فرا گيري تكنيكهاي مختلف يادداشت برداري خود يك هنر است. چنان چه نظام منظمي از يادداشت برداري را متناسب با نوع مطالعه خود پيدا كنيم و در موقعيت هاي مختلف، يادداشت برداري نماييم به طوري كه آنها صحيح و قابل درك باشند ، گام بزرگي در موفقيت و پيشرفت خود برداشته ايم. ما هنگام مطالعه، اطلاعات زيادي را بدست مي آوريم، ولي به ياد سپردن تمامي آنها غير ممكن است . بنا براين مهارت در يادداشت برداري به سود ما خواهد بود . البته يادداشت برداري به اين معني نيست كه تمام كلماتي را كه استاد مي گويد و يا از كسي مي شنويم و يا تمام مطلب طولاني يك قسمت از كتاب يا مجله را بازنويسي كنيم ، بلكه بايد اصول يادداشت برداري را بياموزيم و آن اين است كه تصميم بگيريم چه زمان ، چگونه و با چه طول و تفضيلي يادداشت برداريم. براي يك يادداشت برداري خوب به تمرين زيادي نياز داريم.

چرا يادداشت برداري مي كنيم ؟

هدف از يادداشت برداري اين است كه در هنگام مطالعه بتوانيم از آن استفاده كنيم. زمان مطالعه براي تهيه مقاله يا گزارش ، امتحان و ... دز مي يابيم كه نيازمند استفاده مجدد از مطالب بيشتري هستيم كه در كلاس درس يا همايش شنيده ايم. بنا بر اين لازم استبرخي از يادداشت ها را به عنوان ”ثبت دايم “ داشته باشيم تا به جاي مراجعه به متن اصلي يا بخاطر آوردن آن چه در كلاس شنيده ايم به سرعت به آن رجوع كنيم. يادداشت برداري مي تواند به درك و يادگيري مطالب كمك كند . ما مقدار زيادي از آنچه را كه خوانده ايم نمي توانيم به ياد آوريم مگر آنكه آنها را به طور مرتب يادآوري و مرور كنيم . اين نكته براي حافظه دراز مدت لازم است. اگر يادداشت برداري با كلمات ساده (يا به زبان خودمان ) باشد . به ضبط (نگهداري ) مطالب در حافظه مان كمك مي كند . با خلاصه كردن نظريه ها، استدلال ها و مفاهيم به شكل يادداشت، درك بهتري از مطالب به دست مي آوريم و هدف خود را نيز بيشتر بر درك مطالب قرار مي دهيم، نه نوشتن كلمه به كلمه آنچه گفته اند يا شنيده شده است .

روش هاي يادداشت برداري

روشي به عنوان بهترين روش يادداشت برداري وجود ندارد . بهترين روش يادداشت برداري به عملكرد شخص مربوط است و آن انعكاسي است از سبك يادگيري ، چگونگي كار ذهن و زمان موجود براي يادداشت برداري . هنگام يادداشت برداري بايد در نظر داشته باشيم از چه منبعي يادداشت بر مي داريم (از تدريس استاد ، از يك كتاب درسي ، از يك سخنراني و ...) و چه كاري را مي خواهيم انجام دهيم . يادداشت برداري از منابع متفاوت ذكر شده ، رويكردهاي متفاوتي را طلب مي كد . روش يادداشت برداري شما از يك كلاس درس با روش يادداشت برداري از يك كتاب درسي ممكن است متفاوت باشد . هر چه مطالب منبع اطلاعاتي شما پيچيده تر باشد ، براي كمك به درك مطلب ، يادداشت برداري شما بايد مفصل تر باشد .

حاشيه نويسي

يك راه يادداشت برداري ، حاشيه نويسي بر كتابي است كه مي خوانيد . بسياري از افراد از نوشتن مطلب روي كتاب اكراه دارند . اگر كتاب امانت باشد حق با شماست در اين مورد بهتر است قسمت ها و صفحات مهم را با برچسب مشخص نماييد. اما چنانچه كتاب متعلق به شماست مي توانيد در موقع خواندن بر آن حاشيه نويسي كنيد. كتابهاي درسي متعلق به خودتان لازم نيسست به صورت يك كتاب دست نخورده نگهداري شوند.

راه هاي معمول حاشيه نويسي بر كتاب درسي 
- خط كشيدن زير نكات مهم 
- برجسته كردن نكات مهم با استفاده از ماژيك هاي فسفري 
- استفاده از حاشيه كتاب براي گذاشتن علامت ” ؟ “ يا نوشتن ”موافقم “ يا ”مخالفم “ يا گذاشتن تيك يا ”ד و ... 
- برجسته كردن ، خواندن كتاب را سريعتر و آسانتر مي سازد . زيرا ، هنگام دوباره خواندن كتاب يا مقاله ، تنها بخش هاي برجسته شده آن نياز به بازخواني دارند. اشكال اين روش اين است كه كه چون شما مطالب را به بيان خود باز نويسي نمي كنيد ممكن است درك كاملي از معني آن نداشته باشيد . و در اين روش گاهي مجبور مي شويد كل كتاب را دوباره بخوانيد . براي رفع اين اشكال ، ابتدا مطمئن شويد كه آنچه خوانده ايد درك كرده ايد و سپس مقدار كافي از آن را برجسته نماييد ، به طوري كه بدون خواندن دوباره كل كتاب ، براي شما قابل درك باشد .

يادداشت برداري نوشتاري

دو نوع يادداشت برداري نوشتاري وجود دارد : خطي و طرح واره (نقشه ذهني )
يادداشت برداري خطي يا زنجيره اي معمولي ترين راه تهيه يادداشت است . راي اين نوع يادداشت برداري شما ابتدا مطالب را مي شنويد يا مي خوانيد ، سپس اطلاعات بدست آمده را را به همان ترتيبي كه در متن اصلي آمده است با بيان خودتان ثبت مي كنيد كه ممكن است به دو صورت انجام گيرد : 1- تهيه خلاصه مطالب 2- يادداشت نكات عمده .

تهيه خلاصه مطالب (خلاصه نويسي )
اين نوع يادداشت ها خلاصهاي است از آنچه مي خوانيد يا مي شنويد ، تنها كافي است اطلاعات و نظريات كلي را از آن چه مي خوانيد يا مي شنويد ، به صورت خلاصه و بيان خود بنويسيد . چون اين يادداشت ها به بيان خودتان است درك شما از مطلب بيشتر خواهد بود و يادداشت ها دقيقا به همان صورت مي تواند براي تهيه مقاله و يا گزارش مورد استفاده قرار گيرد . البته تدوين و تنظيم نظريات و استدلال هاي نويسنده (يا گوينده ) با بيان خودتان وقت گير است ولي بسيار مفيد خواهد بود.

يادداشت نكات عمده

اين روش يادداشت برداري را همه مي پسندند در اين روش تنها واژه ها و عبارات كليدي متن يادداشت مي شوند . يادداشت ها مي توانند پشت سر هم شماره گزاري شوند و يا براي طبقه بندي مطالب از عنوانها ، زير عنوانها و فاصله گذاري ها استفاده شود . اين كار دنبال كردن و به خاطر سپردن نوشته ها را آسان مي سازد . با اين حال ممكن است اين روش از روش قبلي ”خلاصه نويسي “ طولاني تر باشد.

نقشه هاي ذهني (طرح واره )

براي ساختن يك نقشه ذهني ، موضوع يا عنوان اصلي را در وسط صفحه قرار مي دهيد و نظريات و مفاهيم اصلي را به آن وصل مي كنيد . نقشه هاي ذهني به به وضوح روابط بين نظريات و مفاهيم را بيان مي كنند . به طوري كه با استفاده از خطوط ، پيوند هاي آن ها را مشخص مي سازد . در اين جا تنها واژه ها و كلمه هاي كليدي يادداشت مي شوند كه مشخص كننده موضوع و نظريات و مفاهيم وابسته به آنها است . اگر شما در اين روش مهارت پيدا كنيد ، هرگز روش ديگري را به كار نخواهيد برد. چون اين نوع يادداشت برداري خلاق است و در آن تخيل و رنگ به كار مي رود كه باعث مي شود مطالب راحت تر به خاطر سپرده شوند . اين روش بيشتر به قوانين تداعي تكيه دارد تا منطق.

