آبهاي زيرزميني حوزه بلغور

5-1- مقدمه

مشكل آب آشاميدني و قابل شرب در بسياري از مناطق كشورمان و حتي برخي زير حوضه هاي آبخيز، هنوز حل نشده و اين مهم به قوت خود باقي مانده است كه به مرور زمان نيز بحراني مي شود. هنوز هم در تعداد زيادي از شهرها و روستاهاي كشور، آب با كيفيت نامطلوب و حتي در مواردي آبهاي آلوده مورد استفاده قرار مي گيرد. در بسياري از مناطق روستايي ،‌گورستان در مركز يا در مجاورت روستا واقع شده و آب آشاميدني مردم از طريق چاههاي دستي محفور در چند متري گورستان تامين مي شود. اين مسايل در برخي موارد، مشكلات عديده اي را در خصوص وضعيت اجتماعي – رفاهي اهالي منطقه و ساختار آن فراهم آورده است.

به منظور غلبه بر تمامي مشكلات و كمبودهاي موجود يك سري اقداماتي لازم است كه خوشبختانه اين معضلات به آساني قابل رفع مي باشد. در حال حاضر و براي سال هاي آتي، محدوديت دسترسي به آب، در مناطق خشك و نيمه خشك و حتي مرطوب وجود دارد. مسلما” مساله تامين آب در زير حوضه هاي خشك و نيمه خشك داراي جوامع روستايي كه كمبود آن به اقليم منطقه (بارش جوي كم و پراكنده و نرخ تبخير و تعرق بالا) بستگي دارد در صورت عدم چاره انديشي و جامع عمل پوشاندن به آن به صورت مشكلي بزرگ باقي مي ماند.

مطالعات آب زيرزميني به منظور ارزيابي هيدروژئولوژيكي زيرحوضه ها، شناخت كمي و كيفي پتانسيل منابع آبي سازندهاي سخت درز و شكافدار (كارستي)، بررسي كمي و كيفي آب زيرزميني، تعيين حجم تخليه متوسط سالانه منابع آبي حوزه و يا زيرحوزه ها صورت مي گيرد. در اين گزارش، بررسي كيفيت و كميت آب زيرزميني حوزه آبخيز بلغور مشهد مورد بررسي قرار گرفته است.

5-2- روش كار ( Metodology)

در اين گزارش، ابتدا با شناخت مقدماتي حوزه آبخيز مورد نظر و تبادل نظر كارشناسان گروههاي مطالعاتي ديگر ، اطلاعات اوليه حاصل گرديده است. سپس عمليات ميداني در حوزه مربوطه به منظور شناخت بهتر حوزه ، بررسي پتانسيل سطح الارضي و تحت الارضي منابع آب ، سرعت عمل در آماربرداري تكميلي منابع آب زيرزميني (چاه ، چشمه ، قنات) انجام گرفته است.

گزارش كيفيت آب زيرزميني حوزه آبخيز بلغور شهر مشهد ضمن جمع آوري آمار و اطلاعات و گزارش هاي موجود و همچنين اخذ اطلاعات از گروه هاي مطالعاتي ديگر مشاور باتوجه به شرح خدمات موجود تهيه و تدوين شده است. آمار گرفته شده به شرح زير است:

1 – نقشه توپوگرافي شامل موقعيت زير حوزه ها، شبكه آبراهه ها، راههاي دستيابي و مناطق روستايي حوزه هاي مطالعاتي.

2 – نقشه هاي زمين شناسي و نفوذپذيري حوضه ها (تهيه شده در سيستم G I S ) .

3 – نقشه منابع آب حوضه ها.

4 – گزارش زمين شناسي و ژئومرفولوژي حوضه هاي مورد مطالعه.

5-3- موقعيت جغرافيايي منطقه مورد مطالعه

حوزه آبخيز بلغور شهرستان مشهد با مساحت         هكتار ، در حوزه آبريز قره قوم (يكي از حوزه هاي ششگانه استان خراسان) و شمال شرق شهرستان مشهد واقع شده است . از نظر موقعيت جغرافيايي ، حوزه آبخيز بلغور در محدوده                      تا              طول شرقي و                  تا                عرض شمالي و همچنين                 تا            طول شرقي و                  تا                عرض شمالي (برحسب X ,    , Y و UTM ) واقع شده است. روستاي بلغور آبادي بزرگ و مهم منطقه است كه در غرب حوضه قرار دارد. راه دستيابي به منطقه مورد مطالعه از طريق جاده اصلي آسفالته مشهد – كارده – مارشك مي باشد. (شكل 1 و 2)

شكل 1

موقعيت جغرافيايي حوزه آبخيز بلغور شهرستان مشهد در استان خراسان

شكل 2

راههاي دستيابي و زيرحوزه هاي حوزه آبخيز بلغور شهرستان مشهد و شبكه

آبراهه هاي اصلي آن

5 – 4- آماربرداري تكميلي و تهيه نقشه منابع آب

آماربرداري تكميلي در بازديدهاي محلي با كمك يكي از اهالي حوزه منطقه (جهت نشان دادن چاه ، جشمه) در دو مرحله به دليل جاري شدن سيل و بسته شدن برخي چشمه ها انجام گرفته است. (تاريخ آماربرداري در قست عنوان جدول پيوست درج شده است) آمار و اطلاعات منابع مذكور مطابق جدول پيوست تهيه و در اختيار واحد G I S به منظور پلات نقشه منابع اب قرار داده شده است.

موقعيت دقيق منابع آب توسط دستگاه مختصات ياب جغرافيايي (  G P S ) صورت گرفته است. آماربرداري كيفي منابع آب موجود زيرحوزه ها نيز بيشتر معطوف به چشمه ها و چاههايي است كه با توجه به قضاوت كارشناسي، احتمال آلودگي هاي ناشي از منابع مختلف وجود داشته است. اين نمونه ها حداكثر ظرف 24 ساعت جهت آناليز شيميايي يون هاي غالب به آزمايشگاه انتقال يافته است. نتايج آناليز كاتيون و آنيون هاي غالب به لحاظ مصارف شرب و كشاورزي و همچنين تيپ آب ، با اسفتاده از دياگرام هاي شولر، و يكلوكس و استيف مورد بررسي قرار گرفته است.

تهيه نقشه منابع آب محدوده هاي مطالعاتي از اهميت زيادي برخوردار است. زيرا در مراحل عمليات اجرايي سازه ها،‌ نياز به شناخت و انتخاب چشمه ها جهت تامين حجم آب مصرفي ضروري مي باشد. به عبارت ديگر، در صورت نياز به آب جهت اجراي پروژه هاي تصويب شده به كمك نقشه منابع آب مي توان به حجم آب مصرفي دست يافت. موقعيت دقيق منابع آبي شناسايي شده در شكل 3 مشخص مي باشد.

شكل 3

پراكندگي و موقعيت منابع آب حوزه آبخيز بلغور شهرستان مشهد (چشمه و چاه) كه بر روي نقشه پايه حاوي زيرحوزه ها و شبكه آبراهه ها پلات شده است

5-4-1- چاه

از آنجائي كه ضخامت رسوبات آبرفتي حوزه بلغور (به غير از محدوده خود روستا) چندان زياد نيست، عمده چاه هاي بهره برداري از نوع كم عمق مي باشد. از طرفي به علت حجم كم ذخيره آب در مخازن آبرفتي استحصال آن عمدتا” از طريق موتورهاي برقي كوچك و بعضا” ديزلي صورت مي گيرد. بهره برداري منابع آب از طريق چنين چاه هايي نامنظم (چند ساعت در روز) است. در واقع اين گونه چاه هاي بهره برداري، نقش زهكش آب موجود در منافذ و خلل و فرج رسوبات آبرفتي را بر عهده دارد كه بعضا” توسط نيروي موتور به سطح انتقال يافته و مورد استفاده بخش كشاورزي و شرب قرار مي گيرد.

آماربرداري چاههاي شامل طول وعرض جغرافيايي ،‌ارتفاع ،‌نوع چاه ، نام مالك ، روستاي مجاور نوع مصرف عمق ،‌سطح آب (‌حتي المقدور )‌ ابدهي ، وضعيت بهره برداري از آب و غيره مي باشد.

حوزه آبخيز بلغور داراي 3 حلقه چاه كم عمق مي باشد كه برروي نقشه در شكل 3 پلات شده است . عمق اين چاهها كمتر از 10 متر است و بهره برداري از آنها به صورت نامنظم است . همچنين يك حلقه چاه از مجموع چاههاي حوزه جهت دامداري ( شمال شرق حوزه در دره آق چشمه )‌و بقيه جهت مصارف عمومي و كشاورزي مورد بهره برداري قرار مي گيرد . مشخصات و آمار تكميلي چاههاي بهره برداري حوزه مطالعاتي بلغور در قسمت پيوست آورده شده است .

