هوش مصنوعی چيست ؟

« هوش مصنوعی، دانش ساختن ماشين‌‌ ها يا برنامه‌های هوشمند است.

   همانگونه كه از تعريف فوق-كه توسط يكی از بنيانگذاران هوش مصنوعی ارائه شده است- برمی‌آيد،حداقل به دو سؤال بايد پاسخ داد:

1ـ هوشمندی چيست؟

2ـ برنامه‌های هوشمند، چه نوعی از برنامه‌ها هستند؟

تعريف ديگری كه از هوش مصنوعی می‌توان ارائه داد به قرار زير است:
   « هوش مصنوعی، شاخه‌ايست از علم كامپيوتر كه ملزومات محاسباتی اعمالی همچون ادراك (Perception)، استدلال(reasoning) و يادگيری(learning) را بررسی كرده و سيستمی جهت انجام چنين اعمالی ارائه می‌دهد.»

و در نهايت تعريف سوم هوش مصنوعی از قرار زير است:

 «هوش مصنوعی، مطالعه روش‌هايی است برای تبديل كامپيوتر به ماشينی كه بتواند اعمال انجام شده توسط انسان را انجام دهد.»

   به اين ترتيب می‌توان ديد كه دو تعريف آخر كاملاً دو چيز را در تعريف نخست واضح كرده‌اند.
1ـ منظور از موجود يا ماشين هوشمند چيزی است شبيه انسان.

2ـ ابزار يا ماشينی كه قرار است محمل هوشمندی باشد يا به انسان شبيه شود، كامپيوتر است.

   هر دوی اين نكات كماكان مبهم و قابل پرسشند. آيا تنها اين نكته كه هوشمندترين موجودی كه می‌شناسيم، انسان است كافی است تا هوشمندی را به تمامی اعمال انسان نسبت دهيم؟ حداقل اين نكته كاملاً واضح است كه بعضی جنبه‌های ادراك انسان همچون ديدن و شنيدن كاملاً ضعيف‌تر از موجودات ديگر است.

   علاوه بر اين، كامپيوترهای امروزی با روش‌هايی كاملاً مكانيكی(منطقی) توانسته‌اند در برخی جنبه‌های استدلال، فراتر از توانايی‌های انسان عمل كنند.

   بدين ترتيب، آيا می‌توان در همين نقطه ادعا كرد كه هوش مصنوعی تنها نوعی دغدغه علمی يا كنجكاوی دانشمندانه است و قابليت تعمق مهندسی ندارد؟(زيرا اگر مهندسی، يافتن روش‌های بهينه انجام امور باشد، به هيچ رو مشخص نيست كه انسان اعمال خويش را به گونه‌ای بهينه انجام می‌دهد). به اين نكته نيز باز خواهيم گشت.

   اما همين سؤال را می‌توان از سويی ديگر نيز مطرح ساخت، چگونه می‌توان يقين حاصل كرد كه كامپيوترهای امروزين، بهترين ابزارهای پياده‌سازی هوشمندی هستند؟

   رؤيای طراحان اوليه كامپيوتر از بابيج تا تورينگ، ساختن ماشينی بود كه قادر به حل تمامی مسائل باشد، البته ماشينی كه در نهايت ساخته شد(كامپيوتر) به جز دسته ای خاص از مسائل قادر به حل تمامی مسائل بود. اما نكته در اينجاست كه اين «تمامی مسائل» چيست؟ طبيعتاً چون طراحان اوليه كامپيوتر، منطق‌دانان و رياضيدانان بودند، منظورشان تمامی مسائل منطقی يا محاسباتی بود. بدين ترتيب عجيب نيست، هنگامی كه فون‌نيومان سازنده اولين كامپيوتر، در حال طراحی اين ماشين بود، كماكان اعتقاد داشت برای داشتن هوشمندی شبيه به انسان، كليد اصلی، منطق(از نوع به كار رفته در كامپيوتر) نيست، بلكه احتمالاً چيزی خواهد بود شبيه ترموديناميك!

   به هرحال، كامپيوتر تا به حال به چنان درجه‌ای از پيشرفت رسيده و چنان سرمايه‌گذاری عظيمی برروی اين ماشين انجام شده است كه به فرض اين كه بهترين انتخاب نباشد هم، حداقل سهل‌الوصول‌ترين و ارزان‌ترين و عمومی‌ترين انتخاب برای پياده‌سازی هوشمنديست.

   بنابراين ظاهراً به نظر می‌رسد به جای سرمايه‌گذاری برای ساخت ماشين‌های ديگر هوشمند، می‌توان از كامپيوترهای موجود برای پياده‌سازی برنامه‌های هوشمند استفاده كرد و اگر چنين شود، بايد گفت كه طبيعت هوشمندی ايجاد شده حداقل از لحاظ پياده‌سازی، كاملاً با طبيعت هوشمندی انسانی متناسب خواهد بود، زيرا هوشمندی انسانی، نوعی هوشمندی بيولوژيك است كه با استفاده از مكانيسم‌های طبيعی ايجاد شده، و نه استفاده از عناصر و مدارهای منطقی.

   در برابر تمامی استدلالات فوق می توان اين نكته را مورد تاُمل و پرسش قرار داد كه هوشمندی طبيعی تا بدان جايی كه ما سراغ داريم، تنها برمحمل طبيعی و با استفاده از روش های طبيعت ايجاد شده است. طرفداران اين ديدگاه تا بدانجا پيش رفته‌اند كه حتی ماده ايجاد كننده هوشمندی را مورد پرسش قرار داده اند، كامپيوتر از سيليكون استفاده می كند، در حالی كه طبيعت همه جا از كربن سود برده است.

   مهم تر از همه، اين نكته است كه در كامپيوتر، يك واحد كاملاً پيچيده مسئوليت انجام كليه اعمال هوشمندانه را بعهده دارد، در حالی كه طبيعت در سمت و سويی كاملاً مخالف حركت كرده است. تعداد بسيار زيادی از واحدهای كاملاً ساده (بعنوان مثال از نورون‌های شبكه عصبی) با عملكرد همزمان خود (موازی) رفتار هوشمند را سبب می شوند. بنابراين تقابل هوشمندی مصنوعی و هوشمندی طبيعی حداقل در حال حاضر تقابل پيچيدگی فوق العاده و سادگی فوق العاده است. اين مساُله هم اكنون كاملاً به صورت يك جنجال(debate) علمی در جريان است.

   در هر حال حتی اگر بپذيريم كه كامپيوتر در نهايت ماشين هوشمند مورد نظر ما نيست، مجبوريم برای شبيه‌سازی هر روش يا ماشين ديگری از آن سود بجوييم.

 تاريخ هوش مصنوعی

   هوش مصنوعی به خودی خود علمی است كاملاً جوان. در واقع بسياری شروع هوش مصنوعی را 1950 می‌ دانند زمانی كه آلن تورينگ مقاله دوران‌ساز خود را در باب چگونگی ساخت ماشين هوشمند نوشت (آنچه بعدها به تست تورينگ مشهور شد) تورينگ درآن مقاله يك روش را برای تشخيص هوشمندی پيشنهاد می‌كرد. اين روش بيشتر به يك بازی شبيه بود.

  فرض كنيد شما در يك سمت يك ديوار (پرده يا هر مانع ديگر) هستيد و به صورت تله تايپ باآن سوی ديوار ارتباط داريد و شخصی از آن سوی ديوار از اين طريق با شما در تماس است. طبيعتاً يك مكالمه بين شما و شخص آن سوی ديوار می‌تواند صورت پذيرد. حال اگر پس از پايان اين مكالمه، به شما گفته شود كه آن سوی ديوار نه يك شخص بلكه (شما كاملاً از هويت شخص آن سوی ديوار بی‌خبريد) يك ماشين بوده كه پاسخ شما را می‌داده، آن ماشين يك ماشين هوشمند خواهد بود، در غير اين صورت(يعنی در صورتی كه شما در وسط مكالمه به مصنوعی بودن پاسخ پی ببريد) ماشين آن سوی ديوار هوشمند نيست و موفق به گذراندن تست تورينگ نشده است.

   بايد دقت كرد كه تورينگ به دو دليل كاملاً مهم اين نوع از ارتباط(ارتباط متنی به جای صوت) را انتخاب كرد. اول اين كه موضوع ادراكی صوت را كاملاً از صورت مساُله حذف كند و اين تست هوشمندی را درگير مباحث مربوط به دريافت و پردازش صوت نكند و دوم اين كه بر جهت ديگری هوش مصنوعی به سمت نوعی از پردازش زبان طبيعی تاكيد كند.

   در هر حال هر چند تاكنون تلاش‌های متعددی در جهت پياده سازی تست تورينگ صورت گرفته مانند برنامه Eliza و يا AIML  (زبانی برای نوشتن برنامه‌‌‌‌هايی كه قادر به chat كردن اتوماتيك باشند) اما هنوز هيچ ماشينی موفق به گذر از چنين تستی نشده است.

   همانگونه كه مشخص است، اين تست نيز كماكان دو پيش فرض اساسی را در بردارد:
1ـ نمونه كامل هوشمندی انسان است.
2ـ مهمترين مشخصه هوشمندی توانايی پردازش و درك زبان طبيعی است.

   درباره نكته اول به تفصيل تا بدين جا سخن گفته ايم؛ اما نكته دوم نيز به خودی خود بايد مورد بررسی قرارگيرد. اين كه توانايی درك زبان نشانه هوشمندی است تاريخی به قدمت تاريخ فلسفه دارد. از نخستين روزهايی كه به فلسفه(Epistemology) پرداخته شده زبان هميشه در جايگاه نخست فعاليت‌های شناختی قرار داشته است. از يونانيان باستان كه لوگوس را به عنوان زبان و حقيقت يكجا به كار می‌بردند تا فيلسوفان امروزين كه يا زبان را خانه وجود می‌دانند، يا آن را ريشه مسائل فلسفی می‌خوانند؛ زبان، همواره شاُن خود را به عنوان ممتازترين توانايی هوشمندترين موجودات حفظ كرده است.

   با اين ملاحظات می‌توان درك كرد كه چرا آلن تورينگ تنها گذر از اين تست متظاهرانه زبانی را شرط دست‌يابی به هوشمندی می‌داند.
   تست تورينگ اندكی كمتر از نيم‌قرن هوش مصنوعی را تحت تاُثير قرار داد اما شايد تنها در اواخر قرن گذشته بود كه اين مسئله بيش از هر زمان ديگری آشكار شد كه متخصصين هوش مصنوعی به جای حل اين مسئله باشكوه ابتدا بايد مسائل كم‌اهميت‌تری همچون درك تصوير (بينايی ماشين) درك صوت و… را حل كنند.

    به اين ترتيب با به محاق رفتن آن هدف اوليه، اينك گرايش‌های جديدتری در هوش مصنوعی ايجاد شده‌اند.
   در سال‌های آغازين AI تمركز كاملاً برروی توسعه سيستم‌هايی بود كه بتوانند فعاليت‌های هوشمندانه(البته به زعم آن روز) انسان را مدل كنند، و چون چنين فعاليت‌هايی را در زمينه‌های كاملاً خاصی مانند بازی‌های فكری، انجام فعاليت‌های تخصصی حرف‌های، درك زبان طبيعی، و…. می‌دانستند طبيعتاً به چنين زمينه‌هايی بيشتر پرداخته شد.

   در زمينه توسعه بازی‌ها، تا حدی به بازی شطرنج پرداخته شد كه غالباً عده‌ای هوش مصنوعی را با شطرنج همزمان به خاطر می‌آورند. مك‌كارتی كه پيشتر اشاره شد، از بنيان‌گذاران هوش مصنوعی است اين روند را آنقدر اغراق‌آميز می‌داند كه می‌گويد:
   «محدود كردن هوش مصنوعی به شطرنج مانند اين است كه علم ژنتيك را از زمان داروين تا كنون تنها محدود به پرورش لوبيا كنيم.» به هر حال دستاورد تلاش مهندسين و دانشمندان در طی دهه‌های نخست را می‌توان توسعه تعداد بسيار زيادی سيستم‌های خبره در زمينه‌های مختلف مانند پزشكی عمومی، اورژانس، دندانپزشكی، تعميرات ماشين،….. توسعه بازی‌های هوشمند، ايجاد مدل‌های شناختی ذهن انسان، توسعه سيستم های يادگيری،…. دانست. دستاوردی كه به نظر می‌رسد برای علمی با كمتر از نيم قرن سابقه قابل قبول به نظر می‌رسد.

افق‌های هوش مصنوعی

   در 1943،Mcclutch (روانشناس، فيلسوف و شاعر) و Pitts (رياضيدان) طی مقاله‌ای، ديده‌های آن روزگار درباره محاسبات، منطق و روانشناسی عصبی را تركيب كردند. ايده اصلی آن مقاله چگونگی انجام اعمال منطقی به وسيله اجزای ساده شبكه عصبی بود. اجزای بسيار ساده (نورون‌ها) اين شبكه فقط از اين طريق سيگنال های تحريك (exitory) و توقيف (inhibitory) با هم درتماس بودند. اين همان چيزی بود كه بعدها دانشمندان كامپيوتر آن را مدارهای (And) و (OR) ناميدند و طراحی اولين كامپيوتر در 1947 توسط فون نيومان عميقاً از آن الهام می‌گرفت.

    امروز پس از گذشته نيم‌قرن از كار Mcclutch و Pitts شايد بتوان گفت كه اين كار الهام بخش گرايشی كاملاً پويا و نوين در هوش مصنوعی است.
    پيوندگرايی (Connectionism) هوشمندی را تنها حاصل كار موازی و هم‌زمان و در عين حال تعامل تعداد بسيار زيادی اجزای كاملاً ساده به هم مرتبط می‌داند.

