است. (بقره آيات 262 تا 267)
در اين آيات به خوبي و روشني نقش نيت و پندار بيان شده است. آن چه به عمل ارزش و بها مي بخشد حسن فاعلي و نيت نيك است هر چند كه اصل كار امري معمولي و عادي و حتي زشت و بد باشد و شخص ناخواسته و يا براساس اشتباه در تطبيق، آن را انجام داده باشد. به اين معنا كه گمان مي كرد كه كار خوبي است ولي در حقيقت كار زشت و بدي بود كه به نظرش كاري خوب آمده بود.
خداوند در آيه 01 سوره فاطر مي فرمايد: "سخنان پاكيزه و نيت نيك به سوي او بالا مي رود و كار شايسته به آن رفعت مي بخشد. در حقيقت آن چه در كارها و اعمال مهم است نيت پاك و ايمان است. "

طبيعت و تاريخچه كار

مفهوم كار بعنوان معني مستقلي از زندگي روزمره شايد بعد از انقلاب صنعتي در ادبيات ظاهر شده باشد. براي انسان اوليه، كار با بقاي او ارتباط داشت و به فعاليتهائي چون شكار، ماهي گيري، كشاورزي اوليه، جمع آوري ميوه و دانه و اعمال سنن اجتماعي و قبيله اي محدود شد. حتي در دوران بعد از انقلاب صنعتي، به استثناي گروه معدودي كه امكان تفريح بر ايشان وجود داشت، براي همگان كار روي زمين، يا در اشتغال به حرفه هاي مختلف و بازرگاني از صبح تا شام، نوعي راه و روش زندگي بود.

كار و اهميت آن

يكي از پايه هاي مهم اقتصاد اسلامي كار است:

اسلام براي كارهاي توليدی به ويژه كشاورزي، و دامداري و كارهاي توزيعي خصوصاً كسب و تجارت اهميت بسيار قائل است و متقابلاً از بيكاري و تنبلي و سهل انگاري بشارت نهي كرده است. اسلام فقر فردي و فقر اجتماعي را مرضي مهلك و نابود كننده ي دنيا و آخرت مي داند و با تاكيد بسيار از پيروان خود مي خواهد كه آن را ريشه كن سازند. اميرمومنان علي عليه اسلام مردمي كه را كه آب و زمين داشته باشند و بتوانند فقر را ريشه كن سازند و كوتاهي كنند نفرين كرده: (من وجدمأ اوكنرا با ثم افتقرفا بعده الله)

امام باقر عليه السلام كسي را كه عمر خود را به بيكاري بگذراند به مردار تشبيه كرده است و او را مبغوض ترين افراد نزد خداوند مي داند: جيفه با لليل و بطال بالنهار)

امام صادق عليه السلام بيكاري را از جانب شيطان مي داند هنگامي كه نزد آن بزرگوار شخصي را نام بردند و گفتند او بي كار است، سه بار فرمود: انه من عمل الشيطان

از نظر اسلام افرادي كه بتوانند كار كنند و به بيكاري بگذرانند و سربار جامعه باشند مورد بي اعتنايي خدا هستند و دعايشان مستجاب نمي شود. و درارتزاق آنان از بيت المال جايز نيست و در آخر نيز رسوا و دوزخي خواهند بود.

در قرآن كريم آيات بسياري است كه بما مي آموزد: خد اوند جهان را براي انسان مسخر ساخته و به او نعمت و قدرت و سلامتي و توانايي كار و عقل و بينش و … عنايت كرده است كه بايد از آنها استفاده كند و به كار و كوشش بپردازد. (الم تروا ان الله سخر لكم ما في السموات و ما في الارض و السبغ عليكم نعمه ظاهره و باطنه)

ور در برخي آيات امر به كار نموده:

(وا تبغ فيما اتاك الله الدار الاخره و لا تنس نصيبك من الدنيا)

در آنچه خداوند بتو عطا كرده سراي آخرت را بجوي و بهره ي خود را از دنيا نيز فراموش نكن.