5-4-2 – چشمه

بدليل كوهستاني بودن وهمچنين ساختار زمين شناسي منطقه ، چشمه هاي نشتي ، ‌زهكشي (‌عمدتا از طريق بستر آبراهه ها و رودخانه اصلي )‌و غيره وجود دارد .آماربردراي چشمه ها شامل طول وعرض جغرافيايي ،‌ارتفاع چشمه نوع چشمه نام مالك (‌در برخي موارد) ‌روستا يا عارضه زمين شناسي مجاور آن  نوع مصرف آبدهي وضعيت چشمه و غيره مي باشد.

در حوزه آبخيز بلغور 34 دهنه چشمه (‌با دبي 7-0.1 ليتر در ثانيه )‌شناسايي و

پراكندگي و موقعيت آنها برروي نقشه منابع آب ارائه شده است . (‌شكل 3)‌آمار و اطلاعات انوع چشمه به همراه ساير مشخصات مزبور در جدول قسمت پيوست درج شده است .

آبدهي چشمه ها حوزه آبرفتي ( از نوع زهكشي و نشتي ) و سازندي با دبي متغير مي باشد . آبدهي چشمه ها در فصل بهار و به خصوص ماههاي فروردين و ارديبهشت زياد و در فصل بهار ، زياد و به مرور كم مي شود.

از اين رو اكثر چشمه ها به خصوص چشمه هاي آبرفتي – زهكشي و نشتي در فصل تابستان كم آب و يا خشك مي شوند. از آنجايي كه اكثر چشمه هاي موجود دراين حوزه دبي متغير دارند و در فصل تابستان كم آب و يا خشك مي شوند. از آنجايي كه اكثر چشمه هاي موجود دراين حوزه دبي متغير دارند و در فصل تابستان كم آب و يا خشك مي شوند ،دربرآورد دبي چشمه ها سعي شده است كه اين دبي برآوردي كمتر از ميزان آبدهي فعلي چشمه ها باشد. ( نمونه برداري در فصل تابستان صورت گرفته است) .

5-4-3- قنات

حوزه آبخيز بغور مشهد بدليل قرار گرفتن در ميان كوههاي مرتفع ،‌حوزه اي كوهستاني با دره هاي بستر و v .شكل مي باشد و بدليل جوان بودن حوزه رسوبات آبرفتي كمتر در كف آبراهه ها بر جاي گذاشته شده اند به همين دليل هيچ نوع قناتي در حوزه مشاهده نشد و آماربرداري منابع آبي بيشتر معطوف به چشمه ها و چاههاي محدوده مطالعاتي گرديد.

5-5- بررسي كمي منابع آب زيرزميني

بررسيهاي كمي منابع آب زيرزميني معمولا مبتني بر آخرين آمار و اطلاعات اين منابع مي باشد دراين بررسيها ، علاوه بر تعيين مقادير تخليه منابع آب (‌از طريق چاه ، چشمه )‌نقشه هاي هم پتانسيل (‌تراز آب زيرزميني )‌، هم عمق سطح آب زيرزميني هم نوسانات سطح آب زيرزميني (‌هم افت )‌،‌هيدروگراف چاههاي پيرومتري و در نهايت هيدروگراف واحد دشت و پهنه هاي آبرفتي مورد بررسي قرار مي گيرد.

بررسي كمي آب زيرزميني از طريق نقشه هاي مذكور نياز به مقادير اندازه گيري ماهانه سطح آب زيرزميني چاههاي موجود در شبكه پيرومتري و تاحدي چاههاي بهره برداري دارد.

از آنجائيكه حوزه آبخيز بلغور به دليل كوهستاني بودن ، فاقد دشتهاي ميان كوهي كوچك و همچنين پهنه هاي آبرفتي واجد اين آمار واطلاعات مي باشد ، در مبحث بررسيهاي كمي منابع آب زيرزميني ،‌تنها به ميزان برداشت و تخليه متوسط سالانه چشمه هاي و چاههاي اكتفا مي گردد.

5-5-1- چاه

حوزه آبخيز بلغور در برگيرندهء‌3 حلقه چاه كم عمق مي باشد . بهره برداري از طريق چاه عمدتا جهت مصارف كشاورزي و دامداري صورت مي گيرد . برخي مشخصات چاهها و همچنين ميزان تخليه متوسط سالانه آنها در جدول (1)‌ارائه شده است . به طور كلي برآورد تخليه متوسط سالانه منابع آب زيرزميني از طريق 3 حلقه چاه كم عمق ( با 2190 ساعت كاركرد در سال )‌ در حدود 6254.64 متر مكعب مي باشد.

جدول شماره 1.

               تخليه متوسط سالانه منابع آب زيرزميني چاههاي بهره برداري (‌متر مكعب

5-5-2- چشمه

براساس آمار برداري تكميلي منابع آب حوزه آبخيز بلغور در برگيرنده 35 دهنه چشمه داير مي باشد (شكل 3) . دبي خروجي چشمه ها عمدتا” جهت مصارف كشاورزي بعضا” شرب و دامداري مورد استفاده قرار مي گيرد. به طور كلي ، تخليه متوسط سالانه چشمه هاي اين حوزه با مجموع دبي لحظه اي  25/96 ليتر بر ثانيه برابر با 3035340 مترمكعب مي باشد. مزان تخليه متوسط سالانه چشمه ها در جدول پيوست آورده شده است. مطابق جدول پيوست، برآورد تخليه متوسط سالانه منابع اب زيرزميني 25 دهنه .

چشمه ، در حدود 03/3 ميليون مترمكعب مي باشد . همچنين متوسط دبي لحظه اي حداكثر و حداقل چشمه هاي موجود در حوزة آبخيز بلغور به ترتيب برابر با 4/14 ليتر در ثانيه و 07/0 ليتر در ثانيه مي باشد.

5-6- تخليه متوسط سالانه منابع آبي زيرحوزه هاي حوزه بلغور

به طور كلي ، تخليه متوسط سالانه منابع آب زيرزميني محدوده مورد نظر از طريق چشمه ها در حدود 5/3 ميليون مترمكعب مي باشد. در ادامه باتوجه به نقشه فيزيوگرافي حوزه، تخليه متوسط سالانه منابع آب زيرزميني زير حوزه ها مورد بررسي قرار مي گيرد. حجم متوسط تخليه سالانه زير حوزه هاي واجد چشمه به عنوان دبي پايه (يا دبي جريان) در مطالعات هيدرولوژي نيز منظور مي شود. لازم به توضيح است كه در ادامه، تنها زير حوزه هاي داراي تخليه متوسط سالانه منابع آب زيرزميني مورد بررسي قرار مي گيرد. به عبارت ديگر، زير حوزه هاي B4 ، B6 ، B^’2  ، B^’8  ،‌ B^’9 محدوده مورد نظر فاقد تخليه سالانه منابع آب زيرزميني از طريق چشمه مي باشد.

5-6-1- زيرحوزه آبخيز B5

اين زيرحوزه  داراي سه دهنه چشمه (چشمه قوتي، اينچه و قوره قت)، با دبي برآوردي 1 تا 2 ليتر در ثانيه و تخليه متوسط سالانه حدود 126144 مترمكعب مي باشد. بهره برداري از اين چشمه ها عمدتا” جهت شرب دامهاي منطقه ساري ميدان صورت مي گيرد.

5-6-2- زيرحوزه آبخيز B^’3

اين زيرحوزه شامل چشمه هاي آق چشمه و دهنه آق جشمه ميباشد. متوسط تخليه سالانه اين چشمه ها با دبي مجموع لحظه اي 5 ليتر در ثانيه برابر با 153792 مترمكعب ميباشد. دبي خروجي چشمه هاي مذكور جهت مصرف دامداري عشاير منطقه آق چشمه و زوپيره زن بكار ميرود. اين مناطق بيشتر در فصل بهار و تابستان به صورت سكونتگاه موقت است. در غير اين صورت، پس از مدتي جريان از طريق بستر آبراهه نفوذ مينمايد.

5-6-3- زيرحوزه آبخيز B^’4

          اين زيرحوزه شامل چشمه هاي زوپيره زن يك ، دو و سه مي باشد. متوسط تخليه سالانه اين چشمه ها با دبي مجموع لحظه اي 5/6 ليتر درثانيه برابر با 204984 مترمكعب ميباشد و بهره برداري از اين چشمه ها عمدتا” جهت كشاورزي باغات محدوده دره زوپيره زن صورت مي گيرد.

5-6-4- زيرحوزه آبخيز B^’5

          اين زير حوزه به همراه زيرحوزه B1 در برگيرنده چشمه هاي فراواني مي باشد. هفت چشمه (شورچه، دوغين، عشق آباد ، زلزله زار يك و دو ، شافعي و چوقر چشمه) با دبي مجموع لحظه اي 8/12 ليتر در ثانيه متوسط تخليه سالانه اي برابر با 8/403660 مترمكعب را دارا مي باشد. از آنجايي كه محدوده چشمه هاي زلزله زار يك و دو تكتونيزه و گسله مي باشد اين دو چشمه از نوع گسلي مي باشند.

