آفات مهم درختان پسته و مبارزه با آنها

آفات پسته تنوع زيادي دارند و هر آفت نيز طرز خسارت و بيولوژي خاص خود را دارا مي باشد در روش سنتي مبارزه با آفات با توجه به جمعيت و خسارت هر آفت و بدون در نظر گرفتن ساير آفات ووضعيت اكولوژيك منطقه به طريق شيميايي صورت مي گيرد بطوري كه مصرف بي رويه سموم باعث ايجاد مقاومت حشرات و بهم خوردن تعادل زيست محيطي واز بين بردن دشمنان طبيعي مي گردد.

درروشهاي نوين ، مبارزه با آفات با نگرش وسيع تري انجام مي گيرد و به جاي كنترل يك آفت ، كنترل كليه آفات و به جاي استفاده از يك روش از روشهاي مختلف مبارزه استفاده مي شود كه دراين خصوص موارد مختلف زيست محيطي و غيره نيز مورد توجه قرار مي گيرد از روشهاي نوين مي توان به مديريت كنترل تلفيقي مبارزه با آفات (I.P.M ) ومديريت تلفيقي محصول (I.C.M ) اشاره كرد . جا دارد اين روشها در كنترل آفات پسته مورد توجه واقع شده و مبارزه شيميايي به عنوان آخرين حربه مبارزه با آفات در برنامه ريزي ها قرار گيرد.

پسيل معمولي پسته ( شيره خشك ) agonosceiae pistaciae

پسيل معمولي پسته ازگروه آفات درجه يك پسته مي باشد كه درتمام مناطق پسته كاري كشور گسترش دارد باغداران به آن شيره خشك مي گويند زيرا عسلك دفع شده از انتهاي بدن (كورنيكول ) پوره ها در مقابل هوا خشك شده تبديل به دانه هاي مدور شكري مانند مي شود كهروي برگهاي زيرين وزير درختان مي زيرد و گاها شيره نباتي  بصورت فتيله از انتهاي بدن پوره ها خارج مي شود.

زيست شناسي :

زمستان گذراني بصورت حشره كامل زير برگها ، شكاف ديوارها وزير علفهاي هرز مي باشد ، حشرات كامل از نيمه دوم اسفند ماه از محل زمستان گذراني خارج مي شوند ، حشرات ماده بعد از جفتگيري روي جوانه هاي متورم و پس از باز شدن برگها عمدتا روي برگها و يا زير برگها تخم ريزي مي كنند. معمولا تخم گذاري از نيمه دوم فروردين ماه شروع مي شود.

پسيل پسته 6-5 نسل دارد و نقطه اوج تراكم پوره ها در اواسط مهر ماه مصادف با صورتي شدن حاشيه برگها ورگبرگهاي اصلي و ارغواني شدن برگها مي باشد.

نحوه خسارت

نوزادان خسارت

نوزادان پسيل پس از خروج ازتخم تغذيه خود را با مكيدن شيره گياهي درختان پسته شروع مي كنند ، پوره ها در تمام مراحل دوره زندگي و حشرات كامل تا زمان مرگ به تغذيه خود ادامه مي دهند و مقادير بسيار زيادي عسلك كه به شكرك معروف است ترشح مي كنند ، تغذيه آفت از بافتهاي گياه موجب ضعف كلي گياه مي گردد. خسارت اقتصادي آفت بستگي به زمان و مرحله رشد اندامهاي گياه دارد. زمانهاي حساس خسارت اوايل شروع مغز بستن پسته و پس از آن مي باشد كه جمعيت بالاي آفت مي تواند موجب پوكي و نيم مغز شدن دانه ها گردد ضمنا حمله پسيل منجر به ريزش جوانه هاي در حال تشكيل سال آينده و نهايتا ريزش برگها مي شود بطوريكه گياه بشدت ضعيف شده و در سال آينده نيز رشد خوبي نخواهد داشت.

مبارزه با پسيل پسته

1. ارقام متحمل :

آلودگي ارقام مختلف پسته به پسيل متفاوت است بطوريكه كمترين زادو ولد روي ارقام بادامي زرند، ايتاليايي درشت ، ايتاليايي ريز و سرخس دارد بطوريكه سرعت رشد پوره ها روي اين ارقام كندتر و ميزان مرگ و ميرنيزبالاست.

بطور كلي ارقام معروف و تجاري پسته شرايط مناسب تري براي افزايش جمعيت معمولي پسيل پسته دارند و به بيان ديگر، ارقام اكبري ، كله قوچي ،احمد آقايي درشت و ايتاليايي ريز مي باشند. كمترين نرخ رشد و افزايش پسيل برروي گونه هاي پسته وحشي كسور و بنه مي باشد.

2.مبارزه تلفيقي :

بكارگيري چند روش مبارزه از جمله مبارزه بيولوژيك ،كارتهاي زرد ، مبارزه مكانيكي و شيميايي و ... كه بتوانند حداكثر بازدهي را داشته باشند مبارزه تلفيقي مي باشد بطوريكه مبارزه شيميايي به عنوان آخرين مبارزه مورد استفاده قرار گيرد.

3.مبارزه شيميايي :

براي مبارزه شيميايي از سموم ذيل استفاده مي شود.

كنسالت 5/0ليتر درهزار ليتر آب

كنفيدور 4/0 ليتر در هزار ليتر آب

دارتون 5/2 ليتر در هزار ليتر آب

ميتاك ( آميتراز ) 5/1 ليتر درهزار ليتر آب

موسپيلان 200 – 150 گرم درهزار ليتر آب

زمان مبارزه : وجود 15 – 10 عدد تخم و يا پوره پسيل درپشت و روي برگچه هاي پسته براي انجام مبارزه توصيه مي گردد.

4. مبارزه بيولوژيك

1 – 4 . زنبور  psyllaphagus pistacea  عمده ترين پارازيتوئيد و عامل كنترل طبيعي جمعيت آفت پسيل پسته مي باشد و در تمام ايران پراكنده است ، در طول فصل رشد درخت پسته ، از اوايل بهار تا اواخر پاييز برروي درخت پسته فعال است و به تمام سنين پورگي پسيل حمله مي كند زندگي اين زنبور با پسيل كاملا مطابق دارد بطوريكه با هم به دياپوز رفته و از خواب بيدار مي شوند ، اين حشره در مرحله شفيرگي در داخل پوره هاي موميايي شده پسيل وارد دياپوز مي شود ، زمان ظهور زنبور ابتداي بهار است.

2 – 4 . حشره شكارگز بالتوري chrysopella carnea

از مهمترين بالتوري هاي شكارچي باغات پسته مي باشد كه از پسيل هم تغذيه مي كند . اين گونه با ترجيح غذايي شته خواري در محيط اكولوژيكي زراعي و مرطوب فعال مي باشد و گونه غالب پسته كاريهاي استان كرمان مي باشد و لاورهاي اين حشره نقش مهمي در كنترل پسيل پسته دارند و ازتخم و پوره هاي سنين مختلف پسيل تغذيه مي كنند .

5. تله هاي چسبنده زرد رنگ :

يكي ديگر از روشهاي مبارزه تلفيقي استفاده از تله هاي زرد رنگ براي شكار حشرات كامل پسيل پسته مي باشد ، استفاده از تله هاي زرد رنگ چسبدار به منظور جلب حشرات كامل پسيل در نسلهاي مختلف آفت و به تعداد 2 عدد تله به فاصله يك درخت در ميان روي درختان و در ارتفاع بالاتر از 5/1 متر از سطح زمين توصيه گردد. قابل ذكر است تله هاي زرد تاثير قاطعي در كنترل آفت ندارد ولي تا حدي از شدت طغيان جلوگيري مي كند.

پروانه چوبخوار پسته kermania postacilla

اين آفت در حال حاضر يكي از آفات درجه يك پسته محسوب مي شود و در اكثر مناطق پسته كاري كشور گسترش دارد.

زيست شناسي ( بيولوژي ) :

اين حشره زمستان را به صورت لارو كامل در داخل سرشاخه هاي پسته مي گذراند و در اواخر زمستان لاروها از شاخه ها خارج شده و در روي سرشاخه ها و نزديك جوانه ها مستقر مي شوند و پيله خاكستري رنگي بدور خود مي تنند ودر داخل آن تبديل به شفيره مي شوند پس از مدتي حدود 25 – 35 روز پروانه ها از شفيره ها خارج و پس از جفتگيري روي سرشاخه هاي سبز و خوشه ها تخمگذاري مي كنند از تخم ها لاروهاي كوچك سن يك خارج و بطور مستقيم وارد مغز محور خوشه و يا مغز سر شاخه هاي سبز مي شوند . اين آفت يك نسل در سال دارد.

طرز خسارت :

اين آفت فقط به درختان پسته حمله كرده و طرز خسارت آن به دو طريق است.

1. بعضي از لاروهاي پروانه از مغز محور خوشه تغذيه نموده و باعث مرگ حدود 5 تا 8 درصد ميوه ها ي خوشه مي گردند ، گاهي نيز تمام خوشه خشكيده و باعث ريزش دانه ها مي گردد.

2.     عده اي ديگر از لاروها وارد شاخه شده و از مغز چوب تغذيه مي نمايند و بدين وسيله دالانهايي را در داخل چوب به وجود مي آورند ، شاخه هاي مورد حمله رشدشان كم و در نتيجه از مقدار كل محصول سال بعد كاسته مي شود.

مبارزه با پروانه چوبخوار پسته :

1.     مبارزه بيولوژيك :

دشمنان طبيعي متعددي در طبيعت جمعيت اين آفت را كنترل مي كنند بطوريكه چندين گونه زنبورپارازيتوئيد با تخمگذاري درون بدن آفت جمعيت را كاهش مي دهند منتهي در حال حاضر استفاده از اين حشرات كاربردي نشده است .

2.     استفاده از فرمونها :

از ديگر روشهاي كنترل اين آفت استفاده از فرمون ها ( موادي كه از پروانه هاي ماده ترشح مي شود و بوي آن در فضا پخش مي گردد ) براي جلب پروانه هاي نر مي باشد در حال حاضر استفاده از فرمونها در مرحله تحقيق مي باشد و نتايج بدست آمده در حد توصيه در سطح وسيع نيست.

3.     مبارزه شيميايي :

چون لاروهاي اين آفت چوبخوار بوده و در داخل سرشاخه هابسرمي برند مبارزه شيميايي نمي تواند به خوبي موثر واقع گردد و درصورت ضرورت و نياز به شيميايي  در آلودگي هاي بالاي 65 در صد از سم لاروين به نسبت 1 كيلوگرم در هزار ليتر آب و در جمعيتهاي بين 40 – 60 در صد ازسموم رايج نظير اتيون ، اندوسولفان ، زولون به نسبت 2 ليتر در هزار ليتر آب استفاده مي شود.

سن هاي زيان آور پسته  pistachio

سنهاي زيان آور در باغات پسته عمدتا متعلق به خانواده سنهاي بد بو و سنهاي بذر خوار و سنهاي گياهي بوده و از آفات مهم پسته محسوب مي گردند كه شامل سن سبز با لكه سفيد، سن سبز يكدست ، سن قهوه اي و سن قرمز مي باشند.

زيست شناسي ( بيولوژي )

زمستان گذراني بصورت حشره كامل زير بوته هاي گياهان و پناهگاههاي مختلف مي باشد ، سنهاي كامل در اوسط فروردين از محل هاي زمستان گذران خارج شده و از ميزبانهاي تازه روئيده به ويژه اسپند تغذيه و بر روي آنها تخم ريزي مي كنند، در صورت نامساعد شدن شرايط طبيعي و خشك شدن ميزبان هاي وحشي وبالارفتن جمعيت به سمت باغات پسته هجوم مي آورند و ابتدا از علف هاي هرز اطراف و داخل باغ هاي پسته و سپس از ميوه هاي پسته تغذيه مي كند ، سن سبز با لكه سفيد و سن سبز يكدست و سن قرمز 3 – 5 نسل در سال و سن قهوه اي يك نسل در سال دارد .

نحوه خسارت سن ها :

نحوه خسارت سنها با توجه به مراحل رشد ميوه به شرح زير مي باشد.

الف : از مرحله تشكيل ميوه تا سخت شدن پوست استخواني

تغذيه سنها در اين مرحله باعث سياه شدن و ريزش ميوه ها درابتداي فصل مي گردد. در اين مرحله در اثر تغذيه سنها در روي پوست سبز ميوه شيره گياهي بصورت قطرات شفافي خارج شده و محل تغذيه كاملا مشخص مي باشد. هم چنين در سطح داخلي ميوه ها شبكه هاي تور مانند سفيد رنگي مشاهده مي شود . در روي پوست سبز ميوه ها ي در مرحله شروع سخت شدن پوست استخواني تا سخت شدن كامل آن لكه هاي قهوه اي رنگي مشاهده مي گردد.

ب : از مرحله سخت شدن پوست استخواني تا مغز بندي ميوه ها

دراين مرحله علائم تغذيه ولكه هاي قهوه اي رنگ در روي پوست سبز رويي پسته مشاهده نمي شود و محل تغذيه سنها در سطح داخلي پوست استخواني به صورت نقاط سياه رنگ ديده مي شود. تغذيه سن از جنين در حال رشد سبب پوكي و اسفنجي شدن جنين و تغذيه از ميوه هائيكه مغز رشد كرده دارند سبب ايجاد لكه هاي نكروزه فرو رفته قهوه اي رنگ بر روي مغز مي گردد در اين مرحله يعني در مرحله مغز بستن پسته سنها بويژه سنهاي سبز و قرمز و قهوه اي قادر به انتقال قارچ  nematospora coryli نيز بوده و بيماري ماسوي پسته ( ماستي شدن اطراف مغز ميوه ها ) را بوجود مي آورند .

مبارزه با سن هاي پسته :

1.     حمايت از دشمنان طبيعي بويژه زنبورهاي انگل تخم سنها با كاهش دفعات سمپاشي و عدم سمپاشي بي رويه

2.     مبارزه زراعي :

-          اجتناب از كندن و از بين بردن ميزبانهاي وحشي سن ها در مناطق كوهستاني و دشتها ي اطراف باغات پسته

-          اجتناب از كندن و از بين بردن علفهاي هرز ميزبان اطراف و داخل باغهاي پسته در زمانيكه سنها به سمت باغهاي پسته هجوم مي آورند زيرا در اين مرحله كندن علفهاي هرز سبب انتقال سنها برروي خوشه درختان پسته شده و خسارت شديدتر مي شود.

-          از بين بردن علفهاي هرز از طريق شخم هاي بهاره و پائيزه در اوايل فصل قبل از هجوم سنها به باغها و در اواخر فصل پس از برداشت محصول جهت از بين بردن كانونهاي زمستانگذران آفت

3. مبارزه شيميايي :

در صورت تراكم بالاي جمعيت و درصورت نياز به سمپاشي از حشره كشهاي آندوسلفان به نسبت 2 – 5/2 ليتر در هزار ليتر آب و يا لباسيد (فنتيون ) به نسبت  1- 5/1 ليتر در هزار ليتر آب ويا فنيتروتيون ( سوميتون ) به نسبت 5/1-2 ليتر در هزار ليتر آب استفاده مي شود .

تاكيد مي نمايد كه به منظور حمايت از دشمنان طبيعي بويژه زنبورهاي انگل تخم ها كه در كنترل سن ها نقش مهمي دارند از سمپاشي هاي بي رويه در باغات پسته جلوگيري گردد.

زنبورهاي مغز خوار پسته

زنبور مغز خوار سياه پسته eurytoma plotnikovi

زنبور مغز خوار طلايي پسته  megastigmus pistacia

اين زنبورها در اكثر مناطق پسته كاري ايران و دنيا وجود دارند و در بعضي از مناطق ايران خسارت زيادي وارد مي كنند ، زمستان را به صورت لارو كامل درون ميوه هاي پسته روي درخت و يا پسته هاي ريخته شده به زمين سپري و زنبور كامل در بهار خارج شده و پس از جفتگيري تخم خود را در مغز پسته مي گذارد و لارو از تمام محتويات مغز تغذيه مي كند.

زنبورمغز خوار سياه يك نسل در سال و زنبور مغز خوار طلايي دو نسل در سال  دارد. بهترين روش مبارزه با اين آفت جمع آوري و سوزاندن پسته هاي آلوده روي درختان و پسته هاي روي زمين مي باشد ولي بايد دريك منطقه بطور همگاني اجرا شود .

پروانه برگخوار سفيد پسته ( رائوي پسته ) ocneria terebinthina

زمستان گذراني به صورت شفيره در پناهگاههاي مختلف داراي 4-5 نسل در سال دارد . تخم ريزي پروانه به صورت دستجاب 50-25 عددي بر پشت و روي برگها مي باشد. بدن لاروها مودار و پشم آلوده مي باشد و از برگها تغذيه و سبب توري شدن برگها مي شود.

براي مبارزه با اين آفت در صورت بالا بودن جمعيت از سموم زولون به نسبت 2 – 5/2 ليتر در هزار ليتر آب و يا ديازينون به نسبت 1 تا 5/1 ليتر درهزار ليتر استفاده مي شود.

سوسك سرشاخه خوار پسته : ( hylesinus vestitus )   

اين آفت در استان كرمان به نام >>سوسكو << ناميده مي شود ، در تمام مناطق پسته كاري كشور وجود دارد.

زيست شناسي ( بيولوژي ) :

حشره كامل به جوانه هايي كه در محل اتصال دمبرگ قرار دارند حمله كرده آنها را سوراخ و دالان كوتاهي در وسط چوب ايجاد مي كند ، هر سوسك در طول زندگي خود غالبااز يك جوانه تغذيه مي كند ، سوسكها از نيمه دوم مهر ماه به تدريج از كانالهاي تغذيه اي خود در روي درختان خارج شده و به سمت چوبهاي پسته نيمه خشك و تازه هرس شده هجوم آورده و با نفوذ در آنها و ايجاد كانال در داخل آنها تخم ريزي مي كنند. لاروها زير پوست درختان پسته كه تازه خشك شده و يا زير پوست شاخه هاي هرس شده زندگي مي كنند و ضمن تغذيه دالانهايي ايجاد مي نمايند . سوسكهاي نسل جديد از فروردين ماه تا نيمه اول ارديبهشت از چوبها خارج و به جوانه هاي سرشاخه هاي جوان حمله مي كنند ، اين آفت يك نسل در سال دارد.

طرز خسارت :

سوسكها به جوانه ها حمله و ايجاد دالان مي نمايند و اين جوانه ها كه بايد سال بعد به شاخه و ميوه شوند از بين مي روند.

مبارزه :

با توجه به اينكه بهترين محل براي تخم ريزي و ادامه نسل آفت ، چوب هاي پسته هرس شده و چوبهاي خشك مي باشند جمع آوري و سوزاندن اين گونه چوبها باعث كاهش جمعيت آفت مي شود ضمنا تله گذاري در طول فصل پاييزوزمستان جهت تخم ريزي سوسك هاوسوزاندن چوبها در اسفند ماه نيز در تقليل آفت موثر مي باشد با توجه به اينكه نگهداري چوب پسته در منازل محل مناسبي براي تخم ريزي حشره كامل مي باشد از نگهداري چوبهاي خشك و هرس شده درباغ و خانه خودداري گردد. در صورت لزوم و بالا بودن تراكم افت از آندوسولفان 5/2 ليتر درهزار ليتر آب به همراه 10-5 ليتر نفت و 5/2 ليتر صابون مايع براي سمپاشي استفاده گردد.

پروانه پوست خوارميوه پسته (كراش ) arimania komaroffi

اين آفت در استان كرمان به نام كراش ناميده مي شود ، ميزبان آن اختصاصا پسته مي باشد.

زيست شناسي (بيولوژي) :

زمستان گذراني به صورت شفيره در روي پوسته هاي خشكيده و برگ درختان پسته و در لابلاي كلوخه هاي زير درختان است . در ماه ارديبهشت پروانه نر و ماده از شفيره ها خارج و پس از جفتگيري برروي ميوه ها تخم ريزي مي كنند. اين آفت 3 نسل درسال دارد.

طرز خسارت :

لارو اين آفت در نسل اول در ماههاي ارديبهشت و خرداد از دانه هاي ريز پسته تغذيه مي كند و خساراتي شبيه به خسارت پروانه ميوه خوار پسته ايجاد مي نمايد لارو نسل بعدي ازپوست سبز رويي ميوه تغذيه مي كند و در نتيجه دانه بدون پوست و بدون مغز باقي مانده خشك شده و مي ريزد در نسل آخر كه مصادف با رسيدن ميوه ها مي باشد لاروها از پوست نرم پسته تغذيه مي كنند و باعث بجاي گذاشتن لكه هاي تيره در روي پوست استخواني دانه پسته شده و از بازار پسندي و مرغوبيت پسته كاسته مي شود لاروهاي نسل هاي مختلف اين آفت حداقل 6 ماه روي خوشه پسته فعاليت مي كنند وبراي محافظت از عوامل خارجي تارهاي نازكي مي تنند و به همين علت در اصطلاح محلي كراش ناميده مي شود.

مبارزه شيميايي :

براي مبارزه در موقعي كه لاروها هنوز جوان هستند و تار زيادي به دور خود نتنيده اند سمپاشي با سموم زولون و مالاتيون 2 ليتر در هزار ليتر آب نتيجه قطعي داده است.

زنجره پسته ( شيره تر)  idiocerus stali

اين آفت به نام شيره تر شناخته شده و در مناطق پسته خيز وجودارد ولي از آفات مهم مناطق پسته خيز محسوب نمي شود اما به لحاظ فعاليت اين آفت روي درختان بنه ، باغات مجاور به كوهستانهاي داراي درختان بنه از خسارت آن صدمه مي بينند.

زيست شناسي :

حشرات كامل درزير پوستك و شكاف تنه درختان پسته زمستان گذراني مي كنند به محض گرم شده هوا در نيمه دوم اسفند ، حشرات كامل از پناهگاهها خارج و در ساعات گرم روز ازشيره جوانه هاي تازه رشد كرده تغذيه مي كند و به محض باز شدن خوشه ها ، حشرات ماده در داخل دم خوشه ها و سرشاخه ها تخمگذاري مي كنند كه محل تخمگذاري برنگ سياه ديده مي شود. خروج نوزادها از تخم همزمان با خاتمه گل و تشكيل ميوه مي باشد ، اين حشره در سال يك نسل دارد.

طرز خسارت :

تغذيه نوزادان زنجره (پوره ها ) از ميوه ها باعث سياه شدن و ريزش آنها مي گردد علاوه بر آن مدفوع آفت همراه با ترشحات گياه ناشي ازنيش پوره ها به صورت مايعي چسبناك جلوه اي زشت به خوشه ها مي دهد .

مبارزه :

با توجه به اينكه يكي از خسارتهاي آفت ، تخم ريزي حشره كامل در داخل دم خوشه ها مي باشد بنابر اين بهترين زمان مبارزه قبل از تخم ريزي مي باشد و چناچه باغداران موفق به سمپاشي در اين مرحله نشوند بر عليه پوره ها مبارزه مي كنند كه آگاهي از تركم آفت درهنگام مبارزه داراي اهميت است . در صورت نياز به سمپاشي زولون ،دارتون به نسبت 2 – 5/2 ليتر درهزار ليتر آب و يا سموم اتيون ، اندوسولفان به نسبت 2 ليتر درهزار ليتر آب استفاده مي شود.

پروانه ميوه خوار پسته ( داغوي پسته ) recurvaria pistaciicola

اين آفت در اكثر مناطق پسته كاري كشور و غالبا برروي درختان مسن يافت مي شود .

بيولوژي :

زمستان گذراني آفت بصورت لارو كامل سن آخر داخل حجره هاي لاروي درزير پوستك تنه درختان يا در زير كلوخها و يا لابلاي برگهاي ريخته شده درزير درختان مي باشد.

ظهور حشرات كامل همزمان با تورم جوانه ها مي باشد كه پس از جفتگيري بر روي گلها و ميوه ها ي تشكيل شده تخم ريزي مي نمايند ، تخمها حدودا 2 هفته بعد باز شده و لاروهاي سن اول كوچك وشيري رنگ به داخل ميوه هاي تازه تشكيل شده نفوذ نموده و از جنين ميوه تغذيه مي نمايند ميوه هاي خسارت ديده دراين مرحله سياه شده و خشكيده و در نهايت مي ريزند . لاروها پس از خوردن محتويات ميوه آنرا سوراخ نموده و خارج مي شوند و سپس وارد ميوه بعدي مي گردند بطوريكه دراين مرحله هر لارو قادر است تا 8 ميوه را از بين ببرد.

لاروهاي سن آخر به سمت تنه درختان رفته و در ارتفاع 5/0 تا 5/1 متري و در زير پوستك تنه پيله ساخته و به شفيره تبديل مي شوند.

شروع نسل دوم از اواخر تير تا اوايل مرداد مي باشد و لاروهاي اين نسل پوست سبز ميوه ها را سوراخ و از سطح داخلي پوست سبز تغذيه مي نمايند و يا ازمحل شكاف پوست استخواني ( محل خندان شدن پسته ) وارد ميوه شده واز مغز ميوه تغذيه مي نمايند ، لاروهاي نسل دوم پس ازكامل شده به سمت تنه درختان حركت و درداخل حجره هاي لاروي زمستانگذراني مي كنند اين آفت درسال 2 نسل دارد.

طرز خسارت :

لارو پروانه ميوه خوار پسته در اوايل تشكيل ميوه با تغذيه از جنين ميوه ها باعث سياه شدن و ريزش آنها مي شود كه خسارت را دراين مرحله داغوي پسته نامند،

خسارت لاورها از مغز ميوه هاي در مرحله استخواني شدن پوست پسته باعث بر جاماندن فضولات لاروي و ايجاد لكه هاي تيره رنگ برروي پوست استخواني مي گردد كه سبب كاهش مرغوبيت و بازار پسندي پسته ها مي گردد هم چنين سوراخ ايجاد شده توسط لاروها را نفوذ قارچها مولد آفلاتوكسين را فراهم مي سازد.

روشهاي مبارزه :

1.     استفاده از تله هاي فرموني : دراين روش حشرات ماده ( به تعداد 2 تا 3 عدد) رادرداخل محفظه شيشه اي يا پلاستيكي كه دو سر آن سوراخ است و توسط پارچه  توري پوشانيده شده است محبوس كرده وآن را برروي يك سيني محتوي آب وچند قطره روغن ولك قرار مي دهند ، ظرف حاوي پروانه هاي ماده در ارتفاع حدود 5 – 10 سانتي متري بر روي سيني آب آويزان شود . پروانه هاي نر به سمت بوي پروانه هاي ماده جلب و در داخل سيني محتوي آب و روغن ولك افتاده و از بين مي روند .

2.     مبارزه شيميايي : درصورت نياز به عمليات سمپاشي همزمان باريزش   گلها ( مقارن با اندازه ارزن شدن ميوه ها ) ازسموم متاسيستوكس ، ميتاك به نسبت 5/1 ليتر درهزار ليتر آب و در صورت تراكم زياد آفت از سم لاروين به نسبت 1 كيلو گرم در هزار ليتر آب استفاده شود.

سوسك شاخك بلند :chalchaenesthes pistacivora

تخم گذاري حشره كامل بصورت انفرادي و برروي سرشاخه هاي جوان و يادرمحل هرس شاخه ها انجام مي شود ، ميانگين تعداد تخم 35 – 40 عدد مي باشد ، لاروها از داخل شاخه ها تغذيه نموده و سبب خشكيدگي شاخه ها مي شوند طول كانال لاروي حدود 15 سانتيمتر و بصورت رفت و برگشتي مي باشد.

لارو سن آخر درانتهاي كانال از اوايل شهريور ماه تبديل به شفيره مي گردد.