هو الذي جعل لكل الارض ذنلولافامشوا في منا كبها و كلوا من رزقه و طليه النشور)

اوست خدايي كه زمين را براي شما رام ساخته پس بر روي آن حركت كنيد و از نعمتهاي آن برخوردار شويد و بازگشت بسوي خداست در قرآن، كار شايسته – عمل صالح – تنها به كارهايي كه مربوط به آخرت است گفته نمي شود. بلكه شايد در برخي از موارد به كارهاي دنيوي نيز اطلاق مي شود. بيش از پانصد مورد در قرآن كريم به كار مربوط مي شود. خداوند حيات پاكيزه را نتيجه ي كار و زيان بدبختي را نتيجه تنبلی مي شمارد.

رسول اكرم (ص) مردم را به كار تشويق مي فرمودند و به كارگران بسيار احترام مي نهادند در (اسدالغابه) مي خوانيم كه آن بزرگوار است، كارگري را بوسيد سپس دست او را بلند كرد و فرمود: اين دست را خدا و پيامبر خدا دوست دارد. اهميت كار در اسلام به حدي است كه در آيين مقدس اسلام، كار واجب كفايي مصوب مي شود.

يعني اگر كاري موردنياز جامعه باشد و كسي نباشد كه آن را انجام دهد بر همه ي مسلمانان واجب است اقدام كنند تا آن كار رواج پيدا كند.

نكته اي در مورد كار كه از ويژگي اسلام محسوب مي شود

اسلام با آنكه سود كار را ملك كارگر دانسته و مالكيت فردی را امضاء كرده است در عين حال كار و كارگر و سود كار بلكه همه جهان را ملك خداي متعال مي داند آن هم بصورت (مالك حقيقي) نه (ملك اعتباري). اسلام مالكيت فردي را امضاء كرده است ولي اين يك اعتبار و حق اختصاصي بيش نيست و معناي آن اين است كه ديگري نمي تواند بدون اجازه او در آن تصرف كند، ولي مالكيت خداوند، (مالكيت عليت) است، يعني جهان همه وابسته به ذات مقدس اوست.

تاثير كار بر انسان

كار، سازنده و بيكارگي و تنبلي فاسد كننده آن است لذا ارزش كار نه صرفاً از جهت كسب درآمد با شكوفائي اقتصادي بلكه همچنين در تاثيري است كه بر انسان مي گذارد.

يكي از دانشمندان مي گويد: بعد از ديانت، مدرسه اي بهتر از مدرسه كار براي تربيت انسان ساخته نشده است. اينك برخي از آثار كار در تربيت انسان را بر شماريم:

1 – شكوفائي استعدادها

2 – لطافت احساس

3 – تمركز قوه خيال

4 – احساس عزت نفس

مشاركت كار و سرمايه

در هر فعاليت اقتصادي، دو عامل دخالت دارد: سرمايه و كار . اگر سرمايه از يك طرف و كار از طرف ديگر باشد، نوعي مشاركت اقتصادي به وجود مي آيد و سودي كه نتيجه اين فعاليت است، بنابر توافق قبلي، ميان صاحب سرمايه و انجام دهنده كار تقسيم مي شود. برنامه اسلام در مورد ثروت و سرمايه به كار گرفتن آن در توليد و سازندگي و توسعه و رفع محروميت و فاصله طبقاتي است آنان كه ثروت اندوخته دارند. شايسته است آن را در بستر توليد و حيات اقتصادي به كار گيرند يا با كساني كه نيازمند سرمايه اند شريك شوند.

ديدگاه اسلام درباره كار

اسلام همواره بشر را متوجه اين نكته مي كند كه هر چه هست عمل است. سرنوشت انسان را عمل او تشكيل مي دهد. اين يك طرز تفكر واقع بينانه و منطقي با قوانين طبيعي است. قرآن كريم راجع به عمل بسيار تاكيد دارد، و به تعبير رسا و زيبايي در اين خصوص مي فرمايد: براي بشر جز آنچه كه كوشش كرده است هيچ چيز وجود ندارد. يعني سعادت بشر در گرو عمل اوست. اين تعليم، يكي از بزرگترين تعليمات براي حيات يك ملت است. اگر ملتي بداند كه خودش باشد سرنوشتش را تعيين كند، در آن راستا عملكردش را جهت مي دهد. آن وقت متوجه و عمل و نيروي خودش مي شود،  متوجه اينكه هيچ چيز شرايط را به نفع من تغيير نمي دهد مگر سعي و كوشش من، كه اين عامل بزرگي براي حيات و پويايي و تلاش است. امروزه روانشناسان و صاحبنظران علوم تربيتي تلاش بسياري مي كنند كه حس اعتماد به نفس را در انسان بيدار كنند و امام اسلام اينكار را با قطع اميد انسان از هرچه غير عمل خودش هست تثبيت مي كند. يعني انسان بايد با عمل خودش به چيزهايي كه مي خواهد برسد، همين طور پيوند انسان با هر چيز و هر كس از طريق عمل او ميسر مي شود. و به عبارت ديگر اسلام كوشش و سعي بليغ دارد كه انسان را متكي به اراده خودش كرده و سرنوشت انسان را وابسته به تلاش و سعي او معرفي نمايد.