          چشمه عشق آباد بعلت قرار گرفتن در كف رودخانه بصورت چشمه زهكش مي باشد اما در دامنه آهكهاي مزدوران قرار گرفته است كه ميتواند يك چشمه آهكي و سازندي تلقي شود. بقيه چشمه ها نيز بصورت آبرفتي و نشتي مي باشند. بهره برداري از اين چشمه ها جهت مصارف كشاورزي و شرب مي باشد.

5-6-5- زيرحوزه آبخيز B3

          اين زيرحوزه تنها داراي چشمه خوجه قورقوري است. متوسط تخليه سالانه اين چشمه با دبي 6/1 ليتر در ثانيه برابر با 6/50457 مترمكعب مي باشد. دبي خروجي اين چشمه جهت مصرف كشاورزي آن هم در فصل بهار و اوايل تابستان به كار مي رود. در غير اين صورت پس از مدتي جريان از طريق بستر آبراهه نفوذ مي نمايد.

5-6-6- زيرحوزه آبخيز B^’1

          اين زيرحوزه غيرمستقل در برگيرنده دو چشمه خوجه دو و سه است كه در مجاورت گسل روستاي بلغور قرار گرفته اند. اين دو چشمه در مجموع دبي لحظه اي برابر با 5 ليتر در ثانيه دارند كه متوسط تخليه سالانه آنها 157680 مترمكعب است. از آنجائي كه محدوده اين چشمه ها به صورت توده لغزشي شناخت نوع چشمه و مكانيزم تشكيل آنها ميسر نمي باشد. بهره برداري از اين چشمه ها عموما” جهت مصارف كشاورزي و دامداري صورت مي گيرد.

5-5-7- زيرحوزه آبخيز B2

          اين زيرحوزه در محدوده كوههاهي قاراقاش قرار دارد و داراي سه چشمه قاراقاش يك و دو و سه مي باشد. با توجه به بازديد صحرايي اين ناحيه و از طرفي ، اختلاف ارتفاع خروجي چشمه و زمين هاي هموار و مستعد كشاورزي واقع در زيرحوزه مستقل B   1 و B^’6 (محدوده روستاي بلغور) آب اين چشمه ها به وسيله لوله هاي مخصوصي مستقل و مورد بهره برداري قرار مي گيرد. متوسط تخليه سالانه اين چشمه ها با دبي مجموع لحظه اي 102 ليتر در ثانيه برابر با 2/37843 مترمكعب مي باشد. دبي خروجي اين چشمه ها جهت مصارف شرب و بهداشت و كشاورزي روستاي بلغور مي باشد.

5-6-8- زيرحوزه آبخيز B 1

          اين زيرحوزه مستقل در بر گيرنده چشمه هاي زيادي از نوع نشتي است كه عمدتا” در مجاورت روستاي بلغور ظهور يافته اند. با توجه به رخنمون سازند شوريجه در محدودوه حضور اين چشمه ها ميتوان گفت كه آب زيرزميني ذخيره سازي شوريجه، در حال تعادل هيدروليكي با آبرفت هاي اين زيرحوزه بوده و به صورت نشت در سطح خارج مي گردد. ولي رخنمون واحدهاي زمين شناسي شوريجه (شيل ، سيلت ، استن و كنگلومرا) از پتانسيل آبدهي اين سازند به صورت ظهور چشمه هاي بيشتر در اين ناحيه كاسته است .

          متوسط تخليه سالانه اين زيرحوزه با مجموع دبي لحظه اي چشمه هاي نه گانه (فرنگي يك، دو و سه ، رحيمي ، اوليوتان ، دويه چشمه ، بذر چشمه ، خجسته و آغشته) حدود 58/49 ليتر در ثانيه برابر با 1563555 مترمكعب مي باشد. دبي خروجي اين چشمه ها به مصرف كشاورزي ، بهداشت ، شرب و دامداري روستاي بلغور مي رسد.

5-6-9- زيرحوزه آبخيز B^’6

          اين زيرحوزه غيرمستقل شامل سه دهنه چشمه (اردلان ، دهنه و خوجه) با دبي مجموع لحظه اي 57/2 ليتر در ثانيه مي باشد كه متوسط تخليه سالانه اي معادل 5/81047 مترمكعب را دارا مي باشد. دبي خروجي اين چشمه ها جهت كشاورزي روستاي بلغور به كار مي رود.

5-6-10- زيرحوزه آبخيز B^’7

          چشمه هاي ذوي يك و دو تنها چشمه هاي زيرحوزه غيرمستقل B^’7 مي باشند. با توجه به ظهور اين چشمه در مجاورت بلافصل حاشيه چپ رودخانه بلغور و در كنتاكت سازند آهكي مزدوران با شيل و ماسه سنگ شوريجه ميتوان گفت اين دو چشمه از نوع آهكي و سازندي مي باشند.

          متوسط تخليه سالانه اين زيرحوزه با مجموع دبي لحظه اي 8 ليتر در ثانيه برابر با 252288 مترمكعب مي باشد. به طور كلي ، مجموع دبي لحظه اي و تخليه متوسط سالانه زيرحوزه هاي داراي چشمه در جدول شماره 2 ليست شده است.

جدول شماره 2

مجموع دبي لحظه اي و تخليه متوسط سالانه زيرحوزه هاي داراي چشمه

5-7- بررسي وضعيت نفوذپذيري واحدهاي زمين شناسي

در بررسي واحدهاي زمين شناسي قابل رخنمون (از ديدگاه نفوذپذيري يا تراوايي نسبي و قابليت ذخيره آب دهي زيرزميني)، به طور كلي دو فاكتور مهم در نظر گرفته شده است.

1 – نفوذپذيري اوليه و فرايندهاي بعد از رسوبگذاري (موثر در ايجاد خطرات و فضاهاي منفصل و متصل بين ذرات سنگ).

2 – فعاليتهاي تكتونيكي (اثرات گسل ها و شكستگي ها) موثر در ميزان نفوذپذيري و تراوايي واحدهاي زمين شناسي ضخيم لايه.

به طور كلي، آهكهاي واحد زمين شناسي مزدوران (  Jmz3 , Jmz1 ) به دليل درزه و شكستگي هاي قابل توجه از نفوذپذيري نسبتا” بالايي برخوردار مي باشند. اين نفوذپذيري ثانويه به دليل تاثير فرايندهاي زمين ساختي منطقه و ايجاد درزه و شكستگي در واحدهاي مزبور مي باشد كه در ارائه نفوذ آبهاي فرو رو در اين واحدهاي آهكي ذخاير كارستيك را به وجود مي آورد. واحدهاي زمين شناسي ديگر حوزه از قبيل شيل و ماسه سنگ شوريجه (KSH). و آهك و شيل تيره مزدوران (Jmz2) به دليل ماهيت و تنوع ليتولوژي از نفوذپذيري كمتري برخوردار مي باشد. رسوبات آبرفتي منطبق بر بستر آبراهه هاي اصلي زير حوزه ها و همچنين رودخانه اصلي (به خصوص در قسمتهاي خروجي حوزه) از ميزان نفوذپذيري بالايي برخوردار است. از اين رو به علت قرارگيري بر روي سنگ بستر يا نفوذپذيري كم سبب تشكيل ذخيره آبرفتي محدودي شده است. لازم به توضيح است كه با توجه به ليتولوژي واحدهاي زمين شناسي قابل رخنمون در منطقه و همچنين بررسي هاي توصيفي به لحاظ نفوذپذيري منطقه رده هاي نفوذپذيري و نقشه مربوطه توسط كارشناس زمين شناسي مشخص شدپه است.

5-8- بررسي منابع آب كارستيك

          با توجه به اينكه حوزه بلغور مشهد در بين آهكهاي سازند مزدوران محصور شده است بنابراين بررسي منابع آبي كارستيكي از نظر كمي و كيفي در بهبود وضعيت پروژه هاي آبخيزداري منطقه كمك شاياني مي كند.

اهميت منابع كارستيك از آن جهت مي باشد كه:

1 – از نظر كمي و كيفي جز موارد استثنايي نسبت به ذخاير آبرفتي كمتر آلوده مي شوند.

2 – منابع آبرفتي تحت تاثير منابع كارستيك مي باشند و به مرور از نظر كيفيت آن را تغيير مي دهند.

3 – در مناطقي كه رسوبات آبرفتي كم مي باشند وجود منابع آب كارستيك كمك زيادي در تامين آب منطقه دارد.

          اثر تكتونيك باعث پيشرفت شبكه كارستي و تشديد فعاليت كارست مي شود.

          در محدوده مورد مطالعه بارش هاي جوي نسبتا” مناسب باعث انحلال شيميايي كربنانت كلسيم نامحلول به بيكربنات قابل حل مي شود. همچنين بصورت مكانيكي باعث سائيده شدن جدار سنگها و بتدريج شيارها و راهروهايي را در توده هاي آهكي پديد مي آورد، (Diaclasc) كه محل مناسبي جهت ذخيره آبهاي زيرزميني است. با توجه به شيب لايه بندي سازند مزدوران (شمال شرق) برونزد ذخاير كارستي اين سازند به سمت دره ژرف كلات بيشتر مي باشد و اكثر ذخاير كارستي كه در دره بلغور جريان دارند حاصل عملكرد تكتونيك و تغيير ناگهاني در شيب لايه هاي مشرف بر اين دره مي باشد.