تهيه يك نقشه ذهني

1- يك صفحه كاغذ را مانند يك تابلوي نقاشي در نظر مي گيريم. موضوع مورد مطالعه را در وسط صفحه مي نويسيم و دور آن را دايره اي مي كشيم.

2- خطي از اين دايره به بيرون رسم مي كنيم و اولين عنوان مهم از موضوع مورد مطالعه را بالاي خط مي نويسيم . خط را مي توانيد در هر جهتي بكشيد.

3- براي هر زير عنوان (عنوان فرعي )، خطي از عنوان نوشته شده (در قسمت دو ) منشعب مي كنيم. زيرا عنوانها (عنوانهاي فرعي ) را بالاي اين خطوط مي نويسيم.

4- براي ثبت نظريات و مفاهيم از كتابي كه مي خوانيم و يا درسي كه مي شنويم، فقط يك كلمه يا يك عبارت كوتاه مي نويسيم و يا يك تصوير رسم مي كنيم. هر كلمه يا تصوير بايد روي يك خط باشد، البته هر خطي به خط ديگر وصل شده است.

5- براي اين كه در كارمان انعطاف پذيري وجود داشته باشد ، از هر خط فقط براي يك تفكر و يا نظر استفاده كنيد.

6-  براي نوشتن نظريات يا قسمت هاي مختلف از رنگهاي متفاوت استفاده كنيد.

7- از كشيدن خطوط مستقيم پرهيز كنيد. زيرا، انجام اين كار ممكن است تفكر خطي را ترغيب كند.

حاصل پياده كردن يك ”نقشه ذهني “ شكلي شبيه عنكبوت است كه پاهاي فراواني دارد. در واقع يك نقشه ذهني موضوع اساسي را به دست مي آورد و سپس نظريات اصلي را به آن متصل مي كند. در اينجا مهمترين نظريات نزديك مركز قرار دارند و هر چه از مركز دورتر مي شويم، نظريات كم اهميت تر خواهند آمد. يك نقشه ذهني به ما امكان مي دهد تا اصل يك مضمون، و رشد آن را رديابي كنيم.

مزيت اين روش اين است كه:

مزيت اين روش اين است كه اهميت نسبي مضامين اصلي را نشان مي دهد و آنها را به روشني ظاهر مي سازد. ذهن، تداعي هاي لازم را انجام مي دهد و ياد آوري مطالب را ساده تر مي كند. با خلاصه كردن نظريه ها، استدلالها و مفاهيم به شكل يادداشت، درك بهتري از مطالب به دست  مي آوريم و هدف خود را نيز بيشتر بر درك مطالب قرار مي دهيم.

سالها پيش با بروز ناكارآمدي روش‌هاي سنتي در آموزش، روش دانش‌آموز محوري به عنوان الگويي پيشرفته براي تحول نظام آموزشي، معرفي گرديد. اما هيچ‌گاه اين روش، مطابق آن‌چه تجربه شده بود، در ايران به منصه ظهور نرسيد. شايد يكي از دلايل اين امر گرايش كلي نظام آموزشي به علوم انتزاعي و حتي تدريس علوم تجربي به شكل انتزاعي باشد كه مغايرت اساسي با روش‌هاي مبتني بر تجربه فردي دانش‌آموز دارد. اكنون ابزار رايانه و اينترنت، تحولي را در نظام آموزشي جهان رقم زده كه بومي‌سازي آن در ايران نيز به سرنوشت روش دانش‌آموز محوري دچار شده است.

واضح است كه براي تحول در نظام آموزشي كشور، هرگز نمي‌توان از بنيان آغاز كرد و كل نظام آموزشي را با نظامي جديد عوض كرد، بلكه اين تحول بايد تدريجي و مبتني بر واقعيات جامعه باشد. مدرسه هوشمند، يك پيشنهاد عملي با هدفمندي اجراي پيشرفته‌ترين روش‌هاي آموزشي نوين و نگاه عملي به وضعيت كنوني نظام آموزشي كشور است. در يك نگاه كلي، اگر فرايند آموزش در مدرسه را به سه بخش تدريس معلم، انجام تكليف و تمرين و برگزاري آزمون تقسيم كنيم، در مي‌يابيم كه بدون دخالت مستقيم در بخش اول كه از ايستايي بيشتري در مقابل تحول برخوردار است نيز، مي‌توان دست به بهبود نظام آموزشي زد.

هنگامي كه معلم يك درس را براي يك گروه دانش‌آموزان ارائه مي‌دهد، فرايند آموزش به روش چهره به چهره با تمام مزاياي اين روش اتفاق مي‌افتد. اما به محض آن كه معلم مي‌پرسد كسي اشكال يا سؤالي ندارد، ابزارهاي جديد آموزشي قابليت خود را به نمايش مي‌گذارند. از اين پس، دانش‌‌آموز قوي‌تر، مبحث بعدي و نكته جديد مي‌خواهد و دانش‌آموز ضعيف‌تر هنوز در فهم آن‌چه تدريس شده، مشكل دارد. صرف وقت معلم براي يك گروه با اين تنوع در دريافت، نقطه آغازين ضعف نظام آموزشي است. پس از رفع اشكال دانش‌آموزان، نياز به لوازم كمك آموزشي براي تعميق در تفهيم ظهور مي‌كند و پس از آن، تكرار مطالب براي تثبيت و يا تجربه منجر به پايداري مطالب در ذهن دانش‌آموزان، ضروري مي‌شود كه هر دو در مدرسه هوشمند مطابق برنامه‌ريزي دقيق پيش مي‌رود.

در واقع از زماني كه كار تدريس مقدماتي معلم پايان يافت، وظيفه ابزارهاي جديد آغاز مي‌شود. اگر هر دانش‌آموز يك رايانه مقابل خويش داشته باشد كه نرم‌افزار آن با رهبري نظام يافته به معلم ياري رساند، دقيقاً مانند تكثير معلم به تعداد دانش‌آموزان، بهره‌وري محيط آموزشي افزايش مي‌يابد. پس از تدريس، نرم‌افزارهايي شامل متن، صوت، تصوير، پويانمايي (انيميشن) و فيلم به دانش آموز عرضه و بازخورد فعاليت او ثبت مي‌شود. اين بخش‌ها به ويژه نرم‌افزارهايي كه براي تكرار مطالب و تثبيت و تعميق مطالب طراحي شده‌اند، همگي به گونه‌اي هستند كه جايگاه دانش‌آموز در مسير يادگيري را پيش‌بيني كرده و در همان نقطه به او كمك مي‌كنند يعني همان كاري كه معلم در كلاس، امكان و فرصت انجامش را ندارد. البته در واقع اين خود دانش‌آموز است كه به كمك نرم‌افزار هوشمند، مسير خودآموزي (self earning) خود را فراهم مي‌آورد.

به‌طور كلي، جهت‌گيري مدرسه هوشمند در مسير تربيت دانش‌آموزاني است كه به تدريج به دانش‌جو بدل شوند، يعني به جاي فراگيري دانش‌هاي مختلف، روش فراگيري دانش‌ها را بياموزند تا در مواجهه با علوم و معلومات جديد، دچار ايستايي نشوند. ابزار ويژه مدرسه هوشمند كه توانمندي دانش‌آموز نيز تلقي مي‌شود، تسلط بر زبان انگليسي به معني درك مطلب و استفاده از كامپيوتر به معني امكان استفاده از نرم‌افزارها و توانمندي ورود عالمانه و هدفمند به فضاي اينترنت است. در واقع دانش‌آموز به اين ابزارها مجهز مي‌شود تا در آينده با مواجهه دفعي روبه‌رو نگردد.

گام بعدي در فرآيند آموزش، تمرين و تكرار است. در اين مرحله، مدرسه هوشمند به‌طور مستقل و تنها با مديريت كلي معلم، به انجام وظيفه مي‌پردازد. يكي از ضعف‌هاي عمده نظام آموزشي سنتي، محدوديت انجام تمرين به دليل محدوديت وقت و موانعي از قبيل اتلاف وقت در نوشتن و عدم اطمينان دانش‌آموز به انجام صحيح تمرين در حين انجام و اتلاف وقت فراوان و محدوديت در بررسي آن توسط معلم است. در مدرسه هوشمند، ضمن افزايش سرعت حل تمرين به تبع افزايش كمي حل تمرين، با اجراي سيستم هشدار و راهنمايي به دانش‌آموز حين انجام تمرين، كيفيت نيز افزايش مي‌يابد. همچنين مجموعه اطلاعات ثبت شده در اين بخش نظير ميزان دقت دانش‌آموز در حل تمرين، سرعت و ميزان صرف وقت مي‌تواند نظام آموزشي را در هدايت تحصيلي و ارزيابي وي ياري رساند.