   شبكه‌های عصبی كه از مدل شبكه عصبی ذهن انسان الهام گرفته‌اند امروزه دارای كاربردهای كاملاً علمی و گسترده تكنولوژيك شده‌اند و كاربرد آن در زمينه‌های متنوعی مانند سيستم‌های كنترلی، رباتيك، تشخيص متون، پردازش تصوير،… مورد بررسی قرار گرفته است.

   علاوه بر اين كار بر روی توسعه سيستم‌های هوشمند با الهام از طبيعت (هوشمندی‌های ـ غير از هوشمندی انسان) اكنون از زمينه‌های كاملاً پرطرفدار در هوش مصنوعی است.

   الگوريتم ژنيتك كه با استفاده از ايده تكامل داروينی و انتخاب طبيعی پيشنهاد شده روش بسيار خوبی برای يافتن پاسخ به مسائل بهينه سازيست. به همين ترتيب روش‌های ديگری نيز مانند استراتژی‌های تكاملی نيز (EvolutionaryAlgorithms) در اين زمينه پيشنهاد شده اند.

    دراين زمينه هر گوشه‌ای از سازو كار طبيعت كه پاسخ بهينه‌ای را برای مسائل يافته است مورد پژوهش قرار می‌گيرد. زمينه‌هايی چون سيستم امنيتی بدن انسان (ImmunSystem) كه در آن بيشمار الگوی ويروس‌های مهاجم به صورتی هوشمندانه ذخيره می‌شوند و يا روش پيدا كردن كوتاه‌ترين راه به منابع غذا توسط مورچگان (Ant Colony) همگی بيانگر گوشه‌هايی از هوشمندی بيولوژيك هستند.

   گرايش ديگر هوش مصنوعی بيشتر بر مدل سازی اعمال شناختی تاُكيد دارد (مدل سازی نمادين يا سمبوليك) اين گرايش چندان خود را به قابليت تعمق بيولوژيك سيستم‌های ارائه شده مقيد نمی‌كند.

  CASE-BASED REASONING يكی از گرايش‌های فعال در اين شاخه می‌باشد. بعنوان مثال روند استدلال توسط يك پزشك هنگام تشخيص يك بيماری كاملاً شبيه به CBR است به اين ترتيب كه پزشك در ذهن خود تعداد بسيار زيادی از شواهد بيماری‌های شناخته شده را دارد و تنها بايد مشاهدات خود را با نمونه‌های موجود در ذهن خويش تطبيق داده، شبيه‌ترين نمونه را به عنوان بيماری بيابد.

   به اين ترتيب مشخصات، نيازمندی‌ها و توانايی‌های CBR به عنوان يك چارچوب كلی پژوهش در هوش مصنوعی مورد توجه قرارگرفته است.
   البته هنگامی كه از گرايش‌های آينده سخن می‌گوييم، هرگز نبايد از گرايش‌های تركيبی غفلت كنيم. گرايش‌هايی كه خود را به حركت در چارچوب شناختی يا بيولوژيك يا منطقی محدود نكرده و به تركيبی از آنها می‌انديشند. شايد بتوان پيش‌بينی كرد كه چنين گرايش‌هايی فرا ساختارهای (Meta –Structure) روانی را براساس عناصر ساده بيولوژيك بنا خواهند كرد.

منبع:

 ghomi@ccwmagazine.com

مقاله و تحقیق درباره اينترنت و امنيت فرهنگي ـ سياسی

شايد آنگاه كه يك پژوهشگر آفريقايي در كنفرانس باشگاه رم تحت عنوان «جهان در آستانهقرن بيست و يكم» گفتار خود در باره «عصر نوين فرهنگ و ارتباطات » را با اين جملاتبه پايان برد كسي سخنان او را چندان جدي نگرفت؛ او معتقد بود: «دوران كنوني تمام ميشود و عصر تازه اي آغاز مي گردد. تاكنون در هيچ زماني بشر براي بقا تا اين حد بهقدرت انطباق و تخيل نياز نداشته است. عصر جديد فرهنگ و ارتباطات، در مرحله نخستعصري است كه انسان بايد در آن شجاعت خود را متحول كند.» (پچي155:1370) اما سرعتتغييرات ارتباطي و فرهنگي در پايان قرن گذشته و سالهاي آغازين سده جديد، اهميت سهمفهوم كليدي قدرت تخيل، قدرت انطباق و شجاعت تحول را براي تداوم حيات دولتها،فرهنگهاي ملي و حتي -در سطحي انتزاعي تر- تمدنها بخوبي نشان داده است. حكومتها وحاكماني كه توانايي آينده‌نگري، ارايه هويت فرهنگي مناسب در عرصه جهاني و شجاعت تركپاسخهاي كهنه به پرسشهاي نو را نداشتند با جهل مركب ، ملتشان را به جاي دروازه هايتمدن بزرگ به آستانه انقلاب سوق دادند و لا جرم خود به حاشيه تاريخ رانده شدند. انقلاب اسلامي پاسخ خلاق، متناسب و شجاعانه مردم ايران به الزامات تمدني و تاريخيخودبود. آخرين انقلاب قرن بيستم، اولين انقلاب سياسي بود كه براساس درك و تدبيرعميق رهبري و نواوريهاي درون‌زا، با تركيبي بي‌بديل از ارتباطات ماهواره‌اي (تلفنبين‌المللي)، رسانه‌هاي كوچك(نوار كاست – فتوكپي- اعلاميه) و ارتباطاتسنتي(راهپيمايي- منبر- ديوارنويسي)، شبكه عظيم ارتباطات جمعي دولتي ازجمله سازمانراديو و تلويزيون را در هم شكست و پيامهاي سنت‌گرايانه اسلامي و انقلابي را- بسيارموثرتر از آنچه شرام و لرنر در مورد تاثير تجددگرايانه رسانه‌ها مي پنداشتند(شرام 1356و lerner1956) و بسيار سريعتر و عميقتر از آنچه راجرز و شوميكر در مورد چگونگيگسترش نوآوريها يافته بودند(راجرز و شوميكر 1369)- تا عمق روستاهاي فاقد جاده وبرق، پادگانهاي ارتش آمريكا محور و دانشگاههاي غرب بنياد منتقل كرد و در يك كلامانقلاب ارتباطات را به خدمت ارتباطات انقلاب درآورد.(tehranian1998، mohammadi1996،مولانا1371، آشنا1377) پيروزي ناگهاني و غيرمنتظره انقلاب، فقدان زود هنگامنظريه‌پردازان و ساختارسازان جمهوري اسلامي، هجوم ستيزنده رسانه هاي غربي، ندرت وغربت فزاينده آفرينشگران و آفرينشهاي بومي، كاهش چشمگير سرمايه‌گزاريهايآينده‌نگرانه در زيرساختهاي ارتباطي و رسانه اي در اثر جنگ ديرپاي تحميلي و مهمتراز همه بروز شكاف فرهنگي ميان نسلها و عدم انتقال ارزشها، از يك طرف موجبات نااميديرهبران از امكان رقابت و احساس حقارت نسبت به فراورده‌هاي ارتباطي و كالاهاي فرهنگيغربيان، وتقديس تمركز گرايي دولتي در عرصه فرهنگ و ارتباطات را از طرف ديگر فراهمآورد،درنتيجه نوآوري هاي رسانه اي اوليه جاي خود را به محافظه كاري، اصالت نظارت وهراس انديشي از رسانه هاي نظارت ناپذيرو تسلط نظريه هنجاري رسانه هاي شبه اقتدارگرا برذهن و زبان نخبگان و مسولان حكومتي داد. ممنوعيت درازپاي ويديو، بازيهايرايانه‌اي، لوحهاي فشرده و تجهيزات دريافت از ماهواره، سياستهاي محدود كنندهمطبوعات، اعمال نظارت پيش از انتشار در مورد كتاب ،سياست هدايت و نظارت همه جانبهبر تاتر و صنعت سينما و انحصار حكومتي سازمان صدا و سيما را در اين چارچوب مي توانتحليل كرد (محمدي1379، آشنا1377، محسنيان 1376 و 1377 ) آخرين موج فناوري اطلاعاتيو ارتباطي در حالي به ايران رسيد كه عليرغم پايان جنگ و وجود توانايي ملي براي غلبهبر محدوديتهاي اقتصادي ، سياسي و تكنولوژيك، آمادگي كافي براي سياستگزاري متناسب باسير تحولات جهاني آن وجود نداشته است؛ اكنون پس از گذشت دو دهه از پيروزي انقلاباسلامي و استقرار جمهوري اسلامي در ايران اين مسئله استراتژيك بطور جدي در مقابلسياستگزاران ارتباطي، امنيتي و فرهنگي كشور مطرح است كه: - گسترش زيرساختهايپيشرفته ارتباطي در داخل كشور و افزايش امكانات تبادل اطلاعات وداده ها در سطحبين‌المللي چه تاثيراتي بر امنيت كشور خصوصا در ابعاد سياسي-فرهنگي دارد؟ - در اثرافزايش حجم و سرعت تبادل و ورود به بزرگراههاي جهاني چه تغييرات محتملي را در اينابعاد متحمل خواهيم شد؟ - چه سياستهاي ارتباطي كمترين زيان و بيشترين فايده را برايمنافع ملي خواهد داشت ؟ - اولويتهاي ملي در اين حوزه بايد چگونه تعيين شود؟متاسفانه تا كنون حتي در سطوح كلان سياست گزاري پاسخهاي سريع و سطحي متعددي از جانبسياستمداران،نظاميان و مهندسان برا ي اين پرسشها ارايه شده است(مجمع تشخيص مصلحتنظام1380 )اما باتوجه به ماهيت فرهنگي و ارتباطي اينترنت شايسته است آن دسته ازپژوهشگران فرهنگ و ارتباطات كه متعهد به حفظ و شكوفايي نظام و آرمانهاي جمهورياسلامي ايران هستند پيشتاز شناخت و ارايه راهبردهاي ملي در مورد اينترنت باشند. دراين راه پرداختن به امور زير گريز ناپذير است: - باز شناسي انتقادي ماهيت، تاريخچهتحولات و روندهاي جهاني جاري و آتي اينترنت - پس ازآن باز نگري ادبيات متحول امنيتپژوهي - سپس ارايه رويكردي متناسب با شرايط خاص ايران اسلامي مقاله حاضر كوششيابتدايي در اين راه است. اينترنت: ويژگيها و تاثيرات جهاني اينترنت را مي توان ازمحصولات دوران جنگ سرد و حاصل هراس وزارت دفاع آمريكا ازخطرات جنگ هسته اي دانست. آرپانت سلف اينترنت يك شبكه آزمايشي بود كه به عنوان يك پروژه ملي از طرف آژانسپروژه هاي تحقيقاتي پيشرفته وابسته به وزارت دفاع آمريكا از سال 1971 آغاز بكاركرد. و طي دهه 70 به يك پروژه فراگير ملي و تا حدودي بين المللي تبديل شد درسال 1986 موسسه ملي علوم آمريكا، NSFNET را براي ارائه ارتباطات شبكه اي بهمراكزتحقيقاتي بيشتر و گسترش شبكه بين المللي تاسيس نمود. در سال 1987 شبكه اينترنتمشتمل بر ده هزاركاربر بود و در سال 1989 اين تعداد به صد هزار رسيد. در سال 1990آرپانت به زندگي خود خاتمه داد ولي اينترنت به رشد خود ادامه داد تا جاييكه در دههنود هر ساله تعداد كامپيوترهاي موجوددر شبكه اينترنت دو برابر شده است. از سال 1997با تجاري شدن اينترنت خدمات آن بشدت تنوع و افزايش يافت وهزينه هاي دسترسي به آنبشدت كاهش يافت. در واقع در آمريكا هردو ثانيه يك host به اينترنت اضافه مي شود. ازميان سرويسهاي متعدد اينترنت، سرويس وب با شبكه جهان گستر بخاطر توان گرافيكي بالاو ارائه خدمات متون مرتبط رشد چشمگيري داشته است (ITU1999.) تقريبا هر سه ماه يكبارتوسعه وب دو برابر مي شود. (www.mit.edu/.../web-growth-summary) اما اين رشد روزافزون بطور كاملا نابرابر توزيع شده است. در حالي كه آمريكا و كانادا63درصد، اروپا 4/22درصد و استرليا، ژاپن و نيوزلند 4/6درصد از كامپيوترهاي متصل به اينترنت را دراختياردارند. بقيه كشورهاي آسيايي و آفريقايي تنها 9/5درصد از اين كامپيوترها را درخود جاي داده اند(ITU1999.( بررسي ويژگيهاي كاربران اينترنت نشان مي دهد كه تحصيلاتو ثروت دو عامل مهم در ميزان استفاده است. كاربران اينترنت بيشتر از طبقه متوسطبالا، جوان، تحصيلكرده، مرد و شهرنشين هستند.(ucla2000) 83درصد كاربران اينترنت درآمريكا 6درصد اروپا 3درصد در اقيانوسيه و 8درصد در بقيه قاره هاي دنيا قراردارند. ( (www.iranonline.com نگاهي به وضعيت و موقعيت زبانهاي مختلف در اينترنت ميزان سلطهزبانهاي غربي رانشان مي دهد. در ميان كساني كه از اينترنت استفاده مي كنند و حدود 288 ميليون نفر برآورد مي شوند 3/51درصد به انگليسي سخن مي گويند و عرب زبانان كمتراز 1درصد استفاده كنندگان را تشكيل مي دهند.((www.glreach.com اينترنت جهان جديديخلق كرده است.خوشبينان مي گويند در اين جهان جديد كه آنرا جامعه اطلاعاتي ناميدهاند آزاديهاي فكري، تحقيقاتي، آموزشي، تفريحي، شغلي رو به رشد خواهد بود و تجارتالكترونيك، خدمات بهداشتي و پزشكي راه دور و خدمات تلفن بين‌المللي از طريق اينترنتجاي اشكال سنتي را خواهد گرفت اما منتقدان اينترنت را بيشتر در تركيبهاي اضافي وبعنوان مضاف به مناطق جغرافيايي،سياسي و اقتصادي بكار ميبرند؛ با اين وصف مانندديگر پديده هاي وارداتي از جهان صنعتي ميتوان از اينترنت اغنيا و فقرا،اينترنتآمريكايي، اروپايي،آفريقايي و در سطوح ملي مثلا اينترنت ايراني سخن گفت؛ مطالعهتاثير پذيري متقابل اينترنت و فرهنگهاي مختلف از آخرين پروژه هاي كلان دانشگاه UCLAدر آمريكا است .(www.ccp.ucla.edu) در تحليل مسايل مربوط به اينترنت در كشورهايدر حال توسعه عليرغم برخي مشابهت‌هاي ظاهري بايد تفاوتهاي ساختاري و عميق آنها رابا كشورهاي صنعتي در نظر گرفت. اينترنت و كشورهاي در حال توسعه در كشورهاي در حالتوسعه به علت فقدان زيرساختهاي ملي مخابرات و فقدان رونق اقتصادي و توسعه اجتماعيهزينه تمام شده براي اتصال به اينترنت براي كاربر نهايي بسيار گرانتر از كشورهايتوسعه يافته است. خصوصا اگر اين هزينه با درآمد سرانه سنجيده شود. مثلا در آمريكايك كاربر نهايي براي يك ماه اتصال به اينترنت بايد بطور متوسط 29 دلار معادل 2/1درصد از درآمد خود را بپردازد ولي در اوگاندا همين كاربر با 92 دلار معادل 107درصد درآمد خود را بابت اتصال ماهانه به اينترنت بپردازد(ITU1999) در بسياري ازكشورهاي در حال توسعه كه با مشكلاتي بنيادي نظير كمبود تغذيه،ارتباطات جاده اي،برق، بهداشت، اشتغال، مهاجرت، جنگ، نظامهاي سياسي فاقد مشروعيت و بي ثبات درگيرهستند هزينه هاي سنگين براي تجهيزات مخابراتي و كامپيوتري امكان ندارد و اين گونهامكانات به طبقه بالا و مستقل از اقتصاد ملي اختصاص دارد. ميلتون مولر استادمخابرات و مديريت شبكه‌ها در دانشگاه سيراكوس معتقد است: >تفاوت راديو وتلويزيون با اينترنت در اين است كه آنها به محض خريد قابل بهره برداري هستند وليخريد يك كامپيوتر اولين قدم براي اتصال به اينترنت است. اگر شما جاده، برق، خطتلفن، سرويس دهنده ملي نداشته باشيد سخن گفتن از اينترنت دشوار است (Muller1999) مخابرات در بسياري كشورها جزء انحصارات دولتي است ودولت به خاطر در اختيار داشتنلايه فيزيكي، معمولا مدعي خطوط ارتباطي داده‌ها نيز مي باشد و عدم امكان رقابت وناكافي بودن دستمزدها موجب افت شديد كيفيت نيروي انساني شاغل در بخشهاي تخصصيمخابرات مي شود و اين نيروها در ابعاد ملي توان ارائه راه حلهاي جامع و ارائهسرويسهاي متنوع را ندارند. در نتيجه سرويسهاي ارائه شده در اين كشورها اغلب بي ثباتو غير فني است. در كشوري مانند هاييتي بخش خصوصي با نصب شبكه‌هايي با مودمهاي بيسيم تلاش كرده ارتباط اينترنتي را از انحصار دولت خارج كند. تشكيل مراكز كوچك وليفعال كه با هزينه هاي كم و براي استفاده در مدت اندك خدمات پست الكترونيك و دريافتاطلاعات در اينترنت را ارائه مي دهد راه حل ديگري براي شكستن انحصار مخابراتي بودهاست (techweb.com) كامپيوتر و به دنبال آن اينترنت هم نياز به نوعي خاص از سواد ومهارت دارد و هم الگوهاي فرهنگي و رفتاري ويژه اي را به دنبال مي آورد. مهمترينمسائل اينترنت از لحاظ فرهنگي عدم تطابق محتواي ارائه شده با الگوهاي فرهنگي وهنجارهاي رفتاري جوامع مختلف است.تكنولوژي اينترنت براي بيشترين سرعت و كمترينكنترل طراحي شده است لذا اعمال كنترلهاي اخلاقي در آن دشوار است. حجم بالاي محتوايمستهجن تجاري و مجاني در اينترنت يكي از معضلات اخلاقي و خانوادگي است (no.) مشكلديگر فرهنگي اينترنت غلبه زبان انگليسي و فقدان منابع غني بر زبانهاي ديگر است درنتيجه سلطه زبان انگليسي بر زبانهاي ديگر به وسيله اينترنت تقويت مي شود. (www.ifi.uib) از امنيت ملي تا امنيت فرهنگي ديدگاههايي وجود دارد كه اساسا برايواژه امنيت مفهوم و مصداقي واقعي قائل نيست و هر گونه مفهوم سازي در حوزه امنيت رااز جنس بازيهاي زباني و گفتمان‌هاي غير ثابت مي‌داند.(تاجيك، بهار114:1377) اما درچارچوب ادبيات مطالعات استراتژيك مفهوم امنيت را مي توان از خلال بررسي نظراتمتفكراني چون افلاطون: عدالت ورزي، هابز: محفوظ بودن در مقابل تجاوز خارجيان، لاك: دستيابي به رفاه و آسايش، روسو: اعتماد، نظاميان در جنگ جهاني دوم: رهايي ازتهديدات نظامي خارجي، هافمن: تاكيد بر محفوظ ماندن فعاليتهاي اقتصادي يك ملت ازجريانات ويران كننده بيروني، مك نامارا: تكيه بر توسعه سياسي و اقتصادي به عنوانعامل و حاصل امنيت و پيروان فوكو: تكيه بر رابطه معرفت، قدرت و امنيت، جستجو كرد (بوزان1378: 14-44). در سالهاي اخير تمركز تحقيقات بر ابعاد غير نظامي امنيت مليبيشتر شده است. دو بعد مهم امنيت ملي امنيت سياسي و فرهنگي است؛ ويور تعريف زير رابراي اين دو بعد ارايه كرده است: «توانايي جامعه براي تداوم بخشيدن به ويژگيهايسياسي و فرهنگي بنيادي خود تحت شرايط متحول و در مقابل تهديدات احتمالي يا واقعي ».