5-9- بررسي نوع و وضعيت سفره هاي آب زيرزميني

          سفره هاي ( مخازن )‌آب زيرزميني شامل دو نوع آبرفتي و سازندي مي باشد. گسترش سفره هاي سازندي وابسته به زمين شناسي ، زمين ساخت و فرآيندهاي بعدي انحلال وانتقال مي باشد.

سازندهاي سخت داراي ليتولوژي آهك ، آهك دولوميتي ، دولوميت ، ماسه سنگ ، كنگلومرا در صورت نكتونيزه شدن و فرآيندهاي بعدي انحلال وانتقال عمده مخازن سازندي آب زيرزميني را تشكيل مي دهد.

سازندهاي آهكي با رخنمون قابل توجه (‌مانند آهك مذدوران)‌، بيشتر تحت تاثير اين فرآيندها قرار گرفته و داراي درزه و شكستگي فراواني شده است . از اينرو اصطلاحا ذخاير سازندي به عنوان ذخاير كارستي نيز معروف مي باشد.

سفره هاي آبرفتي نيز زماني تشكيل مي گردد كه يك لايه غير قابل نفوذ ويا نفوذپذيري كم در زير وجود داشته باشد. دراين صورت نزولات جوي و جريانات سطح الارضي به داخل رسوبات آبرفتي واجد تخلخل پيوسته نفوذ مي نمايد و ضمن ذخيره سفره هاي آب زيرزميني را تشكيل مي دهد.

سفره هاي آبرفتي كوچك بيشتر در دشتهاي ميان كوهي و يا آبرفتهاي نسبتا هموار نواحي پست و فرو افتاده مناطق كوهستاني تشكيل مي گردد. (‌در صورتي كه ضخامت غير اشباع از رسوبات داراي تخلخل پيوسته وجود داشته باشد).

بااين وجود مخازن آب زيرزميني حوزه بلغور مورد بررسي قرار مي گيرد.

5-9-1 – سفره هاي سازندي

          همانطور كه در بررسي زمين شناسي حوزه بلغور بيان شده است ، واحدهاي زمين شناسي آهكي ( Jmz) و سايت استن ماسه سنگ و كنگلومرا (KSh)‌بيشترين وسعت حوزه را به خصوص درارتفاعات شمالي پوشش مي دهد.

رهنمونهاي آهكي داراي پتانسيل ذخيره آب به صورت سفره هاي سازندي مي باشد اما بدليل مجاورت با مشيل و ماسه سنگ شوريجه (Ksh)‌امكان تغذيه آبرفتهاي منطقه وجود ندارد.

در نتيجه پر آب ترين چشمه هاي حوزه آبخيز بلغرو (‌چشمه عشق آباد ،‌اوليوتان ،‌دويه چشمه و فرنگي )‌تقريبا در فرو اين واحد با واحد شيل و ماسه سنگ ظاهر شده است . محدود شدن واحدهاي آهكي فراوان (‌Jmz1,3)‌در بين واحدهاي شيل و ماسه سنگ (Jmz2,ksh)‌باعث كاهش پتانسيل ذخيره سازندي اين واحدها شده است واكثر چشمه هاي مشاهده شده از نوع گسلي و يا كنتاكتي مي باشند.

دور نمايي از واحد آهكي مزدوران (Jmz1)‌به عنوان ذخيره سازندي آب زيرزميني حوزه بلغور در تصوير 1 نشان داده شده است .

تصوير 1 – نمايي از سازند مزدوران كه با توجه به ليتو لوژي آهكي و وضعيت موجود از نظر هيدروژئولوژيكي حائز اهميت است .

5-9-2 – سفره هاي آبرفتي

          حوزه آبخيز بلغور به دليل كوهستاني بودن و وضعيت مورفولوژيكي آن فاقد سفره هاي آبرفتي و حتي پهنه هاي آبرفتي وسيع مي باشد. دراين خصوص تنها مي توان به آبرفتهاي Qt2 بانفوذپذيري بالا واقع در بستر آبراهه هاي اصلي زير حوزه هاي مستقل وغير مستقل B6,B1 (‌بستر رودخانه اصلي واطراف روستاي بلغور )‌و Qt1 (‌دراطراف روستاي بلغور و بخش مركزي حوزه ) اشاره نمود.

اين نهشته هاي عليرغم وسعت كم و گسترش طولي درامتداد آبراهه ها از نفوذپذيري قابل توجهي برخوردار است . آبهاي سطحي و جريان پايه آبراهه ها در صورت وجود از طريق بستر نفوذ يافته و در رسوبات آبرفتي به صورت مخازن ابرفتي ذخيره مي گردد . آبهاي نفوذي و ذخيره شده سپس توسط دو حلقه چاه (‌رضواني و شهيدي ) از اين رسوبات برداشت مي شوند.

به طور كلي پتانسيل ذخيره آب زيرزميني در نهشته هاي آبرفتي با نفوذپذيري بالا واقع در بستر آبراهه هاي اصلي و رودخانه حوزه بااهميت مي باشد.

5-10 – بررسي ضرايب هيدروديناميكي حوزه

          در حوزه بلغور مشهد در اطراف روستاي بلغور سفره آب زيرزميني آبرفتي با عمق سنگ كف كم وجود دارد. با توجه به بالا بودن ضريب تخلخل و نفوذپذيري آبرفت هاي محدوده اين سفره از قابليت ذخيره خوبي برخوردار مي باشد و قرار گرفتن آبرفتهاي رودخانه  اصلي در اطراف روستاي بلغور بر روي لايه هاي غيرقابل نفوذ سازند شوريجه باعث پديد آمدن آكسيفر تك لايه ساده و آزاد در اين منطقه شده است.

          بنابراين ضريب ذخيره اين واحد همان آبدهي لايه هاي آبرفتي مي باشد كه نسبتا” بالا مي باشد و با توجه به جنس تشكيلات آبرفتي و ضخامت اين لايه ها در محل، روستاي بلغور، ميتوان گفت كه ضريب انتقال اين لايه آبدار نيز بالا است.

T = K . b

T = ضريب انتقال

K = ضريب نفوذپذيري مواد تشكيل دهنده لايه آبدار (آبرفت)

B = ضخامت لايه

5-11- بررسي سطح متوسط آبهاي زيرزميني

          سطح آب زيرزميني در سفره هاي آبرفتي و سازندي از طريق جاده هاي پيزومتري (كه همان نقاط كنترل وضعيت سطح آب و رفتار سفره است)‌قابل اندازه گيري مي باشد. از آنجايي كه جريان آب زيرزميني در سفره هاي آبرفتي به صورت دو بعدي مي باشد و رسوبات متشكله آبخوان ها معمولا” همگن است، با معلوم بودن ارتفاع سطح آب در چندين نقطه (چاههاي پيزومتري) ‌ميتوان وضعيت سطح آب زيرزميني را مورد بررسي و تجزيه و تحليل نهايي قرار داد. به عبارت ديگر، كاربرد قانون دارسي در محيط آبرفتي ، توجيه علمي دارد و هيچگونه محدوديت خاصي را باعث نمي شود. ولي به كارگيري قانون مذكور در محيط سازندي (حتي با داشتن مقادير ارتفاع سطح آب زيرزميني)، بايستي با احتياط صورت گيرد.

          بر اساس مقادير اندازه گيري ارتفاع مطلق سطح آب زيرزميني (برحسب متر از سطح دريا)، نقشه هم پتانسيل (تراز آب زيرزميني) قابل ترسيم مي باشد. با توجه به نقشه هاي مذكور ميتوان جهت جريان آب زيرزميني را مشخص نمود. همچنين در صورت وجود مقادير اندازه گيري عمق سطح آب زيرزميني و ترسيم نقشه هاي هم عمق، ميتوان ضخامت غيراشباع سفره هاي آبرفتي و سازندي را تعيين نمود. تعيين ضخامت غيراشباع سفره هاي آبرفتي در مطالعات تغذيه مصنوعي و اجراي عمليات مذكور از اهميت ويژه اي برخوردار مي باشد.

          رسوبات آبرفتي حوزه آبخيز بلغور، تنها محدود به طرفين رودخانه بلغور و محدوده روستاي بلغور (واقع در زيرحوزه ههاي B^’8 ، B 1 , B^’6 , B^’5 , B^’7) و دهانه آبراهه هاي اصلي منطبق بر زيرحوزه هاي مستقل ورودي به اين زيرحوزه ها مي باشد.

