بیمهرگان

فصل اول

مقدمه

جانوران موجودات زنده‌ای هستند که با خوردن موجودات زنده‌ی دیگر تغذیه می‌کنند. جانوران قادر نیستند غذاسازی کنندو به جز تعداد معدودی، آنها قادر به جابه‌جایی هستند و بدن آنها از تعداد زیادی سلول ساخته شده است.

دست کم یک میلیون گونه‌ی متفاوت از جانوران وجود دارد و هر روز تعداد بیشتری از آنها کشف می‌شوند.

جانوران تقریباً همه جا هستند. برخی در جنگل‌ها، دشت‌ها، یا در کوهستان‌های بلند زندگی می‌کنند. برخی در رودخانه‌ها، دریا‌ها یا غارهای تاریک زندگی می‌کنند. آن‌ها چیزهای بسیاری می‌خورند بعضی از گیاهان تغذیه می‌کنند، «گیاه خوار» و برخی از گوشت جانوران دیگر تغذیه می‌کنند «گوشت خوار» تنها عده‌ی کمی از آن‌ها هم گیاه و هم جانور می‌خورند. آن‌ها را «همه چیز خوار» می‌نامند. برخی از آنها که انگل نامیده می‌شوند در بدن جانوران زنده‌ی دیگر زندگی می‌کنند.

سلسله‌ی جانوران را بر اساس داشتن یا نداشتن ستون مهره‌ها به دو شاخه طبقه‌بندی می‌کنند.

1-    بی‌مهره‌گان

2-    مهره داران

1-1 مهره داران

جانورانی هستند که ستون مهره دارند. در تمام مهره داران ستون مهره و سایر استخوان‌های اسکلت از بدن محافظت می‌کنند. مهره داران پنج رده‌ی بزرگ دارند که عبارتند از: ماهی‌ها – دوزیستان – خزندگان – پستانداران و پرندگان

2-1 بی‌مهره‌گان

بی‌مهره به معنای بدون ستون مهره است. بیش‌تر جانوران موجود در جهان بی‌مهره‌اند. البته بدن همه جانوران بی‌مهره کاملاً نرم یا بی‌حفاظ نیست. برخی از آنها یک پوسته‌ی سخت بیرونی دارند. این پوسته به صورت زره عمل می‌کند اما در عین حال بر خلاف استخوان‌های ما به جای درون از بیرون نوعی اسکلت برای بدن جانور به وجود می‌آورد. زره برخی از بی‌مهره‌گان مانند خرچنگ‌های دریایی- عقرب‌ها – حشره‌ها بند بند است. زره‌ی بقیه‌ی بی‌مهره‌گان مانند حلزون‌ها و صدف‌ها نسبتاً سخت است. بیش‌تر جانوران بی‌مهره جثه‌ی کوچکی دارند. بسیاری ازآنها درآب زندگی می‌کنند و شناوری در آب سبب می‌شود که وزن آن‌ها کاهش یابد و بتوانند وزن خود را تحمل کنند.

فصل دوم

2- انواع بی‌مهره‌گان

بی‌مهره‌گان به دو دسته‌ی ساده و پیشرفته تقسیم می‌شوند. بی‌مهره‌گان ساده شامل اسفنج‌ها – کیسه تنان – کرم‌ها می‌شود. بی‌مهره‌گان پیشرفته نیز شامل نرم تنان – خارتنان و بندپایان می‌شود.

1-2 بی‌مهره‌گان ساده

(کمترین گوناگونی سلول‌ها و اندام را دارند)

1-1-2 اسفنج‌ها:

بیش از بیست هزار گونه هستند. این جانوران از تعداد زیادی یاخته ساخته شده‌اند که شبکه ای از لوله تشکیل می‌دهند.این یاخته‌ها اندام تشکیل نمی‌دهند بلکه هر یک به طور جداگانه تغذیه و نفس می‌کشند.