حشره كامل حدود 5 تا 6 ماه درداخل كانال لاروي باقيمانده و تغذيه مختصري از چوب مي نمايد و از اوسط فروردين ماه با ايجاد سوراخي به قطر 4 تا 5/4 سانتيمتر از شاخه خارج مي شوند بنابراين يك نسل اين حشره دوسال طول مي كشد.

اين آفت در شهرستان سرجان شايع گرديده و به عنوان آفت قرنطينه مي باشد،

انتقال اين آفت بوسيله نهال آلوده و بقاياي گياهي مي باشد و روش اصلي مبارزه با آن هرس شاخه هاي آلوده و ازبين بردن بقاياي گياهي آلوده است.

سايرآفات پسته :

آفاتي كه در درجه دوم اهميت قرار داشته و براي مبارزه آنها به سمپاشي اختصاصي نياز نداشته و هنگام مبارزه با سايرآفات كنترل مي گردند به شرح زير مي باشند ودربخش تقويم زماني مبارزه غير شيميايي وشيميايي باآفات درختان پسته ، نحوه مبارزه و سموم توصيه شده با اين آفات ذكر شده است .

1. شپشك واوي پسته (شپشك سرشاخه و ميوه پسته ) pistaciapis pistaciae
2. شپشك تنه درختان پسته melanaspis inopinatus
3. كنه معمول پسته tenuipalpus granati  
4. كنه هاي اريوفيد پسته aceria stefanii , a. pistacia  
5. كاپنوديس يا سوسك ريشه پسته  capnodis cariosa haueri

راهنماي علمي در زمينه رفتارهاي اسبها- رفتار شناسي اسب

مروري بر كتاب نوشته دكتر پالول مك گروي

بهترين نژادهاي اسب آنهايي هستند كه باديگر اسبها در گروه هماهنگ هستند با اين وجود اتولوژي اسب (مطالعه رفتار اسبها) زمينه اي است كه مخصوصاً در استراليا به خوبي به آن پرداخته نشده است.

گفته شده است كه صنعت، اين موضوع را پذيرفته كه ما هرگز نمي توانيم به دليل انجام يك كاري توسط اسب پي ببريم. پرروش دهندگان، آموزش دهندگان و پزشكان اسب بايد در وهله اول به هر رفتار اسب آگاهي داشته باشند تا بتوانند بر مشكلات آموزش و درمان آن فائق آيند. به همين دليل است كه ظهور ابزارهاي جديد كه به ما در بررسي، ثبت و بحث در مورد رفتارهاي اسبها كمك مي‌كند، بسيار مورد استقبال قرار گرفته است.

تصور كنيد كه شما گروهي از ماديانها و كره اسبهايي را كه تازه روي پايشان ايستاده اند را بررسي مي كنيد. يك كره اسب به دور ماديان در حال حركت مي چرخد و در حالي كه از زير گردن ماديان مي گذرد سرش را به صورت عمودي بالا گرفته و مانع از حركت او شده و با اين كار، پرستاري از او براي ماديان راحت تر مي شود. بهترين كلمه براي توضيح اين فعاليت چيست؟

سابقاً شما بايد توالي رفتارها را مو به مو توضيح مي داديد و يك نام بر روي اين فعاليت مي‌گذاشتيد. اين نام ممكن است خيلي مناسب نباشد و ممكن است ديگر دانشمندان هم اثر شما را خوانده و آروز مي كردند كه كاش شما از يك زبان و لغت رايج و استاندارد استفاده مي كرديد. حالا رفتار شناسي اسب در اختيار شماست. شما مي توانيد با مشورت با آن بفهميد عنواني كه شما براي ناميدن اين عمل به دنبالش مي گرديد عمل متوقف كردن است.

رفتار شناسي اسب خلاء نياز به يك كاتولوگ جامع كه عناصر رفتاري را تعريف كرده باشند را پر مي كند اين كاتالوگ تشكيل شده از توالي رفتارهايي كه نژاد اسبها (براي مثال، اسبها پونيها، اسبهاي پرزو اسكي، خرها، گوره خرها) از خود نشان مي دهند. هر مرض كلمه ايست كه در جلوي آن يك خط توضيح از نحوه آن رفتار دقيقاً آورده شده است تا اطمينان حاصل شود كه اين حركت با هيچ الگويي حركتي ديگر اشتباه گرفته نمي شود و مجموعه از مراجع و نحوه اين عمل در نژادهاي مختلف اسب آورده شده است با حمايت بيش از 500 عكس كه بعضي از آنها بسيار استثنايي هستند (مثل عكس اسب برني كه غشاء ها و كثيفي ها را از روي كره اسبهاي تازه به دنيا آمده پاك مي كند) راهنمايي با ارزش براي كساني است كه به بررسي اسبهاي (اهلي يا وحشي) مي پردازند. اين كاتالوگ از چندين بخش رفتارهاي نگهدارنده، روابط اجتماعي، روابط بين اسبهاي نر رفتارهاي توليد مثلي رفتارهايي كه در نتيجه اهلي شدن به وجود آمده اند آخرين بخش احتمالاً براي تشخيص رفتارهاي ناخوشايند مثل لگد زدن هنگام واگذاري اسب به تعليم دهندگان مي تواند كمك كننده باشد.

پروفسور سومك دانل يك اثر طراز اول از خود به جا گذاشته است. اثر او در 15سال گذشته به ما نشان داده است كه اگر مي خواهيم از اسبها استفاده كنيم بايد تا چه حد نسبت به آنها حساس باشيم. او با تاكيد بر اين كه بسياري رفتارهايي كه به نظر ناهنجار مي رسند رفتارهايي طبيعي هستند.

در سال 1994 دانشگاه دامپزشكي دانشكده نپسيلوانيا شروع به برسي رفتارهاي يك گله نيمه وحشي از پوني ها كرد. پروفسور مكدانل به عنوان مسئول اين طرح به منعبي كه نوشته است افتخار مي كند چرا كه تبديل به منعبي بسيار مفيد شده است. سابقاً مقالات مهمي و منبع هايي از كتابها در مورد مشاهدات روز به روز از رفتارهاي گله منتشر كرده بودند. ولي اين كتاب همه آنها را با هم جمع كرده.

طرح همزيستي اسبهاي وحشي كلرادو

در سال 1992 كلرادو BLM شيوه اي هيجان انگيز و ابداعي براي انتخاب از ميان اسبهاي وحشي موجود را به وجود آورد كه طرح همزيستي نام داشت. انتخاب محتاطانه و نظارت بر اسبهايي كه با هم زندگي مي كنند.

مطالب زيادي را در رابطه با حفاظت از اين حيوانات و آموزش دادن آنها به ما مي آموزد در اين طرح آنها به آرامي 20 تا 30 اسب آموزش مي دهند كه زين و افسار را قبول كنند، اگر يك اسب بتواند كارهاي زير را انجام دهد نشان مي دهد كه به خوبي آموزش ديده.

به راحتي بتواند از تپه ها بالا برود.

فرمانهاي راه رفتن، يورتمه رفتن، سبك دويدن و نگه داشتن سر و بدن در يك راستا را بشناسد.

بر طبق فرمان جهت حركت خود را عوض كند، متوقف شود و به عقب برود.

بتواند چهارتا پايش را به ترتيب بالا نگه دارد.

بتوان آن را به يك گاري 4 اسبه بست.

در اين طرح مي توان از ميان اسبهاي آموزش ديده شده در يك اصطبل را انتخاب كرد. كساني كه اين اسبها را مي برند هزينه هاي آموزش و اصطبل آنها را مي پردازند در حال حاضر هزينه يك اسب كه براي پذيرش زين آموزش ديده باشد 74$ كه شامل 125$ است. براي هزينه پذيرش BLM، 180$ براي غذاي اسب و 435$ است براي آموزش. BLM فقط هزينه ي پذيرش را براي خود بر مي دارد بقيه به سازمان اصلاحات مي روند تا در اين برنامه سرمايه گذاري شوند.

تذكر: چنين برنامه هايي براي كساني كه خواهان يك اسب وحشي هستند اما هيچ تجربه اي در آموزش اسب ندارند بسيار مفيد است. اغلب استفاده از اين طرح و پذيرفتن اسبي كه به اين طريق رام شده از لحاظ هزينه معقول تر از زماني است كه خود شخص اقدام به رام كردن، آموزش و نگه داري از اسب وحشي مي كند.

موسسه تحقيقات اسب شناسي

هدف موسسه تحقيقات اسب شناسي بدون سود افزايش سطح دانش علمي و عمومي در مورد توانايي هاي يادگيري، رفتارها و درك، آموزش، رفاه اسب ها است تا بدين طريق تقابلات و روابط بين انسان و اسب بهبود يابد.

همه مطالعات بدون تهاجم و آزار اسب و با تشويق مثبت آن صورت گرفته است.

ارائه فرصتهاي آموزشي

·         كمك به انسانها و اسبها

·         كمك به شما براي عملكرد بهتر

·         پيشنهاد براي كاهش ماليات هايي كه به اسب تعلق مي گيرد.

بالا بردن سطح دانش در مورد اسبها

موسسه تحقيقات اسب شناسي، تحقيقاتي را در زمينه درك عميق تر ازتوانايي هاي آموزشي شناختي و ادراكي اسبها ارائه مي دهد. هدف از مطالعه، توانايي شناختي اسب، پي بردن به فرايندهاي ذهني، نمودهاي آن و مهارتهايي كه در يادگيري و فكر كردن اسب نقش دارد، است. محققان در موسسه تحقيقاتي اسب دريافته اند كه اسبها بيشتر از آنچه كه قبلاً مي پنداشته اند توانايي ادراكي داشته و قادرند مسائل پيچيده اي را حل كنند. اين مطالعات نشان مي دهند كه اسبها حيواناتي هستند كه قابليت فكر كردن داشته و به كساني كه احساسات و تفكرات آنها را باور داشته باشند بهتر پاسخ مي دهند.

ارائه فرصتهاي آموزشي:

هر ساله موسسه فرصتهايي را براي آموزش عموم مردم در ايام تعطيل به صورت زير فراهم مي كند.

تعطيلات اسب سواري براي يك يا دو هفته از ماه مي تا اكتبر.

كلاسهاي داوطلبانه براي دانشجويان در هر زماني در طول سال.

دروه هاي كارآموزي در تابستان از ماه مي تا اكتبر.

در هر سه برنامه كه براي عموم آزاد است شركت كنندگان در همه تحقيقات و همه مراحل تربيت اسب شركت مي كنند.

شركت كنندگان در اين كلاسها مي توانند با شركت در يك پروژه علمي منحصر به فرد در مورد رفتارهاي اسب، آموزش، كنترل، مراقبت و رفاه اسب تجربه هاي مفيدي به دست آورند. از راندن گاري هاي مزرعه در تاكستانها در سواحل و در كوه ها لذت ببرند. به علاوه، شكرت كنندگان در مورد شيوه هاي جايگزين آموزشي اين موسسه كه اساس آنها تشويق مثبت اسبها- اسب سواري التقاطي و شناخت رفتار و روان شناسي گله اسبهاست بيشتر آگاهي مي‌يابند.

آيا يكي از اين برنامه ها مناسب شما هست؟ اگر يكي از موارد زير در مورد شما مصداق داشته باشد جواب مثبت است.

مي خواهيد با اسبتان كارهاي بيشتري انجام دهيد كه قبلا انجام نمي داديد.

در فكر اين هستيد كه يك اسب بخريد اما در اين مورد اطلاعات كافي نداريد.

سالهاست كه سوار كاري مي كنيد اما هنوز مي خواهيد مهارتهاي خود را گسترش دهيد.

با اسبتان مشكل داريد و احتياج داريد كه با آن كار كنيد؟

به سادگي اسبها جذبتان كرده اند و مي خواهيد بيشتر در مورد آنها بدانيد.

به دنبال تعطيلاتي هستيد كه هم سرگرم كننده و هم برايتان مفيد باشد.

هر ساله هزاران اسب با بهترين قصدها و آروزها خريداري مي شوند با اين وجود در هر سال تعداد زيادي از آنها مجدداً فروخته مي شوند چرا كه مالكان آنها در مي يابند كه ايده‌هاي آنها از داشتن يك اسب واقع گرايانه نيست.

 نگه داري اسب نياز به زمان، پول و از همه مهمتر دانش در اين مورد است. شناخت رفتارهاي اسب يك فاكتور كليدي براي يك اسب سوار خوب و درك چگونگي يادگيري و درك اسبها است.

چگونگي استفاده از اين دانش براي كمك به آموزش اسبها و كنترل آنها يكي از مهمترين جنبه هاي مديريت اسب است. يكي از اهداف موسسه تحقيقاتي اسب اين است كه نتايج خود را را در اختيار همه بگذارد تا ديگران بتوانند از آنها براي بهبود تقابلات ميان اسبها و انسانها استفاده كنند.

بهبود رفاه اسبها:

براي اين كه نيازهاي حيوانات اهلي را دانسته و هر چه بيشتر در مورد روانشاني و فراورده هاي رفتاري آن بدانيم. در گذشته، وقت بيشتري صرف درك روانشناختي اسبها مي شد اما توجه كمي در جهت ذهن اسبها صورت مي پذيرفت.

انسانها با ناديده گرفتن نيازهاي اساسي اسبها براي آنها توليد استرس مي كنند.

و اگر اين استرس ها طولاني شود سبب ايجاد مشكلات رفتاري و جسمي مي شود هنگامي كه مشكلات رفتاري و جسمي مي شود. هنگامي كه مشكلات براي اسب بوجود مي آيد، معمولا اسبها سرزنش شده از تعليم دهنده اي به تعليم دهنده ي ديگر منتقل مي شود بدون اينكه شرايطش تغيير كند يا اينكه چندين بار پشت سر هم فروخته مي شود. در انتها هم بر روي اسب برچشت (ناسازگار) زده ميشود و سپس فراموش شده، مورد سوء استفاده قرار گرفته و يا اينكه به كشتاگراه فرستاده مي شود.

فاكتروهاي روانشناسي مثل احساسات، تفكر و به ياد سپاري فرآيندهاي ادراكي اي هستند كه بر روي سلامت حيوان تاثير مي گذارد. بناراين اگر مي خواهيم بهترين محيط را براي اسبمان ايجاد شود و از بهترين شيوه ها براي كنترل و آموزش آن استفاده كنيم بايد روندهاي شناختي و انگيزه هاي آنها را دريابيم.

شما نيز مي توانيد يكي از حاميان موسسه تحقيقايت اسب باشد.

انتشارات موسسه تحقيقاتي اسب براي يافتن عنوان مقاله ها در اين راه برنامه هاي تلويزيوني، اينترنتي و راديوي اين موسسه ديدن كنيد كمك كردن ماليات هايي كه به اسب تعلق مي گيرد موسسه تحقيقاتي اسب ماليات بر اسب را كاهش داده و در عوض از اين پول به كمك هاي نقدي عموم مردم براي تحقيقات استفاده مي كند.

جدايي كره از مادر

جدا كردن كره از مادر براي كره فاجعه دلخراشي است. به همين جهت تغذيه صحيح دراين هنگام چه براي كره و چه براي ماديان از اهميت به سزايي برخودار است. از شير گرفتن كره به معني جدا كردن نهايي از مادرش نمي باشد با اين حال بايد سعي نمود تا حد امكان اين جدايي تا هنگامي كه براي كره خود يك همبازي پدا نمايد كه براي او از مادرش هم مهمتر باشد به تعويق بيافتد.

در دوران شيرخوارگي كره تنها از شير مادر تغذيه مي كند. با پيشرفت مراحل رشد تكميلي نيز استفاده نمايد كه به مرور مصرف مواد تكميلي افزايش يافته و در عوض از شير كمتري تغذيه مي كند. بسته به مرحله رشد كره مي توان آن را بين پنج تا شش ماهگي از ماديان جدا نمود. ماديان نيز پس از جدا شدن كره از او توليد شير را قطع مي نمايد كه باعث كاهش تغذيه او نيز مي شود. در مقابل كره در تمامي مراحل رشد به مصرف بالايي از مواد غذايي نيازمند است.

نخست كرة جدا شده را بررسي مي كنيم رشد او بسيار چشمگير مي باشد كه هيچ معنايي بجر افزايش حجم بدن وي ندارد. براي حاصل شدن اين حجم، كره به مواد غذايي در خوراك نياز دارد. به همين جهت نيز عناصر غذايي مورد نياز كره كاملاً متفاوت از عناصر غذايي مورد نياز ماديان است كه در مراحل بحراني بارداري (يعني در هشتمين تا يازدهمين ماه آبستني) يا شيردهي است.

به منظور تكميل ساختمان بدن صرف نظر از اين انرژي به مقدار هنگفتي پروتئين و مواد معدني نياز است. مد نظر داشته باشيد كه حيوان صرفنظر از ماهيچه ها و اندامها بايد اسكلت بندي خود را نيز تكميل كند نتيجتاً آن به مقادير زيادي كلسيم و فسفر نياز دارد.

معرفي نژاد آخال تكه

آخال تكه از اسبهاي اختصاصي و غير متعارف و همچنين از قديمي ترين نژادهاي موجود در جهان مي باشد. پراكندگي اين نژاد در اطراف صحراي تركمنستان، شمال ايران و بيشتر در اشك آباد متمكر است و در اين مناطق از 3000 سال قبل براي مسابقات پرورش مي يافته است. امروزه نژاد آخال تكه دقيقاً شبيه به اسبهاي تيپ 3 پرورش اسب مي باشد. (اسبهاي اين گروه داراي ارتفاعي حدود 160-150 سانتيمتر بدن با بدن طويل و باريك، گوشهاي دراز و گردن طويل مي باشند) اين اسب شباهتهايي با اسب عرب مسابقه موناقي (Munaghi) دارد.

تاريخچه:

نامگذاري اين اسب بر اساس آبادي هاي آخال مردم تركمنستان مي باشد كه تكه ناميده مي شود، معتقدند كه اين اسب اثر زيادي را ايجاد نژاد اسبهاي خونگرم داشته است. در تاريخچه اين اسب داستان عجيب و باورنكردني ذكر شده است كه حاكي از تحمل و مقاومت بيش از حد آن به گرما مي باشد، در سال 1935، اين اسب فاصلة بين اشك آباد تا مسكو به مسافت 4152 كيلومتر را در مدت 84 پيموده است و اين سواري شامل 966 كيلومتر سواري در صحرا به صورتي بود كه اسب به آب دسترسي نداشت. اين ركورد هرگز تكرار مجددي نداشت.

سواركاري مهمترين مورد استفاده از اين اسب است كه در جوامع تركمن امري متداول و معمول مي باشد. تركمها عادت دارند تا از جيره هاي غني از پروتئين مانند يونچه خشك و در صورت دسترسي، پلت چربي گوسفند همراه با جو و كيك خمير سرخ شده استفاده كنند. در اين مناطق براي اسبها پوشش نسبتاً زيادي در نظر مي گيرند تا از سرماي شبهاي صحرا و گرماي ظهر محافظت شوند. امروزه، آخال تكه به عنوان اسب مسابقه، و اسبي كه مسافتهاي طويل را به راحتي طي مي كند و اسب ورزشي (درساژ و پرش) استفاده مي شود.

ويژگيهاي نژادي:

رنگ: رنگهاي اين اسب شامل كرنگ، سياه و خاكستري، نقره اي، زرد مايل به خاكستري و سمند (خرمائي) مي باشد، اما رنگ بسيار خيره كننده اين نژاد، رنگ طلائي يا جلاي فلزي است كه در زير تابش آفتاب تلالو خاصي دارد.

شكل بدن: بدن استوانه اي شكل با جدوگاه برجسته و شانة افتاده مي باشد، پشت طويل- قفسه سينه باريك و كمر ضعيف است، ارتفاع اين اسب حدود 164-152 سانتيمتر مي باشد.

خصوصيات و ويژگيهاي اندام ها:

سر: سر ظريف، چشم ها درشت و بيرون زده، سوراخ بيني پهن و فاصلة بين دو

گوش مستقيم و پهن است.

اندام حركتي: اندامهاي حركتي ظريف اما با تاندونهاي قوي مي باشند، سم ها سخت و كوچك است.

گردن: گردن طويل، باريك و بطور عمودي بابدن قرار دارد، سر با زاوية 45 درجه با گردن قرار گرفته است.

پوست و مو: پوست و موها بي نهايت ظريف بوده و داراي درخشندگي مي باشند. يكي از خصوصيات مهم اين اسب تحمل آب و هواي نامساعد و نامطلوب مي باشد.

به همين دليل نيز تامين مواد معدني براي حيوانات در حال رشد بسيار ضوري است. در اين ميان تامين ويتامينهاي مورد نياز حيوان نيز از اهميت كمتري برخوردار نيست، چرا كه يكي از امراض بسيار معروف بنام «راشيتيسم» كه بر اثر آن استخوانها دفرمه مي شوند، در اثر كمبود ويتامين D حادث مي شود. تامين انرژي و پروتئين مورد نياز كره از مهمترين موارد جهت رشد صحيح حيوان مي باشد. نياز به انرژي و پروتئني در مورد كره بسيار بالاتر از نياز همنوعان بالغ آنهاست. با اين وجود اين نياز ثابت نبوده و ميزان تقاضاي آن در مراحل مختلف رشد تغيير مي كند و با كند شدن سرعت رشد ميزان احتياجات آن نيز كاهش مي يابد. با اين حساب احتياجات يك كره بيش شش تا دوازه ماهگي در حدود 1: 5/7 و در دوران سيزده تا هجده ماهگي 1: 6/6 است. سپس از نوزدهمين ماه تولدش تا بيست و چهارمين ماه به 1: 9/5 مي رسد از بيست و پنجمين ماه تولدش به بعد به حدود 5:1 رسيده و ثابت مي ماند. پرواز بندي كره ها نيز چاره ساز نمي باشد زيرا رشد كره تنها به ميزان تغذيه بستگي ندارد. قد و قواره نهايي بستگي به شرجة اسب و خصوصيات ژنتيكي آن دارد. يك كره بر اثر خوردن بيش از حد نمي تواند از حد ژنتيكي نهائيش كه از قبل تعيين شده بزرگتر شود.

اغلب تغذيه بيش از حد باعث تشكيل استخوان بندي سنگين و اضافه وزن حيوان مي گردد زيرا استخوان بندي كره بسيار نرم و جاذب مواد اضافي مي باشد. بنابراين دادن غذاي بيش از حد به كره صرف نظر از هزينه اضافي، نه تنها سودمند نيست، بلكه مضر نيز هست. از طرفي سوء تغذيه ممكن است سبب شود تا از تواناييهاي ژنتيكي بطور كامل و به هنگام رشد استفاده نگردد. بنابراين در امر تغذيه كره بايد همواره  اعتدال را حفظ نمود تا كره پروار و كره اي كه در سوء تغذيه واقع شده، حاصل نشود.

لذا محاسبه دقيق مقدار غذاي مورد نياز و نيز مراقبت و مشاهده دقيق وضعيت كره به يك ميزان اهميت دارد.

آبهاي زيرزميني حوزه بلغور

5-1- مقدمه

مشكل آب آشاميدني و قابل شرب در بسياري از مناطق كشورمان و حتي برخي زير حوضه هاي آبخيز، هنوز حل نشده و اين مهم به قوت خود باقي مانده است كه به مرور زمان نيز بحراني مي شود. هنوز هم در تعداد زيادي از شهرها و روستاهاي كشور، آب با كيفيت نامطلوب و حتي در مواردي آبهاي آلوده مورد استفاده قرار مي گيرد. در بسياري از مناطق روستايي ،‌گورستان در مركز يا در مجاورت روستا واقع شده و آب آشاميدني مردم از طريق چاههاي دستي محفور در چند متري گورستان تامين مي شود. اين مسايل در برخي موارد، مشكلات عديده اي را در خصوص وضعيت اجتماعي – رفاهي اهالي منطقه و ساختار آن فراهم آورده است.

به منظور غلبه بر تمامي مشكلات و كمبودهاي موجود يك سري اقداماتي لازم است كه خوشبختانه اين معضلات به آساني قابل رفع مي باشد. در حال حاضر و براي سال هاي آتي، محدوديت دسترسي به آب، در مناطق خشك و نيمه خشك و حتي مرطوب وجود دارد. مسلما” مساله تامين آب در زير حوضه هاي خشك و نيمه خشك داراي جوامع روستايي كه كمبود آن به اقليم منطقه (بارش جوي كم و پراكنده و نرخ تبخير و تعرق بالا) بستگي دارد در صورت عدم چاره انديشي و جامع عمل پوشاندن به آن به صورت مشكلي بزرگ باقي مي ماند.

مطالعات آب زيرزميني به منظور ارزيابي هيدروژئولوژيكي زيرحوضه ها، شناخت كمي و كيفي پتانسيل منابع آبي سازندهاي سخت درز و شكافدار (كارستي)، بررسي كمي و كيفي آب زيرزميني، تعيين حجم تخليه متوسط سالانه منابع آبي حوزه و يا زيرحوزه ها صورت مي گيرد. در اين گزارش، بررسي كيفيت و كميت آب زيرزميني حوزه آبخيز بلغور مشهد مورد بررسي قرار گرفته است.

5-2- روش كار ( Metodology)

در اين گزارش، ابتدا با شناخت مقدماتي حوزه آبخيز مورد نظر و تبادل نظر كارشناسان گروههاي مطالعاتي ديگر ، اطلاعات اوليه حاصل گرديده است. سپس عمليات ميداني در حوزه مربوطه به منظور شناخت بهتر حوزه ، بررسي پتانسيل سطح الارضي و تحت الارضي منابع آب ، سرعت عمل در آماربرداري تكميلي منابع آب زيرزميني (چاه ، چشمه ، قنات) انجام گرفته است.

گزارش كيفيت آب زيرزميني حوزه آبخيز بلغور شهر مشهد ضمن جمع آوري آمار و اطلاعات و گزارش هاي موجود و همچنين اخذ اطلاعات از گروه هاي مطالعاتي ديگر مشاور باتوجه به شرح خدمات موجود تهيه و تدوين شده است. آمار گرفته شده به شرح زير است:

1 – نقشه توپوگرافي شامل موقعيت زير حوزه ها، شبكه آبراهه ها، راههاي دستيابي و مناطق روستايي حوزه هاي مطالعاتي.

2 – نقشه هاي زمين شناسي و نفوذپذيري حوضه ها (تهيه شده در سيستم G I S ) .

3 – نقشه منابع آب حوضه ها.

4 – گزارش زمين شناسي و ژئومرفولوژي حوضه هاي مورد مطالعه.

5-3- موقعيت جغرافيايي منطقه مورد مطالعه

حوزه آبخيز بلغور شهرستان مشهد با مساحت         هكتار ، در حوزه آبريز قره قوم (يكي از حوزه هاي ششگانه استان خراسان) و شمال شرق شهرستان مشهد واقع شده است . از نظر موقعيت جغرافيايي ، حوزه آبخيز بلغور در محدوده                      تا              طول شرقي و                  تا                عرض شمالي و همچنين                 تا            طول شرقي و                  تا                عرض شمالي (برحسب X ,    , Y و UTM ) واقع شده است. روستاي بلغور آبادي بزرگ و مهم منطقه است كه در غرب حوضه قرار دارد. راه دستيابي به منطقه مورد مطالعه از طريق جاده اصلي آسفالته مشهد – كارده – مارشك مي باشد. (شكل 1 و 2)

شكل 1

موقعيت جغرافيايي حوزه آبخيز بلغور شهرستان مشهد در استان خراسان

شكل 2

راههاي دستيابي و زيرحوزه هاي حوزه آبخيز بلغور شهرستان مشهد و شبكه

آبراهه هاي اصلي آن

5 – 4- آماربرداري تكميلي و تهيه نقشه منابع آب

آماربرداري تكميلي در بازديدهاي محلي با كمك يكي از اهالي حوزه منطقه (جهت نشان دادن چاه ، جشمه) در دو مرحله به دليل جاري شدن سيل و بسته شدن برخي چشمه ها انجام گرفته است. (تاريخ آماربرداري در قست عنوان جدول پيوست درج شده است) آمار و اطلاعات منابع مذكور مطابق جدول پيوست تهيه و در اختيار واحد G I S به منظور پلات نقشه منابع اب قرار داده شده است.