          بررسي وضعيت دقيق سطح متوسط آب زيرزميني اين رسوبات، به دليل نبود نقاط كنترل ميسر نمي باشد. اما وجود 2 چاه بهره برداري در محدوده روستاي بلغور و اندازه گيري ضخامت آبرفت در مسير رودخانه بلغور و با توجه به نشت آب زيرزميني از بستر رودخانه بلغور در پائين دست اين روستا ميتوان بيان داشت كه عمق برخورد به سطح آب به سمت بالادست اين رودخانه و جناحين آن بيشتر مي گردد. به عبارت ديگر، از اين محدوده (محل ظهور چشمه ذوي) به سمت قسمت هاي بالايي حوزه ، آب موجود در رسوبات آبرفتي محدوده روستاي بلغور و رسوبات دهانه آبراهه هاي اصلي،‌به وسيله رودخانه بلغور زهكشي مي گردد. از طرفي، از محل نشت آب در بستر رودخانه به سمت بالادست ، آبرفت منطقه، رودخانه را زهكشي مي نمايد. (در مواقعي كه رودخانه داراي دبي پايه و يا سيلابي باشد)

5-12- تحليل علل شوري آبهاي سطحي و زيرزميني

          باتوجه به محلول بودن املاح سولفاته و به ويژه كلروره، آب زمينهاي نمكي و گچي داراي املاح زياد است. چون قابليت حل كلرورها زياد است. مقدار آن در اين نوع آبها بيشتر است و ديرتر هم به حداشباع مي رسد.

ميشود گفت كه اصولا” كلرورها در آبهاي زيرزميني كمتر به حد اشباع مي رسد، لوي در آبهاي سطحي ، امكان به اشباع رسيدن آنها زياد است (پيدايش رسوبهاي نمكي در مناطق خشك).

گاهي اوقات پس از تبخير مقدار نمك موجود در آبهاي سطحي به 200 گرم در ليتر مي رسد. (كردواني ، پرويز، 1370) با توجه به كوهستاني بودن حوزه آبخيز بلغور ، كم بودن ضخامت لايه هاي خاكدار با دانه بندي متفاوت و حركت آب در مسافت كوتاه كليه منابع آبي (سطحي و زيرزميني)‌از كيفيت مناسب جهت كشاورزي و مصارف عمومي و شرب برخوردار مي باشند.

5-13- بررسي جهت جريان آب زيرزميني و جهت حركت آبهاي شور و شيرين

          بر اساس نقشه هيدرولوژيكي حوزه، و با توجه به نقشه توپوگرافي منطقه، اين محدوده جزء نواحي كوهستاني مي باشد كه رشته كوه كپه داغ با روند شمال غرب، جنوب شرق بيشتر مناطق آن را فرا گرفته است. همين امر باعث شده است كه جهت جريان آب زيرزميني در قسمتهايي كه شيب لايه بندي به سمت نواحي پست اطراف روستاي بلغور است (شمال، شرق و غرب) به سمت مركز باشد. لازم به ذكر است كه روستاي بلغور در روي هسته ناوديس قرار گرفته است و همين امر باعث شده است كه منابع كارستيك حوزه (سازند مزدوران) به سمت رودخانه بلغور جريان يابند اما قرار گرفتن سازند شوريجه (نفوذپذيري كم) به مقدار قابل توجهي در ميزان آب زيرزميني قابل استحصال حوزه موثر بوده است.

          در قسمت شمالي حوزه (نواحي اطراف روستاي بلغور) جهت جريان از سمت شمال شرق به جنوب غرب و غرب به شرق است كه در محل روستا همگي آنها به روستاي بلغور مي پيوندند و در نهايت در جنوب بلغور جهت جريان كلي به سمت جنوب تغيير مسير مي دهد و در قسمتهاي انتهايي حوزه زهكش مي گردد.

5-14- تهيه بيلان آبي سفره و تعيين كسري مخزن

          حوزه آبخيز بلغور فاقد آبخوان كارستيك و گسترده مي باشد. نزولات جوي درامتداد درز و شكاف هاي سازند مزدوران پس از رسيدن به سيلت استن هاي سازند شوريجه ذخيره شده و به تدريج توسط مسيلها زهكشي مي گردد. به همين دليل در پايان فصل بارندگي ،‌ميزان آبدهي برخي چشمه ها كاهش يافته و ياخشك مي شود.

در رسوبات‌ ابرفتي (‌به جز محدودهء روستاي بلغور با وسعت كم ) سفره آب زيرزميني پيوسته و گسترده وجود ندارد و تنها جريانات زير سطحي در جهت شيب هيدروليكي در امتداد مسيلهاي اصلي جريان دارد. به علت شيب هيدروليكي نسبتا زياد، جريانات زير سطحي سريعا زهكشي مي گردد و فاقد سفره آب زيرزميني مي باشد.

بنابراين بررسي بليان آبي سفره تقريبا غير ممكن مي باشد . در محدوده مورد مطالعه تخليه آبخوانها توسط 35 دهنه چشمه بادي ويژه 96.25 ليتر در ثانيه با متوسط تخليه سالانه 3.03 ميليون متر مكعب و سه حلقه چاه دستي كم عمق (‌با 2190 ساعت كاركرد در سال )‌كه تخليه متوسطي معادل 5.0062 ميليون متر مكعب دارند مي باشد.

5-15 – بررسي وضعيت نفوذپذيري محل تغذيه

در صورتي كه سازندهاي زمين شناسي منطقهء‌فاقد واحدها و لايه هاي تبخيري از قبيل گچ و يا رسوبات نمك باشد و يا مجموعه واحدهاي زمين شناسي تبخيري – تخريبي نئوژن نيز در محدوده هاي مورد نظر رخنمون نداشته باشد ، بالطبع رسوبات آبرفتي واقع در پهنه هاي آبرفتي مخروط افكنه هاي قديم و جديد رسوبات بستر و آبرفتهاي جوان نيز فاقد رسوبات دانه ريز تبخيري مي باشد. در نتيجه ، رسوبات آبرفتي موجود ، برروي نفوذ آب و تغذيه منابع آب زير زميني موجود دراين رسوبات اثرات نامطلوبي نخواهد داشت .

          با در نظر گرفتن اين شرايط ،‌نفوذ و تغذيه منابع آب موجود در مناطق با نفوذپذيري زياد واقع در زير حوزه هاي جنوبي منطقه به لحاظ كيفي هيچگونه محدوديتي نخواهد داشت .

          باتوجه به بالابودن نفوذپذيري واحدهاي زمين شناسي حوزه ( به استثناي شوريجه ‌ووجود منابع كارستيك در قسمتهاي شمالي حوزه ، نفوذپذيري محلهاي تغذيه از نظر كمي و كيفي مناسب مي باشد.

          البته اين مسئله به شرطي صادق است كه آبهاي قابل نفوذ (‌جريان پايه و يا سيلابهاي موجود )‌نيز از كيفيت مطلوبي برخوردار بوده و محدوديت خاصي را نداشته باشد.

5- 16 – بررسي منابع آلوده كننده آبهاي سطحي و زيرزميني

          به طور كلي در يك طبقه بندي آلودگيها به دو گروه زمين شناسي وغير زمين شناسي تقسيم مي شود. آلودگيهاي زمين شناسي از دامنه وسيعي برخوردار است . شامل سازندهاي تبخيري ويا واجد لايه ها و باندهاي تبخيري (گچ و نمك )‌مجموعه تبخيري نئوژن و غيره مي باشد. (‌منابعي همچون درياها و گنبدهاي نمكي كه به شدت آبهاي زيرزميني را تحت تاثير قرار ميدهد نيز جزء اين نوع آلودگيها مي باشد.)

          آلودگيهاي غير زمين شناسي ، به عنوان يكي از مهمترين منابع آلودگي قرن اخير ،‌به خصوص مراكز صنعتي پرجمعيت و حتي در شرايط بحراني تر ( بدون توجه به اقدامات زيست محيطي )‌جوامع روستايي را نيز تهديد مي نمايد. اين آلودگيها عمدتا به طرق زير منشاء ‌مي گيرد.

1-     آلودگيهاي ناشي از منابع انساني (‌فاضلاب شهري و خانگي )‌

2-      آلودگيهاي ناشي از منابع صنعتي (‌سپاب هاي صنعتي )‌

3-      آلودگيهاي ناشي از منابع كشاورزي و دامي .

آبهاي سطح الارضي و تحت الارضي زير حوزه هاي حوزه هاي آبخيز بيشتر تحت تاثير آلودگيهاي ناشي از سازندهاي زمين شناسي ، لايه هاي تبخيري مجموعه ويا واحدهاي تبخيري زمين شناسي و همچنين آلودگي هاي ناشي از منابع انساني (‌فاضلاب خانگي )‌و كشاورزي قرار مي گيرد.

درا ثر تخليه فاضلاب مقدار زيادي مواد مغذي مانند تركيبات ازتي و فسفاتي به آب اضافه مي شود . در نتيجه قابليت شرب چنين آبهايي به علت بالا رفتن غلظت نيترات از بين مي رود. از طرف ديگر ، مهمترين و خطرناكترين اثر آلودگي ناشي از تخليه فاضلاب هاي خانگي ،‌ورود عوامل بيماريزا به داخل آب مي باشد كه به شدت آبهاي سطحي و زيرزميني را آلوده مي سازد.