(ماندل149:1377) در تشريح اين تعريف بايد به نكات زير توجه كرد: - امنيت سياسي وفرهنگي نيز مانند ابعاد ديگر امنيت امري نسبي هستند؛ يك فرهنگ خود محور و بيگانهترس ممكن است دايما از توهم هجوم فرهنگهاي رقيب در هراس باشد و هر تغيير در هر سطحو لايه از فرهنگ را تهديدي براي امنيت فرهنگ ملي تلقي كند و حكومتي كه نسبت به هويتفرهنگي بي مبالات است از تهديدات جدي و فوري نيز غافل بماند. - در ميان دو حيطهامنيت سياسي و امنيت فرهنگي ميتوان نوعي تقابل احتمالي را مشاهده كرد؛ اگر حاكميتدچار بحران مشروعيت و كارايي باشد امكان تامين همزمان انسجام اجتماعي و تنوع فرهنگيبسيار دشوار مي شود. - اگر جامعه اي نسبت به امنيت فرهنگي خود تهديدي را احساس كندنسبت به تقويت و تشديد هويتهاي مورد تهاجم حساسيت بيشتري نشان مي دهد و ميزانوفاداري نسبت به آنها در عكس‌العمل به فشارهاي خارجي بشدت افزايش ميابد. تبيينويژگيهاي بنيادي سياسي و فرهنگي نيز بسيار مهم است؛ ديتريك فيشر در تحقيقي برايسازمان ملل متحد با تفكيك تهديدات داخلي، خارجي و بين‌المللي، پنج بعد: بقاء،سلامت، بهزيستي اقتصادي، محيط زيست قابل زندگي و حقوق سياسي را در امنيت اساسيدانسته و در مقابل نابودي، بيماري، فقر، تخريب محيط زيست و سركوب داخلي را عواملاصلي تهديد امنيت ملي مي داند. (رنجبر72:1378-78) امنيت، فرهنگ و ارتباطات در ميانابعاد مختلف امنيت آنچه در اين مقاله مورد تاكيد خواهد بود بعد حقوق سياسي در جدولفيشر به اضافه امنيت فرهنگي است كه در جدول شماره 1 تشريح شده است. منابع منابعداخلي منابع خارجي منابع جهاني ابعاد حقوق سياسي كودتا تقلب انتخاباتي ديكتاتوريتبعيض سانسور شكنجه انهدام خرابكاري تبليغات منفي تحريمهاي بين‌المللي امنيت فرهنگياستبداد رسانه‌اي يكسان سازي فرهنگ ملي عمليات رواني تهاجم فرهنگي و رسانه ايمبادله نابرابر اطلاعات يكسان سازي فرهنگ جهاني جدول شماره -1 طبقه‌بندي اصلاح شدهفيشر از تهديدات امنيت ملي ماخذ: رنجبر،7813 تاكيد بر حقوق سياسي به جاي حقوق بشرنشان از توجه ويژه به آزادي بيان و اجتماع، دسترسي به اطلاعات، حق تشكيل احزابسياسي و حق راي برابر مي باشد و با اضافه كردن مفهوم امنيت فرهنگي به جدول فيشر ميتوان از مسائل امنيتي جديد كه بيشتر ناشي از انقلاب اطلاعات و گسترش ارتباطاتبين‌المللي است سخن گفت چرا كه تعارض ميان فرهنگ ملي و يكپارچه سازي فرهنگي در سطحجهاني مهمترين مسئله دولتها در عرصه سياستگذاري فرهنگي است. جريان بين‌المللياطلاعات بنا به نظر منتقدانه مولانا و ديگر همفكرانش جرياني است مركز - پيراموني ازشمال و غرب به سوي جنوب و شرق، از كشورهاي توسعه يافته بسوي كشورهاي در حال توسعه. در واقع اين جريان به شدت يكسويه، عمودي، تحقيرگر، منفي‌گرا و سلطه‌جويانه است (مولانا66:1371-60) اين جريان توانايي منابع خارجي جهت اجراي اقداماتي نظير كنترل ونفوذ را در كشورهاي هدف بسيار افزايش داده است. كشورهاي در حال توسعه معتقدند جريانآزاد اطلاعات آنها را در يك رقابت نابرابر و بي فايده با دولتهاي ديگر و شركتهايخارجي و چند مليتي قرار مي دهد و با تهديد ثبات جامعه از لحاظ فرهنگي، ناامنيفزاينده اي را بر اين كشورها تحميل مي كند. فروريختن مرزهاي فرهنگي كشورهاي هدف دربرابر تكنولوژيهاي نوين اطلاعاتي و ارتباطي تاثيرات شگرفي بر امنيت سياسي، اقتصاديو فرهنگي اين كشورها داشته است و تلاشهاي انفرادي كشورهايي نظير كانادا و فرانسه وجهت گيري هاي جمعي اتحاديه هاي بين‌المللي نظير جنبش غيرمتعهدها و سازمان كنفرانساسلامي در برابر سلطه جويي ارتباطي برخي كشورها كه در يونسكو نيز بازتاب پردامنه‌اي داشته است نشانه نگراني جدي اين دولتهاست.(مك برايد1370، سازمان كنفرانساسلامي 1378) از طرف ديگر در داخل كشور نيز به بهانه حفظ امنيت ملي، امنيت فرهنگي وسياسي از سوي دولتها و گروههاي تماميت خواه تهديد مي شود. در برخي كشورهاي جنوبمشروعيت سياسي حاكمان مبتني بر توان سركوب مخالفان و يكپارچه سازي سياسي و فرهنگيبخصوص در مورد ناراضيان، رقباي سياسي و اقليتها است. در اين كشورها ساختار دولتبگونه اي است كه قدرت، شخصي تلقي شده و اين به نوبه خود باعث اختلاط امنيت حاكمانبا امنيت ملي شده و در بسياري موارد حمله به شخص، حزب يا هيئت حاكمه مهمترين تهديدامنيت ملي تلقي مي شود. در كشورهايي كه حكومت فاقد مقبوليت و مشروعيت كافي است، بيثباتي داخلي سر چشمه اصلي ناامني بوده و زمينه ساز آسيب پذيري در برابر فتنه‌ها وفشارهاي خارجي است. مساله در اين كشورها تقابل امنيت حكومتگران با امنيت فردي وفرهنگي حكومت شوندگان است. براي درك عميقتر اين مفهوم مي توان به تعاريف فرهنگ محوراز امنيت نيز توجه كرد؛ اين رويكرد، امنيت فرهنگي را زير بخش امنيت ملي ارزيابي نميكند بلكه آنرا جزيي از مفهوم وسيع تر امنيت انساني قرار مي دهد و به اين ترتيب بهدوران پس از سيطره دولت – ملتها، حاكميت جهاني(global governance )، تكامل پروژهجهاني گرايي و هويت بخشي به انسانها توسط سازمانهاي بين‌المللي مي‌انديشد. تهرانيانمعتقد است: «امنيت فرهنگي بعدي از امنيت انساني است كه دائما ناديده گرفته مي شود. امنيت فرهنگي شامل - و نه محدود به - آزادي عقيده، وجدان، زبان، بيان، شيوه زندگي،قوميت، جنسيت، شراكت، اجتماع و مشاركت فرهنگي و سياسي است. اگر چه قوانين اساسيجوامع مدرن معمولا اين آزاديها را تضمين كرده است اما پيشداوريهاي مدرن و پيش مدرنباعث اختلال در عملي شدن اين آزاديها در عرصه حيات ملي شده است.» (Tehranian: 1997) امنيت فرهنگي مهمترين مولفه براي ساختن مفهوم جديد مردم سالاري فرهنگي است. بنا بهيك تعبير مردم سالاري فرهنگي عبارت است از: 1- حفاظت و تشويق تنوع فرهنگي و حقدسترسي به فرهنگ براي همه افراد داخل كشور و جهان 2- تشويق مشاركت فعال در حياتفرهنگي جامعه 3-توانا ساختن مردم براي مشاركت در تصميم سازيهايي كه كيفيت زندگيفرهنگي آنان را تحت تاثير قرار مي دهد. 4- تضمين دسترسي برابر و عادلانه به منابع وحمايتهاي فرهنگي ( http://www.wwcd.crg/cddef.htm ) به اين ترتيب در امنيت فرهنگينيز بايد به دو بعد ملي و جهاني توجه كرد. امنيت فرهنگي و سياسي: رويكردها وراهبردها ظهور تكنولوژي‌هاي نوين ارتباطي و اطلاعاتي چالش بزرگ نظامهاي سياسي درعرصه سياستگذاري ملي است. وفاق يا اختلاف تصميم سازان و سياستگذاران در مورد تعريفو كاركردها، آينده و تاثيرات تكنولوژي جديد بر ابعاد داخلي و خارجي امنيت سياسي وفرهنگي منجر به ارائه استراتژيهاي كاملا متفاوتي خواهد شد.(لي1356) بر مبناي سه نوعرويكرد: ثبات گرايي، تحول گرايي و اعتدال گرايي نسبت به امنيت وبا توجه به سه محوراساسي در سياستگزاري راهبردي در حوزه سياسي و فرهنگي يعني: - خط مشي سياسي / فرهنگي - تمركز قدرت سياسي / فرهنگي - شيوه مديريت سياسي / فرهنگي مي توان راهبردهاي مختلفنسبت به امنيت سياسي و فرهنگي را در جدول زير ملاحظه كرد؛ دو رويكرد ثبات گرا وتحول گرا شناخته شده هستند و دو قطب مقابل يكديگر را تشكيل مي دهند اما رويكرداعتدال گرا كه بنظر ميرسد مناسبترين پاسخ راهبردي به چالشهاي فن‌آوري‌هاي اطلاعاتيو ارتباطي براي ايران در دهه هشتاد باشد همواره مورد بي توجهي مستمر واقع شده است. رويكردها راهبردها بومي گرايي ثبات محور واقع گرايي اعتدال محور جهاني گرايي تحولمحور اولويتها حفظ ارزشهاي سنتي و بومي حفظ ويژگيهاي منحصر به فرد جامعه حفظارزشهاي بنيادي افزايش نوآوريهاي درون‌زا اتخاذ ارزشهاي تجدد گرايانه افزايش تطابقيا همساني جهاني خط مشي اقتدار سياسي تحميل همساني اقتدار كارا طراحي وحدت در عينكثرت آزادي سياسي تحمل تنوع تمركز قدرت مشروعيت متمركز سياسي/ ملي مشروعيت هوشمندسياسي / ملي/ بين‌المللي مشروعيت غير متمركز سياسي/ بين‌المللي شيوه مديريت نظامتصميم گيري منزوي و غير حساس نسبت به فشارهاي داخلي و خارجي سلطه نخبگان بر سياستامنيتي نظام تصميم گيري راهبردي و حساس نسبت به تصحيح انحراف مسير ناشي از فشارهايداخلي و خارجي مشاركت نخبگان غير دولتي در تدوين راهبردهاي ملي نظام تصميم گيري بهمپيوسته و بسيار حساس نسبت به فشارهاي داخلي و خارجي نفوذ گروههاي ذي نفع داخلي وكشورها ي قدرتمند بر سياست امنيتي و خارجي جدول شماره 2: تقابلهاي موجود در عرصهسياستگزاري با توجه به امنيت سياسي /فرهنگي همانگونه كه ملاحظه مي شود تقابل نهاييدر امنيت سياسي / فرهنگي در عرصه داخلي ميان آزادي، تحمل چندگانگي و تكثر از يك طرفو حاكميت، اقتدار و نظم از طرف ديگر است. در بحث تئوريهاي هنجاري رسانه‌ها هم عينااين تقابل به چشم مي خورد و ميزان گرايش يك سيستم رسانه اي ملي به يك طرف طيف،نمايانگر نظام سياسي حاكم برسيستم رسانه اي آن كشور است. نحوه نگرش به منشاء و آثارتوسعه فن آوري و رسانه هاي نوين به خصوص اينترنت يكي از عرصه‌هاي اصلي تقابل مياندو راهبرد ثبات گرا و تحول گرا در رويكردهاي امنيتي ايران امروزاست. درراهبرد ثباتگرايي، گسترش رسانه‌هاي نوين موجب تقدس زدايي از ارزشهاي سنتي و قديمي و اختلال درحفظ ويژگيهاي منحصر به فرد جامعه ايراني مي شود. در مقابل تحول گرايان معتقدندگسترش رسانه‌ها موجب ظهور ارزشهاي جديد و افزايش تطابق با فرهنگ جهاني مي شود. ثباتگرايان كه نگران كاهش توان حاكميت سياسي، نظم، كنترل، اقتدار، استقلال و سلطهنخبگان داخلي هستند رسانه هاي مرز شكن و جديد را عامل اصلي بي ثباتي مي دانند و ازطرف ديگر تحول گرايان كه آزادي سياسي، تنوع، مشروعيت غير متمركز، اقتدار اسفنجي،بهم پيوستگي بين‌المللي و جهاني شدن را شعار خود قرار داده اند اين رسانه هاي نوينرا به عنوان مهمترين عامل تحول ارزيابي مي كنند. در اين ميان رويكرد اعتدال گرا درزمينه اولويتهاي فرهنگي معتقد است ميتوان با تفكيك ارزشهاي بنيادي از سنتها وارزشهاي ابزاري، موقتي و مصلحتي، پنداره تقابل ميان تغييرات محيطي ناشي از تقويترسانه هاي جهاني با ارزشها را واكاوي و باز سنجي كرد و با سخت گيري نسبت به حفظارزشهاي بنيادي، از نوآوري‌هاي درون فرهنگي نسبت به آن دسته از سنتهاي مقدس نمايامروزي كه خود چيزي جز بدعتهاي دير پا نيستند استقبال نمود. خط مشي اعتدال گرايانه،افزايش كارايي دولت در مقايسه با بديلهاي فراملي و تحمل وحدت فرهنگي ساختاري در عينپاسداشت پاره فرهنگهاي قومي و بومي- بعنوان سرچشمه هاي زلال آفرينش‌هاي فرهنگي- درسطوح فرو ملي را لازمه اقتدار حكومت مي داند. در زمينه راهبردهاي مربوط به تمركزقدرت مشروعيت هوشمند به معناي اتخاذ الگوي اقتضايي و پرهيز از الگوهاي تماما همگرايا تماما واگرا در قبال معادله مشروعيت ملي و بين‌المللي است. الگوي مديريت كلان دراين رويكرد متمايل به تفكر راهبردي و مديريت بر مبناي هدف و نتيجه است. در اينديدگاه انحرافات ناشي از فشارهاي داخلي و خارجي از طريق بازنگري مستمر اهداف ومسيرها تصحيح ميشود و در اين فرايند خصوصا بر نظرات و مشاركت نخبگان غير دولتي اعماز دانشيان، فناوران حرفه اي و منتقدان و رقباي سياسي تاكيد مي شود. شناخت و تشريحچگونگي مواجهه منابع قدرت و ثروت در ايران با پديده اينترنت نشان دهنده برآيند دركملي از فرصتها و تهديدات امنيتي ناشي از تعامل اين پديده ارتباطي با فرهنگ سياسيحاكم بر كشور و رقابت مخرب رويكردها و راهبرهاي سه‌گانه بالا است. امواج اينترنت درايران با صرف نظر از اسراييل، ايران اولين كشور خاور ميانه بود كه در سال 1993بهاينترنت پيوست (khazai1997) و در سال 1994داراي اينترانت دانشگاهي شد(burkhart1998 ) و اين اقدام را بدون سرمايه و پشتيباني فني خارجيان و تنها با خريد پنجاه هزاردلار سخت افزار، چندين جلد خودآموز و سخت كوشي چند جوان 25 ساله انجام داد(شهشهاني 1374 ). اما سرعت گسترش و ضريب نفوذ اينترنت در ايران نسبت به كشورهاي منطقه با افتو خيزهايي روبرو بوده است(burkhart1998، آشنا1378). موج اول دسترسي به شبكه هايجهاني در سالهاي ابتدايي دهه هفتاد خورشيدي با روندي كند ولي بومي آغاز شد. بر خلافتمامي كشورهاي منطقه و بسياري از كشورهاي جهان و كاملا شبيه تجربه آغازين امريكا درراه‌اندازي شبكه بنياد ملي علوم(NSFNET)، در ايران نيز بخش علمي و پژوهشي و نهبخشهاي بازرگاني و اقتصادي، بنيان‌گذار و پيشتاز ارتباط با اينترنت بودهاست(burkhart1998)؛ در سال 1372 مركز تحقيقات فيزيك نظري و رياضيات(IPM) با پشتكارپژوهشگران جوان و پشتيباني سياسي رييس خود كه همزمان يكي از قدرتمندترين نمايندگانمجلس نيز بود توانست با گذر از موانع قانوني، از طريق شبكه علمي و آموزشي اروپا (EARN) و پس از ثبت جهاني حوزه ملي(IR )، برخي از دانشگاههاي كشور را به اينترنتمتصل نمايد(شهشهاني 1374). تا سال 1374، در سطح جامعه دانشگاهي، بهره برداري صرفاعلمي و پژوهشي از اينترنت تقريبا بدون هيچ سياستگذاري كلان، با پهناي باند بسياراندك و بدون بهره گيري از امكانات گرافيكي، بطور