موقعيت دقيق منابع آب توسط دستگاه مختصات ياب جغرافيايي (  G P S ) صورت گرفته است. آماربرداري كيفي منابع آب موجود زيرحوزه ها نيز بيشتر معطوف به چشمه ها و چاههايي است كه با توجه به قضاوت كارشناسي، احتمال آلودگي هاي ناشي از منابع مختلف وجود داشته است. اين نمونه ها حداكثر ظرف 24 ساعت جهت آناليز شيميايي يون هاي غالب به آزمايشگاه انتقال يافته است. نتايج آناليز كاتيون و آنيون هاي غالب به لحاظ مصارف شرب و كشاورزي و همچنين تيپ آب ، با اسفتاده از دياگرام هاي شولر، و يكلوكس و استيف مورد بررسي قرار گرفته است.

تهيه نقشه منابع آب محدوده هاي مطالعاتي از اهميت زيادي برخوردار است. زيرا در مراحل عمليات اجرايي سازه ها،‌ نياز به شناخت و انتخاب چشمه ها جهت تامين حجم آب مصرفي ضروري مي باشد. به عبارت ديگر، در صورت نياز به آب جهت اجراي پروژه هاي تصويب شده به كمك نقشه منابع آب مي توان به حجم آب مصرفي دست يافت. موقعيت دقيق منابع آبي شناسايي شده در شكل 3 مشخص مي باشد.

شكل 3

پراكندگي و موقعيت منابع آب حوزه آبخيز بلغور شهرستان مشهد (چشمه و چاه) كه بر روي نقشه پايه حاوي زيرحوزه ها و شبكه آبراهه ها پلات شده است

5-4-1- چاه

از آنجائي كه ضخامت رسوبات آبرفتي حوزه بلغور (به غير از محدوده خود روستا) چندان زياد نيست، عمده چاه هاي بهره برداري از نوع كم عمق مي باشد. از طرفي به علت حجم كم ذخيره آب در مخازن آبرفتي استحصال آن عمدتا” از طريق موتورهاي برقي كوچك و بعضا” ديزلي صورت مي گيرد. بهره برداري منابع آب از طريق چنين چاه هايي نامنظم (چند ساعت در روز) است. در واقع اين گونه چاه هاي بهره برداري، نقش زهكش آب موجود در منافذ و خلل و فرج رسوبات آبرفتي را بر عهده دارد كه بعضا” توسط نيروي موتور به سطح انتقال يافته و مورد استفاده بخش كشاورزي و شرب قرار مي گيرد.

آماربرداري چاههاي شامل طول وعرض جغرافيايي ،‌ارتفاع ،‌نوع چاه ، نام مالك ، روستاي مجاور نوع مصرف عمق ،‌سطح آب (‌حتي المقدور )‌ ابدهي ، وضعيت بهره برداري از آب و غيره مي باشد.

حوزه آبخيز بلغور داراي 3 حلقه چاه كم عمق مي باشد كه برروي نقشه در شكل 3 پلات شده است . عمق اين چاهها كمتر از 10 متر است و بهره برداري از آنها به صورت نامنظم است . همچنين يك حلقه چاه از مجموع چاههاي حوزه جهت دامداري ( شمال شرق حوزه در دره آق چشمه )‌و بقيه جهت مصارف عمومي و كشاورزي مورد بهره برداري قرار مي گيرد . مشخصات و آمار تكميلي چاههاي بهره برداري حوزه مطالعاتي بلغور در قسمت پيوست آورده شده است .

5-4-2 – چشمه

بدليل كوهستاني بودن وهمچنين ساختار زمين شناسي منطقه ، چشمه هاي نشتي ، ‌زهكشي (‌عمدتا از طريق بستر آبراهه ها و رودخانه اصلي )‌و غيره وجود دارد .آماربردراي چشمه ها شامل طول وعرض جغرافيايي ،‌ارتفاع چشمه نوع چشمه نام مالك (‌در برخي موارد) ‌روستا يا عارضه زمين شناسي مجاور آن  نوع مصرف آبدهي وضعيت چشمه و غيره مي باشد.

در حوزه آبخيز بلغور 34 دهنه چشمه (‌با دبي 7-0.1 ليتر در ثانيه )‌شناسايي و

پراكندگي و موقعيت آنها برروي نقشه منابع آب ارائه شده است . (‌شكل 3)‌آمار و اطلاعات انوع چشمه به همراه ساير مشخصات مزبور در جدول قسمت پيوست درج شده است .

آبدهي چشمه ها حوزه آبرفتي ( از نوع زهكشي و نشتي ) و سازندي با دبي متغير مي باشد . آبدهي چشمه ها در فصل بهار و به خصوص ماههاي فروردين و ارديبهشت زياد و در فصل بهار ، زياد و به مرور كم مي شود.

از اين رو اكثر چشمه ها به خصوص چشمه هاي آبرفتي – زهكشي و نشتي در فصل تابستان كم آب و يا خشك مي شوند. از آنجايي كه اكثر چشمه هاي موجود دراين حوزه دبي متغير دارند و در فصل تابستان كم آب و يا خشك مي شوند. از آنجايي كه اكثر چشمه هاي موجود دراين حوزه دبي متغير دارند و در فصل تابستان كم آب و يا خشك مي شوند ،دربرآورد دبي چشمه ها سعي شده است كه اين دبي برآوردي كمتر از ميزان آبدهي فعلي چشمه ها باشد. ( نمونه برداري در فصل تابستان صورت گرفته است) .

5-4-3- قنات

حوزه آبخيز بغور مشهد بدليل قرار گرفتن در ميان كوههاي مرتفع ،‌حوزه اي كوهستاني با دره هاي بستر و v .شكل مي باشد و بدليل جوان بودن حوزه رسوبات آبرفتي كمتر در كف آبراهه ها بر جاي گذاشته شده اند به همين دليل هيچ نوع قناتي در حوزه مشاهده نشد و آماربرداري منابع آبي بيشتر معطوف به چشمه ها و چاههاي محدوده مطالعاتي گرديد.

5-5- بررسي كمي منابع آب زيرزميني

بررسيهاي كمي منابع آب زيرزميني معمولا مبتني بر آخرين آمار و اطلاعات اين منابع مي باشد دراين بررسيها ، علاوه بر تعيين مقادير تخليه منابع آب (‌از طريق چاه ، چشمه )‌نقشه هاي هم پتانسيل (‌تراز آب زيرزميني )‌، هم عمق سطح آب زيرزميني هم نوسانات سطح آب زيرزميني (‌هم افت )‌،‌هيدروگراف چاههاي پيرومتري و در نهايت هيدروگراف واحد دشت و پهنه هاي آبرفتي مورد بررسي قرار مي گيرد.

بررسي كمي آب زيرزميني از طريق نقشه هاي مذكور نياز به مقادير اندازه گيري ماهانه سطح آب زيرزميني چاههاي موجود در شبكه پيرومتري و تاحدي چاههاي بهره برداري دارد.

از آنجائيكه حوزه آبخيز بلغور به دليل كوهستاني بودن ، فاقد دشتهاي ميان كوهي كوچك و همچنين پهنه هاي آبرفتي واجد اين آمار واطلاعات مي باشد ، در مبحث بررسيهاي كمي منابع آب زيرزميني ،‌تنها به ميزان برداشت و تخليه متوسط سالانه چشمه هاي و چاههاي اكتفا مي گردد.

5-5-1- چاه

حوزه آبخيز بلغور در برگيرندهء‌3 حلقه چاه كم عمق مي باشد . بهره برداري از طريق چاه عمدتا جهت مصارف كشاورزي و دامداري صورت مي گيرد . برخي مشخصات چاهها و همچنين ميزان تخليه متوسط سالانه آنها در جدول (1)‌ارائه شده است . به طور كلي برآورد تخليه متوسط سالانه منابع آب زيرزميني از طريق 3 حلقه چاه كم عمق ( با 2190 ساعت كاركرد در سال )‌ در حدود 6254.64 متر مكعب مي باشد.

جدول شماره 1.

               تخليه متوسط سالانه منابع آب زيرزميني چاههاي بهره برداري (‌متر مكعب

5-5-2- چشمه

براساس آمار برداري تكميلي منابع آب حوزه آبخيز بلغور در برگيرنده 35 دهنه چشمه داير مي باشد (شكل 3) . دبي خروجي چشمه ها عمدتا” جهت مصارف كشاورزي بعضا” شرب و دامداري مورد استفاده قرار مي گيرد. به طور كلي ، تخليه متوسط سالانه چشمه هاي اين حوزه با مجموع دبي لحظه اي  25/96 ليتر بر ثانيه برابر با 3035340 مترمكعب مي باشد. مزان تخليه متوسط سالانه چشمه ها در جدول پيوست آورده شده است. مطابق جدول پيوست، برآورد تخليه متوسط سالانه منابع اب زيرزميني 25 دهنه .

چشمه ، در حدود 03/3 ميليون مترمكعب مي باشد . همچنين متوسط دبي لحظه اي حداكثر و حداقل چشمه هاي موجود در حوزة آبخيز بلغور به ترتيب برابر با 4/14 ليتر در ثانيه و 07/0 ليتر در ثانيه مي باشد.

5-6- تخليه متوسط سالانه منابع آبي زيرحوزه هاي حوزه بلغور

به طور كلي ، تخليه متوسط سالانه منابع آب زيرزميني محدوده مورد نظر از طريق چشمه ها در حدود 5/3 ميليون مترمكعب مي باشد. در ادامه باتوجه به نقشه فيزيوگرافي حوزه، تخليه متوسط سالانه منابع آب زيرزميني زير حوزه ها مورد بررسي قرار مي گيرد. حجم متوسط تخليه سالانه زير حوزه هاي واجد چشمه به عنوان دبي پايه (يا دبي جريان) در مطالعات هيدرولوژي نيز منظور مي شود. لازم به توضيح است كه در ادامه، تنها زير حوزه هاي داراي تخليه متوسط سالانه منابع آب زيرزميني مورد بررسي قرار مي گيرد. به عبارت ديگر، زير حوزه هاي B4 ، B6 ، B^’2  ، B^’8  ،‌ B^’9 محدوده مورد نظر فاقد تخليه سالانه منابع آب زيرزميني از طريق چشمه مي باشد.

5-6-1- زيرحوزه آبخيز B5

اين زيرحوزه  داراي سه دهنه چشمه (چشمه قوتي، اينچه و قوره قت)، با دبي برآوردي 1 تا 2 ليتر در ثانيه و تخليه متوسط سالانه حدود 126144 مترمكعب مي باشد. بهره برداري از اين چشمه ها عمدتا” جهت شرب دامهاي منطقه ساري ميدان صورت مي گيرد.

5-6-2- زيرحوزه آبخيز B^’3

اين زيرحوزه شامل چشمه هاي آق چشمه و دهنه آق جشمه ميباشد. متوسط تخليه سالانه اين چشمه ها با دبي مجموع لحظه اي 5 ليتر در ثانيه برابر با 153792 مترمكعب ميباشد. دبي خروجي چشمه هاي مذكور جهت مصرف دامداري عشاير منطقه آق چشمه و زوپيره زن بكار ميرود. اين مناطق بيشتر در فصل بهار و تابستان به صورت سكونتگاه موقت است. در غير اين صورت، پس از مدتي جريان از طريق بستر آبراهه نفوذ مينمايد.

5-6-3- زيرحوزه آبخيز B^’4

          اين زيرحوزه شامل چشمه هاي زوپيره زن يك ، دو و سه مي باشد. متوسط تخليه سالانه اين چشمه ها با دبي مجموع لحظه اي 5/6 ليتر درثانيه برابر با 204984 مترمكعب ميباشد و بهره برداري از اين چشمه ها عمدتا” جهت كشاورزي باغات محدوده دره زوپيره زن صورت مي گيرد.

5-6-4- زيرحوزه آبخيز B^’5

          اين زير حوزه به همراه زيرحوزه B1 در برگيرنده چشمه هاي فراواني مي باشد. هفت چشمه (شورچه، دوغين، عشق آباد ، زلزله زار يك و دو ، شافعي و چوقر چشمه) با دبي مجموع لحظه اي 8/12 ليتر در ثانيه متوسط تخليه سالانه اي برابر با 8/403660 مترمكعب را دارا مي باشد. از آنجايي كه محدوده چشمه هاي زلزله زار يك و دو تكتونيزه و گسله مي باشد اين دو چشمه از نوع گسلي مي باشند.

          چشمه عشق آباد بعلت قرار گرفتن در كف رودخانه بصورت چشمه زهكش مي باشد اما در دامنه آهكهاي مزدوران قرار گرفته است كه ميتواند يك چشمه آهكي و سازندي تلقي شود. بقيه چشمه ها نيز بصورت آبرفتي و نشتي مي باشند. بهره برداري از اين چشمه ها جهت مصارف كشاورزي و شرب مي باشد.

5-6-5- زيرحوزه آبخيز B3

          اين زيرحوزه تنها داراي چشمه خوجه قورقوري است. متوسط تخليه سالانه اين چشمه با دبي 6/1 ليتر در ثانيه برابر با 6/50457 مترمكعب مي باشد. دبي خروجي اين چشمه جهت مصرف كشاورزي آن هم در فصل بهار و اوايل تابستان به كار مي رود. در غير اين صورت پس از مدتي جريان از طريق بستر آبراهه نفوذ مي نمايد.

5-6-6- زيرحوزه آبخيز B^’1

          اين زيرحوزه غيرمستقل در برگيرنده دو چشمه خوجه دو و سه است كه در مجاورت گسل روستاي بلغور قرار گرفته اند. اين دو چشمه در مجموع دبي لحظه اي برابر با 5 ليتر در ثانيه دارند كه متوسط تخليه سالانه آنها 157680 مترمكعب است. از آنجائي كه محدوده اين چشمه ها به صورت توده لغزشي شناخت نوع چشمه و مكانيزم تشكيل آنها ميسر نمي باشد. بهره برداري از اين چشمه ها عموما” جهت مصارف كشاورزي و دامداري صورت مي گيرد.

5-5-7- زيرحوزه آبخيز B2

          اين زيرحوزه در محدوده كوههاهي قاراقاش قرار دارد و داراي سه چشمه قاراقاش يك و دو و سه مي باشد. با توجه به بازديد صحرايي اين ناحيه و از طرفي ، اختلاف ارتفاع خروجي چشمه و زمين هاي هموار و مستعد كشاورزي واقع در زيرحوزه مستقل B   1 و B^’6 (محدوده روستاي بلغور) آب اين چشمه ها به وسيله لوله هاي مخصوصي مستقل و مورد بهره برداري قرار مي گيرد. متوسط تخليه سالانه اين چشمه ها با دبي مجموع لحظه اي 102 ليتر در ثانيه برابر با 2/37843 مترمكعب مي باشد. دبي خروجي اين چشمه ها جهت مصارف شرب و بهداشت و كشاورزي روستاي بلغور مي باشد.

5-6-8- زيرحوزه آبخيز B 1

          اين زيرحوزه مستقل در بر گيرنده چشمه هاي زيادي از نوع نشتي است كه عمدتا” در مجاورت روستاي بلغور ظهور يافته اند. با توجه به رخنمون سازند شوريجه در محدودوه حضور اين چشمه ها ميتوان گفت كه آب زيرزميني ذخيره سازي شوريجه، در حال تعادل هيدروليكي با آبرفت هاي اين زيرحوزه بوده و به صورت نشت در سطح خارج مي گردد. ولي رخنمون واحدهاي زمين شناسي شوريجه (شيل ، سيلت ، استن و كنگلومرا) از پتانسيل آبدهي اين سازند به صورت ظهور چشمه هاي بيشتر در اين ناحيه كاسته است .

          متوسط تخليه سالانه اين زيرحوزه با مجموع دبي لحظه اي چشمه هاي نه گانه (فرنگي يك، دو و سه ، رحيمي ، اوليوتان ، دويه چشمه ، بذر چشمه ، خجسته و آغشته) حدود 58/49 ليتر در ثانيه برابر با 1563555 مترمكعب مي باشد. دبي خروجي اين چشمه ها به مصرف كشاورزي ، بهداشت ، شرب و دامداري روستاي بلغور مي رسد.

5-6-9- زيرحوزه آبخيز B^’6

          اين زيرحوزه غيرمستقل شامل سه دهنه چشمه (اردلان ، دهنه و خوجه) با دبي مجموع لحظه اي 57/2 ليتر در ثانيه مي باشد كه متوسط تخليه سالانه اي معادل 5/81047 مترمكعب را دارا مي باشد. دبي خروجي اين چشمه ها جهت كشاورزي روستاي بلغور به كار مي رود.

5-6-10- زيرحوزه آبخيز B^’7

          چشمه هاي ذوي يك و دو تنها چشمه هاي زيرحوزه غيرمستقل B^’7 مي باشند. با توجه به ظهور اين چشمه در مجاورت بلافصل حاشيه چپ رودخانه بلغور و در كنتاكت سازند آهكي مزدوران با شيل و ماسه سنگ شوريجه ميتوان گفت اين دو چشمه از نوع آهكي و سازندي مي باشند.

          متوسط تخليه سالانه اين زيرحوزه با مجموع دبي لحظه اي 8 ليتر در ثانيه برابر با 252288 مترمكعب مي باشد. به طور كلي ، مجموع دبي لحظه اي و تخليه متوسط سالانه زيرحوزه هاي داراي چشمه در جدول شماره 2 ليست شده است.

جدول شماره 2

مجموع دبي لحظه اي و تخليه متوسط سالانه زيرحوزه هاي داراي چشمه

5-7- بررسي وضعيت نفوذپذيري واحدهاي زمين شناسي

در بررسي واحدهاي زمين شناسي قابل رخنمون (از ديدگاه نفوذپذيري يا تراوايي نسبي و قابليت ذخيره آب دهي زيرزميني)، به طور كلي دو فاكتور مهم در نظر گرفته شده است.

1 – نفوذپذيري اوليه و فرايندهاي بعد از رسوبگذاري (موثر در ايجاد خطرات و فضاهاي منفصل و متصل بين ذرات سنگ).

2 – فعاليتهاي تكتونيكي (اثرات گسل ها و شكستگي ها) موثر در ميزان نفوذپذيري و تراوايي واحدهاي زمين شناسي ضخيم لايه.

به طور كلي، آهكهاي واحد زمين شناسي مزدوران (  Jmz3 , Jmz1 ) به دليل درزه و شكستگي هاي قابل توجه از نفوذپذيري نسبتا” بالايي برخوردار مي باشند. اين نفوذپذيري ثانويه به دليل تاثير فرايندهاي زمين ساختي منطقه و ايجاد درزه و شكستگي در واحدهاي مزبور مي باشد كه در ارائه نفوذ آبهاي فرو رو در اين واحدهاي آهكي ذخاير كارستيك را به وجود مي آورد. واحدهاي زمين شناسي ديگر حوزه از قبيل شيل و ماسه سنگ شوريجه (KSH). و آهك و شيل تيره مزدوران (Jmz2) به دليل ماهيت و تنوع ليتولوژي از نفوذپذيري كمتري برخوردار مي باشد. رسوبات آبرفتي منطبق بر بستر آبراهه هاي اصلي زير حوزه ها و همچنين رودخانه اصلي (به خصوص در قسمتهاي خروجي حوزه) از ميزان نفوذپذيري بالايي برخوردار است. از اين رو به علت قرارگيري بر روي سنگ بستر يا نفوذپذيري كم سبب تشكيل ذخيره آبرفتي محدودي شده است. لازم به توضيح است كه با توجه به ليتولوژي واحدهاي زمين شناسي قابل رخنمون در منطقه و همچنين بررسي هاي توصيفي به لحاظ نفوذپذيري منطقه رده هاي نفوذپذيري و نقشه مربوطه توسط كارشناس زمين شناسي مشخص شدپه است.

5-8- بررسي منابع آب كارستيك

          با توجه به اينكه حوزه بلغور مشهد در بين آهكهاي سازند مزدوران محصور شده است بنابراين بررسي منابع آبي كارستيكي از نظر كمي و كيفي در بهبود وضعيت پروژه هاي آبخيزداري منطقه كمك شاياني مي كند.

اهميت منابع كارستيك از آن جهت مي باشد كه:

1 – از نظر كمي و كيفي جز موارد استثنايي نسبت به ذخاير آبرفتي كمتر آلوده مي شوند.

2 – منابع آبرفتي تحت تاثير منابع كارستيك مي باشند و به مرور از نظر كيفيت آن را تغيير مي دهند.

3 – در مناطقي كه رسوبات آبرفتي كم مي باشند وجود منابع آب كارستيك كمك زيادي در تامين آب منطقه دارد.

          اثر تكتونيك باعث پيشرفت شبكه كارستي و تشديد فعاليت كارست مي شود.

          در محدوده مورد مطالعه بارش هاي جوي نسبتا” مناسب باعث انحلال شيميايي كربنانت كلسيم نامحلول به بيكربنات قابل حل مي شود. همچنين بصورت مكانيكي باعث سائيده شدن جدار سنگها و بتدريج شيارها و راهروهايي را در توده هاي آهكي پديد مي آورد، (Diaclasc) كه محل مناسبي جهت ذخيره آبهاي زيرزميني است. با توجه به شيب لايه بندي سازند مزدوران (شمال شرق) برونزد ذخاير كارستي اين سازند به سمت دره ژرف كلات بيشتر مي باشد و اكثر ذخاير كارستي كه در دره بلغور جريان دارند حاصل عملكرد تكتونيك و تغيير ناگهاني در شيب لايه هاي مشرف بر اين دره مي باشد.

5-9- بررسي نوع و وضعيت سفره هاي آب زيرزميني

          سفره هاي ( مخازن )‌آب زيرزميني شامل دو نوع آبرفتي و سازندي مي باشد. گسترش سفره هاي سازندي وابسته به زمين شناسي ، زمين ساخت و فرآيندهاي بعدي انحلال وانتقال مي باشد.

سازندهاي سخت داراي ليتولوژي آهك ، آهك دولوميتي ، دولوميت ، ماسه سنگ ، كنگلومرا در صورت نكتونيزه شدن و فرآيندهاي بعدي انحلال وانتقال عمده مخازن سازندي آب زيرزميني را تشكيل مي دهد.

سازندهاي آهكي با رخنمون قابل توجه (‌مانند آهك مذدوران)‌، بيشتر تحت تاثير اين فرآيندها قرار گرفته و داراي درزه و شكستگي فراواني شده است . از اينرو اصطلاحا ذخاير سازندي به عنوان ذخاير كارستي نيز معروف مي باشد.

سفره هاي آبرفتي نيز زماني تشكيل مي گردد كه يك لايه غير قابل نفوذ ويا نفوذپذيري كم در زير وجود داشته باشد. دراين صورت نزولات جوي و جريانات سطح الارضي به داخل رسوبات آبرفتي واجد تخلخل پيوسته نفوذ مي نمايد و ضمن ذخيره سفره هاي آب زيرزميني را تشكيل مي دهد.

سفره هاي آبرفتي كوچك بيشتر در دشتهاي ميان كوهي و يا آبرفتهاي نسبتا هموار نواحي پست و فرو افتاده مناطق كوهستاني تشكيل مي گردد. (‌در صورتي كه ضخامت غير اشباع از رسوبات داراي تخلخل پيوسته وجود داشته باشد).

بااين وجود مخازن آب زيرزميني حوزه بلغور مورد بررسي قرار مي گيرد.

5-9-1 – سفره هاي سازندي

          همانطور كه در بررسي زمين شناسي حوزه بلغور بيان شده است ، واحدهاي زمين شناسي آهكي ( Jmz) و سايت استن ماسه سنگ و كنگلومرا (KSh)‌بيشترين وسعت حوزه را به خصوص درارتفاعات شمالي پوشش مي دهد.

رهنمونهاي آهكي داراي پتانسيل ذخيره آب به صورت سفره هاي سازندي مي باشد اما بدليل مجاورت با مشيل و ماسه سنگ شوريجه (Ksh)‌امكان تغذيه آبرفتهاي منطقه وجود ندارد.

در نتيجه پر آب ترين چشمه هاي حوزه آبخيز بلغرو (‌چشمه عشق آباد ،‌اوليوتان ،‌دويه چشمه و فرنگي )‌تقريبا در فرو اين واحد با واحد شيل و ماسه سنگ ظاهر شده است . محدود شدن واحدهاي آهكي فراوان (‌Jmz1,3)‌در بين واحدهاي شيل و ماسه سنگ (Jmz2,ksh)‌باعث كاهش پتانسيل ذخيره سازندي اين واحدها شده است واكثر چشمه هاي مشاهده شده از نوع گسلي و يا كنتاكتي مي باشند.

دور نمايي از واحد آهكي مزدوران (Jmz1)‌به عنوان ذخيره سازندي آب زيرزميني حوزه بلغور در تصوير 1 نشان داده شده است .

تصوير 1 – نمايي از سازند مزدوران كه با توجه به ليتو لوژي آهكي و وضعيت موجود از نظر هيدروژئولوژيكي حائز اهميت است .

5-9-2 – سفره هاي آبرفتي

          حوزه آبخيز بلغور به دليل كوهستاني بودن و وضعيت مورفولوژيكي آن فاقد سفره هاي آبرفتي و حتي پهنه هاي آبرفتي وسيع مي باشد. دراين خصوص تنها مي توان به آبرفتهاي Qt2 بانفوذپذيري بالا واقع در بستر آبراهه هاي اصلي زير حوزه هاي مستقل وغير مستقل B6,B1 (‌بستر رودخانه اصلي واطراف روستاي بلغور )‌و Qt1 (‌دراطراف روستاي بلغور و بخش مركزي حوزه ) اشاره نمود.

اين نهشته هاي عليرغم وسعت كم و گسترش طولي درامتداد آبراهه ها از نفوذپذيري قابل توجهي برخوردار است . آبهاي سطحي و جريان پايه آبراهه ها در صورت وجود از طريق بستر نفوذ يافته و در رسوبات آبرفتي به صورت مخازن ابرفتي ذخيره مي گردد . آبهاي نفوذي و ذخيره شده سپس توسط دو حلقه چاه (‌رضواني و شهيدي ) از اين رسوبات برداشت مي شوند.

به طور كلي پتانسيل ذخيره آب زيرزميني در نهشته هاي آبرفتي با نفوذپذيري بالا واقع در بستر آبراهه هاي اصلي و رودخانه حوزه بااهميت مي باشد.

5-10 – بررسي ضرايب هيدروديناميكي حوزه

          در حوزه بلغور مشهد در اطراف روستاي بلغور سفره آب زيرزميني آبرفتي با عمق سنگ كف كم وجود دارد. با توجه به بالا بودن ضريب تخلخل و نفوذپذيري آبرفت هاي محدوده اين سفره از قابليت ذخيره خوبي برخوردار مي باشد و قرار گرفتن آبرفتهاي رودخانه  اصلي در اطراف روستاي بلغور بر روي لايه هاي غيرقابل نفوذ سازند شوريجه باعث پديد آمدن آكسيفر تك لايه ساده و آزاد در اين منطقه شده است.