گام بعدي، برگزاري آزمون است. نظام آموزش سنتي در اين بخش هم دچار ضعف‌هاي كيفي و كمي است كه هر دو ضعف با تمهيدات نظام مدرسه هوشمند به راحتي مرتفع مي‌شود. آزمون در مدرسه هوشمند يك اتفاق نادر و پر‌استرس و اتفاقي در گزينش معلومات و توانمندي‌هاي دانش‌آموز نخواهد بود. در واقع در مدرسه هوشمند، هر آنچه فراگرفته مي‌شود، بارها در حداقل زمان و با بهترين راندمان مي‌تواند مورد سؤال واقع شود و همه نتايج آن براي ارزيابي ميزان موفقيت فرآيند آموزش ثبت شود.

همچنين نظير بخش اول يعني ارائه مطالب، در بخش‌هاي تمرين و آزمون نيز، مجموعه دانش‌آموزان به‌طور فردي با فرآيند آموزش روبه‌رو مي‌شوند و هر كس مطابق استعداد و توان و انرژي خود پيشرفت مي‌كند و هرگز دانش‌آموزان پيشرو، براي ديگري متوقف نمي‌شوند. همان‌گونه كه دانش‌آموزان عقب‌تر مانده، به دليل جا ماندن، مجبور به عبور سطحي از مطالبي كه هنوز به درستي فرا‌نگرفته‌اند، نخواهند شد. بديهي است تمامي آنچه در مساعدت ابزارها به فرآيند آموزش بيان شد، محدود به فضاي مدرسه نمي‌شود و دانش‌آموز مي‌تواند تمامي آن را در منزل داشته باشد و از نقل و انتقال دفتر و كتاب به مدرسه و منزل بي‌نياز شود.

يكي از ضعف‌هاي پنهان نظام آموزشي سنتي، محدود كردن دانش‌آموزان به دايره خارج از محدوده علايق و انگيزه‌هايشان است. موضوعي كه هر معلمي با آن روبه‌رو شده است. يك دانش‌آموز دوست دارد از يادگيري يك درس به صورت سطحي و در حد ضروري عبور كند و در يك زمينه كه مورد علاقه اوست، بسيار بيش از آنچه انتظار نظام آموزشي است، تعمق كند. اين امكان در مدرسه هوشمند به راحتي در اختيار دانش‌آموز قرار مي‌گيرد، بدون آن كه به فرآيند آموزشي او و گروه دانش‌آموزان صدمه‌اي وارد شود. شايد به نظر برسد با افزايش تعامل دانش‌آموز با ابزار رايانه، تعاملات دانش‌آ‌موزان با يكديگر و با معلمان خود رو به كاهش گذارد، همچنين از آنجا كه تجربه به جاي حفظ كردن معلومات بيشتر بر علوم تجربي تطبيق دارد، علوم انتزاعي و علوم انساني ممكن است به اندازه علوم تجربي از ابزار مدرسه هوشمند بهره‌مند نشوند.

مدرسه هوشمند اين دو ضعف را با يكديگر به نقطه قوت بدل كرده است. بدين معني كه در مورد علوم انساني و علوم انتزاعي، از مباحثه گروهي دانش‌آموزان بهره مي‌گيرد تا هم جبران ضعف روابط انساني شود و هم ابزار مناسبي براي فراگيري علوم غير تجربي پديد آيد. تغيير ساختار و معماري زمان در مدرسه هوشمند موجب باز شدن زمان دانش‌آموزان و امكان فعاليت‌هاي جنبي را به آنها مي‌دهد كه بستري مناسب براي پژوهش‌هاي گروهي و اداره سمينار و فضاهاي علمي و تجربه تعاملات اجتماعي خواهد بود. بديهي است مدرسه هوشمند نيز با چالش‌هايي روبه‌روست كه به برخي اشاره مي‌شود:

۱. عادت دانش‌آموزان به يادگيري سنتي و آزمون‌هاي سنتي و نيز عادت معلمان به همين روش‌ها.

۲. نگراني معلمان از به خطر افتادن موقعيت شغلي به دليل عدم امكان ارائه آموزش‌هاي لازم به ايشان و حتي عدم امكان اطلاع از مزاياي واقعي مدرسه. 

۳. فقدان الگوي بومي مدرسه هوشمند و نياز به تجهيزات و سرمايه وسيع و مقاومت اولياي دانش‌آموزان.

البته سرمايه مورد نياز براي تأمين تجهيزات مورد نياز مدرسه هوشمند از هزينه‌هايي كه اكنون در بسياري از مدارس غيردولتي صرف مي‌شود، كمتر است. اما اساسي‌ترين گام در راه نيل به اين نظام آموزشي، پس از تحكيم باور عمومي نسبت به آن، تغيير نگرش اساسي در تعاريف اوليه آموزش و البته در فرايند اجرا، استفاده از نرم‌افزارهاي كامل و دقيقي است كه امكان اصلاح و تكامل داشته باشد و بر نيازهاي واقعي محيط‌هاي آموزشي كشور منطبق باشد. هم اكنون اين نرم‌افزارها به صورت محدود و آزمايشي طراحي شده و در حال اجراست، اما محدود به مدارسي است كه در ساختار خود از انعطاف و جسارت لازم براي تجربه روش هاي نوين و افزايش بهره‌وري آموزشي برخوردارند.

بعضي ها آينده تدريس را به گونه اي تصور مي كنند كه كلاس ها به محيطي مناسب جهت مشاركت فعال و بديهه گويي تبديل شده است. اين نوع كلاس ها نياز به افزايش مهارت معلمان و شاگردان خواهد داشت. عده اي ديگر اين كلاس ها را بسيار بغرنج خواهند يافت. در تصور آنها جوانب غيرضروري باعث افزايش كار و زحمت آنها خواهد شد. در اين ميان به نظر مي رسد كه دولت ها نيز طرفدار ترقي و بهبود كيفيت تدريس هستند. به عنوان مثال از طرف دولت انگليس اعلام شده كه قرار است تا سال ۲۰۰۶ مبلغ ۹۰۰ ميليون يورو براي ارتقاي تكنولوژي اطلاعات و ارتباطات (ICT) هزينه شود. در اين ميان مبلغ ۲۵ ميليون يورو صرف تبديل تخته هاي سفيد (وايت بورد)ها به صفحات نمايشي خواهد شد كه مي توانند كامپيوتر، تصوير، صدا، فيلم و لينك هاي اينترنتي را به هم ربط دهند. از همين حالا مي توانيد نامي براي اين وايت بورد پيدا كنيد. با استفاده از اين روش جديد، كلاس درس در كانون تكنولوژي قرار مي گيرد.

در حالي كه زماني تنها وسيله آموزشي، تخته سياه بود كه فقط امكان نوشتن را ايجاد مي كرد. اما آيا اين تكنيك هاي جديد به واقع در امر يادگيري سودمند هستند؟ كريس دراگ (Chris Drage) معلم در شمال لندن بر اين باور است كه تكنولوژي مي تواند بسيار سودمند باشد. اين معلم كه از سال ۱۹۸۳ درگير ICT است، مي گويد: سئوال اساسي كه معلمان قبل از شروع تدريس بايد از خود بپرسند، اين است كه چگونه مي توان با استفاده از ICT فرآيند تدريس را به نحو بهتري انجام داد. ما بايد تكنولوژي را در خدمت معلمان قرار دهيم نه معلم را در خدمت تكنولوژي. امروزه بسياري از مردم مزيت و روش استفاده از سرعت بالاي كامپيوترها را نمي دانند. در گذشته تكنولوژي چندان قابل اعتماد نبود و همين عامل باعث مي شد بسياري از معلمان نسبت به استفاده از فناوري بي ميل باشند. 