تدريجي گسترش يافت و حدود 60 هزاركاربر دانشگاهي را پوشش داد. در سالهاي اخير مسئوليت اينترانت بين دانشگاهي بهسازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي واگذار شده است و شبكه علمي كشور(IROST) بيش از 140دانشگاه و مركز پژوهشي را به يكديگر و اينترنت متصل كرده است. در اين ميان اعمالتحريمهاي اقتصادي، تكنولوژيك و حتي گاه علمي آمريكا، در كاهش كميت و كيفيت توسعهاينترنت در ايران بي تاثير نبوده است (arabshahi1996،burkhart998). موج دوم اينترنتاز نهادهاي شهري سر بر داشت و به توسعه بخش خصوصي انجاميد. در سال 1374همزمان باشكستن پوسته ابتدايي و تجاري شدن سريع اينترنت در جهان ، موسسه ندارايانه وابسته بهشهرداري تهران اقدامات نمايشي و بلندپروازانه‌اي را با الگوبرداري از شبكه ميني تل (minitel) فرانسه براي ارايه خدمات اطلاع رساني شهري سامان داد. پس از يك دورهتجربه و شكستي پر هزينه، شركت با تغيير استراتژي خود، راه اندازي خدمات اينترنتيبجاي توليد و اشاعه اطلاعات شهري را در اولويت قرار داد و به اين ترتيب قويترينارايه كننده خدمات اينترنت در بخش شبه دولتي متولد شد. چندي بعد، ندا رايانه باپشتيباني شهردار مقتدر تهران و يك هيات امناي ويژه و چند منظوره تلاش كرد از طريقارايه خدمات سريع و سهل عملا انحصار اينترنت تجاري را بدست آورد؛ اينجا بود كهمخالفت رقابت‌آميز وزير وقت مخابرات و توقف پروژه يك هزار شماره تلفني، و توقيف 200خط تلفني آن، دومين شكست تجاري- سياسي را بر اين شركت تحميل كرد(ندارايانه 1377) در اين ميان نبايد نقش تاريخي و پيشتازانه اين موسسه را در ارايه اولين خدمات عمومي e-mail, bbs, telebazar, newsgroup و روزنامه الكترونيك را از جنبه بومي سازي فرهنگتوليد و مصرف اطلاعات با بهره گيري از شبكه هاي رايانه اي فراموش كرد. تنش ميانمخابرات و شهرداري راه را براي ديگران باز كرد تضعيف رقيب اصلي، كاهش ريسك سرمايهگزاري و تداوم بلا تكليفي قانوني اين امكان را فراهم آورد كه بخش خصوصي مرتبط بادولت با بهره گيري از رانت‌هاي دولتي و سرمايه‌ها و امكانات ايرانيان خارج از كشور،با اتكا به فن‌آوري گران قيمت ارتباطات ماهواره اي و فارغ از محدوديتهاي خطوطمخابراتي درون و ميان شهري، سر رشته واقعي گسترش دسترسي شهروندان عادي، كاربرانخانگي و شركتهاي تجاري به اينترنت و خدمات متنوع آن را بدست بگيرد افزايش تعدادكاربران از ده هزار به يكصد هزار نفر در فاصله چهار سال را ميتوان حاصل تلاش سودآوربخش خصوصي دانست. (rouhani2000). دولت و اينترنت در ايرانبه علل تاريخي، سياسي واقتصادي حضور دولت در همه عرصه هاي زندگي اجتماعي در ايران بسيار پر رنگ است اماتوجه دولت به اينترنت عليرغم اهميت آن دير هنگام، بخشي‌نگر و تابع تغييرات سياسيبوده است. در بخش دولتي، شركت مخابرات داده هاي ايران (DCI) وابسته به شركت مخابراترا مي‌توان مهمترين عامل بالقوه و در عين حال مانع بالفعل در راه گسترش اينترنت درچند سال اخير دانست. اين شركت كه از نظر حقوقي وضعيت آن روشن نشده است و بودجه جارياندكي در اختيار دارد در سال 1374 تاسيس شد و به سرعت مدعي انحصار اطلاع رسانيالكترونيكي در كشور شد. پروژه‌هاي گران قيمت سويچ‌هاي X.25 و شبكه ايران پك - BBS شارع، شبكه صوتي صبا و...- علاوه بر ايجاد امكان انتقال داده‌ها از طريق مراكزمخابراتي سراسر كشور با استفاده از يك ارتباط9600|b/s با كانادا اتصال 20000 مشتركرا در سال 1995 فراهم كرده و در سالهاي بعد با راه اندازي يك خط Kb/s Vsat64 ازطريق Gulf Net كويت خدمات خود را گسترش داد. در حال حاضر DCI در ميان مدت برايظرفيت 44 مگا بيت در ثانيه برنامه ريزي كرده است. DCI در برنامه سوم توسعه برايچندمين بار طرح شبكه ملي ديتا را ارايه كرد و با اجراي فاز اول آن كه قرار بود تاانتهاي سال 1380 تكميل شود چهار ويژگي اصلي شبكه ديتا را به شرح زير تعهد كرد: 1- ارايه سرويسهاي شبكه ديتا در 420 نقطه در بيش از 180 شهر كشور 2- ايجاد زير ساختلازم براي شبكه هاي داخل سازماني و ارتباطات نقطه به نقطه با ظرفيت 7000پورت وسرعتهاي 64 كيلو بيت بر ثانيه با توان پوشش يك ميليون كاربر انتهايي 3- ارايه خدماتاينترنت و شبكه ملي IP در سراسر كشور با ظرفيت10000 پورت با توان پوشش1000 ISP ويكميليون كاربر انتهايي اينترنت 4- ارايه بيش از 200 پورت نامتقارنِِِِِِِِِِِ ADSL با سرعت8 مگا بيت بر ثانيه در هشت شهر بزرگ كشور براي سرويسهاي مالتي مديا و ويديويزنده(شركت مخابرات ايران 1379) اگر چه اين هدف‌گذاري‌ها در مقايسه با طرحهاي توسعهبسياري از كشورهاي جهان و منطقه بسيار محافظه‌كارانه است، تحقق عيني همان هم درشرايط فعلي به عزمي جدي نياز دارد وگرنه تنها كاركرد آن قطورتر شدن پرونده وعده هايانجام نشده مخابرات است. سياست گزاري ملي در بستر جهاني واقعيت اين است كه بدونملاحظه چند الگوي ملي در برخورد با اينترنت نميتوان از سياستگزاري مبتني بر فهمجهاني سخن گفت لذا معرفي اجمالي چند نمونه كه با سه رويكرد تحول‌گرا، ثبات‌گرا واعتدال‌گرا تناسب بيشتري دارند ضروري است. الگوي آمريكايي اينترنت در امريكا نه بهعنوان تهديد امنيتي بلكه به عنوان بزرگترين فرصت ملي تلقي مي شود. كاخ سفيد در پنجمژانويه 2000 بيانيه اي را تحت عنوان استراتژي امنيت ملي در قرن جديد منتشر كرد. دراين بيانيه ضمن بر شمردن منافع حياتي آمريكا، از اينترنت به عنوان مهمترين ابزارديپلماسي مردمي Public diplomacy نام برده شده است. «پيشرفت جهاني تكنولوژيهاي آزادو اطلاع رساني چون اينترنت توانايي شهروندان و موسسات را براي تاثير گذاري برسياستهاي دولتها تا حد غير قابل تصوري بالا برده است ديپلماسي مردمي يعني تلاش برايانتقال اطلاعات و پيامهايمان به مردم جهان يكي از ابعاد مهم استراتژي امنيت ملي مااست. برنامه ريزي ما بايد به گونه اي باشد كه توانايي ما را براي اطلاع رساني وتاثير گذاري بر ملل كشورهاي ديگر در جهت منافع امريكا تقويت كند و گفتگوي ميانشهروندان و موسسات امريكايي را با نظايرشان در ديگر كشورهاي توسعه ببخشد». توسعهاينترنت در داخل و استفاده از آن براي تاثير گذاري بر ديگران بخشي مهمي از سياستهاياستراتژيك آمريكا است (us Depts. State: 2000) از طرف ديگر مراقبت الكترونيك برحجم، جهت و محتواي ارتباطات مخابراتي و ماهواره‌اي در قالب اطلاعات سيگنال (SIGINT)امنيت اطلاعات(INFOSEC) بخش مهمي از وظايف آژانس امنيت ملي(NSA) را تشكيلمي دهد. (WWW.NSA.gov) افزايش جرايم كامپيوتري در آمريكا از جمله حمله به سايتهاي Amazon و Cnn وYahoo، رييس اف بي آي را واداشت تا در فوريه سال 2000 از كنگرهبخواهد 37 ميليون دلار به بودجه 100 ميليون دلاري وزارت دادگستري براي مبارزه باجرايم كامپيوتري بيفزايد و كلينتون در همان ماه درخواست يك بودجه 9 ميليون دلاريبراي تاسيس مركز امنيت ملي، مشاركت شركتهاي اينترنتي و تجارت الكترونيك عليه حملهكنندگان به سايتهاي كامپيوتري را به كنگره ارائه كرد. (WWW.Cnn.com: 2000،feb،16) الگوي اسراييلي اسرائيل در فاصله سال 1994 تا 2000 تبديل به يك غول صنعت اينترنتشده است؛ در سطح داخلي اتخاذ سياستهاي كلاني از قبيل - اختصاص 3درصد از GDP كشورمعادل 90 ميليارد دلار به تحقيق و توسعه در زمينه تكنولوژي پيشرفته، - آموزشمهارتهاي پيشرفته كامپيوتري در دوران سربازي و تداوم آموزش در دوران خدمت احتياط. ودر سطح جهاني - توليد Checkpoint باپيشينه و ريشه دركاربردهاي نظامي- بعنوان يكيازقابل اطمينان ترين و پر فروش ترين فايروالهاي جهان كه كشورهاي عربي نيز به آنمتكي هستند- بخشي از سياستهاي اينترنتي اعلام شده اسراييل است.( wang1997) الگويچيني چين رسما اعلام كرده است به دنبال برقراري توازن ميان جريان آزاد اطلاعات وصيانت فرهنگ و ارزشهاي اجتماعي خود مي باشد. پيتر ييپ معاون شركت دولتي اينترنت چينگفته است: ما علاقه اي به قمار، پورنوگرافي و موارد حساسيت برانگيز سياسي نداريم ماحتي محتواي فيلتر شده اينترنت را تنها و مهمترين نيرويي مي دانيم كه درهاي چين رابر روي دنيا مي گشايد و راه تغييرات اقتصادي را هموار مي كند. در اجراي ايناستراتژي چين اقدامات زير را انجام داده است. - سرمايه گذاري عظيم در صنايعالكترونيك، مخابرات و كامپيوتر - اقدامات وسيع و سازمان يافته براي تكثير، شكستنقفل و شبيه سازي نرم افزارها وبرنامه هاي كاربردي كامپيوتري و تقويت صنعت عظيم نرمافزار در چين. - تاسيس شركت دولتي اينترنت چين و انحصار ورود اينترنت به كشور ازطريق اين شركت - همكاري شركت با غولهاي اينترنتي آمريكا براي ايجاد خدمات مبتني بروب با استانداردهاي كيفي AOL و استانداردهاي اخلاقي و قانوني چين. - جلب همكاري AOL و Netscape براي توليد يك پويشگر اينترنت به زبان چيني - هزينه عظيم براي فيلتركردن محتواي نامناسب اخلاقي و سياسي در اينترنت ( www.techweb.com/news/twb ) الگويكشورهاي عربي حاشيه خليج فارس تقريبا در تمام كشورهاي حاشيه خليج فارس كنترل قويدولتي بر محتوا و توزيع اطلاعات وجود دارد. اين كنترلها به علل مذهبي، سياسي وفشارهاي داخلي صورت مي گيرد. روش اصلي كنترل اطلاعات الكترونيك در اين كشورهاانحصار مخابرات در شركتهاي دولتي است. يكي از پيامدهاي اصلي اين كنترل دولتي تاخيردر رسيدن اينترنت و كندي در همه گير شدن آن در اين كشورها است. در كشورهاي عربيمنطقه خليج فارس دولت و بخش دانشگاهي عامل گسترش اينترنت نبوده اند در عوض تجارتآزاد و بازرگانان خارجي مقيم بيشترين مشتاقان و كاربران اينترنت را تشكيل مي دهند،در واقع هيچ شخص، سازمان و تجارت مدرني نمي تواند بدون اتكاء به وب و اينترنت دررقابت جهاني براي دسترس به منابع طبيعي و اقتصادي خليج فارس به بقاء خود ادامه دهد. اقتصاد وابسته و ادغام منطقه در اقتصاد جهاني اتصال به اينترنت را گريزناپذيري كند. بازار مصرف اينترنت در كشورهاي عربي خليج فارس اساس تجاري است. كشورهاي خليج فارساز نظر سياستگذاري در مورد اينترنت روي يك طيف قرار دارند كه يك طرف آن عراق و طرفديگر آن يمن و قطر است. عراق تاكنون رسم به اينترنت متصل نشده است و مودمهاي شخصيرا ممنوع كرده است از طرف ديگر يمن و قطر با حذف هر گونه كنترلي بر روي اينترنت وسرمايه گذاري براي گسترش زيرساختها به منافع اينترنت بيشتر از خطرات آن بهاداده‌اند. كويت با برخورداري از سيستم مخابراتي كاملا پيشرفته در 1994 ارائه خدماتعمومي اينترنت را آغاز كرد. وزارت مخابرات كويت امتياز ISP به ابتدا به گلف نت وسپس به يك كمپاني ديگر واگذار كرد. گلف نت از طريق ماهواره به Sprint آمريكا متصلاست. دانشجويان كويتي بدون هيچ گونه هزينه به اينترنت دسترسي دارند. عمان به واسطهجبران عقب ماندگي نسبي از ديگر كشورهاي خليج فارس، بازسازي سيستم مخابراتي را دراولويتهاي خود قرار داده است در چارچوب يك طراحي ملي براي زيرساختها و خدماتمخابراتي GTO سازمان عمومي مخابرات طرحي را براي سال 2000 ارائه كرد كه در آن امكاندسترسي به هر اطلاعي در هر زماني در هر كجا و به هر شكل ارائه براي دولت و بخشخصوصي پيش بيني شده اند. GTO در سال 1995 يك مناقصه بين‌المللي را براي ISP اعلامكرد. در اين مناقصه Sprint آمريكا برگزيده شد و علاوه بر ايجاد سايت، اداره آن رابه مدت 5 سال تعهد كرد. دسترسي عمومي به اينترنت از دسامبر 1996 فراهم شد و كاربريتجاري آن به سرعت توسعه يافت. قطر مدرنترين شبكه مخابراتي منطقه را ايجاد كرده استو انحصار مخابرات دولتي توسط Q-tel اعمال مي شود كه تنها ISP كشور را دارا مي باشدولي بررسيهايي به منظور خصوصي سازي - ولي به صورت غيررقابتي - در حال انجام است،دولت در كنار اينترنت يك سيستم اطلاعاتي ژئوفيزيكي را با اهداف توسعه بخشي عمومي وخصوصي به سرعت توسعه داده است ولي آموزش عالي و دانشگاه بهره چنداني از آن نبردهاند. قطر تنها كشور حاشيه خليج فارس است كه خود را منطقه فارغ از سانسور اطلاعاتمعرفي كرده و هيچگونه كنترلي بر محتواي اينترنت اعمال نمي كند. تنها حساسيت دولتمسئله پورنوگرافي است كه با استفاده از فايروال تا حدي كنترل مي‌شود. امارات متحدهعربي از سال 1995 ارزان قيمت‌ترين و نظارت شده‌ترين خدمات اينترنت منطقه را ارائهمي كند و بيشترين نسبت كامپيوتر متصل به اينترنت نسبت به جمعيت را دارا مي‌باشد. دولت بخش تجاري و دانشگاهها همه پشتيبان اينترنت هستند و از آن به خوبي بهره برداريمي كنند. وزارت مخابرات با راه اندازي چند پراكسي سرور گران قيمت تمام تبادلات دادهها را فيلتر كرده و كنترل مي كند. در عين حال امارات شاهد بيشترين مباحثات افكارعمومي درباره خطرات استفاده از اينترنت بوده است. عربستان سعودي بزرگترين ومحافظه‌كارترين كشور منطقه است و خاندان حاكم بر سعودي نسبت به موارد غير اخلاقي وفعاليتهاي تبعيديان خارج‌نشين بسيار حساس هستند هنوز اينترنت در سعودي توسعه چندانيپيدا نكرده است و دسترسي عمومي در اينترنت همگاني نشده است. اما برخي از بخشهايدولتي، پزشكي و دانشگاهي از طريق يك اتصال ماهواره اي به امريكا از خدمات اينترنتاستفاده مي كنند. سعودي گرانترين طرح مطالعاتي در مورد كاربردها و استلزاماتاينترنت را به مدت 2 سال پي گيري كرد و در نتيجه روش مديريت كاملا متمركز براي وروداينترنت به كشور و كنترل كل ورودي توسط يك فايروال ملي براي جلوگيري از دسترسي بهمحتواي نامناسب - از نظر دولت - پذيرفته شد.