بيشتر آلودگيهاي كشاورزي ، ناشي از استفاده حشره كشها و كودهاي شيميايي مي باشد حشره كش هاي گروه فسفاتي نسبت به كلردار ،‌مسموميت هاي شديدي در بدن انسان و آبزيان ايجاد مي نمايد.

قارچ كشهاي  غير آلي حاوي فلزات سنگيني از قبيل مس، جيوه و آرسنيك مي باشد كه از خاصيت مسموم كنندگي و مقاومت بالايي برخوردار است و مدت زمان زيادي در طبيعت باقي مي ماند.

مورد ديگر از آلودگيهاي ناشي از سپابهاي كشاورزي كودهاي شيميايي مي باشد كه به شدت ازت و فسفر را به زمين و آبهاي سطحي و زيرزميني وارد مي نمايد.تحقيقات نشان داده است چنانچه غلظت تركيبات ازتي به صورت نيترات از 45 ميلي گرم در ليتر تجاوز نمايد مصرف اين آب در اطفال 1 تا 3 ماهه باعث بروز بيماري خواهد شد.همچنين نيتريت حاصل از نيترات در دستگاه گوارش نيتروز آمين ايجاد مي نمايد كه يك ماده سرطان زا مي باشد.

باتوجه به موارد فوق الذكر آبهاي سطحي و زيرزميني حوزه آبخيز بلغور مشهد تحت تاثير آلودگيهاي ناشي از منابع زمين شناسي و انساني قرار مي گيرد. آلودگيهاي زمين شناسي كه بيشتر آبهاي سطحي و سپس آبهاي زيرزميني راتحت تاثير قرار ميدهد ناشي از رخنمون واحدهاي شيل وسيلت استن و گاهي گچ و ماسه سنگ و كنگلو مرا وهمچنين شيلهاي سازندهاي مزدوران دو و شريجه مي باشد.

آلودگيهاي ناشي از منابع انساني شامل دفع فاضلابهاي خانگي از طريق سيستمهاي چاههاي جذبي روستاي بلغور مي باشد (‌همچنين سپاب حمام روستا نيز برروي چشمه هاي پائين دست تاثير گذاشته است )

5-16-1 – راهكارهاي مناسب جهت حفظ وارتقاء‌كيفي منابع آبي

حوزه آبخيز بلغور به جز برخي موارد جزئي (‌وجود سيلت اش هاي سازند شوريجه ) ‌از نظر آلودگي واحدهاي زمين شناسي مشكل خاصي ايجاد نمي نمايد.

تنها منبع آلودگي سطح الارضي و تحت الارضي در محدوده روستاي بلغور نفوذ فاضلاب هاي خانگي مي باشد. زيرا سرانجام دفع فاضلابهاي خانگي نفوذ به آب زيرزميني است و ضمن حركت در جهت جريان آب زيرزميني به آبهاي سطحي نشتي در رودخانه بلغور مي پيوندد.

طبقات زمين به ويژه طبقات رسوبي با نفوذ پذيري كم، تصفيه كنندهء طبيعي آبها به شمار مي رود . از اين جهت معمولا منابع آب زيرزميني بهتر از منابع آب سطحي است در نتيجهء براي استفاده به عنوان آب آشاميدني نيازي به تصفيه كردن ندارد.

باتوجه به قرار گرفتن روستاي بلغور در روي سازند شوريجه و آبرفتهيا جوان و بخصوص ماهيت اين واحدها ميتوان طبقات زمين شناسي آنها را به عنوان يك سيستم تصفيه كننده به شمار آورد.

          در روش تصفيه توسط لايه هاي خاك (از طريق بخش در سطح زمين و نفوذ در لايه هاي زمين) چون مواد معلق بيشتر از نوع آلي است، غالبا” اثرات مطلوب به همراه دارد. از آن جمله:

1 – مواد آلي خاك ، افزايش مي يابد.

2 – ظرفيت نگهداري آب توسط خاك را زيادتر مي كند.

3 – با افزايش مواد آلي و پوك شدن خاك، تعداد موجودات خاكزي كه بسيار مفيد هستند نيز به ميزان قابل توجهي افزايش مي يابند.

          محدوده مورد مطالعه متاثر از وضعيت كوهستاني و بالا بودن بارش هاي فصلي،‌ بصورت مداوم توسط آبهاي سطحي شيرين (حاصل از ذوب برف و بارش باران) تغذيه مي شود. به همين دليل كيفيت آب چشمه ها و چاهها نسبتا” خوب مي باشد. بنابراين ميتوان گفت راهكار دوم تغذيه آبهاي زيرزميني توسط آبهاي سطحي مي باشد.

          از آنجائي كه روستاي بلغور در قسمت غربي پهنه لغزش منطقه قرار دارد و دفع فاضلاب هاي خانگي از طريق سيستم چاه هاي جنوبي مي باشد، بايستي مساله نفوذ فاضلاب هاي خانگي به درون اين قسمت مورد توجه قرار گيرد. از اين رو پيشنهاد مطالعه بيشتر اين پهنه لغزشي به صورت مجزا اشاره مي گردد.

5-17- بررسي وضعيت زمين شناسي مقاطع سازه هاي پيشنهادي

          انجام اين مبحث پس از بازديدهاي اوليه گروه سازه و پيشنهاد مقطع مناسب در محدوده در مراحل انتهايي پروژه بصورت پيوست ارائه خواهد شد.

5-18- تغذيه منابع آب زيرزميني

5-18-1- ميزان و رژيم منابع آبي جهت تغذيه مصنوعي

          منابع آبي مورد نياز جهت تغذيه طبيعي و مصنوعي، شامل دبي پايه آبراهه ها و رودخانه ها (در صورت جريان و يا حتي الامكان فصول پر آبي) و همچنين سيلاب هاي حاصله مي باشد. تغذيه طبيعي ناشي از رژيم منابع آلي موجود در زير حوزه ها، به طور طبيعي از طريق بستر نفوذپذير آنها و رسوبات آبرفتي موجود صورت مي گيرد. همچنين تغذيه مصنوعي مناطق داراي استعداد نيز از طريق دبي هاي پايه و سيلابي قابل انجام مي باشد.

          به طور كلي، ميزان و رژيم سيلاب هاي زير حوزه هاي منطقه مورد مطالعه، به طور دقيق و تفصيلي در مطالعات گروه هاي هيدرولوژي محاسبه و برآورد شده است. ميزان و رژيم جريان پايه آبراهه هاي اصلي زير حوزه هاي داراي چشمه و رودخانه اصلي بلغور نيز در قسمت هاي قبلي برآورد و محاسبه شده است.

5-18-2- پروژه هاي تغذيه مصنوعي

          چنانچه به شيوه هاي متداول، حجم قابل توجهي از آبهاي مهار نشده، قابل استفاده گردد خودو گامي موثر در دستيابي به منابع جديد اب و مديريت بهره برداري بهينه از منابع آب سطحي و زيرزميني (در راستاي اهداف، زيست محيطي و توسعه پايدار) مي باشد.

          مطالعات انجام شده نشان مي دهد كه در حدود 44 ميليون هكتار آبرفت با كيفيت مطلوب تا متوسط در كشور وجود دارد. از اين مقدار، حدود 14 ميليون هكتار اراضي است كه هيچگونه محدوديتي جهت اجراي پروژه هاي پخش سيلاب و تغذيه مصنوعي ندارد. هدف از اجراي پروژه هاي تغذيه مصنوعي، امكان استفاده مطلوب از پتانسيل آب و خاك در جهت احياي بيشتر منابع آب زيرزميني و بهره برداري مستمر آنها مي باشد. در صورت اجراي پروژه هاي پخش سيلاب، امكان تغذيه سفره آب زيرزميني نيز فراهم مي گردد كه خود گامي موثر در جهت متعادل نمودن وضعيت بحراني دشت ها و استفاده بهينه از منابع آب سطح الارضي است كه به نحوي از منطقه خارج مي شود و يا به هدر مي رود. به طور كلي، تغذيه مناطق مستعد اين امر به او صورت طبيعي و مصنوعي امكان پذير مي باشد. تغذيه طبيعي معمولا” به شيوه هاي زير انجام مي گيرد.

1 – بهره برداري از طريق نهرچه هاي كنتوري.

2 – بهره برداري از طريق احداث حوضچه ها.

3 – بهره برداري از طريق پخش سيلاب.

          سيستم هاي پخش سيلاب يكي از كارآمدترين شيوه هاي تغذيه مصنوعي سفره هاي آب زيرزميني مي باشد. اين گونه سيستم ها به سبب وجود اراضي مستعد در دشتها و پهنه هاي آبرفتي و همچنين هزينه هاي اجرايي كم آنها، از كارآيي بيشتري برخوردار ميباشد. باتوجه به شرايط آب و هوايي و خصوصيات فيزيوگرافي مناطق، سيستم هاي متنوعي جهت جمع آوري و پخش سيلاب در مناطق خشك و نيمه خشك مورد استفاده قرار مي گيرد.