          بنابراين ضريب ذخيره اين واحد همان آبدهي لايه هاي آبرفتي مي باشد كه نسبتا” بالا مي باشد و با توجه به جنس تشكيلات آبرفتي و ضخامت اين لايه ها در محل، روستاي بلغور، ميتوان گفت كه ضريب انتقال اين لايه آبدار نيز بالا است.

T = K . b

T = ضريب انتقال

K = ضريب نفوذپذيري مواد تشكيل دهنده لايه آبدار (آبرفت)

B = ضخامت لايه

5-11- بررسي سطح متوسط آبهاي زيرزميني

          سطح آب زيرزميني در سفره هاي آبرفتي و سازندي از طريق جاده هاي پيزومتري (كه همان نقاط كنترل وضعيت سطح آب و رفتار سفره است)‌قابل اندازه گيري مي باشد. از آنجايي كه جريان آب زيرزميني در سفره هاي آبرفتي به صورت دو بعدي مي باشد و رسوبات متشكله آبخوان ها معمولا” همگن است، با معلوم بودن ارتفاع سطح آب در چندين نقطه (چاههاي پيزومتري) ‌ميتوان وضعيت سطح آب زيرزميني را مورد بررسي و تجزيه و تحليل نهايي قرار داد. به عبارت ديگر، كاربرد قانون دارسي در محيط آبرفتي ، توجيه علمي دارد و هيچگونه محدوديت خاصي را باعث نمي شود. ولي به كارگيري قانون مذكور در محيط سازندي (حتي با داشتن مقادير ارتفاع سطح آب زيرزميني)، بايستي با احتياط صورت گيرد.

          بر اساس مقادير اندازه گيري ارتفاع مطلق سطح آب زيرزميني (برحسب متر از سطح دريا)، نقشه هم پتانسيل (تراز آب زيرزميني) قابل ترسيم مي باشد. با توجه به نقشه هاي مذكور ميتوان جهت جريان آب زيرزميني را مشخص نمود. همچنين در صورت وجود مقادير اندازه گيري عمق سطح آب زيرزميني و ترسيم نقشه هاي هم عمق، ميتوان ضخامت غيراشباع سفره هاي آبرفتي و سازندي را تعيين نمود. تعيين ضخامت غيراشباع سفره هاي آبرفتي در مطالعات تغذيه مصنوعي و اجراي عمليات مذكور از اهميت ويژه اي برخوردار مي باشد.

          رسوبات آبرفتي حوزه آبخيز بلغور، تنها محدود به طرفين رودخانه بلغور و محدوده روستاي بلغور (واقع در زيرحوزه ههاي B^’8 ، B 1 , B^’6 , B^’5 , B^’7) و دهانه آبراهه هاي اصلي منطبق بر زيرحوزه هاي مستقل ورودي به اين زيرحوزه ها مي باشد.

          بررسي وضعيت دقيق سطح متوسط آب زيرزميني اين رسوبات، به دليل نبود نقاط كنترل ميسر نمي باشد. اما وجود 2 چاه بهره برداري در محدوده روستاي بلغور و اندازه گيري ضخامت آبرفت در مسير رودخانه بلغور و با توجه به نشت آب زيرزميني از بستر رودخانه بلغور در پائين دست اين روستا ميتوان بيان داشت كه عمق برخورد به سطح آب به سمت بالادست اين رودخانه و جناحين آن بيشتر مي گردد. به عبارت ديگر، از اين محدوده (محل ظهور چشمه ذوي) به سمت قسمت هاي بالايي حوزه ، آب موجود در رسوبات آبرفتي محدوده روستاي بلغور و رسوبات دهانه آبراهه هاي اصلي،‌به وسيله رودخانه بلغور زهكشي مي گردد. از طرفي، از محل نشت آب در بستر رودخانه به سمت بالادست ، آبرفت منطقه، رودخانه را زهكشي مي نمايد. (در مواقعي كه رودخانه داراي دبي پايه و يا سيلابي باشد)

5-12- تحليل علل شوري آبهاي سطحي و زيرزميني

          باتوجه به محلول بودن املاح سولفاته و به ويژه كلروره، آب زمينهاي نمكي و گچي داراي املاح زياد است. چون قابليت حل كلرورها زياد است. مقدار آن در اين نوع آبها بيشتر است و ديرتر هم به حداشباع مي رسد.

ميشود گفت كه اصولا” كلرورها در آبهاي زيرزميني كمتر به حد اشباع مي رسد، لوي در آبهاي سطحي ، امكان به اشباع رسيدن آنها زياد است (پيدايش رسوبهاي نمكي در مناطق خشك).

گاهي اوقات پس از تبخير مقدار نمك موجود در آبهاي سطحي به 200 گرم در ليتر مي رسد. (كردواني ، پرويز، 1370) با توجه به كوهستاني بودن حوزه آبخيز بلغور ، كم بودن ضخامت لايه هاي خاكدار با دانه بندي متفاوت و حركت آب در مسافت كوتاه كليه منابع آبي (سطحي و زيرزميني)‌از كيفيت مناسب جهت كشاورزي و مصارف عمومي و شرب برخوردار مي باشند.

5-13- بررسي جهت جريان آب زيرزميني و جهت حركت آبهاي شور و شيرين

          بر اساس نقشه هيدرولوژيكي حوزه، و با توجه به نقشه توپوگرافي منطقه، اين محدوده جزء نواحي كوهستاني مي باشد كه رشته كوه كپه داغ با روند شمال غرب، جنوب شرق بيشتر مناطق آن را فرا گرفته است. همين امر باعث شده است كه جهت جريان آب زيرزميني در قسمتهايي كه شيب لايه بندي به سمت نواحي پست اطراف روستاي بلغور است (شمال، شرق و غرب) به سمت مركز باشد. لازم به ذكر است كه روستاي بلغور در روي هسته ناوديس قرار گرفته است و همين امر باعث شده است كه منابع كارستيك حوزه (سازند مزدوران) به سمت رودخانه بلغور جريان يابند اما قرار گرفتن سازند شوريجه (نفوذپذيري كم) به مقدار قابل توجهي در ميزان آب زيرزميني قابل استحصال حوزه موثر بوده است.

          در قسمت شمالي حوزه (نواحي اطراف روستاي بلغور) جهت جريان از سمت شمال شرق به جنوب غرب و غرب به شرق است كه در محل روستا همگي آنها به روستاي بلغور مي پيوندند و در نهايت در جنوب بلغور جهت جريان كلي به سمت جنوب تغيير مسير مي دهد و در قسمتهاي انتهايي حوزه زهكش مي گردد.

5-14- تهيه بيلان آبي سفره و تعيين كسري مخزن

          حوزه آبخيز بلغور فاقد آبخوان كارستيك و گسترده مي باشد. نزولات جوي درامتداد درز و شكاف هاي سازند مزدوران پس از رسيدن به سيلت استن هاي سازند شوريجه ذخيره شده و به تدريج توسط مسيلها زهكشي مي گردد. به همين دليل در پايان فصل بارندگي ،‌ميزان آبدهي برخي چشمه ها كاهش يافته و ياخشك مي شود.

در رسوبات‌ ابرفتي (‌به جز محدودهء روستاي بلغور با وسعت كم ) سفره آب زيرزميني پيوسته و گسترده وجود ندارد و تنها جريانات زير سطحي در جهت شيب هيدروليكي در امتداد مسيلهاي اصلي جريان دارد. به علت شيب هيدروليكي نسبتا زياد، جريانات زير سطحي سريعا زهكشي مي گردد و فاقد سفره آب زيرزميني مي باشد.

بنابراين بررسي بليان آبي سفره تقريبا غير ممكن مي باشد . در محدوده مورد مطالعه تخليه آبخوانها توسط 35 دهنه چشمه بادي ويژه 96.25 ليتر در ثانيه با متوسط تخليه سالانه 3.03 ميليون متر مكعب و سه حلقه چاه دستي كم عمق (‌با 2190 ساعت كاركرد در سال )‌كه تخليه متوسطي معادل 5.0062 ميليون متر مكعب دارند مي باشد.

5-15 – بررسي وضعيت نفوذپذيري محل تغذيه

در صورتي كه سازندهاي زمين شناسي منطقهء‌فاقد واحدها و لايه هاي تبخيري از قبيل گچ و يا رسوبات نمك باشد و يا مجموعه واحدهاي زمين شناسي تبخيري – تخريبي نئوژن نيز در محدوده هاي مورد نظر رخنمون نداشته باشد ، بالطبع رسوبات آبرفتي واقع در پهنه هاي آبرفتي مخروط افكنه هاي قديم و جديد رسوبات بستر و آبرفتهاي جوان نيز فاقد رسوبات دانه ريز تبخيري مي باشد. در نتيجه ، رسوبات آبرفتي موجود ، برروي نفوذ آب و تغذيه منابع آب زير زميني موجود دراين رسوبات اثرات نامطلوبي نخواهد داشت .

          با در نظر گرفتن اين شرايط ،‌نفوذ و تغذيه منابع آب موجود در مناطق با نفوذپذيري زياد واقع در زير حوزه هاي جنوبي منطقه به لحاظ كيفي هيچگونه محدوديتي نخواهد داشت .

          باتوجه به بالابودن نفوذپذيري واحدهاي زمين شناسي حوزه ( به استثناي شوريجه ‌ووجود منابع كارستيك در قسمتهاي شمالي حوزه ، نفوذپذيري محلهاي تغذيه از نظر كمي و كيفي مناسب مي باشد.

          البته اين مسئله به شرطي صادق است كه آبهاي قابل نفوذ (‌جريان پايه و يا سيلابهاي موجود )‌نيز از كيفيت مطلوبي برخوردار بوده و محدوديت خاصي را نداشته باشد.

5- 16 – بررسي منابع آلوده كننده آبهاي سطحي و زيرزميني

          به طور كلي در يك طبقه بندي آلودگيها به دو گروه زمين شناسي وغير زمين شناسي تقسيم مي شود. آلودگيهاي زمين شناسي از دامنه وسيعي برخوردار است . شامل سازندهاي تبخيري ويا واجد لايه ها و باندهاي تبخيري (گچ و نمك )‌مجموعه تبخيري نئوژن و غيره مي باشد. (‌منابعي همچون درياها و گنبدهاي نمكي كه به شدت آبهاي زيرزميني را تحت تاثير قرار ميدهد نيز جزء اين نوع آلودگيها مي باشد.)

          آلودگيهاي غير زمين شناسي ، به عنوان يكي از مهمترين منابع آلودگي قرن اخير ،‌به خصوص مراكز صنعتي پرجمعيت و حتي در شرايط بحراني تر ( بدون توجه به اقدامات زيست محيطي )‌جوامع روستايي را نيز تهديد مي نمايد. اين آلودگيها عمدتا به طرق زير منشاء ‌مي گيرد.

1-     آلودگيهاي ناشي از منابع انساني (‌فاضلاب شهري و خانگي )‌

2-      آلودگيهاي ناشي از منابع صنعتي (‌سپاب هاي صنعتي )‌

3-      آلودگيهاي ناشي از منابع كشاورزي و دامي .

آبهاي سطح الارضي و تحت الارضي زير حوزه هاي حوزه هاي آبخيز بيشتر تحت تاثير آلودگيهاي ناشي از سازندهاي زمين شناسي ، لايه هاي تبخيري مجموعه ويا واحدهاي تبخيري زمين شناسي و همچنين آلودگي هاي ناشي از منابع انساني (‌فاضلاب خانگي )‌و كشاورزي قرار مي گيرد.

درا ثر تخليه فاضلاب مقدار زيادي مواد مغذي مانند تركيبات ازتي و فسفاتي به آب اضافه مي شود . در نتيجه قابليت شرب چنين آبهايي به علت بالا رفتن غلظت نيترات از بين مي رود. از طرف ديگر ، مهمترين و خطرناكترين اثر آلودگي ناشي از تخليه فاضلاب هاي خانگي ،‌ورود عوامل بيماريزا به داخل آب مي باشد كه به شدت آبهاي سطحي و زيرزميني را آلوده مي سازد.

بيشتر آلودگيهاي كشاورزي ، ناشي از استفاده حشره كشها و كودهاي شيميايي مي باشد حشره كش هاي گروه فسفاتي نسبت به كلردار ،‌مسموميت هاي شديدي در بدن انسان و آبزيان ايجاد مي نمايد.

قارچ كشهاي  غير آلي حاوي فلزات سنگيني از قبيل مس، جيوه و آرسنيك مي باشد كه از خاصيت مسموم كنندگي و مقاومت بالايي برخوردار است و مدت زمان زيادي در طبيعت باقي مي ماند.

مورد ديگر از آلودگيهاي ناشي از سپابهاي كشاورزي كودهاي شيميايي مي باشد كه به شدت ازت و فسفر را به زمين و آبهاي سطحي و زيرزميني وارد مي نمايد.تحقيقات نشان داده است چنانچه غلظت تركيبات ازتي به صورت نيترات از 45 ميلي گرم در ليتر تجاوز نمايد مصرف اين آب در اطفال 1 تا 3 ماهه باعث بروز بيماري خواهد شد.همچنين نيتريت حاصل از نيترات در دستگاه گوارش نيتروز آمين ايجاد مي نمايد كه يك ماده سرطان زا مي باشد.

باتوجه به موارد فوق الذكر آبهاي سطحي و زيرزميني حوزه آبخيز بلغور مشهد تحت تاثير آلودگيهاي ناشي از منابع زمين شناسي و انساني قرار مي گيرد. آلودگيهاي زمين شناسي كه بيشتر آبهاي سطحي و سپس آبهاي زيرزميني راتحت تاثير قرار ميدهد ناشي از رخنمون واحدهاي شيل وسيلت استن و گاهي گچ و ماسه سنگ و كنگلو مرا وهمچنين شيلهاي سازندهاي مزدوران دو و شريجه مي باشد.

آلودگيهاي ناشي از منابع انساني شامل دفع فاضلابهاي خانگي از طريق سيستمهاي چاههاي جذبي روستاي بلغور مي باشد (‌همچنين سپاب حمام روستا نيز برروي چشمه هاي پائين دست تاثير گذاشته است )

5-16-1 – راهكارهاي مناسب جهت حفظ وارتقاء‌كيفي منابع آبي

حوزه آبخيز بلغور به جز برخي موارد جزئي (‌وجود سيلت اش هاي سازند شوريجه ) ‌از نظر آلودگي واحدهاي زمين شناسي مشكل خاصي ايجاد نمي نمايد.

تنها منبع آلودگي سطح الارضي و تحت الارضي در محدوده روستاي بلغور نفوذ فاضلاب هاي خانگي مي باشد. زيرا سرانجام دفع فاضلابهاي خانگي نفوذ به آب زيرزميني است و ضمن حركت در جهت جريان آب زيرزميني به آبهاي سطحي نشتي در رودخانه بلغور مي پيوندد.

طبقات زمين به ويژه طبقات رسوبي با نفوذ پذيري كم، تصفيه كنندهء طبيعي آبها به شمار مي رود . از اين جهت معمولا منابع آب زيرزميني بهتر از منابع آب سطحي است در نتيجهء براي استفاده به عنوان آب آشاميدني نيازي به تصفيه كردن ندارد.

باتوجه به قرار گرفتن روستاي بلغور در روي سازند شوريجه و آبرفتهيا جوان و بخصوص ماهيت اين واحدها ميتوان طبقات زمين شناسي آنها را به عنوان يك سيستم تصفيه كننده به شمار آورد.

          در روش تصفيه توسط لايه هاي خاك (از طريق بخش در سطح زمين و نفوذ در لايه هاي زمين) چون مواد معلق بيشتر از نوع آلي است، غالبا” اثرات مطلوب به همراه دارد. از آن جمله:

1 – مواد آلي خاك ، افزايش مي يابد.

2 – ظرفيت نگهداري آب توسط خاك را زيادتر مي كند.

3 – با افزايش مواد آلي و پوك شدن خاك، تعداد موجودات خاكزي كه بسيار مفيد هستند نيز به ميزان قابل توجهي افزايش مي يابند.

          محدوده مورد مطالعه متاثر از وضعيت كوهستاني و بالا بودن بارش هاي فصلي،‌ بصورت مداوم توسط آبهاي سطحي شيرين (حاصل از ذوب برف و بارش باران) تغذيه مي شود. به همين دليل كيفيت آب چشمه ها و چاهها نسبتا” خوب مي باشد. بنابراين ميتوان گفت راهكار دوم تغذيه آبهاي زيرزميني توسط آبهاي سطحي مي باشد.

          از آنجائي كه روستاي بلغور در قسمت غربي پهنه لغزش منطقه قرار دارد و دفع فاضلاب هاي خانگي از طريق سيستم چاه هاي جنوبي مي باشد، بايستي مساله نفوذ فاضلاب هاي خانگي به درون اين قسمت مورد توجه قرار گيرد. از اين رو پيشنهاد مطالعه بيشتر اين پهنه لغزشي به صورت مجزا اشاره مي گردد.

5-17- بررسي وضعيت زمين شناسي مقاطع سازه هاي پيشنهادي

          انجام اين مبحث پس از بازديدهاي اوليه گروه سازه و پيشنهاد مقطع مناسب در محدوده در مراحل انتهايي پروژه بصورت پيوست ارائه خواهد شد.

5-18- تغذيه منابع آب زيرزميني

5-18-1- ميزان و رژيم منابع آبي جهت تغذيه مصنوعي

          منابع آبي مورد نياز جهت تغذيه طبيعي و مصنوعي، شامل دبي پايه آبراهه ها و رودخانه ها (در صورت جريان و يا حتي الامكان فصول پر آبي) و همچنين سيلاب هاي حاصله مي باشد. تغذيه طبيعي ناشي از رژيم منابع آلي موجود در زير حوزه ها، به طور طبيعي از طريق بستر نفوذپذير آنها و رسوبات آبرفتي موجود صورت مي گيرد. همچنين تغذيه مصنوعي مناطق داراي استعداد نيز از طريق دبي هاي پايه و سيلابي قابل انجام مي باشد.

          به طور كلي، ميزان و رژيم سيلاب هاي زير حوزه هاي منطقه مورد مطالعه، به طور دقيق و تفصيلي در مطالعات گروه هاي هيدرولوژي محاسبه و برآورد شده است. ميزان و رژيم جريان پايه آبراهه هاي اصلي زير حوزه هاي داراي چشمه و رودخانه اصلي بلغور نيز در قسمت هاي قبلي برآورد و محاسبه شده است.

5-18-2- پروژه هاي تغذيه مصنوعي

          چنانچه به شيوه هاي متداول، حجم قابل توجهي از آبهاي مهار نشده، قابل استفاده گردد خودو گامي موثر در دستيابي به منابع جديد اب و مديريت بهره برداري بهينه از منابع آب سطحي و زيرزميني (در راستاي اهداف، زيست محيطي و توسعه پايدار) مي باشد.

          مطالعات انجام شده نشان مي دهد كه در حدود 44 ميليون هكتار آبرفت با كيفيت مطلوب تا متوسط در كشور وجود دارد. از اين مقدار، حدود 14 ميليون هكتار اراضي است كه هيچگونه محدوديتي جهت اجراي پروژه هاي پخش سيلاب و تغذيه مصنوعي ندارد. هدف از اجراي پروژه هاي تغذيه مصنوعي، امكان استفاده مطلوب از پتانسيل آب و خاك در جهت احياي بيشتر منابع آب زيرزميني و بهره برداري مستمر آنها مي باشد. در صورت اجراي پروژه هاي پخش سيلاب، امكان تغذيه سفره آب زيرزميني نيز فراهم مي گردد كه خود گامي موثر در جهت متعادل نمودن وضعيت بحراني دشت ها و استفاده بهينه از منابع آب سطح الارضي است كه به نحوي از منطقه خارج مي شود و يا به هدر مي رود. به طور كلي، تغذيه مناطق مستعد اين امر به او صورت طبيعي و مصنوعي امكان پذير مي باشد. تغذيه طبيعي معمولا” به شيوه هاي زير انجام مي گيرد.

1 – بهره برداري از طريق نهرچه هاي كنتوري.

2 – بهره برداري از طريق احداث حوضچه ها.

3 – بهره برداري از طريق پخش سيلاب.

          سيستم هاي پخش سيلاب يكي از كارآمدترين شيوه هاي تغذيه مصنوعي سفره هاي آب زيرزميني مي باشد. اين گونه سيستم ها به سبب وجود اراضي مستعد در دشتها و پهنه هاي آبرفتي و همچنين هزينه هاي اجرايي كم آنها، از كارآيي بيشتري برخوردار ميباشد. باتوجه به شرايط آب و هوايي و خصوصيات فيزيوگرافي مناطق، سيستم هاي متنوعي جهت جمع آوري و پخش سيلاب در مناطق خشك و نيمه خشك مورد استفاده قرار مي گيرد.

          در مناطق كوهستاني جهت تغذيه مصنوعي از روش هاي كرت بندي و پخش سيلاب مي توان استفاده نمود.

          در محدوده مورد مطالعه در حوالي كال خواجه گندي و دره عشق آباد وجود چشمه ها با دبي نسبتا” بالا شرايط را براي تغذيه مصنوعي در بالادست اين چشمه ها مهيا نموده است.

          با توجه به اينكه چشمه هاي محدوده روستاي بلغور و كال خواجه گندي بر روي رسوبات آبرفتي و شوريجه قرار گرفته اند بنابراين جهت انجام پروژه هاي تغذيه مصنوعي از روش بندسار و خوشاب در بالادست اين چشمه ها مي توان استفاده نمود.

5-18-3- بررسي مكانهاي مناسب تغذيه مصنوعي

          نهشته هاي آبرفتي طرفين رودخانه بلغئور و رسوبات آبرفتي واقع در محل هاي الحاقي آبراهه هاي اصلي منطبق بر زير حوزه ها با اين رودخانه، شرايط مناسبي را جهت تغذيه مصنوعي مهيا ساخته است. در اين صورت جريان پايه (در صورت وجود) و سيلاب هاي فصول مربوطه از طريق اين نهشته ها و رسوبات آبرفتي،‌ نفوذ يافته و تغذيه بيشتر منابع محدود آب زيرزميني موجود در مخازن آبرفتي را قوت مي بخشد.

          از طرفي ، پخش سيلاب علاوه بر افزايش پتانسيل آبي سفره هاي كوچك آبرفتي، در مهار سيلاب ها و كاهش خسارات ناشي از آن موثر است. و با توجه به زمان برداشت نمونه ها، وقوع سياب در محدوده روستاي بلغور و آبراهه اصلي بلغور باعث مسدود شدن و از بين رفتن برخي چشمه ها شده است. اما به لحاظ گسترش و وسعت محدوده ها انجام تغذيه مصنوعي محل مناسبي در زير حوزه هاي بلغور وجود ندارد. در نتيجه امكان تغذيه مصنوعي به صورت پخش سيلاب منتفي است (البته تغذيه رسوبات آبرفتي مذكور به طور طبيعي انجام مي گيرد) منطقي است كه با ايجاد برخي اقدامات اجرايي آبخيزداري از قبيل چكدم (سدهاي رسوبگير)،‌ توري سنگي و غيره امكان تغذيه نيز وجود دارد.

          با اين وجود ، مكان هاي مناسب جهت تغذيه و يا مهار آب از طريق سدهاي كوچك و بندهاي خاكي، منطبق بر مناطق با نفوذپذيري زياد محدوده مطالعاتي مي باشد. همچنين با توجه به عمليات صحرايي محدوده مورد مطالعه و بررسي هاي مقدماتي زيرحوزه ها، احداث بندخاكي در خروجي زير حوزه هاي B4 , B^’1 , B^’5 , B1 پيشنهاد مي گردد. با احداث و بهره برداري بند خاكي ميتوان سيلاب زيرحوزه را كنترل و بهره برداري نمود. از طرفي، تغذيه مصنوعي از طريق بستر مخزن بند خاكي صورت مي گيرد كه در جهت غناي آب زيرزميني زير حوزه هاي پائين دست و همچنين حوزه آبخيز سيج و آن گامي موثر مي باشد.

          همچنين در صورت اجراي چنين بند خاكي، چشمه هايي به صورت نشتي در پائين دست بند ظهور مي يابد بنابراي ميتوان اينگونه مطرح نمود كه سيلاب هاي بلااستفاده مهار گرديده و سپس به صورت كنترل شده اي از طريق چشمه هاي نشتي مورد بهره برداري قرار مي گيرد.

5-19- بررسي كيفي منابع آب زيرزميني

          آماربرداري كيفي منابع آب زيرحوزه ها بيشتر معطوف به چشمه ها و چاههايي است كه با توجه به قضاوت كارشناسي، احتمال آلودگي هاي ناشي از منابع مختلف (به خصوص انساني) وجود داشته است. نمونه هاي برداشت شده حداكثر با تاخير زماني 24 ساعته (و درمواردي خاص 48 ساعته) جهت آناليز شيميايي يون هاي غالب به آزمايشگاه انتقال يافته است. نتايج آنانليز يون هاي غالب، به لحاظ مصارف شرب و كشاورزي و همچنين تيپ آب، بااستفاده از دياگرام شولر (Schoeller) و ويكلوكس (Wilcox) مورد بررسي قرار گرفته است. اين نتايج در قسمت پيوست ارائه شده است.

          به طور كلي، با توجه به مشخصات فيزيكي چشمه ها از قبيل رنگ ، بو ، فره و طعم و غيره عمده چشمه ها داراي كيفيت خوب مي باشد و محدوديت هاي خاصي را جهت مصارف كشاورزي، دامداري و شرب ايجاد نمي نمايد. با اين وجود از چشمه هاي فرنگي به لحاظ قرار گرفتن در پائين دست روستا و احتمال خطر آلودگي آب آنها نمونه برداري صورت گرفت.

          همچنين از آب اين چشمه ها جهت استحمام اهالي روستا استفاده مي شد، لذا جهت بررسي كيفيت آب آنها نمونه آب برداشت شد.

          با توجه به تغيير رنگ آب چشمه رحيمي و جمع آوري اين آب در منبع بالادست روستا و انتقال آن به روستا جهت شرب بنابراين از اين چشمه نيز نمونه برداري صورت گرفت.

          از چشمه هاي قاراقاش در زيرحوزه B 2 نيز تنها يك نمونه آب جهت بررسي كيفيت آب چشمه هاي كارستيكي كه از شيل و آهكهاي مزدوران سرچشمه گرفته بودند برداشت شد.

          با توجه به اينكه از آب چشمه هاي خوجه نيز جهت شرب و شستشو و مصارف عمومي استفاده مي شد از اين چشمه ها نيز يك چشمه برداشت گرديد و سه نمونه آب چشمه هاي اول يوتان ، دويه چشمه و اردلان نيز بعلت تغيير رنگ و كييت ناشي از سيلاب به وقوع پيوسته در منطقه جهت آناليز شيميايي برداشت گرديد.

          با توجه به قرار گرفتن چاه هاي منطقه در داخل منازل اهالي روستا و عدم همكاري اهالي نمونه برداري از آب اين چاهها صورت نگرفت اما ميتوان در مجموع آب محدوده روستا را نسبتا”‌خوب عنوان نمود و چون آب اين چاهها جهت مصرف كشاورزي بهره برداري مي شد بنابراين حساسيت زيادي نسبت به بررسي آناليز شيميايي نمونه آب چاهها نشان داده شد.

          نتايج آناليز شيميايي برخي نمونه هاهي آب حوزه مورد نظر بصورت پيوست در قسمت ضمايم ارائه شده است.

5-19-1- كيفيت آب از نظر كشاورزي

          معمولا” براي طبقه بندي آب آبياري در ايران از دو روش آزمايشگاه شوري خاك آمريكا (دياگرام ويكلوكس) و روش دانشگاه كاليفرنيا (FAO) استفاده مي شود. در اينجا از دياگرام ويلكوكس استفاده شده است، كه در اين روش آب آبياري از نظر شوري و قليائيت به چهار كلاس به شرح زير تقسيمبندي مي شود:

C1– زيانهاي نانشي از شوري كم است.

