قرآن كريم، اقيانوسى بى كران است كه دست يابى به ژرفاى معانى و بطون معارف آن براى غواصان معرفت پژوه به طور كامل ميسّر نيست؛ با اين حال، همه ما دعوت شده‏ايم بر كرانه اين اقيانوس به جست و جو بپردازيم و از زلال آن نَمى بر گيريم؛ از همين رو است كه تبيين و تفسير معارف قرآنى، از دوران نخستين مفسران اصيل قرآن، پيامبر و امامان معصوم‏عليهم السلام تا به حال، دامن گسترده و همچنان بر تارك ميراث مكتوب فرهنگ ما مى‏درخشد، فرزانگان دوران ما نيز در تكاپو هستند تا از اقبال لايزال قرآن پژوهى طرفى بربندند و در اين زمره، فخرى نصيب خويش و حظّى از آنِ معرفت نوشان اين عصر كنند. تدوين دائرة المعارف قرآن كريم كه «مركز فرهنگ و معارف قرآن» دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم بدان همت گماشته، گامى در اين مسير است.
اينك پس از انتشار جلد دوم دائرة المعارف قرآن كريم و در آستانه انتشار مجلّد سّوم نگاهى كوتاه به روند و چگونگى تدوين دائرة المعارف قرآن كريم خواهيم داشت.

هدف اصلى اين دائرة المعارف، عبارت از ارائه اطّلاعات ناب و اصيل در قلمرو موضوعات قرآنى است؛ به گونه‏اى كه اهل تحقيق در اين موضوعات را به مثابه منبعى مادر و ماندگار، از منابع فرعى بى نياز كند. در كنار اين هدف اصلى و خاص، غرض عمومى تدوين دائرة المعارف حاضر اين است كه مخاطبان دانش پژوه در حدّ مطالعات پايه اسلامى نيز بتوانند از پژوهش‏هاى اصيل و استوار قرآنى بهره گيرند؛ از اين رو، كوشيده شده تا طلاّب و دانشجويان و عموم دانش پژوهان آشنا به مبانى قرآنى نيز به فراخور توان و در عرصه مطالعات عمومى يا تخصّصى خود، بتوانند از مقالات اين دائرة المعارف استفاده كنند.
از آنجا كه تا كنون هيچ مأخذى، به هيچ زبانى تدوين نشده كه هدف آن، ارائه اطّلاعات جامع قرآنى به سبك و شيوه علمى و با معيارهاى امروزين تدوين دائرة المعارف باشد؛ از اين رو، «نظام يافتگىِ اطّلاعاتِ پايه و اصيل در قالب مقالاتِ تنظيم شده با نثر علمى» مهم‏ترين دغدغه تدوين دائرة المعارف‏هاى امروزين است كه در هيچ يك از آثار ارائه شده نمى‏توان از آن نشان جُست؛ به اين دليل كه پديد آورندگان آن آثار يا در پى چنين هدفى نبوده و فقط مى‏خواسته‏اند قاموس يا معجمى قرآنى پديد آورند يا اين هدف را دنبال مى‏كرده‏اند؛ امّا سازمان و مجموعه‏اى دائرة المعارفى تدارك نديده بوده‏اند تا بتوانند چنين هدفى را برآورند.

از ويژگى‏ها و شاخصه‏هاى برجسته اين دائرة المعارف اين است كه تنها در بخش مدخل‏ها افزون بر 3000 مدخل اصلى در جدول تدوين مقالات فهرست شده كه خود حجم عظيم كار را مى‏نمايد. چينش مدخل‏ها نيز بر پايه الفباى فارسى است از اين رو خواننده پارسى زبان به آسانى مى‏تواند در هنگام پژوهش به مطالب مورد نياز خويش دست يابد. نكته مهم ديگر آنكه همه مقالات اين دائرة المعارف، داراى رويكرد قرآنى بوده و با صبغه قرآنى نگارش يافته است.
ويژگى ديگر دائرةالمعارف حاضر آن است كه نگاه تخصصى به مباحث و مدخل‏ها دارد. از اين رو مقالات مدخل‏ها در اين فضا تأليف و تدوين مى‏گردد. براى رسيدن به اين مهم، به تناسب خاستگاه و قلمرو مدخل‏ها و با توجه به تعداد آنها، شش بخش علمى شكل گرفته تا به صورت تخصصى به موضوع نگريسته و به زواياى تخصصى آن توجه شود. اين بخش‏ها عبارتند از: 
1. فلسفه و كلام: در اين بخش، مدخل‏هاى كلامى مانند آخرت، احكم الحاكمين و اسماء و صفات الهى به بحث گذاشته مى‏شود.
2. فقه و حقوق: از مدخل‏هاى مربوط به اين بخش مى‏توان از اجتهاد، ارتداد و اسارت نام برد.
3. تاريخ و اعلام: به طور مثال، مدخل‏هاى ابوطالب، اصحاب صفّه، و اُحد به اين قلمرو مربوط است. 
4. علوم قرآنى: مدخل‏هاى اعجاز، ادبيات قرآن، و احسن الحديث را در اين قلمرو مى‏توان نام برد.
5. اديان: نمونه مدخل‏هاى اين بخش، ادريس، اسحاق، و انجيل است.
6. معارف و مفاهيم: شامل (اخلاق، اقتصاد، علوم سياسى، علوم طبيعى، مفاهيم عمومى و...) مدخل‏هاى آب، احسان، و استكبار، نمونه‏اى از مدخل‏هاى مربوط به اين قلمرو است.