((burkhart1998 اينترنت و امنيت فرهنگيدر ايران در بحبوحه جنگ نگرشها، اين واقعيت را نبايد از نظر دور داشت كه در حالحاضر اينترنت در ايران نقش بسيار مهمي از لحاظ امنيت فرهنگي ايفا مي كند، از نظرعلمي افزايش توانايي دسترسي دانشجويان، اساتيد و محققان ايراني به منابع الكترونيكو تماسهاي علمي با دانشمندان ديگر كشورها كاملا مرهون اينترنت دانشگاهي است. از نظرافزايش توان كسب آگاهيهاي سياسي و اجتماعي و دريافت آراء مختلف و امكان گفتگو وابراز خود براي همگان نمي توان نقش اينترنت را انكار كرد. امروزه سايتهاي مختلفايراني با تشكيل گروههاي مباحثاتي بسيار جدي در مورد مسائل جهاني و ملي عرصه وسيعيرا براي آگاهي جويي و اعلام نظرهاي تخصصي و عمومي فراهم كرده اند.(sick1997) پيگيري نظر سنجي هاي اينترنتي در مورد انتخابات مجلس ششم، انتخاب رئيس مجلس فايده ياضرر ارتباط با آمريكا، مهمترين شخصيت قرن اخيرايران و... نشان مي دهد كه اينترنتبراي ايرانيان امكانات كاملا مساعدي براي ابراز آزادانه عقايد، و مشاركت سياسي وفرهنگي فراهم آورده است. حتي برخي احزاب و داوطلبان نمايندگي از جمله آقاي دكترحداد عادل براي تبليغات انتخاباتي خود از اينترنت استفاده كردند. به اين ترتيب ميتوان نقش مهمي براي اينترنت در گسترش آزاديها و مشاركت سياسي و دمكراسي فرهنگي قايلشد. معيارهاي امنيت فرهنگي در سياستگذاري براي تحليل فرآيند سياستگذاري در مورداينترنت در ايران، پاسخ به سوالاتي در مورد آزادي بيان، كنترل جريان اطلاعات،قوانين مربوط و در يك بيان تئوري هنجاري حاكم بر رسانه‌هاي جديد ضروري است. اينسوالات به 5 حيطه اصلي قابل تحليل است - حق ارتباط خصوصي - حق ارتباط ناشناس - حقرمز گذاري در ارتباط - معافيت كانال ارتباطي از مسووليت محتوا - دسترسي عمومي وارزان با توجه به تحقيق محسنيان‌راد، تئوري هنجاري حاكم بر رسانه هاي مرسوم درايران در سال 1376، آميزه اي از تئوري مسووليت اجتماعي، توسعه بخش و ايدئولوژيكبوده است.(44) تغييرات سياسي سال 76 به بعد نقش تئوري مسووليت اجتماعي را تقويتكرده است ولي در مورد اينترنت وضع متفاوت است و حاكميت تئوري آزادي گرا بر دسترسي وانتشار از طريق اينترنت كاملا ملموس است تا اواخر نيمه اول سال 1380 دولت هيچگونهنظارت و دخالت محسوسي در مورد آن نداشته است. زيرا: - قوانين مربوط به مطبوعات كهعمده‌ترين قانون در حوزه محدوده محدوديتهاي آزادي بيان است در مورد گفتار روي شبكهتسري ندارد. - افراد، سازمانها و شركتها امكان دسترسي به سرويس دهندگان اينترنت رااز طريق خطوط تلفن دارند. - براي دسترسي به اينترنت هيچگونه مجوز دولتي لازم نيست. - دسترسي به اينترنت بايست يا پست الكترونيك نياز به هيچ نوع تاييديه اي از طرف هيچسازمان دولتي ندارد. - هيچ دستورالعمل يا بخشنامه اي وجود ندارد كه سرويس دهندگانرا موظف كند اطلاعات مربوط به مشتركان، كاربران و محتواي داده هاي تبادل شده را بهسازمانهاي دولتي ارائه دهند. - هيچ قانون يا دستورالعملي براي منع رمز گذاري محتوايداده هاي مبادله شده وجود ندارد. - هيچ قانوني وجود ندارد كه سرويس دهندگان ملزم بهكنترل محتوا نمايد. - هيچ سياست و اقدام مشخصي در مورد سانسور يا بلوك كردن سايتها،گروههاي مباحثاتي و آدرسهاي پست الكترونيكي وجود ندارد و ايران فاقد يك فايروال وسيستم فيلترينگ ملي و مركزي است. - هيچ قانوني وجود ندارد كه سرويس دهندگان رامسوول محتواي سايتهاي روي سرويس بداند. - كافه هاي اينترنتي به سرعت در حال رشد استو هيچ قانون خاصي براي نحوه تاسيس و نحوه اداره آن وجود ندارد. اين كافه‌ها تابعقانون اماكن عمومي هستند. - خدمات اينترنت در ايران به سرعت ارزان شده است و دولتبراي دسترسيهاي دانشگاهي سوبسيد قابل ملاحظه اي را پذيرفته است. سياست گسترش فيبرنوري و افزايش ظرفيت تبادل بين‌المللي داده‌ها از سياستهاي جاري دولت است. مشكلاتفعلي سياستگذاري در امنيت فرهنگي و اينترنت در جريان سياستگذاري براي اينترنت دركشور ما موانع جدي وجود دارد. اين موانع را مي توان به شرح زير مرتب كرد: فقداناستراتژي فرهنگي كلان در مورد صنايع فرهنگي جديد فقدان سياست ملي مخابراتي روشننبودن اولويت بندي در مورد گسترش تلفن ثابت، همراه و مخابرات داده‌ها روشن نبودنميزان ظرفيت دولت در پذيرش مشاركت بخش خصوصي در وارد كردن و توزيع اينترنت. فقدانسياست روشن گمركي در مورد مجاز يا ممنوع بودن واردات تجهيزات دريافت و ارسالماهواره‌اي براي خدمات اينترنت وجود رقابت تخريبي ميان ارگانهاي عمومي متولياينترنت در كشور از جمله فيزيك نظري، شركت مخابرات و صدا و سيما فقدان سياست ملياطلاع رساني عليرغم تشكيل شوراي عالي اطلاع رساني اين شورا به سياستگزاري تفصيلي واعلام شده اي در زمينه اطلاع رساني دست نيافته است. وجود مدعيان و متوليان متعدد درمديريت ملي اطلاع رساني و عدم تفكيك وظايف آنها موجب كندي و بلكه عقب ماندگي جديايران در توليد و سازماندهي اطلاعات الكترونيك شده است. امروز به علت عدم ساماندهياطلاعات علمي كشور دسترسي به كتابخانه كنگره امريكا بسيار ساده تر و مقيدتر ازدسترسي به كتابخانه هاي ملي، مجلس و دانشگاه تهران است. فقدان سياستهاي نظارتي وامنيتي هم اكنون معلوم نيست مسوول حفاظت از داده هاي موجود در سامانه‌هاي نظامي،امنيتي و اقتصادي كشور كيست؟ چه سازماني مسوول جلوگيري، پيش گيري و پي گيري حملاتالكترونيكي و نقض امنيت سامانه‌هاي ملي است؟ معلوم نيست چه سازماني متوليسياستگذاري و تعيين موارد ممنوعه در تبادل داده‌ها است؟ معلوم نيست كدام سازمانمسوول نظارت بر كيفيت فرهنگي و محتواي سايتهاي توليد شده و قابل دسترس در كشور است؟ملاحظات فرهنگي در سياستگذاري به نظر مي رسد ملاحظات اساسي فرهنگي در سياستگذاريهايآتي در مورد اينترنت در ايران به شرح زير مي باشد: - گسترش اينترنت در كشور ايرانبايد به گونه اي باشد كه به خلاقيت گستري مدد رساند نه اينكه موجبات خلاقيت زداييرا فراهم آورد. سياستگذاري در مورد توسعه اينترنت نبايد به توسعه مصرف يا باز توليدمحتواي آن محدود شود بلكه بايد گسترش فرهنگ بومي و مذهبي و مقاومت فرهنگي را بهدنبال داشته باشد. - بيش و پيش از توسعه اينترنت بايد به نظام توليد و سازماندهيالكترونيك اطلاعات علمي، اداري و مالي بر اساس استانداردهاي قابل تبادل در شبكهاهتمام داشت و بودجه هاي كلاني را به اين امر اختصاص داد. - تدوين و اجراي قوانينمورد نياز و روز آمد در حوزه ارتباطات شبكه اي بسيار اساسي است. اين قوانين به خصوصموضوع حقوق تكثير و مالكيت آثار فرهنگي و نرم افزارها و اطلاعات الكترونيك تاثيرقاطعي در تشويق توليد فرهنگي بر روي شبكه دارد. - در سياستگذاري فرهنگي بايد چگونگيكاربرد تكنولوژي توسط موسسات فرهنگي و تاثير آن را بر مخاطبان در نظر گرفت. معلومنيست كه هر گونه استفاده از تكنولوژي جديد لزوم به افزايش تاثير پذيري مخاطبان منجرشود. - نظام نظارت فرهنگي بر محتواي داده هاي مبادله شده و ثبت ملي Domain نقشاساسي در پيش گيري از گسترش فساد، تهديدات امنيتي، رسوخ جاسوسي و خرابكاريالكترونيك و عمليات رواني دارد. جمع بندي بنظر ميرسد تهديد اصلي و بالفعل كشور درمورد اينترنت فقدان گفتمان امنيتي در مورد اين پديده است. اينترنت كه بطور بالقوهمي تواند هم تهديد و هم فرصتي طلايي براي امنيت فرهنگي و سياسي باشد به عرصه ايفراخ براي رقابت گروههاي فشار سياسي و اقتصادي تبديل شده است. فقدان دانش جامع نگردر مورد صورت مسئله و عدم وجود مطالعات سياستگذاري مقايسه اي در كشور حاكميت روشآزمون خطا و اعمال سلايق فردي و سازماني را به دنبال داشته است. مسووليت پذيري دولتدر سياستگذاري علمي، كارشناسانه و همه‌سونگر و بهره گيري از تمام توان علمي كشورشرط اصلي تحقق بيشترين منافع و كمترين آسيبها از گسترش صنعت اينترنت در ايران است. منابع فارسي آشنا حسام الدين1378 الگوي هنجاري رسانه‌ها در كشورهاي همسايه ايران،دانشگاه امام صادق، انتشار محدود آشنا حسام الدين1374 تئوريهاي هنجاري ساخت وكاركرد رسانه‌ه، تهران: دانشگاه امام صادق، انتشار محدود آشنا حسام الدين، رضيحسين1376 بازنگري نظريه هاي هنجاري رسانه هاو ارائه ديدگاهي اسلامي، فصلنامه پژوهشيدانشگاه امام صادق، شماره چهارم، تابستان 1376، صص 207-246 اي آرلي جان،1356 به سويسياستهاي ارتباطي واقع‌بينانه، ترجمه خسرو جهانداري، تهران: سروش بوزان باري، 1378مردم، دولتها و هراس، تهران: پژوهشكده مطالعات راهبردي پچي آيورليو و ديگران 1370جهان در آستانه قرن بيست و يكم، ترجمه علي اسدي، تهران، انتشارات و آموزش انقلاباسلامي تاجيك محمد رضا، 1377 قدرت و امنيت در عصر پسامدرنيسم، گفتمان، شماره صفر،بهار 1377، ص 114 راجرز اورث ام و شوميكراف فلويد 1369 رسانش نوآوري‌ها ترجمه عزتالله كرمي و ابوطالب فنايي، شيراز: دانشگاه شيراز رشيد پور ابراهيم 1356 ارتباطجمعي و رشد ملي، تهران: دانشكده علوم اجتماعي دانشگاه تهران رنجبر مقصود،1378ملاحظات امنيتي در سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران، تهران: پژوهشكده مطالعاتراهبردي شركت مخابرات ايران 1379 توسعه مخابرات در برنامه سوم توسعه اقتصادياجتماعي كشور، انتشار محدود شهشهاني 1374 ايران به اينترنت پيوست، خبرنامه مركزتحقيقات فيزيك نظري و رياضيات رابرت، 1377 . ماندل چهره متغير امنيت ملي، تهران: پژوهشكده مطالعات راهبردي محسنيان راد مهدي1377 ارتباط جمعي در كشورهاي اسلامي،دانشگاه امام صادق، انتشار محدود محسنيان راد مهدي 1376 انتقاد در مطبوعات ايران،مركز مطالعات و تحقيقات رسانه‌ها، انتشار محدود محمدي مجيد1379 سيماي اقتدار گراييتلويزيون دولتي ايران، تهران: جامعه ايرانيان مك برايد شون1369 يك جهان چندين صدا،ترجمه ايرج پاد، تهران: سروش مولانا حميد1371 جريان بين‌المللي اطلاعات، ترجمه يونسشكر خواه، تهران: مركز مطالعات و تحقيقات رسانه‌ها نصر سيد حسين زبان فارسي و هويتملي، گلستان، بي تا، صص43-25 منابع انگليسي Burkhart Grey and Seymour E Good man، Mar 1998 The Internet gains acceptance in the Persian Gulf،Communication،New York. Mohammadi Annabelle Sreberny،Ali (Editor)1994 Small Media، Big Revolution: Communication، Culture، and the Iranian Revolution University of Minnesota Press Sick Gary 1996 Middle East Studies Association Bulletin، December Tehranian majid 1999 Global Communication and World Politics: Domination، Development، and Discourse Lynne Rienner Publishers Us Dept. of state 2000 A National security strategy for a new century منابع اينترنتيwww.glreach.com/globalstats/index Global Internet Statistics (by language) http://www.iranonline.com/ http://www.itu.int/ ti publications INET - 99 ITU، Challenges to the network، 1999 http://www.mit.edu/...web-growth-summary Internet for Development www.techweb.com/wire/story/TWB/19990609 Milton Muller، Internet Growth lags In Developing Nations، 1999 www.ifi.uib.no/staff/research/delexApplicatca 98 icapaper.htm Alexander E. Voiskounsky، Internet: Diversity or unification? http://www.nsa.gov/ About the National security Agency، 2000 WWW.Cnn.com Clinton administration develops Internet security proposals as investigators pursue hackers, Feb, 16,26- www.techweb.com/news/twb/9980528 so China Seeking Filtered content, 05/28/98 WWW.georgetown.edu/research/arabtech/pgi98-1.html Burkhart Grey National security and the Internet in the Persian Gulag Region, 1998, Abstract www.iranian.com/ sep96 web internet Iran Neda News: Dramatic increasing Neda's site Traffic http://neda.net/ nedanews 30 – Peyman Arabshahi: The Internet in Iran, 1996 www.iranonline.com/magazine/issu26/internet/index.html www.ezbord.com http://www.wwcd.crg/cddef.htm What is Cultural Democracy? www.hrw.org/advocacy/internat/mena/appendix.htm www.hrw.org/advocacy/internet/mena/intro.htm www.internetworld.com/print/01/20/in/israel.htm Nelson wang، How Tiny Israel Became An internet Industry Giant,1997.