C2– زيانهاي ناشي از شوري متوسط است.

C3 – زيانهاي ناشي از شوري زياد است.

C4– زيانهاي ناشي از شوري خيلي زياد است.

S1– زيانهاي ناشيي از سديم كم است.

S2– زيانهاي ناشي از سديم متوسط است.

S3– زيانهاي ناشي از سديم زياد است.

S4– زيانهاي ناشي از سديم خيلي زياد است .

زيانهاي ناشي از شوري و قليائيت (سديم):

          در اين روش با استفاده از هدايت الكتريكي (E  C) و نسبت جذب سديم (SAR) مشخص مي شود. نمودار مربوط به نمونه هاي برداشت شده در شكل     نشان داده شده است. اين نمودار نشان مي دهد كه در تمام نمونه ها آب از نظر آبياري C   2 – S 1 (شوري متوسط – قليائيت كم) بوده و جهت كشاورزي مطلوب مي باشد.

5-19-2- كيفيت آب از نظر شرب

          براي طبقه بندني آب شرب از دياگرام شولر استفاده شده است . در اين دياگرام بر اساس مقادير كلسيم (Ca⁺⁺) ، منيزيوم (Mg⁺⁺) ،‌مجموع يونهاي سديم و پتاسيم (Na⁺ + K⁺) ،‌كلر (Cl^-) ،‌ يون سولفات (SO4^--) ،‌بي كربنات (HCO3^-) ،‌كل مواد جامد ( T . D. S) و كل سختي (TH) كيفيت آب به شش كلاس به شرح زير تقسيم بندي شده است:‌

1 – خوب                                                                          4  – بد

2 – قابل قبول                                                                    5 – موقتا” قابل شرب

3 – نامناسب                                                                      6 – غيرقابل شرب

          نمودارهاي مربوط به كيفيت آب شرب در شكل هاي         نشان داده شده است. كيفيت آب كليه نمونه ها از نظر شرب مطلوب و در كلاس يك (خوب) قرار مي گيرد.

5-19-2-1- ويژگيهاي آب آشاميدني

5-20- ارزيابي هيدروژئولوژيكي منطقه مورد مطالعه

          خصوصيات هيدروديناميكي ذخاير سازندهاي آهكي داراي سيستم هاي درزه و شكستگي به منظور شناخت پتانسيل آبي از اهميت بسزايي برخوردار است. متاسفانه امروزه بجاي توسعه مطالعات و بررسي هاي هيدروژئولوژيكي و اجراي راه حل هاي ممكن (در جهت تقويت سفره هاي آبرفتي) عمدتا” سعي به دنبال كشف منابع آبي جديد مي باشد.

          اين منابع آب جديد مانند استحصال آب از سفره هاي كارستي و سازندهاي سخت ، به تعبير هيدروليكي جدا از منابع آب سفره هاي آبرفتي نمي باشد و نبايستي آنها را جزء‌منابع آب جديد به حساب آورد.

          در نتيجه بررسي هاي هيدروژئوليكي سازند مزدوران و شناخت پتانسيل آبي آن  به منظور نياز آبي حال و آينده ضروري به نظر مي رسد.

          ازند مزدوران به لحاظ آهكي بودن و انحلال پذيري آن قابل توجه بوده و نقش مهمي در ذخيره منابع آب سازندي دارد . از طرفي به دليل وجود لايه هاي با ليتولوژي سيلت استن ، شيل و ماسه سنگ (سازند شوريجه) كه داراي نفوذپذيري كم مي باشد، اهميت سيستم ذخيره آب زيرزميني كاهش يافته است.

          در قسمت جنوبي روستاي بلغور و در زير حوزه هاي انتهايي منطقه در محل رخنمون واحد 1 سازند مزدوران ( J1mz) حاشيه چپ رودخانه بلغور ، چشمه ها به صورت نشتي مشاهده مي شوند. اين چشمه ها داراي دبي مثعر (كم تا زياد)‌هستند. از طرفي ،‌حاشيه راست رودخانه فاقد اين نوار نشتي مي باشد.

          با توجه به نقشه زمين شناسي و بازديد منطقه ، رخنمون و گسترش اين واحد، در اين قسمت به سمت رودخانه جلوتر آمده و توسط رسوبات آبرفتي پوشش داده نشده است. اما در ساير نقاط آبرفت رخنمون اين واحد را پوشانده است.

          بنابراين هر چند اين قسمت از آبرفت منطقه در تراز ارتفاعي كمتر از نواحي بالاتر است ولي با توجه به وضعيت نشتي بودن حاشيه چپ رودخانه ميتوان بيان داشت كه جريان ورودي آب زيرزميني سازند مزدوران يك آبرفت اين ناحيه را تغذيه مي نمايد (عكس    ). بنابراين به منظور توسعه منابع آبي منطقه و نياز آبي آن، پتانسيل بالقوه منابع آب سازند مزدوران يك در اين قسمت قابل توجه است.

          البته با بررسي دقيق سيستم درزه و شكستگي و مطالعات هيدروشيمي در خصوص شناخت رفتار كمي و كيفي برخي از اين چشمه ها در طي يك دوره زماني مشخص، صحت ارزيابي هيدروژئولوژيكي قطعي مي باشد.

          آبرفت ههاي كم ضخامت ولي با نفوذپذيري زياد كه در محل تلاقي آبراهه هاي اصلي زيرحوزه ها با رودخانه اصلي و در طرف رودخانه بلغور وجود دارد، به دليل گسترش كم و ضخامت ناچيز غيراشباع آبرفت، به لحاظ ذخاير آبرفتي قابل توجه نمي باشد.

5-21- نتيجه گيري و پيشنهادات

          با توجه به گزارش زمين شناسي و ژئومرفولوژي و بازديد صحرايي و ارزيابي هيدروژئولوژيكي منطقه نتايج حاصله همراه برخي پيشنهادات لازم اشاره مي گردد.

1 – باتوجه به رخنمون بالا و نفوذپذير نسبتا” بالاي سازند مزدوران 1 و 3 (عمدتا” آهك سخت و متراكم) و از طرفي انحلال پذيري و خاصيت كارستيكي آن، پتانسيل ذخيره سازي منابع آب زيرزميني اين سازند با اهميت مي باشد.

2 – آب زيرزميني يكي از عوامل مهم ناپايداري توده هاي لغزشي منطقه مي باشد. بنابراين بايستي به شيوه هاي موثر،‌زهكشي آب زيرزميني توده ها و تثبيت پايداري دامنه ها انجام گيرد. در اين ميان، باتوجه به عملكرد آبهاي سطح الارضي در ايجاد و توسعه گالي ها (عكس     ) تا حدودي زهكشي طبيعي آب زيرزميني از طريق گالي هاي موجود صورت مي گيرد. اين موضوع در زيرحوزه هاي B^’ , B1 , B^’6  مشاهده مي شود.

3 – باتوجه به وسعت و ضخامت رسوبات آبرفتي محدوده روستاي بلغور ميتوان گفت مخزن ذخيره آبرفتي منطقه تحت عنوان سفره آب زيرزميني با عمق خيلي كم وجود دارد. اما در حناجين رودخانه بلغور اين وسعت كمتر شده و سفره اي تحت عنوان سفره آب زيرزميني نداريم.

4 – باتوجه به حجم جريان پايه و سيلاب زيرحوزه ها، مناطق مستعد تغذيه مصنوعي به دليل كوهستاني بودن منطقه وجود ندارد. تنها تغذيه طبيعي اين جريان ها از طريق بستر نفوذپذير امكان دارد.

5 – به دليل رخنمون هاي قابل توجه سازند شوريجه ، جريان هاي پايه سطحي و جريان هاهي سيلابي به لحاظ كيفيت قابل قبول تغذيه ، داراي محدوديت مي باشد. زيرا سازندها واحدهاي مزبور كه نقش جمع آوري سيلاب را بر عهده دارد، از نظر ايجاد آلودگي محدوديت ساز است. بنابراين ضروري است كه به شيوه هاي متداول اثرات منفي اين نوع ليتولوژي ها بر كيفيت آبهاي سطحي و سپس زيرزميني برطرف گردد.

6 – به لحاظ الودگي منابع سطح الارضي و تحت الارضي منطقه ميتوان گفت كه منابع آلودگي زمين شناسي (رخنمون واحد شوريجه) و انساني (نفوذ فاضلاب هاي خانگي روستاي بلغور)، كيفيت آبهاي سطحي و زيرزميني را تحت تاثير قرار مي دهد. زيرا سرانجام دفع فاضلاب هاي خانگي، نفوذ به آب زيرزميني است و ضمن حركت در جهت جريان آب زيرزميني، به آبهاي نشتي كف و حاشيه چپ رودخانه بلغور مي رسد. بنابراين پيشنهاد مي گردد كه دفع فاضلاب خانگي اين روستا از طريق دفع سيستم چاه هاي جذبي مهار گردد.

7 – پيشنهاد مي گردد جهت حفظ حريم چشمه ها به خصوص چشمه هاي قابل شرب محدوده مورد مطالعه، طرح ريزي زير حوزه ها در مطالعات تلفيق مورد بررسي دقيق قرار گيرد.

منابع مورد استفاده براي گزارش آب زيرزميني حوزه بلغور مشهد

1 – گزارش آبهاي زيرزميني حوزه بايگ تربت حيدريه ، شركت خدمات آب و خاك خراسان، 44 صفحه .

2 – كردواني . پرويز، 1370 ، ژئوهيدرولوژي ، انتشارات دانشگاه تهران.

3 – مطالات هيدرولوژي حوزه سد كارده ، طرح مديريت منابع طبيعي ، اداره مطالعات و هماهنگي ، 1373.

4-     گزارش آبهاي زيرزميني حوزه خادمانلو درگز، شركت خدمات مهندسي آب و خاك خراسان، 50 صفحه.

5-      گزارش آبهاي زيرزميني حوزه اردقان اسفراين ،‌شركت خدمات مهندسي آب و خاك خراسان، 30 صفحه.

6-      وزارت نيرو (1367) ، معيارهاي كيفي آب آشاميدني ، دفتر فني ، نشريه شماره 6 ، 80 صفحه.

7-      عودي . قاسم (1373) ، كيفيت آب آشاميدني ، انتشارات محقق ، مشهد ، 147 صفحه.

آب

مقدمه

آبماده ای فراوان در کرهزمین است. به شکل هایمختلفی همچوندریا ،باران ،رودخانه و... دیده می‌شود. آب در چرخه خود ، مرتباً از حالتی به حالت دیگر تبدیل می‌شود،اما از بین نمی‌رود. هر گونهحیاتمحتاج آب می‌باشد. انسان ها از آبآشامیدنی استفاده می‌کنند، یعنی آبی که کیفیت آن مناسب سوخت و ساز بدن باشد.

با رشدجمعیت، منابع آب طبیعی در حال تمام شدن هستند و این مسئله ، سبب نگرانی بسیاری ازدولت‌ها در سراسر دنیا شده است. گاهی بدلیل مشکلات کمبود آب ، این ماده را جیرهبندی می‌کنند تا مصرف آن را تعدیل نمایند.

ماده ای شگفت انگیز

فرمول شیمیایی آب

آب نوعیمادهمرکب است که از دو عنصراکسیژن وهیدروژن ساخته شده است. آب را جزو دسته مخلوط‌ها طبقه‌بندی نمی‌کنند، چون خواص آب نه بهخواص هیدروژن شبیه است و نه به خواص اکسیژن. از ترکیب دو اتم هیدروژن و یک اتماکسیژن، یک مولکول آب بوجود می‌آید. یک قطره آب دارای تعداد بی ماری مولکول آبمی‌باشد.

معادله شیمیایی واکنش بین هیدروژن و اکسیژن و تشکیل آب از قرار زیراست:



هرمولکول آب دارای یک ناحیه مثبت و یک ناحیه منفی است که این دو ناحیه در دو طرفمولکول آب واقع شده‌اند. شیمیدان‌ها با کمک شواهد به این نتیجه رسیده‌اند که مولکولآب شکل خطی ندارد، یعنی به این صورت نیست که دو اتم هیدروژن بصورت خطی در دو طرف یکاتم اکسیژن قرار گرفته باشند (HــOــH). بلکه مولکول آب حالت خمیده ای دارد که اتم هایهیدروژن در سر مثبت مولکول و اتم های اکسیژن در سر منفی مولکول آب تجمع پیدا نمودهاند.

اشکال متغیر

آب در اشکال متفاوتی بر روی زمین یافت می‌شود. تنهامادهایاست که در طبیعت به هر سه حالتجامد،مایعوگازوجوددارد. ابرها در آسمان،موجدریا،کوه یخی، توده های یخی در دل کوه ها ومنابع آبی زیرزمینیتنها چند شکل از آبمی‌باشند. طی اعمالتبخیر،میعان،انجماد وذوب، آب مرتباً از حالتی به حالت دیگر تبدیلمی‌شود. این پدیده تبدیل آب را چرخه بزرگ آب می‌نامند.

از آنجا که بارندگیدر صنعتکشاورزیو همچنین برای خود بشر بسیار بااهمیت است، به اشکال مختلف بارندگی نام های به خصوصی اطلاق می‌شود. بارندگی معمولاًبصورتباران است. دیگراشکال آن،تگرگ،برف،مهوشبنممی‌باشند. همچنین، از برخورد نور باقطرات باران،رنگینکمان پدید می‌آید.

آب‌های روی سطح زمین، نقش های مهمی ایفا می‌کنند؛رودخانه‌ها آب مورد نیاز کشاورزی را فراهم می‌کنند ودریاها هم وسیله ایبرای تجارت و مبادله کالاها محسوب می‌شوند. توده های یخی وآبشارهاهم از دیگر اشکال آب هستند. فرسایشبه وسیله ی آب، نقش مهمی در شکلمحیطزیست ایفا می‌کند.

به علاوه، دره ها و دلتاهای حاصل از رسوباترودخانه‌ها، محلی برای سکنی گزیدن انسان ها بوده است. آب به داخل زمین هم نفوذمی‌کند و آب‌های زیرزمینی را ایجاد می‌کند. آب‌های زیرزمینی را می‌توان با کندنچاهیاقناتاستخراج نمود. البته آب های زیرزمینیبه شکلچشمه یاچشمه آب گرمهم به سطح زمینمی‌آیند.

آب املاح و مواد معدنی مختلفی دارد که بر حسب آن مواد، طعم و مزهاش بسیار تفاوت می‌کند. البته ما انسان‌ها ، خود ، قادریم که آشامیدنی بودن آبی راارزیابی کنیم؛ مثلاً از آب شور دریا و یا آب‌های بدبویباتلاق هااستفاده نمی‌کنیم. بلکه آبی مینوشیم که سالم بوده و مناسب نیازهای بدنمان باشد.

اهمیت آب در زندگی

آب خواص مهمی دارد که در زندگی ما بسیار با ارزشند. ازجمله:

• حلالبسیار خوبیاست.
• چگالیبالاییدارد و جالب این که وقتییخمی‌زند یا حرارت می‌بیند، چگالی آن کاهشمی‌یابد.
• گرمای تبخیر آب بالاست. یعنی برای تبدیل مقدار کمی آب به بخار، گرمای زیادیلازم است. این خاصیت برای بدن ما بسیار با اهمیت می‌باشد. گرمای اضافی بدن با تبخیرتنها مقدار کمی از آب بدن از طریق منافذ پوستتعریقکاسته می‌شود.
• نیروی کشش سطحی آن به طور شگفت انگیزی زیاد است. گهگاه شاهد نشستنحشرات روی سطح آببوده‌ایم. اگر به دقت به طرز قرار گرفتن حشره روی سطح آب نگاه کنید، متوجه می‌شویدکه سطح آب زیر پای حشره، مانند یک تشک ابری فرو می‌رود؛ اما پاره نمی‌شود.
• آب مواد مختلف از جملهشکرونمک را براحتی در خود حل می‌کند. بسیاری از واکنش های شیمیایی تنها در حضور آب انجاممی‌شوند. البته پاره ای مواد با آب مخلوط نمی‌شوند، مثللیپیدهاو دیگر موادهیدراتکربن‌دار. غشاء سلولی که حاوی لیپیدها وپروتئین است، از این خاصیت آب سود جسته و تعاملات محتویات سلولی با مواد شیمیایی خارج سلولرا بدقت تحت کنترل دارد.
• یکی دیگر از خواص جالب آب، حالت جامد آن، یعنییخمی‌باشد. هنگامی که آب بر اثر سرما به یختبدیل می‌شود، انبساط می‌یابد، بدین معنا که حجم بیشتری را اشغالمی‌کند.
• بنابراین، حجمی از یخ که هم‌حجم آب اولیه است، جرم کمتری دارد. بهاین علت می‌گویند که چگالی یخ از آب کمتر است و همین مسئله باعث می‌شود که یخ رویآب شناور بماند. در حالی که در بیشتر موارد، چگالی ماده جامد از حالت مایع آن بیشتراست.
• این ویژگی آب سبب می‌شود که بر خلاف بسیاری از مایعات، آب از سطح شروعبه انجماد کند. این پدیده را بارها به هنگام شروع یخ زدن آب، درون فریزر منزلتاندیده اید؛ درزمستانبا یخ زدن سطح آب دریاچه‌ها، لایهعایقی از یخ ایجاد می‌شود که این لایه، از یخ زدن لایه های زیرین خود جلوگیریمی‌نماید. در این شرایط ،ماهی ها و دیگر آبزیانمی‌توانند در مناطق گرم‌تر زیرین به حیات خود ادامه دهند.
• دیگر ویژگی غیر عادی آب،ظرفیت گرماییبالای آن می‌باشد. ظرفیت گرمایییک جسم، مقدار گرمایی است که به جسم می‌دهیم تا دمایش، 1 درجه سانتی گراد افزایشیابد. جالب است بدانید که مقدار گرمایی که لازم است تا دمای 1 گرم آب را 1 درجهسانتی گراد افزایش دهد، حدود 10 برابر مقدار گرمایی است که برای 1 گرمآهن لازم است.

آب در زندگی روزانه

وجود هر گونه حیات، متکی به وجود آب است. آب در بیشترفرایندهای متابولیسمی بدن، نقش حیاتی دارد. هنگام گوارش غذا، مقادیر قابل توجهی آبمورد استفاده قرار می‌گیرد.تقریباً 70 درصد وزن بدن را آب تشکیل می‌دهد. برایعملکرد درست، بدن ، روزانه به 1 تا 7 لیتر آب نیاز دارد البته این میزان آب بهمقدار فعالیت بدن ، دمای هوا ،رطوبتو دیگر عوامل بستگی دارد. آب از طریقادرار ، مدفوع ، تعریق و همچنین از طریق بازدم به شکل بخار آب دفعمی‌شود.

بدن انسان به آبی نیاز دارد که نمک یا ناخالصی های دیگر ( مثلباکتری یا دیگر عوامل بیماری‌زا و یا مواد شیمیایی) نداشته باشد. البته برخی موادمحلول در آب طعم و مزه آن را بهتر هم می‌کند. امروزه ، با توجه به رشد روز افزونجمعیت ، میزان سرانه آب آشامیدنی کاهش یافته است.

راه حل های تحت بررسی، تولیدبیشتر آب ، بهبود توزیع و جلوگیری از هدر رفتن آن می‌باشد.

مصرف آشکار و نهان آب

تحقیقات آماری در بسیاری از کشورها نشان می‌دهد کهمیانگین مصرف روزانه آب برای هر نفر ، حدود 300 لیتر است. در حالی که مصرفنهان آب برای هر نفر ، حدود 6000 لیتر و از قرار زیر می‌باشد:

• آبیاری کشتزارها و تهیه و تولید موادغذایی: 2600 لیتر
• تأمینانرژی: 2400 لیتر
• صنایع و معادن: 700 لیتر
• امور بازرگانی و خدمات: 34 لیتر

منبع کمیاب

در بسیاری از کشورها ، آب نوعی منبع استراتژیک محسوب می‌شود. بسیاری از جنگ‌ها از جمله جنگ 6 روزه در خاور میانه، بر سر به دست آوردن منابع آبیبیشتر صورت گرفت. البته کارشناسان، مشکلات بیشتری را هم پیش بینی می‌کنند که بدلیلرشد جمعیت،آلودگیآب ها وگرم شدن زمینحادث می‌شود.

آب آشامیدنی

آب‌های آشامیدنی را از چشمه ها ، قنات ها و یا چاه ها استخراجمی‌کنند. بنابراین، برای تولید بیشتر آب ، می‌توان چاه‌های بیشتری ساخت. باران ودریا هم از دیگر منابع آبی هستند که البته به عنوانآب آشامیدنیمناسب نیستند. این گونه آب‌هارا بایدتصفیهنمود. روش های معروفتصفیه آب،تقطیر و جوشاندنمی‌باشند.

آب ، فرهنگ و مذهب

در بیشتر ادیان از جملهاسلام،مسیحیتویهودیت، آب ماده پاک‌کننده محسوب می‌شود. برای مثال، در مسیحیتغسل تعمیدرا درکلیسابا آب انجام می‌دهند.
دربسیاری ادیان همچون اسلام نوعی مراسم عبادی وجود دارد که در آن ، مرده را با آب پاکشستشو می‌دهند (غسل). در دین اسلام هم تنها پس ازوضوگرفتن (شستن بخش‌هایی از بدن با آب پاک) می توان فریضهنماز را بجاآورد.

در مذهبشینتو (مذهب ژاپنی) در تمام مراسم عبادی ازآب برای پاکیزه ساختن بدن فرد یا مکان خاصی استفاده می‌شود.

انرژی آب Water Energy :

آسیاب های آبیشاید از 3 هزار سال پیش مورداستفاده بوده است. آسیاب های قدیمی دارای چرخ هایی قدیمی بوده که روی میله قائمسوار می شده اند.

رومی ها از آسیاب هایی با چرخ های قائماستفاده کرده اند در قرن شانزدهمانرژیآب بصورت صنعتی در آمدتکنولوژی پیشرفتهتولیدانرژیالکتریکی از آب در ابعاد بزرگ در قرن نوزدهم به وجود آمد انرژی آب یک منبع قابلتجدید«انرژی برگشت پذیر) و وابسته بهانرژیخورشیدی است.

اصول فیزیکیلازم برای استفاده از انرژی آب:

·         انرژیناشی ازآب درکاربردهای قراردادیتوان هیدرو الکتریکیمجموعانرژی پتاسیلکه وضعیت یاارتفاعمشخص می شود.

·         انرژیجنبشیکه با سرعتجریان آبمشخص می شود انرژی پتاسیل آب هایساکن با جریان یا سقوط آب به یکتوربین هیدرولیکیبه آسانی به انرژی جنبشیتبدیل می شود.

·         تعریف ارتفاع انرژی: ارتفاعمربوط به انرژی مفید در هر نقطه ازجریان آب با تخلیه ثابت راارتفاع انرژیگویند. و آن را با h_e نشان می دهند.

·         ارتفاع انرژی برای واحدجرمبصورت زیر معین می شود. h_e=Z+v²/2g که در این فرمول Z ارتفاع سطح آزاد آب و v سرعتمتوسط جریان آب و g شتاب گرانشی می باشد. چرخ هایی که درتوربینمورد استفاده قرارمیگیرد.

·         ارتفاع انرژی به ارتفاع آب سقوط نیز بستگی دارد. برای ارتفاع زیاداغلبچرخ پلتوننصب می شود برای ارتفاع متوسطحدود 100 متر بهتر استتوربین فرامیسانتخاب شود و برای ارتفاعکمترتوربین کاپلانترجیح داده می شود.

آب سخت:

اطلاعات اولیه

آبی که درطبیعتوجود دارد تقریبا همیشه ناخالصمی‌باشد. زیرا که اغلب دارایگچ،آهک ،نمک طعام،ترکیبات منیزیم،آهن،اکسیژنوازت،انیدرید کربنیک،ترکیبات آلیو غیره است و مقدار این اجسامدر آبهای مختلف متفاوت است در آب اجسام دیگری مانند گل و لای و غیره هستند که معلقمی‌باشند و مقداریباکتری همدر آبها یافت می‌شود.

تعریف آب سخت

آب سخت ، سخت آبی است که در آنهیدروکربنات کلسیمو منیزیم و گچ موجودباشد.

تغییرات سختی آب

بر حسب آنکهآب در موقع نفوذ درزمین از قشرهای آهکی ومنیزیمی و گچی گذشته و یا نگذشته باشد سختی آب کم یا زیاد می‌شود. آبهای نواحی آهکیسختی زیادتری تا آبهای نواحی گرانیتی و یا شنی دارند. سختی آب در عرض سال هم ممکناست تغییر نماید. معمولا سختی آبها درفصل بارانکم و در فصل خشکی زیاد می‌شود.

فواید آب سخت

آب سخت برایانسانمضر نیست بلکه مفید است و معمولاشکستگی استخوانهایآنهایی که آب سختمی‌آشامند زودتر بهبودی حاصل می‌کند وبیماری راشیتیستکمتر در این اشخاص دیدهمی‌شود.

مضرات آب سخت

·         آب سخت برایرختشوییو مصرف در کارخانجات مناسب نیست.

·         آب سخت موجب از دست دادن طعم و مزه خوبچاییوقهوه می‌شود.

·         پخته نشدنحبوباتبا آب سخت

·         ضرر رساندن به جدارهدیگهای بخارو ایجاد قشر آهکی بر روی جدارهدیگ

·         خوب کف نکردن صابون و موجب افزایش مصرف صابون

·         مزاحمت در هنگام شستن نسوج و دستها

رفع سختی آب

·         در تجارت تعداد زیادیموادشیمیایی برای رفع سختی آب به فروش می‌رسد که دارایکربنات سدیمهستند. این مواد را قبل از ورودآب در دیگها سختی آنرا می‌گیرند و یا در دیگ بر اثر افزودن این موادآهک و گچ را رسوب می‌دهند ودیگر این رسوب محکم به جدار دیگ نمی‌چسبد بطوری که می‌توان آنرا به آسانی پاکنمود.

·         یکی از اجسام گیرنده سختی آبتری ناتریم فسفات Na₃PO<SUB<4< sub> می‌باشد که با اسمآلبرت‌تریبکار می‌رود.

·         یون کلسیم موجوددر آب بر اثر ناتریم فسفات تبدیل به "تری کلسیمفسفات"PO₄»₂Ca<₃ می‌گردد و رسوبمی‌نماید.

·         بر اثر پختنبی‌کربنات کلسیمآب تبدیل به کربنات می‌شودو رسوب می‌نماید:

«Ca₃H»₂Ca→CO₃Ca + CO₂+H₂O

·         و بی کربنات کلسیم آب بر اثرکربنات سدیمهمگچو هم بی‌کربنات کلسیم بهکربناتکلسیم تبدیل می‌شود و رسوب می‌گردد:

Ca₃H»₂Ca + CO₃Na₂ -----→ CO₃Ca + 2CO₃HNa

SO₄Ca + CO₃Na₂ ------> CO₃Ca + SO₄Na₂

اخیرا به مقدارزیاد ازصمغ‌های مصنوعیکه قادرند تعویضیونکنند برای رفع سختی آب استفاده می‌کنند. صمغ لواتیتدر آلمان وآمبرلیتودووکسدر آمریکا استعمال می‌گردد.

درجه سختی آب

درجه سختی آب را از روی مقدارکلسیمومنیزیم موجود در آن تعیین می‌کنند.
در آلمان اگر آبی ده میلی گرم CaO در یکلیترداشته باشد می‌گویند درجه سختی آب یکاست. درفرانسهاگر آبی در یک لیتر ده میلی گرمکربناتکلسیم یا همسنگ آنکربنات منیزیمداشته باشد می‌گویند که یکدرجه سختی دارد. درانگلستان اگر آبی ده میلی گرم کربنات کلسیم و یا همسنگ آن کربنات منیزیم در 0.7 لیتر داشتهباشد یک درجه سختی دارد.