2-1-2 کیسه تنان:

بدن آنها چندین نوع سلول برای کارهای تخصصی مانند گوارش- حرکت- حس کردن و... دارد. کیسه تنان مانند اسفنج‌ها در آب زندگی می‌کنند و اقسام زیادی از آنها در آب‌های گرم – شور و کم عمیق هستند. این جانوران به دو صورت متحرک مانند عروس دریایی و گروهی که قادر به جابه‌جایی نیستند مانند مرجان‌ها هستند.

3-1-2 کرم‌ها:

کرم‌ها را بر اساس درجه پیچیدگی بدن به سه گروه کرم‌های پهن - لوله‌ای و کرم‌های حلقوی تقسیم می‌کنند. درجه پیشرفتگی ساختمان در بدن کرم‌های حلقوی به حدی است که دانشمندان آنها را جزو بی‌مهره‌های پیچیده قرار می‌دهد.

2-2 بی‌مهره‌گان پیشرفته

تخصصی شدن سلول‌ها بیش‌تر شده و بدن همه دستگاه‌ها را دارد.

1-2-2 بندپایان

بیش‌ترین تعداد جانورانی که با ما زندگی می‌کنند از گروه بندپایان هستند. بندپایان بیش از یک میلیون گونه‌اند. بندپایان را از روی تعداد پاها- شاخک‌ها و قطعات بدن به چهار گروه بزرگ طبقه‌بندی می‌کنند. عنکبوتیان- سخت پوستان- هزارپایان- حشرات.

2-2-2 خارتنان:

این گروه جانوران نسبتاً  کمیاب هستند- همه انواع آنها در دریا آن هم در دریای گرم زندگی می‌کنند. خارتنان دستگاه تنفس – گدش خون و دفع ندارند. به جای دستگاه گردش آب دارند.

3-2-2 نرم تنان:

این گروه از جانوران تقریباً 128000 گونه می‌باشند.همه نرم تنان به جز تعداد معدوی در آب زندگی می‌کنند. بدن بیشتر نرم تنان را صدف آهکی از بیرون می‌پوشاند هر چه صدف بزرگ‌تر و سنگین‌تر باشد حرکت جانور کندتر است.

فصل سوم

3-    نرم تنان Mollusca

نرم تنان پس از بندپایان (arthroda) بزرگترین و متعددترین شاخه جانوری می‌باشند که در اقیانوس‌ها- آب‌های شیرین و نقاط مختلف خشکی‌ها و به طور کلی در همه جا یافت می‌شوند.

نرم تنان دارای اندازه‌های مختلفی هستند. گونه‌ای از سفالوپوداها به نام الکیتئوتیس architeathis بسیار بزرگ است و طول صدف پیچشی آن گاهی تا 20 متر می‌رسد. سفالوپودا بزرگترین جانور بی‌مهره است. در مقابل نرم تنان کوچکتر به اندازه کمتر از میلی‌متر نیز مشاهده می‌شوند.

بسیاری از نرم تنان صدف‌های ضخیم و سنگینی دارند اما در داخل صدف بدنی نرمی دارند. نرم تنان دارای بدن نرم و بدون بند هستند. منشاء آنها در مسیر تکاملی کاملاً مشخص نیست. این موجودات هم به کرم‌های بندار و هم به کرم‌های پهن شباهت دارند.

1-3 قسمت‌های مختلف بدن نرم تنان

بدن نرم تنان از چهار قسمت تشکیل می‌شوند که عبارتند از:

1-    قسمتی که سر نامیده می‌شود و شامل دهان- شاخک‌های حسی و چشم‌ها است.

2-    قسمت پاها که در شکم قرار داشته و عضلانی است.

3-    توده احشایی که در پشت حیوان قرار داشته و شامل اندام‌هایی چون روده – کلیه و سیستم تولید مثل می‌باشد.

2-3 ساختمان و ترکیب صدف در نرم تنان

صدف نرم تنان از دو ماده تشکیل شده است:

1-    پریوستراکوم: که شامل مواد ارگانیکی متراکم می‌باشد.

2-    مواد کانی صدف: که شامل کلسیت و یا آراگونیت و یا هر دو می‌باشندکه به نستبی با هم ترکیب شده‌اند.