براى حفظ اصل بى طرفى و علميّت، همه آرا و ديدگاه‏هاى مهم و بنيادين در هر موضوع و مسأله به صورت مستند و بدون افزايش و كاهش آورده مى‏شود؛ سپس نقدهاى علمى وارد بر هر ديدگاه ذكر، و آراى موافقان و مخالفان بدون تصرّف ارزش داورانه نقل مى‏گردد. براى آنكه عموم مخاطبان دائرةالمعارف بتوانند از بحث بهره برگيرند، دستاورد رويارويى‏هاى علمى مزبور به صورت گزارش و تحليل بى طرفانه درج مى‏شود. بديهى است كه چنانچه مؤلّف مقاله در موضوعى داراى رأى خاص باشد، آن رأى در رديف همان آراى پيش گفته و به همان شيوه جلوه خواهد كرد.
شيوه طرح مطالب در هر مقاله به گونه‏اى است كه به آرا و عقايد خاصّ مذاهب و مكاتب اسلامى احترام نهاده شود و هرگونه نقد ديدگاه‏هاى غير شيعى يا غير مشهور با روشى منصفانه و علمى صورت پذيرد، تا از هر نوع تشنّج يا دامن زدن به اختلاف‏هاى مذهبى پرهيز گردد. هم چنين در نقد و تحليل ديدگاه‏هاى دانشمندان مسلمان و غير مسلمان، كوشيده مى‏شود تا تنها از جنبه علمى و تحقيقى به آراى آنان نگريسته شود، و از داورى‏هاى شخصى كه خارج از حيطه تخصصّى هر مقاله است، پرهيز شود.
منابع مقالات نيز منحصر به كتاب‏هاى چاپ شده نيست و هنگام لزوم، از كتاب‏هاى خطّى، مقالات، رساله‏ها و پايان نام‏هاى حوزه‏اى و دانشگاهى نيز بهره گرفته شده است. بنابر آن است كه منابع مقالات دائرة المعارف كاملاً معتبر باشند؛ يعنى از جنبه كتاب شناسانه، از متون مرجع و اصيل و دست اوّل به شمار آيند. فقط در مواردى به متون درجه دوم، از جمله منابع معاصر استناد مى‏شود كه ضرورتى در ميان باشد؛ به طور مثال موضوع مورد بحث در منابع اخير، تازه و ابتكارى يا مشتمل بر ديدگاه و تحليلى نو باشد. گرچه در هر مقاله، كوشيده شده از عمده منابع علمى و معتبر در قلمرو آن مقاله استفاده شود، در استفاده از آثار دانش وران غير مسلمان و نيز در مراجعه به آثار مسلمانان غرض ورز و متعصّب، نكته سنجى و دركِ مواضع حسّاس همواره مدّنظر است. گفتنى است كه ارجاع مطلبى به يك منبع، لزوماً بدان معنى نيست كه مطلب مزبور در همان منبع كاملاً پذيرفته شده باشد.
اميد است با استمداد از آموزه‏هايى كه از معارف اهل بيت‏عليهم السلام بدست آمده بتوان بزرگ‏ترين دائرة المعارف قرآنى جهان را عرضه نمود و از اين طريق يك خلاء جدى را كه در مجموعه پژوهشهاى قرآنى وجود دارد، برطرف ساخت.

اكنون جلد نخست اين دائرة المعارف با بيش از 80 مقاله در موضوعاتى مانند: آب، آبرو، آتش، آثار باستانى، آخرالزمان، آخرت، آدم، آزادى، آسانى، آسمان، آشتى، آمنه، آل فرعون، آيات خدا، آيات نام دار، ابرار و ابراهيم به چاپ رسيده و به دوستداران قرآن كريم عرضه شده است.
جلد دوم آن نيز با موضوعاتى چون: ابوطالب، اتمام حجت، اثاث، اجاره، اجرت، اجزاء، اجل، اجماع، احتضار، احرام، احزاب، احسن الحديث، احسن القصص، احصاء، احصار و صدّ، احصان، احضار، احقاف، اخبات، اخلاص، ادب، ادبيات، اذان، اراده، ارتداد، ارميا، ارهاص، ازلام، اسارت و اسباب نزول انتشار يافته است.
جلد سوم نيز با موضوعاتى چون: اسباط، استبداد، استثمار، استثنا، استحباب، استحسان، استخاره، استخوان، استدراج، استراق سمع، استرجاع، استسقاء، استضعاف، استعاذه، استعاره، استعانت، استغاثه، استغفار، استقامت، استقلال، استهزاء، استكبار، اسحاق، اسراء، اسرافيل، اسلام، اسماء و صفات، اسوه، اشتراك در قرآن، اشراط الساعة، اشعار و تقليد، اصحاب اخدود، اصحاب ايكه، اصحاب الجنة، اصحاب رس، و اصحاب رقيم مراحل نهايى خود را مى‏گذارند و مقالات جلد چهارم و پنجم نيز تأليف شده و در حال ارزيابى است.
پيش بينى مى‏شود مجموع مدخل‏ها از 3000 تجاوز كرده، از ميان آنها 2000 مدخل اصلى را كه در ذيل آن مقاله تدوين مى‏شود، در 25 جلد تدوين شود كه اميدواريم تا پايان دهه 80 به اتمام برسد.
اميد است كار ترجمه اين دانشنامه به زبان‏هاى عربى و انگليسى به زودى آغاز شود؛ اما از آنجا كه از نظر ترتيب حروف الفبا تفاوت‏هايى در زبان فارسى با عربى و انگليسى وجود دارد، اين ترجمه، پس از اتمام تدوين دائرة المعارف عرضه خواهد شد. هم چنين از ديگر برنامه‏هاى پيش بينى شده «طرح دائرةالمعارف كودكان و نوجوانان» است كه با هدف ارائه اطلاعات ناب و اصيل در قلمرو موضوعات قرآنى و با ادبيات مخصوصِ اين قشر، عرضه خواهد شد.