          در مناطق كوهستاني جهت تغذيه مصنوعي از روش هاي كرت بندي و پخش سيلاب مي توان استفاده نمود.

          در محدوده مورد مطالعه در حوالي كال خواجه گندي و دره عشق آباد وجود چشمه ها با دبي نسبتا” بالا شرايط را براي تغذيه مصنوعي در بالادست اين چشمه ها مهيا نموده است.

          با توجه به اينكه چشمه هاي محدوده روستاي بلغور و كال خواجه گندي بر روي رسوبات آبرفتي و شوريجه قرار گرفته اند بنابراين جهت انجام پروژه هاي تغذيه مصنوعي از روش بندسار و خوشاب در بالادست اين چشمه ها مي توان استفاده نمود.

5-18-3- بررسي مكانهاي مناسب تغذيه مصنوعي

          نهشته هاي آبرفتي طرفين رودخانه بلغئور و رسوبات آبرفتي واقع در محل هاي الحاقي آبراهه هاي اصلي منطبق بر زير حوزه ها با اين رودخانه، شرايط مناسبي را جهت تغذيه مصنوعي مهيا ساخته است. در اين صورت جريان پايه (در صورت وجود) و سيلاب هاي فصول مربوطه از طريق اين نهشته ها و رسوبات آبرفتي،‌ نفوذ يافته و تغذيه بيشتر منابع محدود آب زيرزميني موجود در مخازن آبرفتي را قوت مي بخشد.

          از طرفي ، پخش سيلاب علاوه بر افزايش پتانسيل آبي سفره هاي كوچك آبرفتي، در مهار سيلاب ها و كاهش خسارات ناشي از آن موثر است. و با توجه به زمان برداشت نمونه ها، وقوع سياب در محدوده روستاي بلغور و آبراهه اصلي بلغور باعث مسدود شدن و از بين رفتن برخي چشمه ها شده است. اما به لحاظ گسترش و وسعت محدوده ها انجام تغذيه مصنوعي محل مناسبي در زير حوزه هاي بلغور وجود ندارد. در نتيجه امكان تغذيه مصنوعي به صورت پخش سيلاب منتفي است (البته تغذيه رسوبات آبرفتي مذكور به طور طبيعي انجام مي گيرد) منطقي است كه با ايجاد برخي اقدامات اجرايي آبخيزداري از قبيل چكدم (سدهاي رسوبگير)،‌ توري سنگي و غيره امكان تغذيه نيز وجود دارد.

          با اين وجود ، مكان هاي مناسب جهت تغذيه و يا مهار آب از طريق سدهاي كوچك و بندهاي خاكي، منطبق بر مناطق با نفوذپذيري زياد محدوده مطالعاتي مي باشد. همچنين با توجه به عمليات صحرايي محدوده مورد مطالعه و بررسي هاي مقدماتي زيرحوزه ها، احداث بندخاكي در خروجي زير حوزه هاي B4 , B^’1 , B^’5 , B1 پيشنهاد مي گردد. با احداث و بهره برداري بند خاكي ميتوان سيلاب زيرحوزه را كنترل و بهره برداري نمود. از طرفي، تغذيه مصنوعي از طريق بستر مخزن بند خاكي صورت مي گيرد كه در جهت غناي آب زيرزميني زير حوزه هاي پائين دست و همچنين حوزه آبخيز سيج و آن گامي موثر مي باشد.

          همچنين در صورت اجراي چنين بند خاكي، چشمه هايي به صورت نشتي در پائين دست بند ظهور مي يابد بنابراي ميتوان اينگونه مطرح نمود كه سيلاب هاي بلااستفاده مهار گرديده و سپس به صورت كنترل شده اي از طريق چشمه هاي نشتي مورد بهره برداري قرار مي گيرد.

5-19- بررسي كيفي منابع آب زيرزميني

          آماربرداري كيفي منابع آب زيرحوزه ها بيشتر معطوف به چشمه ها و چاههايي است كه با توجه به قضاوت كارشناسي، احتمال آلودگي هاي ناشي از منابع مختلف (به خصوص انساني) وجود داشته است. نمونه هاي برداشت شده حداكثر با تاخير زماني 24 ساعته (و درمواردي خاص 48 ساعته) جهت آناليز شيميايي يون هاي غالب به آزمايشگاه انتقال يافته است. نتايج آنانليز يون هاي غالب، به لحاظ مصارف شرب و كشاورزي و همچنين تيپ آب، بااستفاده از دياگرام شولر (Schoeller) و ويكلوكس (Wilcox) مورد بررسي قرار گرفته است. اين نتايج در قسمت پيوست ارائه شده است.

          به طور كلي، با توجه به مشخصات فيزيكي چشمه ها از قبيل رنگ ، بو ، فره و طعم و غيره عمده چشمه ها داراي كيفيت خوب مي باشد و محدوديت هاي خاصي را جهت مصارف كشاورزي، دامداري و شرب ايجاد نمي نمايد. با اين وجود از چشمه هاي فرنگي به لحاظ قرار گرفتن در پائين دست روستا و احتمال خطر آلودگي آب آنها نمونه برداري صورت گرفت.

          همچنين از آب اين چشمه ها جهت استحمام اهالي روستا استفاده مي شد، لذا جهت بررسي كيفيت آب آنها نمونه آب برداشت شد.

          با توجه به تغيير رنگ آب چشمه رحيمي و جمع آوري اين آب در منبع بالادست روستا و انتقال آن به روستا جهت شرب بنابراين از اين چشمه نيز نمونه برداري صورت گرفت.

          از چشمه هاي قاراقاش در زيرحوزه B 2 نيز تنها يك نمونه آب جهت بررسي كيفيت آب چشمه هاي كارستيكي كه از شيل و آهكهاي مزدوران سرچشمه گرفته بودند برداشت شد.

          با توجه به اينكه از آب چشمه هاي خوجه نيز جهت شرب و شستشو و مصارف عمومي استفاده مي شد از اين چشمه ها نيز يك چشمه برداشت گرديد و سه نمونه آب چشمه هاي اول يوتان ، دويه چشمه و اردلان نيز بعلت تغيير رنگ و كييت ناشي از سيلاب به وقوع پيوسته در منطقه جهت آناليز شيميايي برداشت گرديد.

          با توجه به قرار گرفتن چاه هاي منطقه در داخل منازل اهالي روستا و عدم همكاري اهالي نمونه برداري از آب اين چاهها صورت نگرفت اما ميتوان در مجموع آب محدوده روستا را نسبتا”‌خوب عنوان نمود و چون آب اين چاهها جهت مصرف كشاورزي بهره برداري مي شد بنابراين حساسيت زيادي نسبت به بررسي آناليز شيميايي نمونه آب چاهها نشان داده شد.

          نتايج آناليز شيميايي برخي نمونه هاهي آب حوزه مورد نظر بصورت پيوست در قسمت ضمايم ارائه شده است.

5-19-1- كيفيت آب از نظر كشاورزي

          معمولا” براي طبقه بندي آب آبياري در ايران از دو روش آزمايشگاه شوري خاك آمريكا (دياگرام ويكلوكس) و روش دانشگاه كاليفرنيا (FAO) استفاده مي شود. در اينجا از دياگرام ويلكوكس استفاده شده است، كه در اين روش آب آبياري از نظر شوري و قليائيت به چهار كلاس به شرح زير تقسيمبندي مي شود:

C1– زيانهاي نانشي از شوري كم است.

C2– زيانهاي ناشي از شوري متوسط است.

C3 – زيانهاي ناشي از شوري زياد است.

C4– زيانهاي ناشي از شوري خيلي زياد است.

S1– زيانهاي ناشيي از سديم كم است.

S2– زيانهاي ناشي از سديم متوسط است.

S3– زيانهاي ناشي از سديم زياد است.

S4– زيانهاي ناشي از سديم خيلي زياد است .

زيانهاي ناشي از شوري و قليائيت (سديم):

          در اين روش با استفاده از هدايت الكتريكي (E  C) و نسبت جذب سديم (SAR) مشخص مي شود. نمودار مربوط به نمونه هاي برداشت شده در شكل     نشان داده شده است. اين نمودار نشان مي دهد كه در تمام نمونه ها آب از نظر آبياري C   2 – S 1 (شوري متوسط – قليائيت كم) بوده و جهت كشاورزي مطلوب مي باشد.