در اسلام سعادت و شقاوت فرد به عمل او بستگي دارد. عمل انسان به چيزي جز خواست و اراده خود او بستگي ندارد. در نتيجه انسان يك موجود متكي به خود و متكي به كردار و شخصيت خود مي شود. كه اين امر عامل بيداري، بينايي و توانايي است.

توكل در كارها از نظر اسلام

اسلام مي خواهد مردم مسلمان به خدا توكل كنند. اما توكل در قرآن يک مفهوم زنده پويا و حماسی دارد و مي خواهد بشر را وادار به عمل كند و ترس ها و بيم ها را از انسان بگيرد. مداوم متذكر مي شود كه از شكست نترس و به خدا توكل كن تكيه ات به خدا باشد جلو برو و از خطرات نترس. ولي ديدگاه ما نسبت به توكل مفهومي وارونه دارد. وقتي مي خواهيم كاري را به تعويق بياندازيم و راجع به ان خوب فكر و تفحص و جستجو نكنيم مي گوئيم به خدا توكل مي كنيم. در صورتي كه تول كردن به خدا در مفهوم واقعي يعني پذيرفتن مخاطرات و تحمل ابهام به منظور تكيه كردن به يك قدرت لايتناهي است. اين باعث مي شود كه فرد بسيار ريسك پذير باشد وبا دورانديشي و درايت و شجاعت كار را پيش ببرد.

اسلام و كارآفريني

همانا كه شما را نهايت و مقصودي است پس به نهايت و مقصود خود منتهي  گرديد. شما را نشانه اي است به سوي نشانه خود راه يابيد و اسلام را عنايتي به آن برسيد و دست پابيد و از حق خدا كه بر شما واجب شمرده و وظايف او كه براي شما بيان كرده است پاك شويد در روي زمين به فعاليت بپردازيد و زمين را آباد كنيد و براي ديگران هم سهمي قائل شويد از أن چه كه خدا در گرو كارتان به شما بخشيده است من در روز رستاخيز گواه  شمايم و به سوي شما برهان مي آورم و ديگران قانع مي سازم.

همانطور كه در قرآن و احاديث موجود مشخص است دين اسلام مردم را به انجام فعاليت (كار) دعوت مي كند و انسانها مي خواهد كه از كار خويش ديگران را نيز بهره مند سازند و به طور غيرمستقيم مردم را تشويق به كارآفريني و ايجاد شغل مي كند تا از فقر و گرسنگي در يك جامعه اسلامي جلوگيري شود. در نتيجه افكار ديني يك فرد مي تواند تاثير گذار بر كارآفريني او باشد دين باشد دين اسلام چون بيشترين توجه را به تك تك افراد جامعه دارد مي تواند يك فرد كارآفرين را در كارش بيشتر تشويق به فعاليت كند و فرد كارآفرين بايد ديد اسلامي مي تواند در كارش بيشتر موفق باشد و فقط به فكر منافع خويش نباشد و ديگران را نيز در موفقيت خويش شريك سازد تا بتواند كار را توسعه دهد با يك نگاه كلي به ويژگي هاي يك فرد كارآفرين و خصوصياتي كه اسلام از يك انسان با تقوا انتظار دارد مي توان فهميد كه يك انسان مومن به تمام معنا مي تواند يك كارآفرين باشد در اسلام نيز توصيه شده است تا بتوانند به موفقيت و كاميابي دنيوي و اخروي دست يابند. كارآفريني از ديدگاه اسلام يك كار مقدس به شمار مي آيد. از نظر اسلام كارآفرين فرد تلاشگري است كه با اتكا به نفس و توكل به خداوند بتواند از حداكثر توانائي هاي جسمي مادي و تخصصي خود از راه حلال در جهت منافع خود در جامعه اي كه در آن زندگي مي كند استفاده نمايد. يك كارآفرين مي كوشد تا با قدرت خلاقيت ابتكار تصميم گيري به موقع تكيه بر وجدان كاري و انضباط اطلاعات شغلي خود را همواره تعميق و توسعه داده و محيط كاري خود را به يك محيط كاري بهره ور، پويا و شاداب و خداپسندانه تبديل نمايد.