تكنولوژي مي تواند رابطه صميمي و اعتماد سنتي ميان معلم و شاگرد را برهم زند. با اين وجود استفاده از تكنولوژي مزايايي دارد كه در كل آن را سودمند مي نمايد. براي استفاده از روش هاي جديد بايد به تعداد كافي كامپيوتر در دسترس باشد تا دانش آموزان بتوانند در امر يادگيري مشاركت فعال داشته باشند. از طرف ديگر بايد آموزش هاي لازم براي كسب مهارت توسط معلمان فراهم شود. در اين ميان معلمان جوان تر اعتماد به نفس بيشتري دارند ولي معلمان مسن تر در تمام دنيا به نوعي دنبال آن هستند كه از ICT استفاده نكنند. دليل آنها عمدتاً اين است كه برخي اوقات كامپيوترها كار نمي كنند يا اينكه پرينترها اغلب اوقات خراب مي شوند.

بعضي از مردم چون اعتقاد دارند كه تكنولوژي باعث ايجاد پيچيدگي و مشكل مي شود، از آن استفاده نمي كنند. بايد براي معلمان دوره هاي كوتاه مدتي برگزار شود تا با روش هاي استفاده از كامپيوتر در تدريس آشنا شوند. اين دوره هاي مداوم اين امكان را فراهم مي كند كه معلمان مهارت لازم را كسب كنند و به تدريج نسبت به روش هاي جديد اعتماد پيدا كنند. البته در اين دوره ها بعضاً معلماني هستند كه مربيان خود را تحت تاثير قرار مي دهند. يكي از اين معلمان، درسي را كه قرار بود سر كلاس ارائه دهد قبلاً در مكان مناسب ديگري برگزار مي كرد و دستيارش از نحوه تدريس فيلمبرداري مي كرد. اين فيلم، پس از تدوين در كلاس براي بچه ها با استفاده از كامپيوتر پخش مي شد. در ضمن پخش فيلم، معلم سئوالاتي از قبيل اينكه توپ به چه سمتي خواهد رفت، مي پرسد. سپس ايده هايي درباره نيروهاي وارد برتوپ ارائه مي كند. با استفاده از اين روش اين معلم، روشي ابتكاري در استفاده از ICT ابداع كرده بود.

البته توجه به اين نكته ضروري است كه وقتي تنها يك تخته سياه در اختيار معلم باشد، چنين روشي غيرممكن است. با وجودي كه وايت بوردها پيشرفت خوبي داشته اند اما آنها تنها ابزار مدرن جهت استفاده از تكنولوژي نيستند. به نظر مي رسد كه تا دو سال آينده اين امكان فراهم خواهد شد كه دانش آموزان بتوانند از پشت نيمكت خود، ايده هايشان را در وايت بورد كلاس پياده كنند.با وجود آنكه با استفاده از عوامل مختلف مي توان كلاس را به محيطي پرفعل و انفعال تبديل كرد اما نبايد فراموش كرد كه در كلاس درس، معلم بيشترين نقش و اهميت را داراست. دكتر براگ درباره بهترين ايام تدريس خود مي گويد: در سال ۱۹۸۴ شش هفته تدريس براي كودكان ۱۰ ساله داشتم و در اين روش، كودكان با استفاده از كامپيوتر، فقط مشغول يك بازي بودند و اسم بازي جزيره اسرارآميز نام داشت. البته اين بازي گرافيكي نبود و تنها از متن نوشتاري استفاده مي شد. براي انجام بازي، دانش آموزان به گروه هاي ۴ نفره تقسيم شدند. هر گروه تنها ۲۰ دقيقه زمان داشت كه در جزيره بماند. تمام وقت كلاس براي بازي بچه ها در اين جزيره اختصاص يافته بود. استفاده از اين روش روح تازه اي را در كالبد دانش آموزان دميده بود، طوري كه پس از آن دانش آموزان داستان هايي تخيلي از زمان در جزيره بودنشان نوشتند.

تأثير اين روش روي دانش آموزان به حدي بود كه باعث شد دانش آموزان بهترين نوشته هايشان را درباره جزيره خلق كنند. در پس اين ۲۰ دقيقه بازي كامپيوتري سعي شده بود كه علوم رياضيات، تكنولوژي، تاريخ و جغرافي گنجانده شود. اين روش هم يكي از بهترين مثال هاي استفاده از تكنولوژي در تدريس بود كه باعث افزايش فوق العاده يادگيري شد. اگر دانش آموزان را هنگام بازي، مدت زمان خاص در مقابل كامپيوتر تنها رها ميكرديم قطعاً شكست حاصل مي شد و نتيجه اي مثبت به بار نمي آورد. البته بعضي از تجارب و مهارتها هستند كه بايد بطور مستقيم كسب شوند و هيچ جايگزيني نمي تواند جاي تجارب بنيادي را بگيرد. تمام روش هاي نوين براي بهبود و افزايش كارايي است نه به عنوان جايگزيني براي روش هاي سنتي. صرف تماشاي ويدئو باعث بروز خلاقيت نميشود، اما استفاده از اين وسيله ميتواند در عملي ساختن ايده هاي نوين موثر باشد.

اگر معلمان امكانات لازم را در اختيار داشته باشند مي توانند از روش هاي موثرتري در تدريس بهره بگيرند و تنها در اين حالت است كه مي توانيم تكنولوژي را در خدمت علم و تدريس و آموزش قرار دهيم.

هدف:

در كلاس درس، یكی دیگر از روش هایی كه به كارگیری آن دانش آموزان را به سمت یادگیری فعال سوق می دهد، روش «پرسش و پاسخ» است. در یك كلاس فعال و خوب علوم، هم دانش آموزان و هم معلم سؤال كننده و پاسخ دهنده هستند. اما نكته ی اساسی چگونه پرسیدن و چگونه پاسخ دادن است. پرسش های ما، در واقع بازتاب میل درونی ما نسبت به فهمیدن و دانستن است. اصولا˝ منشأ تولید علم و دانش بشر را می توان همین كنجكاوی و میل درونی دانست. اهمیت روش پرسش و پاسخ در آموزش علوم به حدی است كه آن را یكی از روش های مهم آموزش علوم می دانند. این روش، به روش سقراطی معروف شده است و ریشه ی تاریخی نیز دارد. در روش سقراطی، مربی با طرح پرسش های هدفدار، یادگیرنده را به سمت فهم مطالب مورد نظر هدایت می كند.

نكات اجرایی:

به دلیل اهمیت این روش و برای ترویج به كارگیری آن در كلاس علوم، ما باید درباره ی چگونگی پرسش و پاسخ اطلاعات كافی داشته باشیم. اصولا˝ پرسش ها به چند دسته تقسیم می شوند:

الف) پرسش های تمركزدهنده: این گونه پرسش ها توجه دانش آموزان را به موضوع فعالیت جلب می كنند؛ مثلا"، وقتی معلم از دانش آموزان می خواهد كه مشاهده كنند و پاسخ دهنده كه چه می بینند، چه می شنوند و چه لمس می كنند یا این كه دو چیز را مقایسه كنند، طرح این پرسش ها سبب می شود كه دانش آموزان فعالیت ها را دقیق تر و هدفدار انجام دهند.

ب) پرسش های مربوط به شمارش و اندازه گیری: پرسش هایی هستند كه باعث دقیق تر شدن انجام فعالیت می شوند؛ پرسش هایی مانند: چه مدت، چندتا، چه مقدار، چه اندازه و غیره. چنین پرسش هایی باعث كمی تر شدن فعالیت ها می شوند. یكی از هدف های ما این است كه بچه ها مشاهدات كیفی خود را به مشاهدات كمی تبدیل كنند.

پ) پرسش های مقایسه ای: این پرسش ها دانش آموزان را به سمت مقایسه ی دو كمیت، دو چیز یا دو پدیده سوق می دهند و آنان را به مشاهده گرایی دقیق تبدیل می كنند.

ت) پرسش های فعالیت پذیر: این پرسش ها دانش آموزان را به انجام دادن فعالیت دعوت می كنند و آنان برای پاسخ دادن به این پرسش ها مجبور به انجام دادن فعالیتی هستند؛ مثلا˝، وقتی می پرسیم: «اگر یخ را حرارت دهیم، حجم آن چه تغییری می كند؟» دانش آموز برای پاسخ دادن به این پرسش باید فعالیت مورد نظر را انجام دهد. 