برای تعیین سریع سختی آب کارخانه شیمیایی واقع درآلمان قرصهایی ساخته است. در یک لوله آزمایش مخصوص و مدرج آب مورد آزمایش را تا خطنشان لوله پر می‌‌نمایند و بوسیلهمعرفی که همراه بسته قرصهاست رنگ این آب را قرمز می‌کنند و آگاه آنقدر از این قرصها در آنمی‌اندازند تا رنگ آب سبز گردد. شماره قرصهای ریخته شده در لوله آزمایش برابر درجهسختی آب می‌باشد. دقت این روش تا نیم درجه است.

دید کلی:

بسیاری از جوامع یا افراد قدر نعمت های موجود را نمی دانند و اینقدرنشناسی را بهره برداری نادرست از این نعمت ها نشان می دهند. یکی از این نعمت هایبزرگخداوند ،آب است. چونمنابع آبمحدود است باید در استفاده از آنهادقت کافی به عمل آید.

در بخشکشاورزیعوامل زیادی سبب هدر رفتن مقدارزیادی از آب می شود که بر فراز آنها عبارتند از:

·         آبیاری مزارعدر زماننامناسب:

آبیاری به هنگام ظهر که گرمای هوا سبب افزایشتبخیرمی شود ، مقدار زیادی از آب را هدرمی‌دهد.

·         غرقابی کردن زمین کشاورزیو نفوذ دادن آب بهاعماق زمین:

آب زیاد دادن به زمین سبب می شود که خاک تا عمق زیادی ازآب پرشده و فضاهای خالی آن پر شود.

·         آلودگیآبها:

به وسیلهسموم دافع آفات گیاهیو یا ریختنکودهای شیمیایی، آبها آلودهمی‌شوند.

·         آیا فکر جدیدی دارید که از هدر رفتن آب درکشاورزیجلوگیری کند.

تامینآب آشامیدنیشهر و روستا

مردم به آبسالم برای آشامیدن و پرداختن به امور بهداشتی نیاز دارند. تامین آب با صرف هزینه وسرمایه گذاری زیاد انجام می‌‌شود. در تامین آب سالم و مناسب ، به مراحل زیرینپرداخته می شود:

·         کشف منابعی که برای آشامیدن و سایر مصارف مردم مناسب باشد.

·         جمع آوریآبهای سطحییا بهره برداری ازآبهای زیرزمینی

·         تصفیه آببرای از بین بردن آلودگیهایاحتمالی

·         انتقال آب از محل تصویه به محل های مصرف (شهر و روستا)

·         مراقبت از تاسیسات ، کانالها و لوله های انتقال آب

همه موارداخیر به تخصص ، هزینه و زمان نیازمند است. بنابراین ، در مناطق شهری و روستاییآبهای آشامیدنی لوله کشی شده یا تصفیه شده با صرف مخارج زیادی فراهم می شود و بایددر استفاده از آنها دقت کافی به عمل آید. زندگی شهرنشینیوتراکم جمعیتدر شهرها و توجه به اموربهداشتی آنها سبب شده که نیاز بیشتری بهآب آشامیدنیسالم احساس شود. تامین آب مناطقشهری و روستایی گاهی سبب کاهش مورد نیاز کشاورزی وباغداریمی شود.

بهره برداری از آب در صنایع

در اوایلقرن بیستم ، از کل مصارف آب در جهان ، حدود 6% در بخش صنایع مصرف می شد. هم اکنوناین رقم 4.5 برابر شده است. درایران فقط 5% ازکل مصرف آب مربوط به صنایع می باشد. آبی که به صنایع می رسد، معمولاخیلی زود کیفیتخود را از دست می دهد. یا گرمای آن زیاد می شود و یاآلودگیشیمیایی و میکروبی پیدا می کند. گرمای آب مورد نیاز صنایع را می توان با برجکهای خنک کننده گرفت و آب را دوباره یا چندباره مورد استفاده قرار داد. اما رفعآلودگی شیمیایی یا میکروبی به تخصص و هزینه زیادی نیاز دارد. البتهآبهای آلوده صنعتیبه مدت زیادی در طبیعتباقی می مانند.

بحران آب

روند افزایشجمعیتو گسترش منابع و نیاز به آب برایتامین غذای بشری سبب شده است که آب به عنوان یک عامل حیاتی و بوجود آورنده بحرانتلقی شود. کافی است برای پی بردن به ارزش آب و نقش آن در ایجاد تنش های سیاسی بهجدالهای سران کشورها بر سر تقسیم آبها ومرزهای آبیتوجه شود.

برای حل اینبحران استفاده ازآبرودخانه ها تا یک سقف معینی مجاز است. آبهای مرزی حتی جنگهایی را بین کشورها بهوجود آورده و اختلافات اساسی ایجاد کرده که با مصرف مناسب و برنامه ریزی دقیق درمصرف می شود از این بحرانها خلاصی یافت.

مصرف بهینه آب

·         بر اساس بررسی های به عمل آمده میانگین آب مصرفی سرانه جهان (صنعتی ، کشاورزی وآشامیدنی) در حدود 580 مترمکعب برای هر نفر در سال است. متاسفانه این رقم در ایرانبا کمبودمنابع آب، 1300 متر مکعب در سال است. اینامر بیانگر اتلاف منابع آب و اسراف بیش از حد منابع حیاتی است.

·         مقدار مصرف سرانه آب لوله کشی آشامیدنی در شهرهای ایران در حدود 142 متر مکعبدر سال است که از مصرف سرانه برخی کشورهای اروپایی پرآب ، ماننداتریش (108 مترمکعب درسال) وبلژیک (105 مترمکعب درسال) بیشتر است. یکی از دلایلش این است که در ایران ازآب آشامیدنیتصفیه شده برایشستشوی اتومبیل، حیاط ، آبیاری باغچه ها ،استحمام،لباسشوییوظرفشوییاستفاده می شود. در حالی که در اکثرکشورها آب آشامیدنی از آبی که به سایر مصارف می رسد ، جداست.

·         برای بهره برداری درست از آبهای آشامیدنی بهداشتی ، شاید بهترین راه جدا کردنآب آشامیدنی از آبهای مصرفی دیگر است.

·         در کشاورزی بایستیروشهای آبیاریمتناسب با محیط باشد و یا ازروشهای جدید آبیاری استفاده شود که اتلاف آنها کم است. مثلاآبیاریبارانی یکی از راه هایبهره برداری از آبها در کشاورزیاست.

·         تهیه آبهای آشامیدنی بهداشتی شهر و روستا به علت اینکه تصویه می شوند، بسیارپرهزینه از آبهای کشاورزی و صنعتی است. بنابراین ، باید در مصرف این آبها دقت کافیبه عمل آید.

آلودگیآبها

مسائل بهره برداری از منابع آب جهان فقط به مصرف نادرست بر نمی‌گردد. گاهی انسان با کارهای نادرستشماهیت آب را تغییر می دهد که به آنآلودگی آب گویند. آلودگی آب تغییرات فیزیکی ، شیمیایی و زیستی (میکروبی) را شامل میشود. که عمده ترین این آلودگی‌ها را در زیر لیست می کنیم.

·         وارد کردنزباله های صنعتییا خانگی در آب

·         ریختنفاضلابصنعتی ، خانگی و بیمارستانی در آب

·         آلودگی حرارتی آبکه از طریق عملیات صنعتیدر آب رودخانه ها ایجاد می شود. مثلانیروگاه های تولید برق،تولید فلزاتو برخی کالاهای دیگر سبب آلودگیحرارتی آب می شوند. گرم شدن آبارگانیسم موجودات زندهجهان را به هم میزند. زیرا برخی ازگیاهان ،ماهی‌ها وموجودات زنده آبزیدر آب رودخانه ها ودریاچه ها تا دمای خاصی می توانند تحمل کنند و دمای بیشتر یا کمتر از آنها حیاتآنها را به خطر می اندازد. بنابراین ، آلودگی حرارتی نیز در نوع خود مهماست.

·         وارد کردنسموم دافع آفات گیاهیو کودهای شیمیایی آبرا آلوده می کند. ورودموادشیمیایی و عناصر نامطلوب در آب ، سببآلودگی شیمیاییآن شده و چون آب در طبیعت درگردش است ، آلودگی آب سریعا گسترش می یابد. جیوه ،سرب ، مواد شیمیایی سمی ، ازخطرناکترین آلوده کننده های آب هستند و برخی از این مواد ، سالها در محیط باقی میمانند و حیات جانداران و گیاهان را به خطر می اندازند.

چکیده:

·         میزان مصرف آب در بخشکشاورزی ایرانبیش از سایر بخش هاست.

·         تامین مصرفآب آشامیدنیشهر و روستاها با صرف هزینه هاو سرمایه گذاری زیاد انجام می شود.

·         بحران آبمنجر به بروز اختلافات و تنش هابین کشورها می شود.

·         یکی از راه های مصرف بهینه آب جدا نمودن آب آشامیدنی از سایر آبهای مصرفیاست.

·         انسان با فعالیت های خود سببآلودگیآب به طرق مختلف می گردد.

چرخهطبیعی آب

نگاه اجمالی

آبدر زندگی بشر اهمیت بنیادی دارد. از اینرو آب رامایه حیاتگویند. در روز گرم تابستان وقتیشیر آب قطع می شود ، ضرورت وجود آب درزندگی انساننمایان می گردد. انسان می تواندبدونغذا چند روزی را بگذراند ،اما بدون آب به زودی از پا در می آید.

·         آیا می توانید روزی را تجسم کنید که آب نداشته باشید؟

·         آیا آب را به بطور سالم و در حد نیاز استفاده می کنید؟

·         آیا آب به اندازه کافی و در همه جا در دسترس بشر هست؟

·         برای استفاده مطلوب از آب چه کار باید کرد؟ و غیره

موقعیت جهانی آب

مقدار آب موجود درکرهزمین تقریبا ثابت بوده است. این آب به مصارفآشامیدن،کشاورزی،صنعتو ... می رسد و زندگی بشر را بهبود میبخشد. اگر کره زمین ازفضا روئیت شود ، رنگ طبیعی آنآبی دیده می شود یعنی کره ای که بیشتر سطح آن را آب پوشانده است. یعنی بخش اعظم سطحزمین رااقیانوس‌هاودریاهافرا گرفته اند. از نقطه نظر حجم واندازه ، در حدود 97.2%از آبهای موجود درجو زمینو آب موجود در خاکها وآبهای زیرزمینیمی باشند.

آب شیرین

انسان برای انجام فعالیت هایشبه آب شیرین نیاز دارد. آب شیرین ، یعنی آبی که میزان نمکهای آن بسیار کم باشد. آباقیانوس ها و دریاها شور هستند و استفاده از آنها نیازمند تصفیه کردن آنهاست که اینامر به احداث مرکزتصفیه خانه آببا مکانیزم های پیشرفته تصویهنیاز دارد. هزینه بالای این امر سبب شده که انسان به آب های شیرین موجود درخشکیهاواتمسفر زمینقانع باشد. حجم آب شیرین درجهان بسیار کم و در حدود 2.8% از حجم کل آب جهان است. برای مصرف آب شیرین اندکموجود در جهان محدودیت هایی هم وجود دارد ، زیرا مقداری از آبهای شیرین جهان به شکلیخ دریخچالهای قطبیوکوهستانیقرار دارد که به این صورت قابلبهره برداری نمی باشند. اما انسان به آبهای شیرین موجود دررودها،دریاچه‌ها، وآبهای زیرزمینیدسترسی دارد. البته آبهایزیرزمینی که درلایه‌های داخلی زمینموجود هستند ، لازمهدسترسی به آنها مسائلی همچون اکتشاف ،حفر چاه،کانال کشی، و به کار بردندستگاههای پمپ آب، ایجادتاسیسات و لوله کشیرا در پی دارد.

گردش طبیعی آب

آبهای موجود در زمین همواره در حال تغییر شکل هستند. اینآبها ، حالاتمایع ،جامد وگاز به خود می گیرند ،جلوه‌های طبیعی آب بسیار وسیع است. مقداری از آن در زمین نفوذ کرده وآبهای زیرزمینیرا تشکیل می دهد. قدری از آنهم در درونشاخه‌ها،برگ‌ها،تنهوریشه درختانذخیره می شود. آیا جلوه هایدیگری ازآب هم می شناسید؟

آبموجود در اتمسفر زمین بر اثر گردش طبیعی آن هر 9 روز یک بار بینآسمانو زمین جابجا می شود. در هر سال اینعمل چندین مرتبه تکرار می شود. حجم آبی که در هر سال به وسیله گردش آب در طبیعتفراهم می شود ، در حدود 40000 کیلومتر مکعب است. انسان باتکنولوژیامروزی می تواند 25000 کیلومترمکعب آنرا مورد بهره برداری قرار دهد. ریزش های جویدر همه جای سیاره زمین یکساننیست و در برخی جاها بارندگی بیشتر از سایر مکانهاست.

وضعیتآبهای ایران

با توجه به قرار گرفتنایران در نواحیخشک و بیابان ، مقدار بارندگی و حجم آبهای ایران کافی نیست. و ریزش های جوی نیزبطور یکنواخت صورت نمی گیرد. میانگینبارندگی سالانهدر جهان در حدود 800mm تبخیر واقعیو 900mm تبخیر بالقوه می شوند. کشور ایران با اینکه 1.1% از مساحت خشکی های جهان را داراست ، فقط 0.345% از آبهایموجود در خشکیهای جهان را در اختیار دارد. از سوی دیگر در اغلب مناطق ایران ،ریزشهای جوی بصورت محلی و فصلی است که نیاز چندانی به آب برایکشاورزیدر پاییز و زمستان نیست ، همچنینبارندگی به طور یکنواخت در کشور توزیع نمی شود

محدودیت منابع آب وتوزیع فصلی نامناسب بارندگی دال بر این است که بایستی منابعآبهای موجود سطحیو زیرزمینی را به خوبیشناسای و مطالعه کرده و با برنامه ریزی دقیق ، بهره برداری صحیح از آنها صورت گیرد. البته مردم ایران از اول با این مشکل مواجه بوده اند و باحفر قنات و کاریز، بهره برداری از آبهایزیرزمینی را ابداع کرده اند. بااحداث سدو بندهای متعددی نیز آبهای سطحی رامورد استفاده قرار می دهند.

آنچه باید بدانیم

·         حجمآبهای شیرینقابل استفاده توسط انسان بسیارمحدود است.

·         میزان بارندگی سالانه ایران بسیار کمتر از میانگینبارندگیجهانی است.

·         پراکندگی بارش در همه جای ایران یکسان نیست و بیشتر بارندگی در زمان نامناسببرای کشاورزی صورت می گیرد.

·         برایبهرهبرداری صحیص از منابع آب بایستی ابتدا منابع را خوب شناخته و بر روی آنهابرنامه ریزی دقیق انجام داد.

آبزیرزمینی و محیط زیست

مقدمه

هر روزه در بخشهایی از دنیا ، از جمله در کشور ما ، بشر قسمت مهمی‌از آب مورد نیاز خود را از منابع زیرزمینی تامین می‌کند. در همین نقاطفاضلابهای شهریوصنعتی ، که اغلب آلوده هستند، به همان سفره آبها باز گردانده می‌شوند. به این ترتیب ،کیفیتآبزیرزمینی تنزل یافته و مشکلات زیست محیطی فراوانی بوجود می‌آید.

کیفیت آب

مقصود از کیفیت آب مقدار املاح محلول ،مواد آلی، ذرات کانی و همچنین دما ، رنگ ،بو ، مزه و دیگر مشخصات شیمیایی و باکتریولوژیکی و فیزیکی آب است. آبهای زیرزمینی ،بنا به شرایط مختلف ، به مقدار کم یا زیاد املاح محلول دارند و اصولا در طبیعتنمی‌توان نمونه‌ای از آب زیرزمینی یافت که مطلقا فاقد مواد محلول باشد. مقدار نوعنمکهای محلول در آبهای زیرزمینی بستگی به سه عامل : جنس خاکها ، سرعت حرکت و منشاآب زیرزمینی‌ دارد. در آبهای زیرزمینیکاتیونهابیشترکلسیم،منیزیم ،سدیم وپتاسیم وازآنیونها،انواعکانیهای کربناته ، بی‌کربناتها ،سولفاتهاوکلریدهابه صورت محلول یافت می‌شود.

کلریدها معمولا در نقاطی که نفوذ آب به دریاها ، فاضلابها و رسوبات نمکداروجود داشته باشد، بیشتر است. مقدارنیتراتهابطور طبیعی در آبهای زیرزمینیبسیار کم است، ولی نقاطی که فاضلابها به داخل زمین نفوذ می‌کنند، مقدار آن زیادمی‌شود. مواد محلول در آبهای زیرزمینی را توسط نمونه‌گیری از آب وتجزیه شیمیاییبدست آورده و مقدار آنها رابر حسب 'میلی گرم در لیتر' یا 'میلیاکی‌والاندر لیتر' بیان می‌کنند.

آلودگی آبهای زیرزمینی

در دهه‌های اخیر رشد جمعیت و فعالیتهای صنعتی واجتماعی ، علاوه بر ایجاد مسائل زیست محیطی دیگر ، در آلوده‌سازی آبهای زیرزمینینیز نقش مهمی ‌داشته است. می‌توان منابع آلوده‌ساز آبهای زیرزمینی را به صورت زیرطبقه‌بندی کرد:

·         فاضلابهای شهری و مناطق مسکونی که یا مستقیما وارد زمین شده یا پس از تخلیه درمخازنفاضلاب بهزمین وارد می‌شوند. این فاضلابها دارایآلودگی بیولوژیکیوشیمیاییهستند.

·         فاضلابها و پسمانده‌های صنایع که در گودالهایی انباشته شده یا به داخل چاههاییتزریق می‌شوند و قسمتی از آنها به سفره آب وارد می‌شود.

·         فاضلابهای آلوده‌ای که بطور ناخواسته از کارخانه‌ها و تاسیسات صنعتی نشتمی‌نمایند، یا بطور غیر قانونی در زمین رها می‌شوند.

·         زباله‌هایجامد شهری که معمولا در نقاطیانباشته شده و ممکن است توسط آب سطحی یا زیرزمینی ، قسمتهایی از آنها شسته شده و بهسفره آب وارد شوند.

·         زباله‌های جامد صنعتی که شسته شدنشان آلودگی شیمیایی ایجاد می‌کند.

آلودگی آب زمانی اتفاق می‌افتد که فضولات مایعی که مستقیما واردزمین شده یا آنهایی که از زباله‌های جامد شسته شده‌اند، از محل استقرار خود حرکتنمایند. در چنین شرایطی ، مقدار آلودگی وابسته به قابلیت تحرک مواد ، میزان دسترسیآنها به سیستمآبزیرزمینی ، ویژگیهای سفره آبها و آب و هوای منطقه می‌باشد. درخاکهای نفوذپذیرحرکت آلوده‌سازها نسبتا سریع است. البته بسته به سرعت حرکت آب زیرزمینی و مسافت طیشده ، ممکن است همه یا بخشی از آلودگی بیولوژیکی از بین برود.

در صورتی کهآلودگی شیمیایی ممکن است تا مسافتهای دور حمل شود. در سنگها حفره‌دار یا شکسته نیزمقادیر زیادی از آلوده‌سازها سریعا و در مسافتهای طولانی حمل می‌شوند. در مقابل ،مصالح نفوذناپذیر جلو حرکت آب زیرزمینی را می‌گیرد یا شسته شدن مواد را به منطقهاطراف منبع آلودگی ، مثلا محل انباشتن زباله‌ها ، محدود می‌کند. در مواردی که لایهنفوذپذیر ضخیم باشد، میزان آلودگی سفره آب قابل صرف‌نظر کردن است.

آب و هوا و آلودگی بیولوژیکی

نقش شرایط آب و هوایی در آلودگی بیولوژیکیآبهای زیرزمینی به این ترتیب است که در نقاط دارای بارندگی زیاد ، پتانسیل آلودگیبه مراتب بیشتر از مناطق دارای بارندگی کم است. در برخی از نواحی نیمه خشک ،پتانسیل آلودگی ممکن است ناچیز تا صفر باشد. در این نقاط تمام آب نفوذی یا توسطزباله‌ها و مواد آلوده جامد جذب و نگهداری شده ، یا به صورت رطوبت خاک در آمده کهآن نیز دیر یا زود تبخیر می‌شود.

شدت و مشخصات دیگر آلودگیهای تاخیریوابسته به میزانآبزیرزمینی و مدت زمانی است که آب در تماس با زباله‌ها و منابع آلوده کننده بودهاست. از این رو ، حداکثر پتانسیل آلودگی در نقاطی دیده می‌شود که از آب زیرزمینی کمعمقی برخوردارند و در نتیجه زباله‌ها و دیگر مواد باطله در تماس دائمی‌ با آبزیرزمینی هستند. در چنین نقاطی شسته شدن آلودگیها توسط آب زیرزمینی پدیده‌ای دائمی‌است.

آلودگیآب

دید کلی

·         آلودگی آب مشکل بزرگی است. به طوری که نتایج پژوهش پیرامون آن از صدها بلکههزاران مقاله ، مجله وکتابتجاوز می‌کند.

·         بنظر شما چه کسانی مشکل آلودگی آب را بوجود می‌آورند؟

·         چه کسانی بهای تمیز کردن آب را خواهند پرداخت؟

تاریخچه

·         در نوامبر سال 1986 بر اثر ریزش موادی شاملجیوه و انواعمواد آلی سمیمانندآفت کشهادررودخانه راین، تمامآبزیاناز شهر بال سوئس تا ساحل هلند کشتهشدند. در سالهای اخیر با غرق شدنتانکرهای بزرگ نفتی اقیانون پیمایا به گلنشستن آنها آسیبهایی بهحیات دریاییوارد آمد.

·         در سال 1983 بر اثر 11000 واقعه آلوده کننده در حدود 120 میلیون لیترمواد آلوده کنندهدر آبهای ایالات متحدهتخلیه شده است.

تعریف آلودگی آب

در سال 1969 برای آلودگی آب تعریفی ارائه داد: آلودگی آب عبارت است از افزایش مقدرا هر معرف اعم از شیمیایی ،فیزیکی یا بیولوژیکی که موجب تغییر خواص و نقش اساسی آن در مصارف ویژه‌اششود.

عوامل آلوده کننده آب

آب یکی ازمهمترین و بنیادی‌ترین عامل حیاتموجودات زندهاست از این نظر جلوگیری ازآلودگی آب نیز به همان نسبت مهم و مورد توجه می‌باشد عوامل آلوده کننده آب بسیارگوناگون‌اند و می‌توانند هممنابع آبهای زیرزمینیو هم آبهای سطحی راآلوده کنند.

·         عوامل آلوده کننده آبهای زیرزمینی :

o        کانیهای موجود در معادن سطحی که در اثر تغییر و تبدیل به عامل آلوده کننده مبدلمی‌شود. مثلاآب جاریسطحی ( حاصل ازباران و …) هنگامعبور ازمعادن زغال سنگ،دی‌سولفید آهن « II ) ( پریت ) همراه بازغالسنگ را در خود حل کرده و سپس در اثر واکنش ، هوا آنرا بهاسیدسولفوریک تبدیل می‌کند. اسید حاصل ضمن عبور از لایه‌های مختلف مخازن زیرزمینی ،موجب آلوده شده آن می‌شود.

o        جمع شدنفاضلابهای شهریبویژه اگر در یک حوزه آهکی ویا شنی وارد شوند از آن که در معرض باکتریها قرار گیرند و تجزیه شوند، مستقیما وبراحتی به مخازن زیرزمینی نفوذ پیدا کرده و موجب آلوده شدن آنها می‌شود.

o        ضایعات رادیواکتیوی : یکی از عوامل آلودهکننده مهم منابع آبی زیرزمینی است که امروزه یکی از راههای رفع آنها که در حقیقتمشکل بزرگی برای صاحبانتکنولوژی هسته‌اینیز به شمار می‌رود دفنآنها در زیر زمین است علاوه بر دفن ضایعات رادیواکتیو در زیر زمین ، همهانفجار های هسته‌ایزیر زمینی نیز موجبآلوده شدنآبهای زیر زمینیمی‌شود.

·         عوامل آلوده کننده آبهای سطحی:

o        آلوده کننده‌های صنعتی:

o        بسیاری از ضایعاتصنعتی بهآبزیانزیانهای جدی می‌رسانند. این ضایعاتبرای خنثی شدن مقدار زیادی ازاکسیژن محلول در آب را به مصرف رسانیده و موجب کاهش اکسیژن مورد نیاز برای آبزیان می‌شود وتهدید به مرگ می‌کنند. از طرف دیگر بسیاری از خود این ضایعات سمی بوده و موجبمسمومیت آبزیان می‌شوند مانندفلزات سنگین،جیوه ،سرب ،مس و غیره.

o        واردشدنترکیباتفسفردار ونیتروژن‌داردر آب موجب رشدجلبک‌هائیمی‌شود کهضمن ایجاد بو و مزه غیر طبیعی آب ، اکسیژن آب را مصرف کرده و باعث کاهش میزان آن وبروز صدمات و تلفات آبزیان می‌شود.

o        فاضلاب خانگی

کلیهپاک کننده‌هاکه وارد آبهای سطحی می‌شوندترکیباتی را در آبها وارد می‌کنند که اگر خنثی نشوند و یا توسطمیکرو اورگانیسم‌هاتجزیه و تخریب نشوندبصورت سمی مهلک زیان بسیاری برای آبزیان ببار می‌آورند.

o        حشره کشها،سموم دفع آفات نباتیوکودهای شیمیایی:

o        که از ضروریاتتوسعه کشاورزیاست نا خواسته موجب آلودگیآبهای سطحی می‌شوند. مانندددت DDTرا نام برد.

چشم انداز آلودگی آب

·         ذخایر آبهای ما در آینده چگونه خواهد بود؟

·         آب آلوده شده برای %75 مردم جهان در کشورهای رو به توسعه مسئله بسیار جدیتریاست.

·         %80 بیماریهای جهان ناشی از آبهای آلوده شده است. در مقابل درصد بالای بیماریچه کنترلهایی انجام شده است؟

·         آیا تلاشی که برای بهبود کیفیت آب انجام شده کافی می‌باشد؟

·         آینده ذخایر آبها با این روند پیشرفت وتکنولوژیروز چگونه خواهد بود؟

آبمعدنی

نگاه اجمالی

آبهای معدنی ، از چشمه‌های طبیعی یا چشمه‌هایی که مصنوعاایجاد کرده‌اند، جریان دارند و آنها را در همان سرچشمه در ظرف مخصوصی پر می‌کنند وبرای مصرف حمل می‌نمایند. آب چشمه‌ها بطور کلی داراینمکهایی هستند که در موقععبور آب ازسطح زمیندر آن حل شده ولیآب مقطر فاقد این نمکهاست. مقدار این نمکها در آبهای معدنی بمراتب زیادتر و لااقل به یک درهزار می‌رسد.

ترکیبات آب معدنی

در آب معدنی ترکیباتی مانند نمکهایید و ترکیباتآرسنیک وترکیبات گوگرددار وموادرادیواکتیو و نظیر آنها وجود دارد که درآب معمولی نیست. از آنجائیکهترکیبات قشر زمین در نقاط مختلف ، متفاوت می‌باشد، مسلم است که ترکیبات آبهای معدنیهم فرق می‌کند. مثلا در یک آب معدنی مقدار کلرور سدیم زیادتر و در آب معدنی دیگرمقدارآهک زیادتر است.