تحقیق در باره فیبر نوری 

مقدمه:    سرعت تحولات و پيدايش فناوري هاي نوين ، تنوع خدمات پيشرفته و تقاضاي فزاينده براي اين خدمات ، لزوم استفاده بهينه از منابع مالي و انساني و گسترش روز افزون بازار رقابت ، موجب گرديده تا نگرش به صنعت مخابرات در قياس با ساير صنايع متفاوت باشد . اين نگرش هوشمندانه مبين اين واقعيت است كه فناوري اطلاعات و ارتباطات ، نيروي محـركـه تــوسعه در همه ابـعـاد اسـت و ايـن مـهم ، ضـرورت هاي توسعه را متجلي مي گرداند .

در اين راستا شركت ارتباطات زيرساخت در برنامه هاي پنجساله، توسعه شبكه هاي مخابراتي مبتني بر فناوري نوري را در دستور كار خود قرار داد :

اهداف طرح

1-    پاسخ دهي به نيازهاي ارتباطي برنامه هاي توسعه‌ي كشور

2-    بستر سازي براي حضور شركت هاي دولتي و غير دولتي در بازار مخابرات

3-    سوق دادن جامعه به سمت جامعه اطلاعات

4-    سرعت بخشيدن به توسعه اقتصادي و اجتماعي

5-    ارائه خدمات مورد نياز جامعه در حد مطلوب

6-    رفع موانع و تنگناها براي پياده سازي دولت الكترونيكي

7-    حضور موثر در دهكده جهاني

8-    ايجاد زيرساخت لازم براي تجارت الكترونيكي

9-    ايجاد شاهراه ارتباطي جهت حمل ترافيك

10- ايجاد قطب ارتباطات منطقه اي در داخل كشور و تقويت توان راهبردي

11- امكان حضور گسترده و فعال در تمام نقاط كشور از طريق نقاط حضور (POP)

12- حضور در بازار رقابتي

13- امكان دسترسي به شبكه هاي نوري يكپارچه

14- ايجاد شبكه يكپارچه مخابراتي توسعه پذير و قابل انعطاف

براي نيل به اهداف فوق ، نياز به بستر مخابراتي با پهناي باند وسيع و مطمئن است . در اين راستا فيبر نوري با مزاياي زير به كار گرفته شد :

1-                 تضعيف پايين

2-                 قيمت تمام شده مناسب

3-                 سهولت كار كابل كشي به دليل سبك بودن

4-                 عدم نويز پذيري

5-                 عدم تأثير ناپذيري از عوامل خارجي ( مانند ميدانهاي الكتريكي و مغناطيسي )

6-                 امنيت بالا به علت شنود ناپذيري (در مقابل سيستم هاي راديويي)

7-                 عدم همشنوايي

8-                 پهناي باند وسيع و مطمئن

9-                 شبكه سازي مطمئن با قابليت انعطاف

10-              قابليت ايجاد شبكه همگرا

11-               

لذا اكنون امكان ارائه خدمات مختلف در هر زمان و در هر مكان و براي هر كس فراهم آمده است.

شبكه يكپارچه نوري ايران با پهناي باندي در حدود ترا هرتز ( Tr Hz )متشكل از بزرگراه هايي براي ارسال و دريافت بهنگام اطلاعات است. بطوريكه بدون وجود اين فناوري دقيق و حساس ، امكان ارائه خدمات چندرسانه اي ميسر نيست . با وجود شبكه يكپارچه نوري ايران ، مي توان حجم اطلاعات بسيار زيادي را جابجا نمود و شركت ارتباطات زيرساخت ايران با استفاده از توانمندي هاي آن قادر است بعنوان قطب مخابراتي در منطقه عمل نموده و كشورهاي مختلف همسايه را نيز به هم متصل سازد .

خدمات بالقوه شبكه ملي فيبرنوري ايران

خدمات مخابراتي از اجزاء عمده اقتصاد ملي و جهاني بشمار مي روند زيرا علاوه بر
سود آوري هنگفت نقش اساسي و محوري در ارتقاء سطح اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي ايفا مي نمايند . به همين دليل شركتهاي بسياري راغب به سرمايه گذاري در بخشهاي مختلف شبكه مخابرات گرديده اند. اين سرمايه گذاريها گردش مالي مطلوب، ارائه خدمات متنوع وگسترده ، تبعات اجتماعي مانند ايجاد اشتغال ، بهبود وضع بهداشت و درمان ، ارتقاء سطح دانش عمومي و تخصصي ، امنيت ، صرفه جويي در وقت و انرژي و …بسياري ديگر را در پي دارند.

با توجه به اينكه شبكه يكپارچه نوري ايران واسط ميان شبكه هاي محلي، شهري و منطقه اي است  بخش مهمي از خدمات قابل ارائه از طريق شبكه ي نوري ايران مستلزم پيش بيني و عرضه اين سرويس ها در LAN ها و شبكه هاي شهري متصل به شبكه يكپارچه نوري ايران است كه عبارتند از  :

                                  v       ارسال داده با سرعت بالا

                                  v       تلفن تصويري

                                  v       ويدئو بر اساس تقاضا Video on – demand

                                                          v       پزشكي از دور

                                  v       آموزش از دور

                                  v       اينترنت پرسرعت

                                  v       ارسال متن ( Text )

                                  v       كنترل خانه از دور

                                  v       ارسال فايلهاي با حجم زياد

                                  v       ويدئو كنفرانس

                                  v       بانكداري الكترونيكي

                                  v       خريد از دور

                                  v       خدمات صوتي با كيفيت بالا

                                  v       خدمات چند رسانه اي ( Multi Media )

                                  v       ارائه پهناي باندهاي مختلف به متقاضيان بر اساس درخواست آنها

رويكردهاي فني

براي ايجاد يك شبكه مخابرات نوري كارآمد و نيل به اهداف برشمرده ، بايستي موارد زير در نظر گرفته شود :

1-    رعايت استاندارد هاي بين المللي

2-    استفاده از تجهيزات منطبق بر فناوري هاي روز

3-    رعايت اصول صحيح شبكه سازي

4-    استفاده مناسب از برنامه هاي نرم افزاري براي طراحي شبكه

5-    بهره گيري از نيروي انساني متخصص ، آموزش ديده و كارآمد

در اين راستا مشخصات تارهاي به كار گرفته شده در شبكه فيبرنوري كشور در برنامه هاي توسعه در مقاطع زماني مختلف، با توجه به استانداردها و فناوري روز و متناسب با توانايي توليد تجهيزات مخابراتي مربوطه انتخاب گرديد كه به شرح ذيل مي باشد :

تار تك مد single mode fiber (S . M)  مطابق با استاندارد G.652 :

اولين تار نوري كه به طور فراگير درشبكه هاي مخابراتي مورد استفاده قرارگرفت ، تارنوري SM براساس توصيه G.  652 اتحاديه بين المللي مخابرات  (ITU-T) است . اين تار در پنجره 1330  nm داراي پاشندگي صفر بوده و حداقل  تضعيف آن در پنجره 1550 nmاست . نكته قابل ذكر اين است كه درپنجره 1550 nm عليرغم تضعيف كم  ، پاشندگي درآن زياد بوده و در پنجره 1330  nm عليرغم پاشندگي صفر،   داراي تضعيف بالاتري است. اين نوع تار جهت كار درپنجره 1330 nm طراحي شده است وبا توجه به مسافت و نرخ بيت ارسالي روي آن درسالهاي اوليه استفاده از تارنوري كاربرد فراواني داشته است به طوريكه بخش اعظمي از شبكه هاي موجود مخابراتي از اين نوع تار استفاده مي نمايند و َدربرنامه پنج ساله اول توسعه نيز از اين نوع تار استفاده گرديده استَ .

با توجه به مقدار تضعيف اين تار درپنجـره 1330  nm كــه محدوديــت فاصله را درپي دارد  اسـتـفـاده از پـنـجـره 1550 nm به طور روز افزوني افزايش يافت . ولي به دليل پاشندگي بالائي اين نوع تار دراين

پنجره( شکل 1 ) وافزايش نرخ بيت هاي ارسالي ، عامل محدودكننده پاشندگي نيز خود را نشان داد.به اين دليل طراحان وتوليدكنندگان فيبرنوري ، فيبرنوري جديدي را طرح نمودندكه ضريب پاشندگي آن در پنجره 1550  nm صفر بود ، به عبارت ديگر ضريب پاشندگي صفر از پـنجـره 1330 nm بـه پـنجـره 1550  nm منتقل گرديد ، به همين دليل به اين تار جديد DSF(Dispersion –shifted  -fiber) مي‌گويند .

                  تار   DSF  مطابق با استاندارد G.653 :

با توجه به اينكه فيبرنوري درپنجره 1550nm، تضعيف كمتري نسبت به پنجره 1330  nm دارد
(شكل 2)  استفاده از اين پنجره توجه استفاده كنندگان را جلب نمود و توليد ادوات و تجهيزات نوري دراين پنجره افزايش چشمگيري پيدا كرد . به طوريكه در طول چند سال پنجره 1550 nm دركاربردهاي مخابراتي از اهميت ويژه اي برخوردارشد .

اين تار نوري با توجه به افزايش بيت ريت ارسالي وطول مسير ، توسط طراحان ارائه ودر شبكه هاي مخابراتي

براي فواصل طولاني مورد استفاده قرار گرفت .

شکل  2 - مشخصه پاشندگي تار DSF  و SM

شكل2مشخصهپاشندگياين‌تاررابرحسب طول موجومشخصه تار SM استاندارد را نشان مي‌دهد .  نياز روزافزون  ‌به ظرفيت ‌زياد و محدوديتفناوريهمتافتگري تقسيم زماني TDM (Time Division Multipxing) طراحانسيستمهاي مخابــراتي‌رابــه‌سـمـت‌استـفـاده‌ازفناوري‌جــديــدي بــه نـــام همتافتگري تقسيم طول موج WDM  (( Wave length Division Multiplexing و Dense –WDM  سوق داد .

در اين فناوري  امكان ارسال ، دريافت و يا ارسال و دريافت همزمان چند طول موج  نوري بر روي يك تار امكان پذير است . هر يك از طول موجها را يك كانال نوري مي نامند كه بطور مستقل اطلاعات مجزايي را حمل مي نمايند .

  بدليل درخواست و كاربرد زيادفناوري  DWDM برروي تار نوري ، به منظور افزايشظرفيت شبكه‌هاي مخابراتي ، محدوديتهايي درانتقال اين فناوري  از طريق تار DSF  بروزنمود . اين محدويتها درتار SM استاندارد كمتر از تار DSF بود . ليكن محدويت قبليتار SM استاندار كه هماناپاشندگيزياد آن دراين پنجره بودكماكان وجود داشت . محدوديت هاي تار DSF جهت  بكار گيري فناوري  DWDM بدليل بروز اثرات غير خطي شيشهاستكه اين اثرات غير خطيعبارتند از :

-اختلاط چهار موجي    -  Four    wave   mixing                     (FWM)

- خود مدوله سازي فاز                   -  Self   Phase    Modulation              (SPM)

- مدوله سازي متقاطع فاز                         -  Cross  Phase    Modulation            (XPM)

- پراكنش «رامان» انگيخته                    -  Stimulated   Ramman   Scatering   ( SRS)

- پراكنش «بريلويين» انگيخته                -  Stimulated  Brilluin    Scatering     (SBS)

پديده‌ي اختلاط چهار موجيFWM   در پاشندگي صفربيشترين تاثير را خواهد داشت . اين پديده سبب بروز مولفه‌هاي نوري ناخواسته (طول موجهاي نوري جديد) مي گردد كه درصورت زياد بودن تعداد طول موجها و كم بودن فاصله آنها تعداد اين مولفه‌ها و مزاحمت آنها بيشتر مي گردد  زيرافيلتر كردن طول موجهاي مطلوب به سختي انجام شده و گاهاً اين طول موجهاي ناخواسته دقيقاً روي طول موجهاي اصلي قرار مي گيرد كه به هيچ وجه قابل فيلتر كردن نبوده وسبب هم شنوايي مي گردد . به اين دليل تار DSF  داراي محدوديت زيادي براي به كارگيري درسيستمهاي DWDM  است.

خود مدوله سازي فاز SPM  پديده ديگري استكه دراثر چگالي نوري زياد درمحيط انتقال شيشه بوجودمي آيد . SPM بدليل وابستگي ضريب شكست شيشه به توان نوري ودرنتيجه وابستگي سرعت انتقال نور درشيشه به توان آن بوجود مي آيد . به اين ترتيب با تغيير توان نوري تغييرات فازي بوجود آمده دراثر تغيير سرعت به ترتيبي خواهد بود كه سبب پهن شدگي پالس مي گردد كه اصطلاحاً بـــه آنجابه جايي سرخ  red-shift و
جابه جايي آبي blue- shift  مي گويند .  اين پديده بيشتر درسيستمهاي تك كاناله با نرخ بيت بالا مزاحمت ايجاد مي كند .

يكي ديگر از اثـــرات غــيـر خــطي، پديده مدوله سازي متقاطع فاز  (XPM)است كه درسيــستمهاي چند كاناله (WDM , DWDM) سبب جفت شدگي فاز ي بين كانالها و پهن شدگي پالس مي گردد .

دو پديده پراكنش نوع SRS و SBS ، بيشتر درزمينه تضعيف انرژي نوراني اثر مي گذارد كه به علت بالا بودن توان نوري تغذيه شده به فيبر بوجود مي آيد .

با  توجه به محدويتهاي برشمرده درفوق طراحان تارنوري، پژوهش گران اقدام به طرح و توليد تار نوري جديدي به نام تار با جابه جايي پاشندگي غير صفر NZDSF نمودند كه در محدوده 1550nm فاقد پاشندگي صفر بوده و سطح مقطع موثر آن(Core- Effective- Area) نسبت به تار DSF بزرگتر بود .