بهنرین نوع پرسش ها، پرسش های «فعالیت طلب» هستند؛ یعنی، پرسش هایی كه دانش آموز را به انجام دادن فعالیتی برای پاسخ گویی و در نتیجه، یادگیری فعال وا می دارند. با وجود این كه پرسش های عمومی به طور كلی می توانند به ایجاد و تقویت یك یا چند مهارت در دانش آموز بینجامد اما برای نیل به هر یك از مهارت ها نیز می توان پرسش های اختصاصی مطرح كرد كه پاسخ گویی به هر كدام از آنها، دانش آموزان را به طور ویژه به یكی از مهارت ها می رساند. پرسش ها را می توان به دو گروه «هم گرا» و «واگرا» نیز طبقه بندی كرد.

پرسش های هم گرا:

پرسش هایی هستند كه پاسخ مشخص و ثابتی دارند و پاسخ آنها به شرایط مختلف و نظر پاسخ دهنده بستگی ندارد.

پرسش های واگرا:

پرسش هایی هستند كه از منظرهای متفاوت می توانند پاسخ های مختلفی داشته باشند و پاسخ آنها گاهی وابسته به زاویه ی دید پاسخ دهنده است.

در مقابل هنر خوب پرسیدن، هنر خوب پاسخ دادن نیز وجود دارد. هر سؤال دانش آموز در واقع آمادگی او را برای یادگیری نشان می دهد. این محرك یادگیری نقطه ی عطف كار معلم است و معلم باید این فرصت را غنیمت بشمرد. هنگام مواجه شدن با پرسش دانش آموز، راه های متفاوتی برای پاسخ دادن وجود دارد؛ بعضی از معلمان پاسخ سؤال را مستقیم و به طور كامل در اختیار دانش آموز می گذارند. بعضی دیگر، پرسش را به خود دانش آموز برمی گردانند و بعضی نیز برای یافتن ، كتاب ها، مجله ها و منابع دیگری را به دانش آموزان معرفی می كنند. گاهی هم می توان پرسش دانش آموز را به سمت یك فعالیت مناسب هدایت كرد. 

گاهی عكس العمل معلم نسبت به سؤالات مطرح شده، در دانش آموزان بسیار مؤثر است؛ مثلا˝، اظهار تعجب، شگفتی و علاقه ی معلم باعث جلب توجه بقیه ی دانش آموزان به سؤال می شود. پس هنگام پاسخ دادن به سؤالات دانش آموزان، اصل این است كه معلم از دادن پاسخ صحیح بپرهیزد؛ یعنی آنها را در مسیر یادگیری فعال قرار دهند.

معلم هنرمند، معلمی است كه پرسش های دانش آموزان را به یك سلسله فعالیت های یادگیری تبدیل كند تا دانش آموزان با انجام دادن، این فعالیت ها، به پاسخ پرسش خود برسند. معلم باید بتواند، در بسیاری از موارد با شهامت كلمه ی «نه» را به زبان آورد. «نه» گفتن معلم به دانش آموزان یاد می دهد كه او دانای كل نیست. بهترین روش پاسخ گویی به پرسش ها این است كه معلم به دانش آموزان بگوید: «بچه ها، بیایید با هم یاد بگیریم.» این كار ترس ندانستن را از دانش آموزان می گیرد و در ضمن، باعث ایجاد رابطه ی عاطفی بین معلم و آنها می شود. 

مقدمــــــــــــه

در فضای آموزشی قرن 21 مقوله های سرعت، دقت، مهارت و اطلاعات و فناوری های نوین مطرح است. در این فضا، کلاس درس، تحت عنوان سلف سرویس عمومی و مدرسه، تحت عنوان جمهوری دانش نام می گیرد که از استانداردهایی خاص پیروی می کنند که باید در به کارگیری آنها دقت های لازم اجرائی ویژه لحاظ گردد. لذا وجود خصوصیات و شرایط لازم در فرایند یاددهی ـ یادگیری در کلاس درس که مطابق نیازها و ویژگی های فراگیران می باشد، طبق استاندارد سازی یعنی تعیین آنچه که باید انجام شود و اجرای آن، باید به بهترین وجه ترسیم شود. در این فضای آموزشی عقیده بر این است که به منظور تدوین استانداردها بالاخص در یک کلاس و فضای آموزشی باید برنامه و نیازهای فراگیران لحاظ گردد. محیط آموزشی لازم است با تکنیک های جدید آموزشی آراسته گردد، زیرا عقیده بر این است که انطباق های خلاق پویا به طور مؤثری در فضای کیفی آموزشی تأثیر دارد. انطباق های خلاق می توانند برنامه های درسی را به یکدیگر مرتبط کنند و مفاهیم عینی- ذهنی را عینی تر سازند و برخی درس ها و محتواها در فضای مناسب که بر اساس استانداردها غنی شده اند بر یادگیری تأثیر به سزایی دارد.

بیان مسالــــه

در آستانه قرن بیست و یکم در حوزه آموزش و پرورش با توجه به سطح انتظارات افکار عمومی، نسبت به برون دادهای فعلی نظام تعلیم و تربیت کاستی های قابل توجهی احساس می شود. از طرفی تغییرات سریع به وجود آمده در عرصه های مختلف و تغییر نیازمندی های جامعه، بروز حرف و مشاغل جدید، همگی ضرورت بازنگری در فرایند آموزش و پرورش را فراهم کرده است. در نگرشی سریع به آموزش و پرورش برای جلب اعتماد عمومی، تربیت معلم شایسته مطرح می باشد. لذا پرداختن به برنامه آموزشی در آموزش و پرورش که بخشی از آن معلمان خلاق و شایسته می باشند ضروری به نظر می رسد. راجر کافمن می نویسد درجه ی موفقیت یک نهاد یا سازمان آموزشی به میزان هم خوانی قصد آن سازمان با قصد جامعه بستگی دارد. (پرویزیان، سایت آموزش و پرورش)

باید توجه داشت که برنامه ریزی آموزش و پرورش قبل از این که بر شاخص های کمی استوار باشد تاکید بر کیفیت دارد لذا باید برنامه های پیش بینی نشده در جهت بهبود کیفیت آموزش و در راس آن معلمان به عنوان مجریان اوامر آموزشی باشد و فرایند تصمیم گیری ها باید بر اساس یک الگوی مشخص و هدفمند صورت گیرد. ضمن این که آموزش و پرورش ما در حال حاضر با بسیاری از جوامع تطبیق داشته است ولی برای رسیدن به اهداف متعالی سازمان و رسیدن به استانداردهای لازم نیاز به بازبینی و چاره اندیشی دارد و این بازبینی می بایست در سطوح مختلف نظام آموزشی و علی الخصوص در بازنگری روش آموزش در مقاطع مختلف صورت پذیرد. بنابراین در این مقاله، سوالات ذیل مطرح است. نظام آموزشی در قرن بیست و یکم چگونه است؟ ویژگی های معلم در قرن بیست و یکم چیست؟

اهمیت مــــوضوع

تحولات سیاسی کشورهای مختلف جهان در قرن گذشته بحران های اجتماعی- اقتصادی، فرهنگی و... بدنبال داشته است. این مسائل باعث شده که کارآیی نظام های آموزشی فعلی مورد سؤال قرار گیرد و بازنگری در آنها لازم و ضروری به نظر برسد و برای مقابله با مسائل مذکور و ارتقاء کیفی نظام آموزشی نیاز به اتخاذ برنامه ریزی استراتژیک و استاندارد آموزشی بیش از هر زمان دیگر احساس می شود. ضمناً در کشورهای جهان سوم علاوه بر موارد یاد شده، افزایش تقاضا برای آموزش، افزایش هزینه های آموزش و پرورش و تامین آن، کاهش کیفیت آموزشی، سست شدن مدیریت نظام آموزشی، عوامل چالش برانگیز به نظر می رسند که در پیش روی کارشناسان و دست اندرکاران نظام های آموزشی خودنمایی می کند. در کشور ما نیز با استفاده مدارک موجود (عسگری، 1373- بازرگان، 1374) مشکلات مذکور وجود دارد و تجدید نظر در کمیت و کیفیت بخش آموزش و پرورش کشور اجتناب ناپذیر می باشد. از طرفی هر گونه تغییر یا اصلاح در برنامه های آموزشی باید مبتنی بر نظریه های شناخته شده و استاندارد شده صورت گیرد در غیر این صورت تغییرات تکراری بی ثمر ناپایدار همراه با تجارب تلخ آموزشی خواهد بود. انگیزه ی مقاله ی حاضر نیز بر همین اساس می باشد و ضمن ترسیم آموزش و پرورش در قرن بیست و یکم و ضرورت در سطح کلان ارائه شود تا در آینده بتواند در ارتقاء کیفیت و کمیت آموزش موثر باشد.