براي كارآفرين مسلمان اعم از پسر و دختر تلاش اقتصادي يكي از وظايف مذهبي تلقي مي شود. داستان تجارت حضرت محمد (ص) و حضرت خديجه (س) و همچنين تلاش هاي شبانه روزي حضرت علي (ع) در مورد حفر قنات و ايجاد نخلستان ها در اطراف شهر مدينه از مواردي است كه مي تواند براي كارآفرينان دختر و پسر سرمشق گرفته و باعث مي شود كه از حداكثر توان خود براي ايجاد اشتغال و توسعه اقتصادي جامعه استفاده كنند. حضرت علي (ع) مي فرمايد: بركه العمر في حسن العمل بركت عمر در حسن عمل است.

دو رباعي زيبا از حضرت علي (ع)

لنقل الصخر في قلل الجبال    احب الي من سنن الرجال

يقول الناس لي في الكسب عار          ان العار في ذل السئوال

حمل صخره هاي سترگ از قله هاي كوه هاي رفيع

از بار منت آدميان برايم دوستي داشتني تر است

برخي به من مي گويند كسب و كار براي تو ننگ است

اما ننگ و عار در ذلت و خواري درخواست از ديگران است

اگر مي خواهي آزاد زندگي كني چون بردگان تن به كار برده طمعت را از مال بني آدم به كلي قطع كن نگو آن كار مرا كوچك و پست مي كند بلكه گدايي و درخواست از مردم ذلت آور است آن گاه كه از مردم بي نيازي هر كاري كه خواهي داشته باش زيرا از همه مردم ارجمندتري.

رسول گرامى اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) دست كارگرى را كه بر اثر كار و فعالیت ورم كرده بود، بلند كرد و فرمودند: « این دستى است كه هیچگاه آتش جهنم آن را نمى سوزاند؛ این دستى است كه خدا و رسولش آن را دوست مى دارد. كسى كه از دسترنج خود روزى اش را فراهم كند، خداوند با نظر رحمت به او مى نگرد».

از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل شده است: « همانا خداوند بنده پیشه ور امین را دوست دارد».
در روایت دیگر است: «كسى كه سربار جامعه باشد، نفرین شده است» .
شخصى نزد رسول خدا از مردى كه زیاد به عبادت پرداخته بود و كار نمى كرد، یاد نمود. حضرت فرمودند: چه كسى مخارج زندگى او را بر عهده دارد، گفتند: یكى از برادرانش. فرمود برادرش از وى عابدتر است.

در هنگامى كه امام باقر (علیه السلام) در زمین مزروعى خود مشغول كار و فعالیت بود، شخص جسورى عبور كرد و دید آن حضرت كار مى كند. رو به حضرت كرد و گفت: در این حال اگر مرگ تو فرا رسد، جواب خداوند را چه مى دهى، امام در پاسخ او فرمودند: اگر در این حال مرگم فرا رسد، در حالى كه در طاعت و عبادت پروردگارم مى باشم، از دنیا مى روم.
در اسلام هرگونه صنعت و ساختن هرگونه وسیله كه مورد نیاز جامعه و به نفع و صلاح اجتماع باشد، نه تنها جایز و مباح است، بلكه به عنوان واجب كفایى باید عده اى به آن اقدام كنند و آن صنعت را فرا گیرند، تا نیاز مردم برآورده شود. صنعت ساختن آلات و ادواتى كه از آنها جز فساد و عمل ناروا نتیجه اى گرفته نشود، همچون ساختن شراب و صنعت بت تراشى و تهیه وسایل قمار، حرام و ممنوع است.