3-3 انواع نرم تنان

نرم تنان به شش گروه اصلی تقسیم می‌شوند که عبارتند از:

1-3-3 تک لاکه‌ای‌ها (8 گونه)

در اعماق آب‌های سواحل آمریکای شمالی و جنوبی یافت می‌شوند. این‌ها را می‌توان فسیل‌های زنده نامید. چون اجداشان بیش از 500 میلیون سال قبل زندگی می‌کردند. این جانوران به صدف کوهی شبیه‌اند و چندین ردیف آبشش دارند، مانند نئوپلینا.

2-3-3 چند لاکه‌ای‌ها (50 گونه)

شامل کیتون‌ها می‌شوند که در سواحل یا آب‌های کم عمق زندگی می‌کنند. صدف اینها از 8 صفحه تشکیل شده است و پای نیرومندی دارند که آنها را محکم روی سنگ‌های ساحل نگه می‌دارد تا در برابر ضربه امواج مقاومت کنند. این جانوران شاخک یا چشم ندارند و برای غذا خوردن با زبانشان گیاهان و جانوران ریز را روی سنگ‌ها می‌لیسند.

3-3-3 شکم پایان (35000 گونه)

انواع حلزون‌های خشکی و دریا را شامل می‌شوند. روی سرشان چشم و شاخک دارند و یک پای عضلانی حرکت می‌کنند. بیشترشان یک صدف دارند که در حلزون‌های معمولی به صورت مارپیچی است. شکم پایان در جاهای مختلفی از جمله بیابان‌ها، اقیانوس‌ها و اب شیرین زندگی می‌کنند. هم از گیاهان و هم از جانوران تغذیه می‌کنند.

4-3-3 ناوپایان (350 گونه)

به این‌ها صدف‌های عاجی هم می‌گویند چون مثل عاج فیل می‌مانند. ناوپایان در اعمال زیر شن زندگی می‌کنند تا امواج آب آن‌ها را نبرد و برای به دام انداختن غذا، از شاخک‌هایی که اعضای مکنده‌ای در انتهای خود دارند استفاده می‌کنند.

5-3-3 دوکفه‌ای‌ها (8000 گونه)

صفد لولا داری دارند که از دو قطعه تشکیل شده است. همه این‌ها در آب زندگی می‌کنند و بسیاری از آنها می‌توانند با پایشان درماسه یا گل نقب بزنند. آب به درون آبشش‌هایشان کشیده می‌شود و در آن جا آبشش‌ها اکسیژن و ذرات ریز غذا را جدا می‌کنند. نمونه بارز دو کفه‌ای‌ها اسکالوپ می‌باشد.

6-3-3 سرپایان (6000 گونه)

این رده تکامل یافته‌ترین رده شاخه نرم تنان و تنها رده شامل شناگرهای فعال با اعضای حسی و چشم‌های مخصوص هستند. اگرچه از دوکفه ای‌ها نیز تعدادی مثل پکتن و کاردیوم دارای چشم هستند و گاهی شنا می‌کنند. سرپایان منحصراً در محیط‌های  دریایی زندگی می‌کردند. آنها شامل بزرگترین بی‌مهره‌گان مثل ارکیتپوس به اندازه 22 متر طول (شامل بازوها) هستند که برنی قیفی شکل داشته و بازوها به شکل پا تغییر می‌کنند. سرپایان امورزی معمولاً آرواره‌های قوی دارند. اما «رادولا» نسبت به شکم پایان گوناگون نیست. سرپایانی دارای مهمترین سنگواره‌های مشخص از دونین تا پایان کرتاسه هستند.

سرپایان شامل اسکوپیدها، اختاپوس‌ها و ده پایان می‌شوند. بیش‌تر اینها صورت ندارند اما قسمت‌های نرم بدنشان در کیسه‌ی عضلانی محکمی محافظت می‌شود. سرپایان چند شاخک دارند که مکنده‌های انتهایشان برای گرفتن غذا است و لوله‌ای دارند که آب به دورن آن تلمبه می‌شود تا بتوانند مانند جت حرکت کنند. همه اینها مغزهای بزرگ و چشم‌های مرکب دارند.