محتوای فضای قــــــرن بیست و یکم

هم اکنون قرن بیستم به انتهای خود رسیده و هزاره سوم آغاز شده است. قرن بیستم پرحادثه ترین قرن های بشری بود. دو جنگ جهانی اول و دوم که در کشتار و ویرانی نظیری برایشان نبود، انقلاب روسیه و چین که ادعا داشت وضع بشر را از بیخ و بن دگرگون می سازد. فروپاشی شوروی و اروپای شرقی، افول انقلاب فرهنگی چین، برچیده شدن بساط سلطنت در چند کشور، نظیر مصر و ایران، استقلال یافتن کشورهای استعمار زده، پیشرفت عظیم علم و فن، شکافتن اتم، پیاده شدن در کره ی ماه، کامپیوتر و اینترنت، آلودگی محیط زیست، مباحث جهانی شدن، IT، دولت الکترونیک و رویداد دیگر از این نوع، همگی زاییده ی این قرن می باشد. همه ی این تحولات، بسی سترگ تر و پیچیده تر در قرن 21 خواهد بود.

با این سرعت تغییر و تحولات جهانی عجیب است که انسان، همان انسان قبل با قالب های قدیمی باقی بماند و کلاس های درس، همچون گذشته و به شیوه های متداول سنتی و مکتب خانه ای باقی بماند و نظام های آموزشی، متحول نشود. باید طرح و برنامه ریزی تازه، آموزش نوین مدرسه و کلاس و بالاخره معلم با روش های جدید راه انداخت. لذا بحث استانداردها در فضاهای آموزشی و کلاس درس و روش های یادگیری، زیربنای تحولات و تغییرات بنیادی می باشد. در قرن بیست و یکم، انفجار جمعیت یادگیرنده، سرعت ارتباطات جهانی و افزایش آموزش و افزایش انتظارات، وجود سلاح های بنیان افکن، تجربه های شکست خورده ی مدل قبلی، فاصله ی هولناک میان علامتی هشدار دهنده است بر این که نظامی ماورای آنچه که بوده، باشد و شاید مقوله ی استانداردسازی، حرکتی باشد به سمت ایجاد تعادل لازم چرا که بعضی ها استانداردسازی را هماهنگی برای رسیدن به خوشبختی نظام ها می دانند.

فرق قرن بیست و یکم با قرون گذشته در این خواهد بود که مرز های حفاظ و دریچه های اطمینان در آن به حداقل کارایی می رسند و مشکل های موضعی تبدیل به مشکل های جهانی می شوند. بنابراین باید در قرن بیست و یکم پایه های نظام آموزشی را محکم تر و ریشه دارتر کنیم تا بتوانیم در مقابله با این تغییر و تحولات، سرفراز بایستیم. و استانداردسازی در آستانه ی قرن بیست و یکم، چیز عجیب و غریبی نیست. بلکه علمی کردن نظام آموزشی و مطابقت دادن آن با تحولات روز می باشد و آموزش و پرورش با کمک استاندارد سازی باید برای فردایی بهتر و شفاف تر، آماده شود. (خنیفه، سایت آموزش و پرورش)

مسائل اساســـی در آمـــوزش و پـــرورش قـــرن 21

کسی به طور قطع نمی تواند ابراز نظر کند که قرن بیست و یکم دارای چه ویژگی هایی خواهد بود اما آنچه مسلم است این است که دنیا مانند هزاران سال قبل، روال آرام و کندی نخواهد داشت و بسی جای امید است که انسان با تکیه بر هوش و تفکر خود که از ویژگی های ستایش شده او در قرآن کریم می باشد و به واسطه ی آن به عنوان اشرف مخلوقات معرفی شده است، راهکارهایی در برابر موانع آن قرن بیابد. اما آنچه که به نظر می رسد آموزش و پرورش با چهار مسئله ی مهم در قرن بیست و یکم مواجه خواهد بود که اگر از هم اکنون درصدد پاسخ قاطع برای آن نباشد، نگران کننده خواهد بود.

• جمعیت افزاینده دانش آموزی و برنامه ریزی دقیق و پیش نگر
• کیفیت آموزش و استاندارد های علمی جهانی و بومی
• افزایش بهره وری در همه ابعاد
• مطالعات تطبیقی و تحول بر مبنای زمان و ضرورت و فرهنگ

ویژگیهـــــای معلم در قرن 21

از آنجایی که قرن بیست و یکم، قرن اطلاعات، ابتکار و مهارت و سرعت می باشد بنابراین ویژگی های معلم در این قرن بر اساس این اصول می باشد.

الف) اطلاعـــــــات:

ویژگی معلم، بالا بردن اطلاعات و به روز کردن آن است. در بحث اطلاعات ((برنامه ICTفناوری اطلاعات)) جایگاه ویژه ای دارد که به آن می پردازیم.

1-  آشنایی فناوری آموزشی: برای کسب موفقیت در قرن بیست و یکم، معلمان باید دانش آموزانی تربیت کنند که یادگیرندگان مادام العمر باشند و این مسیر نمی گردد مگر این که فرایند یادگیری مبتنی بر انتقال صرف دانش تغییر پذیرد بنابراین معلمان باید با استفاده از کامپیوتر و اینترنت و کاربرد آنها تدریس واقف باشند و دانش آموزان را نیز به این امر ترغیب کنند. فناوری اطلاعات به ما می گوید آن چه که تا دیروز درست بوده امروز ممکن است نادرست و حتی گمراه کننده باشد، بنابراین معلمان با استفاده از این تکنیک باید معلمانی محقق و پژوهشگر باشند و دانش آموزان پرسش گر امروز و پژوهشگر فردا تربیت کنند.

2-     آشنا با استاندارهای جهانی کیفیت کار

3-  بالا بردن اطلاعات عمومی: معلم قرن بیست و یکم در همه ی زمینه ها اطلاعات خود را بالا ببرد نه فقط در زمینه  رشته ی تدریس خود چرا که بسیاری از علوم به هم وابسته اند. اصطلاحات رایج روز را بشناسد، امور سیاسی، اقتصادی، اجتماعی جامع خود را بداند و در نهایت به علم روان شناسی آگاه باشد چرا که یک معلم بیش از معلم بودن خود باید یک روان شناس آگاه و خبره باشد.

4-  تدریس نوین: استفاده از روش تدریس فعال و همگام با روز، روش هایی تدریس معلم را ویژگی خاص می بخشد عبارتنند از : روش همیاری، روش تدریس فعال، روش بارش مغزی، روش ایفای نقش، روش نمایشی، روش بحث گروهی، روش حل مسئله، روش استقرایی، روش اکتشافی. تمامی این روش ها را می شناسد و می داند که هر یک را در چه درسی و در چه کلاسی به کار گیرد و به تعبیری تدریس او مبتنی بر استانداردها است و تدریس بر اساس استاندارد نوعی بهبود فرایند کار در آموزش و پرورش است.

5-  شرکت در دوره های ضمن خدمت: معلم همیشه خود باید در حال فراگیری علم باشد و اطلاعات جدید و نو را بگیرد، در طول کار خود همیشه یکسان تدریس نکند و نکات را از جهات مختلف و زوایای متعدد بیان کند. لازمه ی این کار، شرکت در دوره های ضمن خدمت آموزش معلمان است.

6-  آشنایی با اصول روانشناسی تربیتی: از آنجائی که معلم در طول تدریس خود نیاز به ارتباط مقابل دارد، بنابراین باید مخاطبان خود را شناسایی کند. بداند در چه شرایطی زندگی می کنند، تا حدی از خانواده آنها مطلع باشد. در این صورت می تواند پیام های یاددهی خود را شفاف منتقل سازد.

7-  داشتن طرح درس: معلم، باید زمان تدریس خود را حساب کند کتاب مورد تدریس را با طرح درس سالانه، بودجه بندی کند و همچنین طرح درس روزانه، داشته باشد و اطلاعاتی کافی و جامع درباره ی مراحل طرح درس نویسی داشته باشدف ارزشیابی تشخیصی،تکمیلی، پایانی را بداند و در مراحل تدریس خود به کار بندد. هدف های جزئی و کلی و هدف های رفتاری را شناسایی کند. حیطه های آموزشی (دانش، درک و فهم، کاربرد،ترکیب قضاوت) را بداند و در طرح ریزی سؤالات و ارزشیابی های مستمر خود که در طرح سالانه خود در نظر گرفته است اعمال نماید.