طبقه بندی آبهای معدنی

آبهای معدنی را از روی اینکه چه ترکیبی بیشتر در آنوجود دارد طبقه بندی کرده‌اند.

آبهای معدنی اسیدی

این آبها باید لااقل در یک لیتر ، یک گرمانیدریدکربنیک طبیعی آزاد محلول داشته باشد.

• سرچشمه‌ها: مهمترین چشمه‌های انیدرید کربنیک‌دار درآلمان ،چشمه‌های مارین‌بادوچشمه زائربروندرهارتیو غیره می‌باشد. در ایران هم آب ترش راهرشتوآب علیاز چشمه‌های مهم می‌باشد. چشمه‌های قلیایی که دارای قسمت اعظم ازکربنات سدیممی‌باشند، معروفترینشان،چشمه‌های سالسبروندر آلمان وویشی__ در فرانسه می‌باشد.
• فواید آن برای بدن : انیدرید کربنیک محلول در آب موجبتسریع حرکت دودی‌شکل رودهمی‌گردد و مقدار عصاره‌هاییکه در روده ریخته می‌شود را زیادتر می‌کند. در نتیجه ،هضم غذاتسریع می‌شود. همچنین موجب زیاد شدن اسیدکلریدریکی که درمعدهتولید می‌شود، می‌گردد واثر اشتها آوردارد. آبهای قلیایی نیز فعالیت معده رازیاد می‌کنند و اسید معده را از بین می‌برند و درمعالجه درد مفاصلمؤثرند.

آبهای معدنی سولفات سدیم‌دار

آب این چشمه‌ها دارایسولفات سدیممی‌باشند، ولی علاوه بر آن ، اغلبکلرور سدیموبی‌کربنات سدیمهمدارد.

• سرچشمه‌ها: مهمترین چشمه‌های سولفات سدیم‌دارچشمه‌ مارین‌بادوچشمه‌ الستردرساکسنو غیره در آلمان می‌باشد.

آب چشمه‌های تلخ

مهمترینمادهشیمیایی که در آب این چشمه‌ها موجود است و موجب تلخی مزه آنها می‌گردد،سولفات منیزیممی‌باشد، اما علاوه بر سولفات منیزیم ، اکثراسولفاتسدیموکلرور سدیمهم در آنها وجود دارد.

• سرچشمه‌ها : مهمترین چشمه‌های تلخ در آلمان می‌باشند. چشمه فریدریکهالدرماینینگنوچشمه مدکنت هایمدرورتنبرگاست.
• فواید آن برای بدن : آبهای تلخ اثرات خوبی دربرطرف کردن یبوست و چاقیدارند. آشامیدن آب اینچشمه‌ها برای اشخاص ضعیف و کم خون و مسلول و نظیر این‌ها خوب نیست.

چشمه‌های کلرور سدیم

در آب این چشمه‌ها بیش از یک گرماملاح در لیتر موجود است و بیشتر این املاح نیز کلرور سدیم می‌باشد.

• سرچشمه‌ها : چشمه‌هایکیسینگنونوی‌هاسواقع در آلمان ازمهمترین چشمه‌ها می‌باشند.
• فواید آن برای بدن : اشخاصی که مبتلا به سو هاضمه و یا چاقی زیادمی‌باشند و یادستگاهتنفسی آنها خوب کار نکند، بر اثر آشامیدن این آبها بهتر می‌شوند.

آبهای آهن‌دار

آبهایی که در یک لیتر آب آنها بیش از ده میلی گرمآهن به حالت محلول موجودباشد، از آنجائی که آبهای آهنی زود تجزیه و آهن آنها ته نشین می‌شود. معمولا درهمان سرچشمه‌ آنرا می‌آشامند.

• سرچشمه‌ها : نمونه‌ای از چشمه‌های آهندار در ایرانآب گرم محلاتاست. مهمترین چشمه‌های آهنی در آلمانچشمه‌های پیرمونتوچشمهشوالباخوچشمه الکسی بادو غیره می‌باشد.
• فواید آن برای بدن : آبهای آهن‌دار برایدرمان کم خونیبسیار مفید می‌باشد.

آبهای گوگردی

این آبها دارای هیدروژن سولفوره آزاد و یا هیدروسولفور و یاهر دوی اینها می‌باشند ( بوی هیدروژن سولفوره ، شبیه بوی تخم مرغ گندیده است 

• سرچشمه‌ها : آبهای گوگردی دراسک لاشاپل ( آخن ـ آلمان ) همچنیندربادننزدیکوینهو دراکس لبنهم موجود است. در ایران نیزآب اسک، نمونه‌ای از آبهای گوگردی است.
• فواید آن برای بدن : آبهای گوگردی دردرمانروماتیسموامراض جلدیومسمومیتهای فلزیتجویز می‌شود.

آبهای ‌آهک‌دار

این آبها دارای نمکهایی هستند که قسمت اعظم آنها کربناتاسید کلسیم و کربنات اسید منیزیم و گچ و انیدرید کربنیک می‌باشد.

• سرچشمه‌ها : در آلمان چشمه‌های آن درویلدونگنووایسنبورگو محلهای دیگر واقع می‌باشد. در ایران آب گرم راه همدان نمونه‌ای از آبهایآهک‌دار می‌باشد.
• فواید آن برای بدن : آبهای آهکدار دردرماننارسایی کلیهودرمان نارحتی اعصابودرمان اگزمای پوستو غیره توصیه شده‌اند.

چشمه‌های آرسنیک‌دار

این چشمه‌ها دارای مقدار جزئیآرسنیک هستند که بعلت کمی مقدار اثر کشندگی ندارد بکله بطور کلی برای تقویت بکارمی‌رود.

• سرچشمه‌ها : محل اینچشمه‌های دورک هایمر ماکس کولواقع در آلمانوچشمه لویکوواقع در شمال ایتالیا می‌باشد.
• فواید آن برای بدن : آشامیدن آب این چشمه‌ها برایرفع کم خونیو ضعف ناشی از کمی غذا و غیره مفید است.

آبهای یددار

آب این چشمه‌ها را بیشتر برای آشامیدن و نه حمام گرفتن مصرفمی‌کنند وید موجود در آنها ، همدستگاه گوارشو هم غدد گلو را تحریک به کارو ترشح می‌کند.

املاحمحلول در آب

دید کلی

بطور طبیعی ، املاح متعددی درآب وجود دارند، ولی علاوه بر ایناملاح ، بعضیموادشیمیایی در خلال فرآیندتصفیهبه آب علاوه می‌گردند، از اینرو استکه در پایان تصفیه و یا بطور کلی قبل از مصرف آبها، باید از نظر کیفی کنترل شوند. در مورد بعضی از این املاح توضیحاتی داده می‌شود.

مس (Cu)

مس، در آبهای طبیعی بندرت دیدهمی‌شود و وجود ترکیبسولفاتیآن برای ماهیان بسیار مضر است، بطوری که 0,12 میلیگرم در لیتر آن در آب برایماهی قزل آلاکشنده است و انواعدیگرماهیهابه اینماده ، حساسهستند و مقاومترین ماهیها در محیطی با 1.2 میلیگرمسولفات مسخواهدمرد. در پس‌آبها ، غالبا بعلت عبور آن از مبدلهای حرارتی مس و یا معرف سولفات مس دراستخرهای شنا برای جلوگیری از رشد الگ‌ها ، می‌توان به مقدار قابل توجهی مس برخوردنمود.

مقادیر زیاد مس در آب ، علاوه بر ایجاد طعمهای نامطلوب و نامطبوع ،باعث پیدایش لکه‌های سیاه ، روی موزائیک ، کاشی و لباسهای سفید در حین شستشو خواهدبود. مقدار1.0 ppm از مس در آبهای شهری مجاز تعیین شده است. (بدن انسانروزانه به2-1میلی گرم مس نیاز دارد.

روی (Zn)

وجود انسان همانند مس بهروی نیاز دارد (حدود 100 میلیگرم در روز) و اینفلز ، همانند مس از طریقادرار و مدفوع قابل رفع است و در بدن انباشته نمی‌شود و از اینرو از نظر سلامتی ،حتی 40 ppm مجاز می‌تواند باشد، ولی مقادیر بیش از 5 ppm آن در اثرتولید هیدرات و هیدروکربنات روی ، طعم نامطبوعی در آن ایجاد می‌کند و آبهای قلیایی، حتی رنگشان هم شیری می‌شود.

سرب (Pb)

سرببرخلاف مس و روی در بدنانسان انباشته می‌شود و متابولیسم بدن نیز چندان نیاز قابل توجهی به این ، فلزندارد. مسمومیت با سرب ، به همراهکم خونی، بی‌اشتهایی و دردهای عضلانیاست. این عوارض گویا زاییده جایگزین شدن سرب بجایکلسیمدر ترکیب استخوانهاست که مرکزخونسازیمی‌باشند. علاوه بر این ، سرب ، عملکردآنزیمهای سازندههموگلوبین را مختل می‌نماید.

سرب که به آسانی از طریقپوست ،مخاط،تنفس وتغذیه جذبمی‌شود، به علل مختلف درمحیطزیست پراکنده است. از مهمترین این علل وجود سرب در سوخت اتومبیلهاست. در ضمنوجود بعضی آلیاژهای سربی که بعنوان لوله‌های انتقال آب مورد استفاده قرار می‌گیرند. مقدار مجاز سرب در آبهای شهری ، کمتر از 0.5 ppm است.

آرسنیک (As)

آرسنیکمانند سرب در بدن انباشته می‌شود و میزان ناچیزی از آن دفع می‌شود. این فلز ، مسمومکننده است و حتی می‌تواند از طریق شستشوی زمینهای زراعتی ، علوفه حیوانات را نیزآلوده نموده و موجب مسمومیت چهار پایان گردد. تاثیرسرطان‌زایی آرسنیک (پوست) تایید شده است. مقدار مجاز آن در آب ، 0.05 ppm است.

آهن (Fe)

آهنیکی از فراوانترینعناصر موجود در طبیعتاست و علاوه بر این ، ترکیبات آهن به مقدار زیادی درتصفیه آبهامورد استفاده است. در ضمن بعلتاستفاده فراوان از لوله‌های آهنی انتقال و توزیع آب و با در نظر گرفتن این کهخوردگی آهن در آب بسرعت صورت می‌گیرد، می‌توان انتظار داشت که در آبهای شهری نیز آهن وجودداشته باشد.

آهن همانند مس و روی در بدن انسان انباشته نمی‌شود و بدن انساندر تشکیلهموگلوبینخون به این عنصر نیازمند است، بخصوص در موارد کم خونی و اواخر دوران بارداریزنان از طرفپزشکان تجویز می‌شود. با در نظر گرفتن کلیه جوانب امر ، تا مقدار 0.3 ppm آهن در آبهای شهری مجاز است. وجود بیش از حد آهن ، در صنایعکاغذسازی ، یخ‌سازی ، لباسشویی بعلت ایجاد لکه‌های قهوه‌ای رنگ (اکسید آهن) مشکلاتیرا بوجود می‌آورد.

منگنز (Mn)

منگنزبا وجوداین که همانند آهن از بدن دفع می‌گردد، ولی مقدار بیش از حد آن که غالبا در اثرمصرف مداوم وارد بدن می‌شود، باعث اختلال در بعضی ارگانهایمغزمی‌گردد و حتی ممکن است منجر به مرگشود. املاح منگنز نظیر آهن ایجاد لکه‌های سیاه و قهوه‌ای بر روی کاشی ، پارچه ،کاغذ و غیره می‌نماید. زیادی منگنز علاوه بر آنکه طعم نامطلوبی ایجاد می‌کند، موجبایجاد بلورهای رسوبی در جدار لوله‌های انتقال می‌گردد.

بدن انسان روزانه به 10 میلیگرم منگنز نیازدارد که از طریق تغذیه تامین می‌گردد و از اینروست کهمنگنز تا مقدار 0.05 ppm در داخل آب شهری مجاز اعلام شده است.

کادمیم (Cd)

کادمیماززمره عناصری است که در بدن انباشته می‌شود و مقدار کمی از آن دفع می‌شود. املاحمحلول این فلز ، باعث سوزش جدارمعدهورودهمی‌گردد. این فلز بر روی حیواناتی نظیرخرگوشاثرات نامطلوبی نظیر کاهش هموگلوبین خون و پوسیدگی دندان داشته است. مقدار مجاز آن 0.01 ppm است.

سلنیوم (Se)

این عنصر که از نظر پرورش چهار پایان اهمیت دارد و تغذیهگیاهان حاوی این عنصر ، موجب ذخیره آن درکبد وکلیه می‌گردد. آزمایشاتی که بر روی خرگوش انجام یافته ، نشان دهنده آن است که ترکیباتآلی آن بویژه موجبسرطان کبداست. این عنصر بطور کلی برروی موجوداتی که درمحیطهایی با غلظت زیادسلنیومزندگی می‌کنند، دیده شده است وتحقیقات بیشتری در این زمینه ادامه دارد.

خوشبختانه مقدار سلنیوم در آبهاچندان قابل ملاحظه نیست. ولی در بعضی خاکها و گیاهان به مقدار قابل توجهی از آنبرخورد شده است. مقدار مجاز این عنصر در آبهای شهری حدود 0.01 ppm تعیین شدهاست.

آلومینیوم (Al)

این فلز به صورت سولفاتش درتصفیه آبمورد استفاده است و همچنین بعلتمصرف ظروفآلومینیومی و همین طور بعلت تماس انسان با خاک به مقدار زیادی وارد بدن می‌شود. خوشبختانه اینفلز ، مسمومیت‌زا نیست.

کروم (Cr)

کرومدر صنایع مصرفزیادی دارد و خوشبختانه مسمومیت‌زا نیست.

جیوه (Hg)

این عنصر خطرناک ، بشدت مسموم کننده است. متاسفانه با صنعتی شدنجوامع ، مقدار این عنصر رو به افزایش است. بطور کلی وجود این عنصر در آبهای شهریحتی در مقادیر فوق العاده ناچیز نیز ممنوع است. براساس آمار منتشره بتنهایی در سال 1974 حدود 10 میلیون کیلوگرم جیوه از طرق گوناگون به محیط زیست وارد شدهاست.

کلسیم و منیزیم (Ca و Mg)

این دو فلز از مهمترین عناصر مورد نیاز بدنهستند و ترکیبات آنها نیز ، نقش پراهمیتی در صنایع دارند. املاح این دو فلز موجبسختی آب هستند.

سیانور (^-CN)

سیانور،آنیونی است که بندرت در آبهای سطحی و زیرزمینی دیده می‌شود. ولی متاسفانه در صنعت مخصوصادر صنایعآبکاری، مصرف زیاد آن باعث ورود آن در محیطزیست از طریقپس‌آبهایصنعتی می‌گردد. این آنیون به شدت مسموم کننده است. انسان و ماهیها با مصرفمقادیر بسیار کمی از آن به هلاکت می‌رسند بطوری که در محیطی با غلظت سیانور 1 ppm ماهی قزل آلا را در مدت 20 دقیقه به هلاکت می‌رساند.

از اینرو وجوداین ترکیب در آبهای آشامیدنی ، غیرمجاز تلقی می‌شود.

کلرورها و سولفاتها

این دو آنیون به مقدار بسیار زیادی در آبهای سطحی وزیر زمینی دیده می‌شوند و مقدار مجاز آنها در آبهای شهری در حدود 250 ppm است. ترکیبات بسیار غلیظ آنها به صورتهایسدیم ،پتاسیم ومنیزیم درآبهای آشامیدنی ایجاد طعم کرده و در مصرف کننده ایجاد ناراحتیهایی به صورتهای مختلفمی‌کند. آبهایی که مقدار کلرور آنها بیش از حد است، شور و آبهایی که مقدار سولفاتسدیم و سولفات منیزیم آنها زیاد است، گس و تلخ مزه می‌باشند. چای یا قهوه تهیه شدهبا آبهای کلرور و سولفات‌دار ، بد طعم و بد رنگ هستند.

ید

معمولا در آبهای طبیعی به مقدار کمی ،ید وجود دارد. ولی در آبهای شورطبیعی مقدار آن نسبتا زیاد است. ید در صنایع بعنوان ضد عفونی کننده قوی مصرف می‌شودو از یکی از موارد مصرف مهم آن ، ضد عفونی آب استخرهاست. ید محلول در آب علاوه براینکه بصورتI₂ وجود دارد، بصورتHOI (اسید هیپویدیک)، یون^-OI (هیپویدیت) و یون^-I₃ نیز یافت می‌شود.

یدیکی از عناصر مورد نیاز غده تیروئید در ساختن تیروکسین است. مرض گواترنشانهکمبود آن است. گرچه مصرف ید از طریق آب آشامیدنی مفید است، ولی گاها ایجاد حساسیتمی‌کند. لذا در سالهای اخیر ، ید را همراه با مصرف نمک طعام تجویز می‌کنند. از موادغذایی یددار می‌توان کلم ، ماهی و هویج را نام برد. زیادی ید در بدن موجب بیماری بهنامیدیسیماست که علائم اولیه آن ، جاری شدن آب دهان ، بینی و چشم است.

فلوئور

آنیونفلوئور بعلت نقش مهم آن در سلامتی دندانها اهمیت ویژه‌ای دارد.

آمونیاک ، نیتریت و نیترات آنها

مواد ازت‌دار بطرق مختلف نظیر تماس منابعآب با فاضلاب و یا تخلیه آبهای شستشوی زمینهای کشاورزی در رودخانه و از همه مهمتراکسیداسیون مواد آلی ازت‌دار نظیرپروتئینها موجدازت هستند. آمونیاک حاصله هم پساز مدتی به نیتریت اکسیده می‌شود و نیتریت هم به نیتراتتبدیل می‌شود. آمونیاک در درجه اول و نیتریت در درجه دوم ، موید آلودگی جدی آباست.

وجود نیترات و نیتریت در آبهای شهری برحسب میلی گرم در لیتر ازت ،نباید بیش از 10 باشد.

تعییناسیدیته آب

نگاه کلی

دی‌اکسید ‌کربن در محلولهای آبی به صورت آزاد یا به شکل یونهایکربناتی یا بی‌کربناتی وجود دارد. وجود اینگاز درآب می‌تواند ناشی از حلشدنموجوددر هوا و یا تجزیه مواد آلی موجود در آب باشد، با وجودی‌که مقدارموجود در هواکمتر از حدود 0.04 درصد است، ولی این مقدار در آبهای سطحی در مقایسه بااکسیژن محلول قابل توجه بوده و به 10ppm می‌رسد. درآب چاهها این مقدار تا حد 100ppm می‌رسد.

تأثیرمحلول در آب در تأسیسات صنعتی

خورندگییکی از تأثیرات مهممحلول در آباست،در آبتبدیل به اسید کربنیک می‌شود که ترکیبی خورنده است. مخصوصاً در PHهای پائین علاوهبر اینکه اسید کربنیک خورنده تولید می‌شود، خاصیت خورندگیاکسیژن همبالا می‌رود. از اینروست که بایدموجود در آبخارج شود.

در جوش‌آورها ، خورندگی ناشی ازاغلب در مسیربخار داغ و خطآب مقطر برگشتی دیده می‌شود و اینناشی ازتجزیهکربناتها و بی‌کربناتها در شرایطداخلی جوش‌آورها می‌باشد. هیدروکسید سدیم ، محصول جانبی این واکنشها می‌باشد. خورندگی بخار آب داغ و آب مقطر برگشتی اغلب در جوش‌آورهایی که آب مصرف شده در آنهادارای قلیائیت متیل اورانژ بالایی هستند بیشتر دیده می‌شود.

در این نوعجوش‌آورها مقدار تقریبیدر بخار داغ رامی‌توان با ضربقلیائیتمتیل اورانژ آب تغذیه به جوش‌آورها عدد و 0.7 بدست آورد و این بمعنی تجزیه 80% کربنات سدیممی‌باشد. یعنی اگر قلیائیت متیلاورانژ آب تغذیه به جوش‌آورها 100ppm باشد باید انتظار داشت که مقداردر بخار داغ 79ppm باشد که این مقداربشدت خورندهاست.

روش اندازه گیری

روشتیتراسیونمستقیم در محدوده 100ppm قابلاستفاده است. در این روشآزاد با محلولکربنات سدیم و یا یک محلول قلیایی دیگرترکیب و تولید بی‌کربنات خواهد کرد. پس از ترکیب کلیه، بی‌کربناتاضافی در محیط باقی خواهد ماند. در این شرایط که PH برابر 8.3 است. رنگ صورتیشناساگرفنل فتالینظاهر خواهد شد.

اگربلافاصله بعد از اضافه کردن معرف به ظرف حاوی نمونه آب ، رنگ قرمز ظاهر شود می‌تواننتیجه گرفت کهدر نمونه وجودندارد. اما اگر نمونه بی‌رنگ ماند، با کربنات سدیم تیتر می‌شود تا رنگ صورتی باپایداری 30 ثانیه حاصل شود.

عوامل مداخله کننده

وجود اسیدهایمعدنی ،فلزاتسنگین و مقدار زیاد مواد محلول در آباز عوامل مؤثر در اندازه گیری و نتایج هستند. طریقه نمونه برداریهم ازعوامل مهم محسوب می‌شود.

آب مقطر

نگاه کلی

آب طبیعی به علت خاصیت حل کنندگی خوبی که دارد معمولا دارای حجمبالایی از نمکهای محلول درآب می‌شود. CO₂ هوا بهخاطر انحلال در آب و تولیداسید کربنیکضعیف ، خاصیت خورندگی آب رابهبود می‌بخشد. بنابراین آب هنگام عبور از محیط‌های گوناگون مخصوصا محیط‌های آهکیمقداری از کربناتها را در خود حل می‌کند که این کربناتها همراه یونهایی مثلکلسیم،منیزیم و … باعث ایجاد سختی موقت می‌شود که با جوشاندن از بین می‌رود. البته یونهای منیزیم وکلسیم و سایر یونهای فلزی باسولفاتونیتراتو کلرو ایجاد سختی دائم می‌کنند. سختی آب باعث رسوب کردنصابون در آبمی‌شود (خاصیت کف کنندگی صابون را از بین می‌برد.)

اثرات زیانبخش ناخالصیهای آب در صنعت

آب درشیمی یکی ازمهمترین حلالها می‌باشد و معمولا از آن به عنوان حلال عمومی نام می‌برند و بنابراینکاربرد اساسی در صنعت دارد که برخی از کاربردهای مهم به این شرحمی‌باشد:

·         به عنوانحلال

·         به عنوان ماده اولیه برای شرکت درواکنشهایشیمیایی تهیه محصول

·         به عنوان ماده واسطه برای خارج کردن مواد ناخواسته

·         به عنوان بستر یا محیط واکنش

وجود ناخالصیها در آب باعث ایجادرسوب در دستگاههای حرارتی ودیگ بخارمی‌شود که این عمل باعث کاهش عمرمفید دستگاه می‌گردد. بخاری که از آبهای ناخالص تولید می‌شود دارای کیفیت بسیارپایینی می‌باشد به عنوان مثالسیلیسهمراه بخار خارج شده و در اثر سرد شدنرویپره‌های توربینرسوب می‌کند. خوردگی بویلرهاو تأسیسات حرارتی و لوله‌ها ، اتلافموادشیمیایی و باقی گذاشتن لکه روی محصولات غذایی ونساجیاز عوارض دیگر آبهای ناخالصمی‌باشد.

بهترین آب برای استفاده درصنعت آببدون یون است اما هزینه تولید آببدون یون بسیار بالاست. بنابراین در اکثر آزمایشگاهها و واحدهای صنعتی ازآب مقطراستفاده می‌کنند همچنین درمناطق کویریو خشک کهمنابع آب آشامیدنیمحدود می‌باشد. از روشتقطیر آب دریابرای تولید آب آشامیدنیاستفاده می‌شود.

روش تقطیر آب

تقطیر یک محصول وخالص سازی آن به فراریت اجزای آن محلول یعنی اختلافنقاط جوشآنها بستگی دارد. آب طبیعی از دوجزء حلال (آب) و مواد حل شده (انواع نمکها) تشکیل شده است. آب جزء فرار می‌باشد. دراثر حرارت آب بخار می‌شود و نمکهای موجود در آن در ظرفتقطیر به صورترسوب باقی می‌ماند. اگربخار آبحاصل را سرد کنیم بخار به مایعتبدیل شده و آب مقطر به دست می‌آید. با تکرار تقطیر می‌توان آب مقطر با خواص بهتریرا بدست آورد.

از آب مقطر به دست آمده در آزمایشگاههای شیمی بطور گستردهاستفاده می‌شود همچنین آب مقطر استریل شده درتزریقاتکاربرد فراوانی دارد. آب مقطر مانندآب آشامیدنیگوارا نمی‌باشد. زیرا مقداری ازاکسیژن محلول و همچنین برخی از یونهایی که باعث ایجاد طعم خوب آب می‌شود را از دست دادهاست. درتاسیسات آب شیرین کنبعد از اینکه آب شور راتقطیر کرده و آب مقطر تولید می‌کنند طی فرآیندهایی که روی آب انجام می‌دهند طعم آنرا بهبود بخشیده و برای نوشیدن مناسب می‌سازند.

برخی خواص آب مقطر

PH آبمقطر خنثی و در حدود 7 می‌باشد. رسانایی ویژهآن (عکس مقاومت) بسیار کممی‌باشد. زیرارسانایی الکتریکیآب با انحلال نمکها در آنافزایش می‌یابد. دمای جوش آن پایینتر از آبهای طبیعی می‌باشد و به علت عدم وجودمواد محلول خاصیت خورندگی ندارد.

گرم كردن آب با استفاده از روش هاي خورشيدي غيرفعال

تقريباً همه ي ما در زندگي روزمره به آب گرم شده توسط انرژي خورشيدي بر خورده ايم. تا به حال چند بار شيلنگ آب را باز كرده ايد و با آب بسيار داغ درون آن مواجه شده ايد؟ خورشيد بدون توجه به تمـايل شـما آب درون شيـلنگ را گـرم مي كند. سيستم هاي گرمكن آب خورشيدي غير فعال از قديمي ترين و رايج ترين انواع موجود در بازار مي باشند. هم اكنون تعداد بسيار زيادي از اين سيستم ها بر سقف منازل نصب شده اند. مدل هاي امروزي سيستم هاي خورشيدي غير فعال تفاوت زيادي با مدل هاي اوليه خود ندارند. همه ي آنها داراي مخازن نگهداري آب هستند كه در يك قوطي قرار داده مي شوند. يك سمت اين قوطي با شيشه پوشانده شده و رو به جنوب قرار داده مي شود. اين سيستم ها هيچگونه قطعه متحركي نداشته و چيزي در آنها وجود ندارد كه در اثر گذشت زمان خراب شود. علاوه بر اين، نياز به هيچگونه سوختي ندارند و آلودگي ايجاد نمي كنند. سيستم هاي خورشيدي غير فعال امروزه به نام هاي مختلفي در بازار وجود دارند: PSWH و ICS.