الف) اختاپوس‌ها

اختاپوس‌ها خویشاوندان حلزون هستند. صدف محافظ ندارند اما بدنی انعطاف‌پذیر دارند طوری که می‌توانند وارد سوراخ‌های کوچک شوند و در آن جا از دست دشمنانی مانند مارماهی در امان باشند.

بخشاصلی بدن اختاپوس کیسه‌ای از پوست و ماهیچه است. در درون این کیسه آبشش‌ها و سایر بخش‌های  نرم بدن قرار دارد. در جلو، سر به یک طرف کیسه چسبیده است. هنگامی که دهانه کیسه باز است؛ آب وارد می‌شودو به آبشش‌ها اکسیژن می‌رساند. سپس کیسه می‌تواند به دور گردن فشرده شود و آب را از راه لوله‌ای با فشار بیرون بفرستد. فواره آب نسبتاً قوی است و در نتیجه اختاپوس با فشار به جلو رانده می‌شود و در واقع می‌تواند خیلی سریع حرکت کند.

اختاپوس‌ها بینایی خوبی دارند چون چشمان بزرگی دارند که ساختمان آن‌ها بسیار شبیه به چشم پستان داران است. آنها همه شکارگرند و موجوداتی مانند خرچنگ را می‌گیرند و با بادکش موجود بر روی هشت بازوی بلند دور دهانش نگه می‌دارند. هنگامی که اختاپوس طعمه‌اش را می‌گیرد در نتیجه گزش با منقار شاخی خود نوعی سم مؤثر بر اعصاب به آن تزریق می‌کند به طوری که جانوران قوی نیز به سرعت از پای در می‌آیند.

ب) اسکوییدها

از خویشاوندان حلزون هستند ولی صدف ندارند و در عوض یک بافت نگه دارنده‌ی سفت و شاخی در داخل بدن کیسه ای خود دارند. این بافت، قلم نام دارد. چون اسکویید‌ها کیسه‌های جوهری هم دارند گاهی به آنها جانوران قم دوانی هم می‌گویند. سر این جانوران با چشم‌های درشت و مغز بزرگشان در جلو بدن کیسه‌ای آنها قرار دارد. هشت بازوی بلند دور دهان آنها را گرفته است و دو شاخک بلندتر هم دارند.

بیش‌تر اسکوییدها دراقیانوس‌ها زندگی می‌کنند. آن‌ها با بیرون راندن آب به جلو حرکت می‌کنند. بعضی از آنها آن قدر سریع حرکت می‌کنند که می‌توانند بر فراز امواج تا فاصله 20 متر یا بیش‌تر به پرواز درآیند.

غذای اسکوییدها بیش‌تر ماهی است که با شاخک‌های درازشان آن را می‌گیرند. این شاخت هم مثل بازوهای اسکویید مکنده‌هایی دارند که اغلب چنگال‌دار است و طعمه‌ی لغزنده را می‌گیرد. اسکویید‌ها خود غذای بسیاری از جانوان‌اند. اسکوییدهای بزرگ که در اعماق دریاها زندگی می‌کنند بخشی از غذاهای مهم نهنگ هستند.

بیش‌تر اسکوییدها دراعماق تاریک دریا از اندام‌های نورافشان رنگی برای ارتباط با یکدیگر و دفع مهاجمان استفاده می‌کنند. معمولاً حداقل یک اندام نورافشان در نزدیکی چشم‌های اسکویید هست تااسکویید بر اثر نوری که ماهیان شکارچی پخش می‌کنند دید خود را از دست ندهد.

منابع:

1-    اینترنت 1383، http/iranzan3.persianblog.com

2-    دکتر صدیق زاده، علی- میرخوان، فاطمه- یزدان‌فر، سیمین- دانشنامه آکسفورد- انتشارت نی

3-    آردلی بریژیت- آردلی نیل- ترجمه درنوایی رضوان- هزار یک پرسش- نشر افق – 1380

4-    اسکندری، منیژه – پورسعید، زهره- کلانکی، اکرم- غنی سازی علوم- انتشارات مبتکران- 1384