ب) ابتکـــــار

دومین ویژگی قرن بیست و یکم، قرن ابتکار بود که در این زمینه، معلم باید دارای ویژگی های زیر باشد.

1-  خلاق است: معلم قرن بیست و یکم در این رابطه ی خود خلاق است، دست به شیوه های جدید می زند و دانش آموزان را نیز خلاق با می آورد هر اندازه دانش آموز از نظر اطلاعات، غنی تر باشد. انگیزه ی خلاقیت که در نهاد او بالقوه وجود دارد به فعلیت می رسد و این صورت نمی پذیرد مگر این که معلم و راهنما خودش، آراسته به صفت خلاقیت باشد.

2-  ایجاد دنیای پرسش در کلاس: معلم مبتکر، کسی است که همیشه سؤالی برای مطرح کردن در کلاس داشته باشد و حس انگیزه ی کنجکاوی دانش آموزان را تحریک کند. آنان را به فعالیت و جنبش وا دارد. (در کلاس مرده و خسته کننده، مرتباً دیدگان دانش آموزان فقط به عقربه های ساعت می باشد)، را روشن سازد و عشق یادگیری فنون جدید را در آنها زنده کند.

3-  ایجاد دنیای تخیل در کلاس: معلم مبتکر به تخیل دانش آموزان احترام می گذارد. یک انشای نو یا یک نقاشی غیر عادی را به مسخره نمی گیرد، از جنبه ی خلاقانه و مبتکرانه به آن می نگرد زیرا تخیل است که خلاقیت و ابتکار را به دنبال دارد.

4-  واهمه نداشتن از شکست: معلم مبتکر در به کارگیری مسائل از هیچ گونه شکستی نمی هراسد بلکه قوی و استوار می ایستد، طرح های خلاق خود را آزمایش می کند و جواب و نتیجه را می گیرد و به همه منعکس می کند.

5-  خطرپذیری: معلم مبتکر در راه خود هر گونه خطری را می پذیرد اعم از خطرات مالی یا غیر مالی، زیرا به هدفش امیدوار و معتقد است.

6-  قدرت تغییر پیش فرض ها: معلم مبتکر پیش فرض های جدید ارائه می دهد و به یک مسئله از زوایای مختلف می نگرد، پیش فرض های قدیمی برای او جالب نیستند، می اندیشد در ذهن خود ((چرا)) پروری ذهنی ایجاد می کند و پیش فرض ها را تغییر می دهد، تجربه می کند، می آزماید تا بالاخره روشی جدید و طرحی نو در اندازد.

7-  تشخیص پیش نیازهای دانش آموزان: یکی از زمینه فعالیت های معلم این است که از کجا شروع کند و پیش نیاز فراگیران او چیست؟ نقطه ی شروع مبتکر سنتی و معمولی نیست، بهترین نقطه ی شروع را به کار می بندد، گاهی با طرح سؤالی نوین با آوردن وسیله با ماکتی سؤال برانگیز و...

8-  درمان ناتوانایی های یادگیری: معلم مبتکر دانش آموزان ناتوان را شناسایی می کند و به درمان آنها می پردازد. معلمی که با دانش آموزان یک دست خلاق و توانا کار کند، ابتکار خاصی شاید نتواند در کار خود به کار بندد، اما معلم مبتکر کسی است که با به کار بردن روش ههای جدید آموزشی به دانش آموزان ناتوان کمک کند.

9-  شناخت تفاوت های فردی: معلم مبتکر به تفاوت های فردی دانش آموزان توجه دارد . می داند به هر کدام چه مسئوولیتی بدهد و در چه زمینه ای آنها را خلاق بار آورد و استعدادهای نهان آنان را در چه رشته ی تحصیلی بارور سازد.

ج) مهارت و سرعت

سومین ممیزه ی قرن بیست و یکم، مهارت و سرعت است که معلم باید دارای ویژگی های زیر در این مقوله باشد.

1- مهارت های فردی: شامل قدرت طرح ریزی مدل ذهنی، به کارگیری اصول منطقی در تدریس، قدرت تجزیه و تحلیل مسائل قدرت تصمیم گیری.

2- مهارت های ارتباطی: مهارت های ارتباطی معلم شامل ویژگی های: کنترل احساسات، فن بیان، به کار بردن شعر و امثله در تدریس و گزارش دهی صحیح می باشد.

3- مهارت در تدریس: بیشترین تأثیر در اثر بخشی کار معلمان، مهارت در تدریس و اطلاع از دانش تدریس است و ارتباطی خاص بین دوره کارآموزی و عملکرد معلمان وجود دارد، معلم قرن بیست و یکم باید با فنون جدید تدریس آشنا باشد و آنها در تدریس خود به کار گیرد.

4- استفاده از وسایل کمک آموزشی (تکنولوژی آموزشی): یکی از مقوله هایی که به مهارت و سرعت تدریس معلم کمک می کند به کار بردن وسایل کمک آموزشی در امر تدریس می باشد به ویژه در دوره مقطع ابتدایی.

5- مهارت تفکر انتزاعی: معلمانی که تفکر انتزاعی بالایی دارند می توانند با دیدهای متفاوت به یک مسأله یا مشکل بنگرند( از دید خودشان، دانش آموزان، مشاوران، مدیران، اولیاء و ...) بنابراین می توانند راه حل های متفاوتی ارائه دهند  و درباره ی مزایا و معایب هر برنامه، فکر و بهترین راه را انتخاب کنند و اگر نتایج پیش بینی شده، تحقق نیابد مشتاقند که برنامه را تغییر دهند. در هنگام برنامه ریزی مشکلات اضافی را می توانند حدس بزنند و قبل از این که مشکل روی دهد به طور منظم و اصولی پیشگیری هایی را تدارک ببینند، مهارت تفکر انتزاعی باعث می شود معلمان در امر یاددهی موفق تر باشند.

6- مهارت تجزیه و تحلیل مسائل: این معلمان سطح تفکر انتزاعی فوق العاده بالایی دارند. در حوزه کلامی از هوش زیادی بهره مندند، سرشار از اندیشه های عالی هستند. درباره موضوعات گوناگون به روشنی بحث می کنند، می دانند انجام چه کارهایی لازم است و چه کارهایی ضرورت و اهمیت ندارد.

نکته ای که قابل ذکر است این که هر چند در قرن بیست و یکم تحولات جهانی و واژه ی سرعت اطلاعات، ابتکارات، مفاهیم کلیدی و خاص می باشند اما ویژگی های معلم در فرهنگ دینی ما همیشه جای خود را دارد که در کنار ویژگی های قبلی اهمیت فراوان و به سزایی دارد چرا که هدف از تعلیم و تربیت فراگیران تنها در زمینه علم نیست بلکه تربیت و پرورش دینی و رشد خصوصیات اخلاقی بسیار مهم است که در این جا به ویژگی های اخلاقی معلم در قرن بیست و یکم می پردازیم.

د) ویژگی های اخلاقی

1- مراعات آداب و رسوم اجتماعی: بسیاری از سعادت های اجتماعی مرهون ادب و مراعات آداب و رسوم اجتماعی است و به بهانه ی پیشرفت علم و تحولات و جهانی شدن نباید معلم که الگوی اخلاق برای دانش آموزان خود است آداب و رسوم اجتماعی خود را کنار گذارد، حصارها را بشکند و حریم عفت و پاکدامنی جامعه را کنار نهد.

2- نشاط و شادابی: معلم باید به هنگام ورود به کلاس، مشکلات زندگی خود را که ناشی از تغییر و تحولات جامعه اش می باشد نظیر تورم، گرانی، بیماری ها و ... همه را کنار گذارده و با روحیه ی شاداب و پرنشاط پا به دنیای کلاس نهد.

اگر بی نشاطی، کسلی، افسردگی بر او غلبه کند موجب انتقال آن به دانش آموزان نیز می شود و به قول نیچه: ((هیچ کاری که در آن روحیه ی شاد نقش نداشته باشد پیش نمی رود)). (رشد تکنولوژِی، 82)

3-  آراستگی ظاهر: هر چند در قرن بیست و یکم سرعت، اهمیت ویژه ای می یابد و زمان و فرصت به حداقل می رسد اما معلم باید فرصت رسیدن به ظاهر را به خود بدهد و با ظاهری آراسته وارد کلاس شود. رسول اکرم (ص) قبل از خروج از منزل، مقابل آئینه می رفته و ظاهر خود را مرتب می کرده است و در جواب این سؤال که چرا تا این اندازه به این موضوع اهمیت می دهند می فرمودند: نمی خواهم باعث غیبت مردم شوم. معلم باید از رسول اکرم (ص) که الگو و اسوه اخلاق است درس بیاموزید.