PSWH هاي امروزي معمولاً داراي مخازن 40 گالني هستند كه يك سمت قاب بيروني آنها با شيشه پوشانده شده است. اين مخازن با رنگ هاي سياه مقاوم در برابر دماهاي بالا پوشانده مي شوند. قاب بيروني نيز براي جلوگيري از اتلاف انرژي عايق كاري مي گردد كه البته كيفيت عايق كاري بستگي به شرايط آب و هوايي محل استقرار سيستم دارد. اندازه ي قاب بيروني بايد براي قرار دادن مخزن كفايت كند و به اندازه اي نيز بزرگ باشد كه بهره خورشيدي مناسبي دريافت كند. ميزان متوسط معادل يك فوت مربع (1/0 متر مربع) سطح شيشه بيروني براي هر 2 گالن آب درون مخزن است و براي يك مخزن چهل گالني مي توان از شيشه هاي دو جداره ي (76* 34) درهاي گلخانه ها استفاده نمود. گرمكنهاي خورشيدي داراي يك ورودي و خروجي براي جريان آب هستند. ورودي آب سرد توسط يك تكه لوله پلاستيكي در درون مخزن به قسمتهاي پاييني آن هدايت مي شود تا آب سرد در موقعيت صحيح وارد مخزن به قسمتهاي پاييني آن هدايت مي شود تا آب سرد در موقعيت صحيح وارد مخزن گردد. خروجي آب گرم نيز آب را از سطوح بالايي مخزن كه داراي آب گرم تر است، برمي دارد. توجه داشته باشيد كه يك مخزن 40 گالني پر از آب بيش از 350 پاوند (حدود 170 كيلوگرم) وزن دارد و زماني كه وزن قاب بيروني و شيشه ها را هم به آن اضافه كنيم متوجه مي شويم كه بهترين مكان براي نصب اين سيستمها روي زمين است. مكاني كه براي استقرار اين سيستمها در نظر مي گيريد بايددر بين ساعات 9 صبح تا 4 عصر (حداقل) در زير تابش آفتاب باشد.

اگر كلكتور (قاب) را بر بام ساختمان نصب مي كنيد، بايد تدابير لازم را براي فونداسيون آن نيز در نظر بگيريد.

در اين گونه سيستمها بايد از حداقل طول لوله كشي استفاده نمود تا از خطر يخ زدگي در زمستان كاسته شود. البته مخازن 40 گالني به ندرت دچار يخ زدگي مي شوند ولي يخ زدگي اين لوله ها بسيار محتمل است.

تمام لوله هايي كه در فضاي باز قرار دارند بايد به خوبي عايق كاري شوند. براي اتصال اين سيستم به موتورخانه منازل بايد آب سرد ورودي ساختمان را ابتدا به سيستم خورشيدي متصل كرد و سپس خروجي آن گرم آن را به ورودي آب منبع دو جداره (يا مبدل حرارتي موجود در موتورخانه) وصل نمود. تا زماني كه دماي آب خروجي از سيستم خورشيدي بيشتر از دماني تنظيم ترموستات ديگ باشد، موتورخانه به كار نمي افتد و تنها زماني كه دماي آب خروجي از سيستم خورشيدي به زير نقطه تنظيم ترموستات برسد، ديگ و مشعل به كار مي افتند و ميزان اختلاف دما را جبران مي كنند.

دماي آب خروجي از سيستم خورشيدي به عوامل متعددي وابسته است؛ مقدار تابش خورشيد، دماي هواي محيط، كيفيت عايق كاري، دماي آب تغذيه و ميزان تقاضا (ديماند) براي آب گرم، بر دماي آب خروجي از سيستم مؤثرند. در شرايط آب و هوايي معمول و عدم مصرف آب گرم تا ساعت 5 عصر، دماي آب خروجي سيستم خورشيدي به بالاي F 180 (C82) مي رسد. براي استفاده بهينه از آب گرم خورشيدي با هدف صرفه جويي در انرژي بايد برنامه زماني خاصي براي مصرف آب تنظيم نمودو فرضاً شستشوي البسه و استحمام را عصرها انجام داد.

نتيجه:

كشور ايران با توجه به موقعيت جغرافيايي ويژه اش، بهره بسياري از نور خورشيد مي برد و تعداد روزهاي تمام آفتابي در سال (در اكثر شهرها) بسيار بالاست. بنابراين منطقي به نظر مي رسد كه از هم اكنون برنامه ريزي هاي لازم براي استفاده از اين انرژي پاك و لايزال خداوندي كه به رايگان در اختيار ماست را در دستور كار خود بگنجانيم.

تعمير و نگهداري مبدل هاي حرارتي:

امروزه هيچ كارخانه يا مجتمع صنعتي را نمي توان يافت كه در چرخه هاي توليد و عمليات خود فاقد مبدل هاي حرارتي باشد. هر كجا نياز به تبخير، تقطير و سرد يا گرم كردن سيالات باشد مبدل حرارتي به عنوان دستگاهي كارآمد مورد استفاده قرار مي گيرد.

در يك مجتمع عظيم صنعتي نظير پالايشگاه نفت جهت تصفيه، تفكيك و بهينه سازي فرآورده هاي نفتي، اين مواد به طور دائم و در مبدل هاي حرارتي، كوره ها و چيلرهاي صنعتي در حال سرد شدن، گرم شدن، تبخير يا تقطير مي باشند و با توجه به اهميت اقتصادي اين مجتمع هاي صنعتي، پر واضح است كه حصول اطمينان از سلامت و بي عيب بودن مبدل هاي حرارتي براي مديران صنايع بسيار مهم و حياتي است. از اين رو در اين مقاله سعي داريم تا خوانندگان را با جزئيات تعميرات مبدل ها آشنا كنيم كه از آن جمله مي توان به موارد زير اشاره كرد:

جوشكاري ترك هاي موجود در جوش درزهاي داخلي و خارجي پوسته و نازل هاي مربوطه- تعمير و پر كردن نقاط خورده و ساييده شده در چانلها، سرپوش چانلها، سرپوش سرهاي شناور و سرپوش پوسته به وسيله جوشكاري- جوشكاري و تراش محل نشستن لايي ها- ساختن صفحه تيوب جديد و سوراخكاري آن، تعويض جزئي يا كلي تيوبها- تعمير و تعويض بافلها، ميله هاي رابط، لوله هاي فاصله دهنده يا آندها- تغيير و اصلاح در برخي از مشخصات و اندازه هاي قطعات مانند تغيير قطر تيوبها و در نتيجه تغيير صفحات تيوب و بافلها- پلاگ (مسدود) كردن تيوبها- شستشو و تميزكاري مبدلها و در نهايت روشهاي مختلف تست مبدل هاي حرارتي.

آماده سازي قبل از باز كردن قطعات

قبل از هرگونه اقدام در جهت پياده كردن اجزاء دستگاه از جمله مبدل حرارتي بايد اقدامات زير توسط مسئولين مربوطه انجام گيرند:

1-     اگر قـرار اسـت قسـمتهاي ديگر واحد صنعتي به كار خود ادامه دهند بايد دستگاه را باي پس (By-Pass) كرد؛

2-     محتويات ظروف، خالي و اگر آغشته به مواد نفتي و آتش زا هستند به وسيله بخار شستشو و بيرون فرستاده شوند.

3-     دستگاه مورد تعـمير را بايد به وسـيله ي صفـحات مسدودكننده از بقيه دستگاهها و سرويسهاي لوله كشي جدا كرد.

4-     اگر احتمال وجود گاز در دستگاه مي رود بايد دستگاه، تست گاز شود.

بيرون آوردن دسته تيوبها:

دسته تيوب را معمولاً به وسيله كشيدن آن از طرف صفحه تيوب ساكن يا به وسيله ي فشار دادن از طرف صفحه تيوب شناور يا تركيبي از اين دو روش از پوسته ي مبدل حرارتي بيرون مي كشند .

معمولاً در صفحه تيوب ثابت مبدل هاي حرارتي 2 عدد سوراخ رزوه دار براي نصب حلقه ي فولاي پيچ شونده در آن جهت بيرون كشيدن دسته تيوب از پوسته تعبيه شده است.

پس از پيچاندن و نصب اين حلقه ها در سوراخ هاي رزوه دار قلابهاي وسيله اي كه بايد دسته تيوب را بيرون بكشد در آنها انداخته و شروع به بيرون كشيدن دسته تيوب از داخل پوسته مي كنيم. وقتي دسته تيوب به اندازه كافي بيرون كشيده شد، براي نگهداري وزن آن و افقي نگه داشتن دسته تيوب از جرثقيل استفاده مي شود. به هنگام بيرون كشيدن و حمل و جابه جايي دسته تيوبها بايد جهت جلوگيري از صدمه ديدن تيوبها يا بافلها نهايت دقت را به عمل آورد.

تميز كردن مبدل هاي حرارتي

در مبدل هاي حرارتي با گذشت زمان و پس از مدتي كاركرد لايه هاي نازك رسوب سطوح انتقال حرارت را مي پوشانند و با ايجاد يك مقاومت حرارتي راندمان و ميزان انتقال حرارت در مبدل را كاهش مي دهـند. آب هـاي سخت و برخي از نمك هاي محلول در آب با افزايش درجه حرارت رسوب تشكيل مي دهند. سيالات آلي (مانند مواد نفتي) در درجه حرارت هاي بالا تجزيه شده و يك ماده سخت نظير ذغال كك به وجود مي آورند. امروزه روش هاي مختلفي زير براي تميز كردن مبدل ها وجود دارند.

شستشوي شيميايي

در چند سال اخير قدم هاي بزرگي براي تميز كردن مبدل هاي حرارتي با مواد شيميايي مختلف برداشته شده كه روش باصرفه اي نيز مي باشد. در اين روش رسوبات مختلف به وسيله ي مواد مناسب شستشو و بيرون رانده مي شوند. تركيبات و مقدار محلول هاي شيميايي مختلف و زمان شستشو با توجهبه نوع رسوبات و جنس تيوبها تعيين مي گردند. از جمله مواد شيميايي و محلول هايي كه براي شستشوي مبدلها به كار مي روند مي توان به انواع بازدارنده هاي شيميايي و مواد رسوب اشاره كرد.

شستشو با جت آبي

يكي از روش هاي تميزكاري و شستشوي سطوح داخلي و خارجي تيوبهاي مبدل هاي حرارتي است. امروزه سيستم هاي پيشرفته كامپيوتري براي اين نوع شستشو طراحي و ساخته شده اند. تكنيسين، تعميرات گام (فاصله مركز تا مركز دو تيوب مجاور هم) و چگونگي آرايش تيوبها براي كامپيوتر تعريف مي كند و روبات به طور كاملاً خودكار نازل واترجت را به ترتيب و با زمان كافي مقابل تك تك تيوبها قرار مي دهد و تمامي تيوبها تميز مي شوند

شن پاشي

          از اين روش به ندرت براي تميز كردن دسته تيوبها استفاده مي شود، زيرا امكان صدمه ديدن تيوبها وجود دارد، اما در مورد قسمتها و اجزاء ديگر مانند چانل، سرپوشها و پوسته مبدل روش بسيار مناسبي است.

مته زدن يا دريلينگ

دريلينگ روش مؤثري براي باز كردن تيوبهاي مسدود شده يا خارج كردن رسوبات سخت از داخل تيوبها است. مته ضمن چرخيدن در داخل تيوب رسوبات را مي تراشد (شكل 3) و در برخي از انواع آن آب پرفشار نيز از وسط مته بيرون مي زند و مواد زائد را به خارج مي راند.

همچنين با بستن برسهاي مخصوص به اين ابزار مي توان عمليات تميزكاري را نيز انجام داد.

سيركولاسيون سيال داغ

در صورت عبور دادن نفت داغ با سرعت زياد مي توان لجن و برخي از رسوبات را از تيوبها خارج نمود. آب داغ نيز قادر است برخي از رسوبات نمك دار را در خود حل و سطوح انتقال حرارت را تميز كند.

ميله يا سيخ كردن

          در اين روش به وسيله داخل كردن يك ميل گرد متناسب با قطر تيوب به داخل آن مي توان عمل تميزكاري را انجام داد.

تميز كردن به وسيله بخار

          جهت تميز كردن رسوبات سخت هيدروليكي (مانند مواد نفتي) از اين روش استفاده مي شود؛ بدين ترتيب كه دسته تيوب را در محلي مطمئن و ايمن قرار داده و با وسيله ي مناسبي مانند چادر برزنتي يا ورق يا هر وسيله ي ديگر آن را پوشانده و لوله ي بخار را در آن محل باز مي كنند تا دسته تيوب براي چندين ساعت در ميان بخار قرار گيرد و گرم شود. در نتيجه ي اين عمل رسوبات سخت نرم شده و سپس به وسيله جت بخار از داخل و خارج تيوبها خارج مي گردند.

شكل 2: شستشوي سطوح خارجي مبدل و دسته تيوبها با جت آب

هواي فشرده

          از اين روش براي خارج كردن نهايي رسوبات و مواد زائد يا آبهاي اضافي باقيمانده از روشهاي ديگر استفاده مي شود.

بازرسي فني مبدل هاي حرارتي

          وقتي كه دسته تيوب از پوسته خارج شد و مطابق روش هاي ذكر شده كاملاً از رسوبات و كثافات تميز گرديد و همچنين ساير قطعات مبدل مانند پانل و سرپوشها و داخل پوسته نيز تميز و شن پاشي شدند، قسمت هاي مختلف مبدل به وسيله ي بازرسان فني بازرسي مي شوند و تمام قطعات تميز شده از نظر خوردگي، سائيدگي، آبله اي بودن (Pitting)، ترك در بدنه ي پوسته يا در جوش درزهاي داخل و خارج نازل هاي پوسته، معيوب بودن، ضخامت تيوبها و لق بودن آنها – بيرون آوردن تعدادي از تيوبها جهت بازرسي، بررسي وضعيت محل نشستن لائي ها و ... مورد مطالعه و بررسي هاي دقيق قرار گرفته و در نهايت دستور تعمير جزئي يا كلي و يا تعويض قطعات از جمله تعويض تمام تيوبها به وسيله بازرسان فني داده خواهد شد.

تعويض كلي تيوبها

          قبل از اقدام به تعويض كلي تيوبها بايد مشخصات كامل دسته تيوب را يادداشت و نقشه ساده اي از آن تهيه كرد تا در موقع جمع كردن مجدد دسته تيوب اشكالي ايجاد نشود. سپس تيوبها تقريباً از 6 اينچي صفحات تيوب به وسيله ماشين اره بريده مي شوند و صفحات تيوب از دسته تيوب جدا مي گردند. حال براي خارج كردن تكه تيوبهايي كه در داخل صفحات تيوب باقي مانده اند بايد سر تيوبها را در صفحه تيوب با مته اي كه قطرش  اينچ كمتر از قطر خارجي تيوبهاست مته كرد و سپس به وسيله قلم و چكش تكه لوله ها را از صفحه تيوب خارج نمود. حال با استفاده از تيوبهاي جديد با مشخصات همان تيوبهاي قبلي (طول، جنس، گيج و قطر) و طبق نقشه و آرايش قبلي مجدداً دسته تيوب و اجزاء آن ساخته مي شود. وقتي دسته تيوب براي تعويض تيوب به كارگاه فرستاده مي شود، موقعيت مناسبي است كه اگر اجزاء ديگر مانند بافلها و تكيه گاه تيوبها و ... احتياج به تعمير يا تعويض داشته باشند انجام شود و هرگونه تغييرات و اصلاحات در اين فرصت اعمال گردد.

پلاگ (مسدود) كردن تيوبها

پلاگ، مسدودكننده اي است فلزي و مخروطي شكل كه بايد متناسب با قطر داخلي تيوب و از جنس مشابه تيوب باشد. استفاده از پلاگ غير همجنس مشروط به موافقت بازرسان فني است. پلاگ را در داخل هر دو سر تيوب سوراخ يا آسيب ديده مي گذارند و سپس با چكش به آهستگي ضربه مي زنند تا محكم شود. پلاگ و مسدود كردن تيوبها نشست را متوقف مي سازد و تيوبهاي معيوب را عملاً از سيستم خارج مي كند، اما از آنجا كه باعث كاهش راندمان و سطح انتقال حرارت مبدل مي شود، انجام آن از حدي بيشتر مجاز نمي باشد و در غير اين صورت كليه تيوبها بايد تعويض شوند. لازم به توضيح است كه تعداد تيوبهايي كه مي توانند پلاگ شوند بسته به شرايط مختلف فرق مي كند.

در واحدهايي كه داراي سرويس هاي دقيق و بحراني هستند، در صورتي كه يك درصد تيوبهايشان نشستي پيدا كنند بايد تمام تيوبها را تعويض نمود. در شرايط غير بحراني كه كم شدن سطح و راندمان انتقال حرارت در اثر مسدود شدن تيوبها مسئله مهمي را ايجاد نمي كند، مي توان 15 تا 20 درصد تيوبها را مسدود كرد. ولي به طور كلي در شرايط متعارف مي توان تا 10 درصد تيوبها را مسدود نمود.

ممانعت از خوردگي در مبدل هاي حرارتي

هرگاه دو فلز يا آلياژ غير همجنس در يك محيط الكتروليت داراي پتانسيل منفي تر باشد. براي مثال در مبدل هاي حرارتي كه جنس تيوبها و صفحه تيوب آنها از برنج و جنس چانل، سرپوش چانل و سر شناورشان از فولاد است. در هنگام سرويس و بهره برداري به علت اختلاف پتانسيل موجود قسمتهاي فولادي خورده مي شوند.

براي اينكه از اين خوردگي كه آن را خوردگي گالوانيكي مي نامند جلوگيري شود، از فلز يا آلياژي كه پتانسيل آن در جدول عمل گالوانيكي منفي تر باشد استفاده نموده و قطعه اي از آن را درون مبدل حرارتي نصب مي كنند.

وجود اين قطعه كه به آن آند فنا شونده مي گوييم باعث مي شود تا قطعات و قسمتهاي فولادي حفاظت شده و خورده نشوند.

جنس آندها معمولاً از منيزيم، آلومينيوم، روي يا آلياژهاي آنها انتخاب مي شود. آندهاي فناشونده علاوه بر اينكه داراي پتانسيل منفي تر نسبت به فلز مورد حفاظت مي باشند بايد از لحاظ اقتصادي مقرون به صرفه بوده و عمر مفيد آنها طوري محاسبه گردد كه بتوانند حداقل مبدل را تا تعميرات اساسي بعدي محافظت نمايند.

تست هيدرواستاتيك مبدل هاي حرارتي

مبدل هاي حرارتي را قبل از تعمير جهت عيب يابي و يا بعد از تعمير براي اطمينان از بي عيب بودن آنها تست مي كنند. براي تست هيدرواستاتيك مبدل ها از اب استفاده مي شود و فشار تست معمولاً 5/1 برابر فشار طراحي در درجه حرارت محيط است و اين فشار حداقل يك ساعت بايد ثابت بماند. تست هيدرواستاتيك مبدل ها شامل تست پوسته وتست تيوبها مي شود.

تست پوسته

يكي از روش هاي تست هيدرواستاتيك مبدل هاي حرارتي پوسته و لوله است. در اين روش چانل مبدل حرارتي باز است و تيوبها خالي هستند. آب توسط تست پمپ به داخل پوسته فرستاده مي شود تا به فشار تست مورد نظر برسيم و بعد براي مدت زمان معيني پوسته را به همين حالت تحت فشار هيدرواستاتيك نگه مي داريم. در صورتي كه مبدل از محل برخي از تيوبها در صفحه تيوب رول ليك (Rool Leak)  داشته باشد نشت آب در محل مذكور بر روي صفحه تيوب قابل مشاهده خواهد بود. همچنين اگر تيوبي سوراخ باشد آب از طريق سوراخ وارد تيوب شده و در نهايت از انتهاي تيوب كه در صفحه تيوب قرار گرفته بيرون مي ريزد و ما مي توانيم تيوب معيوب را به راحتي پيدا كنيم.

تست تيوب

يكي از روش هاي تست هيدرواستاتيك مبدل هاي حرارتي پوسته و لوله است. در اين روش چانل مبدل حرارتي بسته بوده و پوسته مبدل كاملاً خالي است. آب توسط تست پمپ به داخل چانل و تيوبها فرستاده مي شود تا به فشار تست مورد نظر برسيم و بعد براي مدت زمان تيوبها را به همين حالت تحت فشار هيدراستاتيك نگه مي داريم. در صورتي كه تيوبها سوراخ بوده ونشتي داشته باشند آب به داخل پوسته ريخته و از نازل سمت پايين پوسته خارج مي شود و بدين ترتيب مي توانيم به سوراخ بودن تيوبها پي مي بريم.

فيلتر هوا و فيلتر اسيون هوا

فيلتر‌هاي هوا در چند ساله  اخير از پيشرفت بسياري قابل برخوردار بوده‌اند. فيلتر‌هاي اوليه براي محافظت از ادوات مكانيكي تهويه مطبوع طراحي مي‌شدند ولي امروزه به آسايش و راحتي انسانها و نيز شرايط ايده آل محصولات و اشيايي كه در فضاي كار ادوات تهويه مطبوع قرار ‌مي‌‌‌ گيرند اهميت بيشتري داده مي‌شود محصول يا شي فوق الذكر مي‌تواند يك نيمه هادي حساس در يك كارخانه و يا يك اثر هنري نفيس در موزه باشد

امروزه به كيفيت هواي درون ساختمانها بهاي بسيار داده مي‌شود فيلتر‌هاي هوا عموماً مهم ترين عامل ايجاد مشكلات كيفيت هوا درون ساختمانها نبوده و لزوماً تنها راه حل اينگونه مشكلات نيز نيستند لكن در هر حال فيلتر‌هاي هوا نقش‌بسيار مهمي در كيفيت هواي درون ساختمانها و نيز محافظت از اشياء يا محصولات درون آنها ايفا مي‌كنند انتخاب مناسب و اصولي فيلتر مي‌تواند بر بسياري از مشكلات كيفي هوا غلبه نموده و نارضايتي‌ها را از بين ببرد و علاوه بر آن يك انتخاب مناسب بر عملكرد كلي سيستم مكانيكي تهويه مطبوع اثر دارد

به عنوان مثال مقاومت فيلتر در برابر جريان هوا به هزينه ‌هاي انرژي افزود و بازده فيلتر بر هزينه انرژي اثر مي‌گذارد يك فيلتر با بازده كم در برابر جريان هوا مقاومت زيادي از خود نشان نداده ولي صرفه‌جويي در انرژي ولي در مقابل ذرات زيادي را به درون كويل راه مي‌دهد اين ذرات به صورت عايق عمل كرده و از ميزان انتقال حرارت كويل كاسته و در نهايت مصرف انرژي را افزايش مي‌دهند امروزه با به كارگيري فيلتر‌هاي جديد كربن تركيبي مي‌توان تا سرحد امكان از هواي درون ساختمانها استفاده ‌نمود و كمتر از هواي بيرون استفاده نمود و كمتر از هواي بيرون بهره گرفت در يك مطالعه ميداني كه در موزه هنر بوستان انجام شده است.

آقاي وران يانگ مدير فني و خدماتي موزه به بحث درباره آلودگي‌هاي مولكولي در محيط موزه ها پرداخته است محيط تحت نظر ايشان يك ساختمان چند منظوره است كه براي نگهداري و نمايش آثارهنري كاربرد دارد هشتصد نفر در اين ساختمان به كار اشتغال دارند و علاوه بر ساختمان به بخش فروش و رستوران اختصاص دارد هدف اصلي از سيستمهاي تهويه در يك چنين ساختمانهايي ايجاد آسايش محيطي براي كاركنان و بازديدكنندگان و نيز حفاظت از آثار هنري است از آنجا كه سيستم تهويه مطبوع اين ساختمان وظيفه هوارساني به تمام نقاط و زوايا را بر عهده دارد فيلترهاي به كار رفته از نوع بازده هستند  به طور كلي ذراتي كه حتي اندازه آنها از ده ميكرون هم تجاوز نمي‌كند مي‌تواند مسائل و مشكلاتي را پديد آورند بخصوص ذرات ريز كربن سياه كه از خروجي سيستمهاي احتراق داخلي و نيروگاهها حاصل مي‌شود لكه ‌هايي براثار هنري ايجاد مي‌كنند سيستم فيلتر اسيون مورد استفاده ايشان تا حد زيادي از ورود اينگونه ذرات جلوگيري مي‌كند مشكل ديگر حضور تعداد زيادي باز ديد كننده در فضاي گالري‌هاست كه باعث انتشار تعدادي زيادي ذرات ريز در هوا شده و از طريق كانالهاي برگشت هوا به درون سيستم تهويه مطبوع راه مي‌يابند قارچها از ديگر مشكلات انبارهاي نگهداري آثار هنري هستند چون باعث خوردگي در كرباس ،كاغذ، چوب، و رنگ مي شوند سيستم فيلتراسيون به كار رفته در موزه هنربوستون شامل30/0 فيلتر 65/0 فيلتر سنتزي كيسه‌اي است.

آقاي يانگ در سيستم خود از چندين فن‌‌اوري جديد استفاده كرده است و علاوه بر فيلتر‌‌‌‌‌هاي ياد شده فوق از لامپها بسيار رضايت بخش بوده اند چون تقريباً هيچ اثري از رشد و نمو ميكروبي در داخل سيستم و نيز بو باقي نمانده است. او تصميم دارد در طولاني مدت اين لامپها را در تمام سيستمهاي خود نصب نمايد. علاوه بر مزاياي ذكر شده، لامپهاي پرقدرت UV-C مي توانند صفحات رطوبت زني و كويلهاي سيستم را استرليزه كرده و نياز به اعمال مواد شيميايي را حذف نمايند.

 اين مزيت زماني اهميت خود را نشان مي دهد كه بدانيد در اكثر موارد براي جلوگيري از آثار خورندگي مواد شيميايي نمي توان از آنها براي تميز كردن درون سيستم هاي تهويه استفاده نمود. با تمام اين اوصاف نبايد از نقش مهم نگهداري سيستم تهويه مطبوع غافل بود. برنامه معمول نگهداري فيلترها شامل سنجش مقاومت فيلترها، بازديد چشمي و تعويض منظم آنهاست. چون اگر فيلتري حين كار پاره شود، ورود مواد درون آن به سيستم، مشكلات بسيار زيادي ايجاد خواهد كرد.

طرز كار فيلترها

          از آنجا كه اندازه و نوع ذراتي كه بايد از هواي يك موزه تخليه شوند، مشخص است، بهتر آن است تا به روش كار فيلترهاي مكانيكي بپردازيم. كلاً چهار روش فيلتراسيون وجود دارد كه در اينجا به طور خلاصه به آنها اشاره مي شود:

1-      غربال كردن: اين فرآيند زماني اتفاق مي افتد كه اندازه ي ذرات معلق، از سوراخ هاي موجود در فيبر فيلتر بزرگ تر باشند. غربال كردن مهم ترين روش مورد استفاده در فيلترهاي هواي با بازده پايين است.

2-      تجاوز: اين فرآيند زماني روي مي دهد كه ذرات بزرگ و چگال نتوانند همراه با جريان هوا از اطراف فيبرهاي فيلتر عبور كنند و لاجرم با آنها تصادم مي كنند. گاهي هم براي بالا بردن بازده كاركرد اين پديده، محيط دروني فيلتر را به مواد چسبناك آغشته مي كنند. اين روش هم مانند روش غربال كردن در فيلترهاي هواي با بازده پايين كاربرد بسياري دارد.

3-      تداخل: زماني كه ذرات درشت همراه با جريان هوا در درون محيط فيلتر حركت مي كنند در نقاط خاصي به فيبرهاي فيلتر مي چسبند. اين روش بيشتر در فيلترهاي هواي با بازده متوسط به كار مي رود.

4-      انتشار: اين فرآيند بيشتر در ذرات بسيار ريز ديده مي شود. مولكول هاي هوا بر نحوه ي حركت ذرات بسيار ريز از درون محيط فيلتر تأثير مي گذارند. ذرات بسيار ريز در مسير حركت خود با مولكول هاي هوا برخورد كرده و طبق الگوهاي حركت براوني در تمام جهات پخش مي شوند. اين عمل باعث مي شود تا ذرات ريز با فيبرهاي محيط تماس حاصل نموده و به آنها بچسبند. اين روش بيشتر در فيلترهاي هواي با بازده بالا به كار مي رود.