اسلام براى ریشه كن نمودن فقر كه منشأ اغلب مفاسد و تیره روزى ها است و براى تولید ثروت دستورهاى مؤكدى داده است؛ به این قرار:

1- كسى كه زمین مواتى را آباد كند، آن زمین تا هنگامى كه احیا و برقرار باشد، به او اختصاص پیدا مى كند، اما همین كه زمین را رها كند و آن را معطل بگذارد و در آن زمین كار تولیدى نكند، حاكم اسلامى آن را به دیگرى مى دهد، تا تولید ثروت نماید. شهید ثانى در این باره چنین اظهارنظر كرده است: «ملكیت در این گونه زمین ها به وسیله احیا صورت مى گیرد و هنگامى كه آبادى (بر اثر بى توجهى) از بین برود، خود به خود ملكیت نیز زایل مى گردد».
2- كسى كه خانه، مغازه و یا كشتزار و زمینى را اجاره كرده باشد، بدون این كه كارى در آنها صورت داده باشد، نمى تواند آنها را با اجرت زیادتر به دیگرى اجاره دهد.
3- اسلام ربا را اكیداً حرام كرده و با تحریم سود ربوى مردم را به سوى سرمایه گذارى در كارهاى تولیدى سوق داده است.

4- در روایاتى از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است: «بهترین مردم كسى است كه براى مردم و اجتماع سودمندتر است».

نتيجه

كار در اسلام واجب است و در مورد آن بسيار تاكيد شده است زيرا زيربناي اقتصاد كار است و اگر كار نباشد اقتصادي نخواهد بود ت درباره آن بحث شود. اسلام مي خواهد همه اعمال براي خدا و در جهت تكامل معنويت انسانها باشد.

در قرآن كارهاي كافران را همچون خاكستري مي داند كه دستخوش باد سختي شده باشد بر آنچه فراهم نموده اند دست نخواهند يافت اين گمراهي عميق است و همچنين سرابي در بيابان است كه تشنه آن را آب مي پندارد. كار كردن جوهر مرد را جلا مي دهد و در عين حال انسان آزاد است كه هر زمان مايل است مشغول به كار شود. و اينها دستورات اخلاقي است.

حضرت علی با تشویق افراد جامعه به کار و تلاش می فرماید هرگز شما را به عملی دعوت نکردم مگر اینکه خود در آن کار پیش قدم بوده ام. ایشان به کارهای رایج آن زمان می پرداخت و با اینکه مسئولیت های سنگین تری همچون حکومت جامعه اسلامی را به عهده داشت، در زمینه کشورداری، عدالت اجتماعی، قانون گرایی، زهد و تقوا و دین داری، سرآمد خاص و عام بود. در زمینه فعالیت های اقتصادی، نیز یادگارهای ارزنده ای از خود به خاطره تاریخ به ودیعه نهاده است.

امید که ره پویان وارسته و رهبران شایسته ای جهت پیروی از ایده ها، آرمان ها و تلاش های حضرتش باشیم.

منابع

-  مقایسه ای بین سیستمهای اقتصادی جلد اول  تالیف: حسین مظاهری

-        کارآفرینی     تالیف : مهندس علی شاه حسینی

-        تعلیم و تربیت در اسلام      تالیف : استاد شهید مطهری

-        اقتصاد اسلامی    تالیف : شهید دکتر بهشتی

-        کلیاتی از اقتصاد اسلامی    تالیف : دکتر غلامرضا مصباحی

-        تنش کار و رضایت شغلی   تالیف : سازمان بین المللی کار (ILO ) ترجمه رسول اف ماندانا جلالی آئینی

-        حر عاملی ، محمد بن حسن ، تفضیل وسایل الشیعه الی التحصیل مسائل الشریعه ، ج 17

• منابع :

  سایت علمی و پژوهشی آسمان
  

  http://www.asemankafinet.ir

• • از سایر صفحات سایت ما مربوط به دانش آموزان نیز دیدن نمائید : بر روی هر پایه کلیک کنید
  • تحقیق های رایگان سایت
  • جواب سوالات دوم
  • جواب سوالات سوم
  • جواب سوالات چهارم
  • جواب سوالات پنجم
  • جواب سوالات ششم
  • جواب سوالات هفتم
  • جواب سوالات هشتم
  • جواب سوالات نهم
  • جواب سوالات دبیرستان
  • دهم

برای حمایت از سایت ما بر روی صفحات زیر کلیک نمائید تا ما نیز با رغبت زیاد برای شما تحقیق بگذاریم :

لیست و فهرست کلیه اقدام پژوهی ها

 لیست گزارش تخصصی ها

لیست پروژه های آماری دبیرستان

به کانال ما در تلگرام بپوندید :