4-  سعه صدر: اگر معلم در عصر تحولات و تغییرات، رفتار هایی خاص از دانش آموزان خود دید باید با سعه ی صدر با آن برخورد کند، دریا دل باشد و توانایی پشت سر گذاشتن هیجان های ناشی از پیشرفت در دانش آموزان خود را داشته باشد زیرا با سعه ی صدر، بسیاری از مشکلات حل می شود ((رب اشرح لی صدری ... و یسرلی امری ( سوره طه، آیه 25) )) با سعه ی صدر می توان استعداد درونی فراگیران را شناخت و آنها را شکوفا کرد.

5-  اخلاص: بارزترین ویژگی معلم در عصر شکوفایی علم، اخلاص است. مدرسه، درس، کلاس، رفتار، گفتار همه باید بوی اخلاص بدهد. اگر به دنبال آموزش های جدید و تکنیک های جهانی است نباید به خاطر ریا و رخ کشیدن خود و خودنمایی باشد، بلکه باید اخلاص در کار داشته باشد و تنها خود را نبیند بکله هدفش پیشرفت جامعه و تعالی آن باشد و اگر اکسیر اخلاص در کار معلم نباشد هر چند در زمینه ی علمی، معلمی موفق باشد اما ارزش معنوی نخواهد داشت.

6-  شخصیت دان به دیگران: معلم موفق در قرن بیست و یکم، کسی است که علاوه بر این که خود متشخص است برای دیگران اعم از دانش آموزان یا همکاران ارزش و شخصیت قائل است و با سخنان کنایه آمیز نباید دیگران را برنجاند، بلکه باید راهنمای بقیه در راه یابی به موفقیت ها باشد دیگران را تحقیر و در جمع سرزنش نکند ((ویل لکل همزه لمزه))زیرا باعث عقده و کینه در وجود شخص می شود و آتش انتقام را شعله ور می سازد.

7-  تعهد در کار: اگر معلم همگام با جامعه پیشرفت کرد و بر تمامی زوایای علوم و فنون جدید دست یافت اما در کارش به خصلت تعهد آراسته نگشت، جز زیان و خسران برای جامعه اش ارمغان دیگری نخواهد آورد. تعهد کاری موجب درست استفاده کردن از اطلاعات علمی می شود، راه بکارگیری صحیح آنها را به معلم می نمایاند و گرنه علم در خدمت نسل کشی و تباهی جوامع می شود؛ همان طور که این وضعیت در غرب حاکم است.

8-  تقوا: ویژگی های اولیه و مسلم برای قرن بیست و یکم، تقوا است. اگر معلم آراسته به خوی و خصلت تقوا نباشد، نسلی که تحت تعلیم و تربیت او می باشند عاری از این صفت خواهند بود و کسی که تقوا نداشته باشد تحت تأثیر فرهنگ های مخرب قرار خواهد گرفت 
و پدیده ی تهاجم فرهنگی را با استقبال خواهد پذیرفت و یا این که دچار غرور علمی کاذب می گردد.

9-  وظیفه شناسی: معلم قرن بیست و یکم، دارای خصلت وظیفه شناسی است. از زیر بار مسوولیت به بهانه های مختلف نمی گریزد، تأخیر در کار ندارد، در کلاس درسش اتلاف وقت نمی کند، کم کاری در برنامه اش مفهوم ندارد و حتی گاهی بیش از وظیفه نیز کار انجام می دهد و ایثار می کند، فقط به کار از جنبه ی مالی و سود مادی نمی نگرد و در حین انجام وظیفه اش چشم داشت به تعریف، تمجید یا پاداش و تشویق خاص و ... ندارد.

10- رأفت و مهربانی: معلم قرن بیست و یکم، مهربان است و با این صفت کودکان و نونهالان را به خود جذب می کند، پرخاشگر و تندخو و عصبانی نیست، زمینه را برای هر گونه پرسش و سؤال فراهم می کند، اجازه می دهد به راحتی دانش آموزان با او گفتگو کنند، مشکلات درسی یا غیر درسی خود را بازگو کنند.

11- نگرش و بینش صحیح: معلم قرن بیست و یکم، نگرشی درست و مثبت از مسائل دارد. مسائل جدید و نوآوری ها را با دید مثبت می نگرد که روحیه رقابت جویی را در او تقویت می کند نه این که کاستی های او را به رخش کشد، در تجزیه و تحلیل این نوآوری ها قوی و قدرتمند است و آنها را مغتنم می شمارد و به خوبی استفاده می کند. (افروز، غلامعلی)

12- تقدم منافع جامعه نسبت به منافع خود

نتیجه گیــــــــری

تحول اساسی و پایدار در هر جامعه در گرو متحول شدن نظام تعلیم و تربیت آن جامعه است و محور اصلی تحول و توسعه ی نظام تعلیم و تربیت بهبود کیفیت کار معلم، شناخت و ویژگی های آنها می باشد. معلمان به عنوان پایه گذاران اندیشه های علمی، مبلغان ارزش ها و مسوولیت های اجتماعی به کودکان ما می باشند و حرف اول را در تربیت منابع انسانی می زنند و هیچ حرفه ای همچون شغل معلمی تاثیر موثری در جوامع ندارد. طرفداران و مبلغان تحول و توسعه در جوامع باید بیش از هر کس حامیان واقعی معلمان باشند و سیاست گزاران آموزش و پرورش با در نظر گرفتن حقوق و مزایای شغلی ویژه برای معلمان مدارس و یا دارا بودن مدرک تحصیلی و تخصص و تعهد مورد نظر، دغدغه های زندگی را برای آنان کاهش دهند زیرا معلم یک هدیه الهی است و بسیاری از بزرگان فرهنگ ما و دیگر فرهنگ ها افتخارشان این بوده که سال های پربرکت عمر خود را در مدارس طی کرده اند نظیر پیاژه، اریکسون، مرحوم باغچه بان، استاد نیرزاده، شهید رجایی، باهنر و ...

از طرفی معلمان باید بدانند در چه شرایط متحول جهانی زندگی میکنند فکر و عمل و توان خود را محدود به مرزهای جغرافیایی خود نکنند از قدرت ابتکار، خلاقیت و مهارت برخوردار باشند، فعالیتهای خود را محدود به چند کتاب یا جزوه که در مراکز تربیت معلم یا در طول کار خود با آن آشنا شده اند نکنند زیرا که دنیای پیچیده و متحول امروز مستلزم یادگیری مداوم و فرزند زمان خود بودن و فعالیت، حساسیت و خلاقیت است و به گفته آلبرت انیشتن افراد انسانی را نباید همچون ابزارهایی بیجان در نظر گرفت و جوانان را به مثابه شخصیتهای متعادل و موزون باید به جامعه تحویل داد. (رشد تکنولوژی، شماره 155)

در پایان از خداوند متعال می خواهیم که به معلمان ما توفیق روزافزون در امر یاددهی عنایت فرماید و آنان را به صفات حمیده، آراسته گرداند و صبوری و بلند همتی و آزاد اندیشی را به آنان اعطاء فرماید تا بتوانند در تربیت و آموزش نسل سالم و صالح و خلاق موفق باشند چرا که آینده ی ایران در گروه کارآیی دانش آموختگان امروز می باشد.

منابـــع و ماخـــذ:

-   تکنولوژی آموزشی، شماره 19، اسفند ماه 1382

-   تکنولوژی آموزشی شماره 19، فروردین 1383

-   معلم خوب من، آیت اله مظاهری، 1370

-   سایت آموزش و پرورش www.Amoozeshvaparvaresh. Org

-   ویژگی ها و قابلیت های مورد انتظار از معلمان، غلامعلی افروز، دانشگاه تهران، 1382

-   استانداردهای آموزش فضای قرن 21، حسین حنیفه 1382

-   تدوین استانداردهای کیفیت معلمان، اعظم ملایی نژاد، 1382

-   رشد مدیریت مدرسه، شماره 15، فروردین 1383