5-19-2- كيفيت آب از نظر شرب

          براي طبقه بندني آب شرب از دياگرام شولر استفاده شده است . در اين دياگرام بر اساس مقادير كلسيم (Ca⁺⁺) ، منيزيوم (Mg⁺⁺) ،‌مجموع يونهاي سديم و پتاسيم (Na⁺ + K⁺) ،‌كلر (Cl^-) ،‌ يون سولفات (SO4^--) ،‌بي كربنات (HCO3^-) ،‌كل مواد جامد ( T . D. S) و كل سختي (TH) كيفيت آب به شش كلاس به شرح زير تقسيم بندي شده است:‌

1 – خوب                                                                          4  – بد

2 – قابل قبول                                                                    5 – موقتا” قابل شرب

3 – نامناسب                                                                      6 – غيرقابل شرب

          نمودارهاي مربوط به كيفيت آب شرب در شكل هاي         نشان داده شده است. كيفيت آب كليه نمونه ها از نظر شرب مطلوب و در كلاس يك (خوب) قرار مي گيرد.

5-19-2-1- ويژگيهاي آب آشاميدني

5-20- ارزيابي هيدروژئولوژيكي منطقه مورد مطالعه

          خصوصيات هيدروديناميكي ذخاير سازندهاي آهكي داراي سيستم هاي درزه و شكستگي به منظور شناخت پتانسيل آبي از اهميت بسزايي برخوردار است. متاسفانه امروزه بجاي توسعه مطالعات و بررسي هاي هيدروژئولوژيكي و اجراي راه حل هاي ممكن (در جهت تقويت سفره هاي آبرفتي) عمدتا” سعي به دنبال كشف منابع آبي جديد مي باشد.

          اين منابع آب جديد مانند استحصال آب از سفره هاي كارستي و سازندهاي سخت ، به تعبير هيدروليكي جدا از منابع آب سفره هاي آبرفتي نمي باشد و نبايستي آنها را جزء‌منابع آب جديد به حساب آورد.

          در نتيجه بررسي هاي هيدروژئوليكي سازند مزدوران و شناخت پتانسيل آبي آن  به منظور نياز آبي حال و آينده ضروري به نظر مي رسد.

          ازند مزدوران به لحاظ آهكي بودن و انحلال پذيري آن قابل توجه بوده و نقش مهمي در ذخيره منابع آب سازندي دارد . از طرفي به دليل وجود لايه هاي با ليتولوژي سيلت استن ، شيل و ماسه سنگ (سازند شوريجه) كه داراي نفوذپذيري كم مي باشد، اهميت سيستم ذخيره آب زيرزميني كاهش يافته است.

          در قسمت جنوبي روستاي بلغور و در زير حوزه هاي انتهايي منطقه در محل رخنمون واحد 1 سازند مزدوران ( J1mz) حاشيه چپ رودخانه بلغور ، چشمه ها به صورت نشتي مشاهده مي شوند. اين چشمه ها داراي دبي مثعر (كم تا زياد)‌هستند. از طرفي ،‌حاشيه راست رودخانه فاقد اين نوار نشتي مي باشد.

          با توجه به نقشه زمين شناسي و بازديد منطقه ، رخنمون و گسترش اين واحد، در اين قسمت به سمت رودخانه جلوتر آمده و توسط رسوبات آبرفتي پوشش داده نشده است. اما در ساير نقاط آبرفت رخنمون اين واحد را پوشانده است.

          بنابراين هر چند اين قسمت از آبرفت منطقه در تراز ارتفاعي كمتر از نواحي بالاتر است ولي با توجه به وضعيت نشتي بودن حاشيه چپ رودخانه ميتوان بيان داشت كه جريان ورودي آب زيرزميني سازند مزدوران يك آبرفت اين ناحيه را تغذيه مي نمايد (عكس    ). بنابراين به منظور توسعه منابع آبي منطقه و نياز آبي آن، پتانسيل بالقوه منابع آب سازند مزدوران يك در اين قسمت قابل توجه است.

          البته با بررسي دقيق سيستم درزه و شكستگي و مطالعات هيدروشيمي در خصوص شناخت رفتار كمي و كيفي برخي از اين چشمه ها در طي يك دوره زماني مشخص، صحت ارزيابي هيدروژئولوژيكي قطعي مي باشد.

          آبرفت ههاي كم ضخامت ولي با نفوذپذيري زياد كه در محل تلاقي آبراهه هاي اصلي زيرحوزه ها با رودخانه اصلي و در طرف رودخانه بلغور وجود دارد، به دليل گسترش كم و ضخامت ناچيز غيراشباع آبرفت، به لحاظ ذخاير آبرفتي قابل توجه نمي باشد.

5-21- نتيجه گيري و پيشنهادات

          با توجه به گزارش زمين شناسي و ژئومرفولوژي و بازديد صحرايي و ارزيابي هيدروژئولوژيكي منطقه نتايج حاصله همراه برخي پيشنهادات لازم اشاره مي گردد.

1 – باتوجه به رخنمون بالا و نفوذپذير نسبتا” بالاي سازند مزدوران 1 و 3 (عمدتا” آهك سخت و متراكم) و از طرفي انحلال پذيري و خاصيت كارستيكي آن، پتانسيل ذخيره سازي منابع آب زيرزميني اين سازند با اهميت مي باشد.

2 – آب زيرزميني يكي از عوامل مهم ناپايداري توده هاي لغزشي منطقه مي باشد. بنابراين بايستي به شيوه هاي موثر،‌زهكشي آب زيرزميني توده ها و تثبيت پايداري دامنه ها انجام گيرد. در اين ميان، باتوجه به عملكرد آبهاي سطح الارضي در ايجاد و توسعه گالي ها (عكس     ) تا حدودي زهكشي طبيعي آب زيرزميني از طريق گالي هاي موجود صورت مي گيرد. اين موضوع در زيرحوزه هاي B^’ , B1 , B^’6  مشاهده مي شود.

3 – باتوجه به وسعت و ضخامت رسوبات آبرفتي محدوده روستاي بلغور ميتوان گفت مخزن ذخيره آبرفتي منطقه تحت عنوان سفره آب زيرزميني با عمق خيلي كم وجود دارد. اما در حناجين رودخانه بلغور اين وسعت كمتر شده و سفره اي تحت عنوان سفره آب زيرزميني نداريم.

4 – باتوجه به حجم جريان پايه و سيلاب زيرحوزه ها، مناطق مستعد تغذيه مصنوعي به دليل كوهستاني بودن منطقه وجود ندارد. تنها تغذيه طبيعي اين جريان ها از طريق بستر نفوذپذير امكان دارد.

5 – به دليل رخنمون هاي قابل توجه سازند شوريجه ، جريان هاي پايه سطحي و جريان هاهي سيلابي به لحاظ كيفيت قابل قبول تغذيه ، داراي محدوديت مي باشد. زيرا سازندها واحدهاي مزبور كه نقش جمع آوري سيلاب را بر عهده دارد، از نظر ايجاد آلودگي محدوديت ساز است. بنابراين ضروري است كه به شيوه هاي متداول اثرات منفي اين نوع ليتولوژي ها بر كيفيت آبهاي سطحي و سپس زيرزميني برطرف گردد.

6 – به لحاظ الودگي منابع سطح الارضي و تحت الارضي منطقه ميتوان گفت كه منابع آلودگي زمين شناسي (رخنمون واحد شوريجه) و انساني (نفوذ فاضلاب هاي خانگي روستاي بلغور)، كيفيت آبهاي سطحي و زيرزميني را تحت تاثير قرار مي دهد. زيرا سرانجام دفع فاضلاب هاي خانگي، نفوذ به آب زيرزميني است و ضمن حركت در جهت جريان آب زيرزميني، به آبهاي نشتي كف و حاشيه چپ رودخانه بلغور مي رسد. بنابراين پيشنهاد مي گردد كه دفع فاضلاب خانگي اين روستا از طريق دفع سيستم چاه هاي جذبي مهار گردد.

7 – پيشنهاد مي گردد جهت حفظ حريم چشمه ها به خصوص چشمه هاي قابل شرب محدوده مورد مطالعه، طرح ريزي زير حوزه ها در مطالعات تلفيق مورد بررسي دقيق قرار گيرد.

منابع مورد استفاده براي گزارش آب زيرزميني حوزه بلغور مشهد

1 – گزارش آبهاي زيرزميني حوزه بايگ تربت حيدريه ، شركت خدمات آب و خاك خراسان، 44 صفحه .

2 – كردواني . پرويز، 1370 ، ژئوهيدرولوژي ، انتشارات دانشگاه تهران.

3 – مطالات هيدرولوژي حوزه سد كارده ، طرح مديريت منابع طبيعي ، اداره مطالعات و هماهنگي ، 1373.

4-     گزارش آبهاي زيرزميني حوزه خادمانلو درگز، شركت خدمات مهندسي آب و خاك خراسان، 50 صفحه.

5-      گزارش آبهاي زيرزميني حوزه اردقان اسفراين ،‌شركت خدمات مهندسي آب و خاك خراسان، 30 صفحه.

6-      وزارت نيرو (1367) ، معيارهاي كيفي آب آشاميدني ، دفتر فني ، نشريه شماره 6 ، 80 صفحه.

7-      عودي . قاسم (1373) ، كيفيت آب آشاميدني ، انتشارات محقق ، مشهد ، 147 صفحه.