تارNZDSF  مطابق با استانداردG .  655 :

اين تار همانطور كه از شكل  4 برمي آيد ، داراي پاشندگي صفر خارج از پنجره 1550nmاست . وبدين ترتيب پديده FWM درآن حذف مي شود . ضمناً بدليل بزرگ بودن سطح موثر آن بطوركلي اثرات غير خطي به ميزان قابل توجهي درآن كاهش مي يايد .

كاربرد عمده اين تار براي سيـستـمـهاي  DWDM   و WDM  است .                

لازم به ذكراست براساس اين توصيه مجموعه اي از تارهابه نام :

Larg    Effective  Area  Fiber   = LEAF

توسط توليد كنندگان مختلف تار نوري طراحي و توليد گرديد ه است كه هريك داراي

خصوصيات ويژه اي بوده و نسبت بهم داراي مزايا و معايبي هستند كه ضروري است هنگام بكارگيري اين نوع تارها براساس مشخصات سيستم وطرحهاي مربوطه تارمناسب انتخاب گردد .

درضمن برخي از توليد كنندگان تار نوري ، تحقيقاتي درراستاي حذف يون OH   انجام داده اند به ترتيبي كه در شكل 5  منحني تضعيف تارنوري ( 5 - الف ) به منحني (5 – ب ) تبديل شده وتضعيف اين تارها در محدوده مربوطه به ميزان قابل توجهي كاهش يافته است به طوريكه اين تارها داراي ضريب تضعيف حدود

0.17 dB/km مي باشند .

شكل 5 - منحني تضعيف تار نوري

لازم به ذكر است كه در بخشي از برنامه دوم توسعه و در كل برنامه سوم از تارهاي NZDSF 

استفاده گرديده است .

مقدمه

كشور ايران‌ با تنوع‌ وسيع‌ آب‌ و هوايي‌ در پاره‌اي‌ از مناطق‌ آن‌ در زمينه‌ توليد برخي‌ از محصولات‌ كشاورزي نظير پسته‌، خرما، كشمش‌، بادام‌، گردو، زعفران‌ و زيره‌ و زرشك‌ از مزيت‌ نسبي‌ قابل‌ توجهي‌ برخوردار است ‌، لذا جهت‌ اتخاذ سياست‌هاي‌ مطلوب‌ در زمينه‌ بهبود نظام‌ بازاريابي‌ و بازاررساني‌ و توسعه‌ صادرات‌ آنها نياز به ‌مطالعات‌ اقتصادي‌ به‌ صورت‌ علمي‌ حائز اهميت‌ مي‌باشد (تركماني، 1378).ايران‌ به‌ عنوان‌ بزرگترين‌ توليد كننده‌ زيره‌ و زرشك‌ دنيا هنوز در بازار جهاني‌ جايگاه‌ مشخص‌ و روشني ندارد و مجبور است‌ به دلايلي‌ از جمله‌ تبليغات‌ منفي‌ رقبا محصول‌ خود را به‌ كمتر از نصف‌ قيمت‌ جهاني‌ به‌فروش‌ رساندلذا در اين‌ مطالعه‌ وضعيت‌ بازاريابي‌ و بازاررساني‌ اين‌ محصولات‌ به‌ صورت‌ مطالعه‌اي‌ موردي‌ در مناطق‌ عمده‌ كشت‌ استان‌ خراسان‌ مورد بررسي‌ قرار گرفته‌ است‌.از جمله اهداف اين مطالعه: بررسي‌ و شناخت‌ عمليات‌ بازاررساني‌ زيره‌ و زرشك‌، تعيين‌ مسير، حاشيه‌، سود، كارايي‌ و ضريب‌ هزينه‌ بازاريابي‌ زيره‌ و زرشك، برآورد هزينه‌ خدمات‌ بازاريابي‌ و بررسي عوامل موثر بر حاشيه بازاريابي زيره و زرشك و ارائه‌ راهكارهاي‌ مناسب‌ جهت‌ بهبود وضعيت‌ بازاريابي‌ زيره‌ و زرشك‌ مي باشد. با توجه ‌به‌ فقدان‌ انتشار مطالعات‌ اقتصادي‌ جامع‌ در زمينه‌ هاي‌ فوق‌، در مورد زيره‌ سبز و زرشك‌ ايران‌ ضرورت‌ و اهميت‌ اين‌ تحقيق‌ را نيز ايجاب‌ مي‌نمايد.در اين تحقيق جامعه آماري مورد مطالعه زيره كاران و زرشك كاران استان خراسان مي‌باشد. براي انجام تحقيق شهرستان‌هاي سبزوار، اسفراين، تربت‌حيدريه قائنات و بيرجند انتخاب و جمعا 100 پرسشنامه توليد كننده زيره و زرشك، 25 پرسشنامه عمده فروش و 50 پرسشنامه خرده فروش تكميل گرديده است. انتخاب كشاورزان با روش نمونه گيري خوشه اي دو مرحله اي صورت گرفت. جمع آوري اطلاعات و تكميل پرسشنامه‌ها به صورت مقطعي در سال زراعي 1380 انجام گرفت. به منظور تجزيه و تحليل داده‌ها و برآورد مدل‌هاي مورد استفاده از بسته نرم افزاري Eviews استفاده شده است. برخي‌ از مطالعات‌ و تحقيقاتي‌ كه‌ در زمينه‌ بازاريابي‌ و بازاررساني‌ محصولات‌ كشاورزي‌ در داخل ‌و خارج از كشور انجام‌ شده‌، در زير عنوان‌ گرديده‌ است:

Charles and Gray (1993) براي‌ بررسي‌ عوامل‌ مؤثر بر حاشيه‌ بازاريابي‌، 4 مدل‌ حاشيه‌ بازاريابي‌ استفاده‌ كردند. اين‌ دو بر اين‌ باورند كه‌ حاشيه ‌بازاريابي‌ به‌ قيمت‌ خرده‌ فروشي‌، قيمت‌ سرمزرعه‌ و هزينه‌ نهاده‌هاي‌ بازاريابي‌ بستگي‌ دارد. Rajagopal (1992)در تحقيقي‌ در ناحيه‌ باستار هندوستان‌، كارايي‌ اقتصادي‌ بازاريابي‌ ذرت‌ را بررسي‌ كرد. نتيجه‌ اين‌ تحقيق‌ نشان‌ ‌داد كه‌ در اغلب‌ بازارها، ضريب‌ همبستگي‌ بين‌ ميزان‌ توليد و مازاد قابل‌ فروش‌ معني‌ دار است،‌ اما رابطه‌ بين‌ حاشيه‌ سود و حجم‌ فروش‌ معكوس‌ مي‌باشد به طوريكه‌ افزايش‌ حاشيه‌ سود در مكانهايي وجود دارد كه‌ مازاد قابل‌ فروش‌ كمتري‌ وارد بازار گردد. محقق‌ در پايان‌، جهت‌ بهبود سيستم‌ بازاريابي‌، پيشنهاد مي‌كند كه‌ در ناحيه‌ مورد بررسي‌، بايد مسير بازاررساني‌ اين‌محصول‌ تغيير كند.

شيروانيان‌ و نجفي‌ (1378)، به‌ بررسي‌ بازاريابي‌ گوجه‌ فرنگي‌ در استان‌ فارس‌ پرداختند همچنين‌ در اين ‌مطالعه‌ عرضه‌ و تقاضا، عملكردها، سازمان‌ بازاريابي‌، انواع‌ بازارها و قيمت‌ فروش‌ اين‌ محصول‌ در سطوح ‌مختلف‌ بازاريابي‌ مورد بررسي‌ قرار گرفت‌. نتايج‌ نشان‌ داد كه‌ در زمينه‌ عملكرد بازاريابي‌ و قيمت‌ها مشكلات ‌عمده‌اي‌ وجود دارد از طرفي‌ به‌ علت‌ اينكه‌ دولت‌ در ارائه‌ اطلاعات‌ بازاريابي‌ اقدامات‌ لازم‌ را انجام‌ نمي‌دهد گروه‌ بارباركن‌ها وارد بازار شده‌اند. اين‌ گروه‌ به‌ علت‌ آگاهي‌ از وضعيت‌ بازارهاي‌ موجود و قيمت‌ها به‌ صورت ‌مقطعي‌ وارد نظام‌ بازاريابي‌ شده‌ و بازار را در تسلط‌ خود در آورده‌اند. دولت‌ به جاي‌ اينكه‌ به‌ نظارت‌ و مراقبت ‌بازار بپردازد، اقدام‌ به‌ دخالت‌ در امور بازار نموده‌ كه‌ اين‌ امر پيامدهاي‌ نامطلوبي‌ را به‌ همراه‌ داشته‌ است‌. لذا در پايان‌ پس‌ از بررسي‌ ويژگي‌هاي‌ توليد، سازمان‌ بازاريابي‌، انواع‌ بازارها و قيمت‌ محصول‌ در سطوح‌ مختلف بازاريابي‌، نتيجه‌ گرفتند كه‌ دخالت‌ مستقيم‌ دولت‌ در فرآيند بازاريابي‌ مطلوب‌ نبوده‌ و نظارت‌ دولت‌ را سفارش‌مي‌نمايند.سالم‌ (1379)، در پژوهشي‌ مسائل‌ بازاررساني‌ انار در استان‌ يزد را مورد بررسي‌ قرار داد. در اين‌ پژوهش‌ 8 مسير مهم‌ بازاريابي‌ شناسايي‌ گشت‌ كه‌ 4 مسير آن ‌منجر به‌ صادرات‌ و باقي‌ مانده‌ به‌ مصرف‌ كننده‌ داخلي‌ ختم‌ مي‌شود. نتايج‌ حاصل‌ از اين‌ بررسي‌ نشان‌ داد در مسيري‌ كه‌ توليد كننده‌ به‌ طور مستقيم‌ محصول‌ خود را در اختيار خرده‌ فروش‌ قرار مي‌دهد، كمترين‌ حاشيه‌ و در مسيري‌ كه‌ توليد كننده‌ محصول‌ خود را در اختيار عمده‌ فروش‌ قرار داده‌ و عمده‌ فروش‌ محصول‌ را به‌ ميدان‌تره‌ بار و ديگر نقاط‌ مي‌برد بيشترين‌ حاشيه‌ بازار وجود دارد. همچنين‌ در مسيري‌ كه‌ توليد كننده‌ محصول‌ خود را به‌ خرده‌ فروش‌ داده‌ او نيز صادر مي‌نمايد، بيشترين‌ سهم‌ توليدكننده‌ و در مسيري‌ كه‌ محصول‌ از طريق‌ توليدكننده‌ صادر مي‌شود كمترين‌ سهم‌ توليد كننده‌ مشاهده‌ مي‌گردد.

دانشور و مظهري‌ (1379)، در تحقيقي‌ تحت‌ عنوان‌ «نگرش‌ اقتصادي‌- اجتماعي‌ بر جايگاه‌ محصولات‌كشاورزي‌ راهبردي‌ ويژه‌ خراسان‌» نقشي‌ را كه‌ توليد زرشك‌ در ايجاد درآمد، اشتغال زايي‌ و كمك‌ به‌ توسعه‌اقتصادي‌ - اجتماعي‌ منطقه‌ داشته‌، بررسي‌ نمودند. نتايج‌ نشان‌ داد كه‌ توليد زرشك‌ باعث‌ افزايش‌ بهره‌وري‌ نيروي‌ كار، كاهش‌ نرخ‌ بيكاري‌پنهان‌ در بخش‌ كشاورزي‌ و... مي‌گردد لذا‌ توجه‌ بيش‌ از پيش‌ به‌ توليد كشاورزي‌زرشك‌ و افزايش‌ سطح‌ زير كشت‌ آن‌ در استان‌ و سرمايه‌گذاري‌ در راستاي‌ صنايع‌ وابسته‌ به‌ آن ‌، روند توسعه اقتصادي‌ - اجتماعي‌ مناطق‌ محروم‌ جنوب‌ استان‌ خراسان‌ را بهبود خواهد بخشيد. در ضمن‌ اين‌ مطالعه‌ ارزش‌افزوده‌ حاصل‌ از زرشك‌ خشك‌ در كل‌ منطقه‌ بيرجند و قاين‌ را 6/5 ميليارد ريال‌ و ارزش‌ افزوده‌ زرشك‌ تبديل ‌شده‌ به‌ افشره‌ در كل‌ منطقه‌ بيرجند و قائن‌ را 22 ميليارد ريال‌ ذكر نموده‌ است

مواد و روشها

در تعاريفي‌ كه‌ براي‌ بازاريابي‌ محصولات‌ كشاورزي‌ ارائه‌ شده‌، دو ديدگاه‌ وجود دارد. ديدگاه‌ نخست‌، تعاريفي‌ كه‌ بازاريابي‌ محصولات‌ كشاورزي‌ را كليه‌ عمليات‌ انجام‌ شده‌ بر روي‌ محصول‌ در فاصله‌ بين‌ توليد تا مصرف‌ مي‌داند. ديدگاه‌ دوم‌ در بر گيرنده‌ تعاريفي‌ است‌ كه‌ بازاريابي‌ محصولات‌ كشاورزي‌ را در مفهومي‌ وسيع‌تر از ديدگاه‌ فوق‌ مورد توجه‌ قرار مي‌دهد. به طوريكه‌ بازاريابي‌ محصولات‌ كشاورزي‌ از مرحله ‌برنامه‌ريزي‌ براي‌ توليد آغاز مي‌گردد. زيرا، در انتخاب‌ ميزان‌، نوع‌ و چگونگي‌ توليد محصول‌، توجه‌ به‌ بازار و تقاضاي‌ مصرف‌ كننده‌ لازم‌ است نجفي‌ (1377).

مسير بازاررساني

نحوه قرارگرفتن و ارتباط واسطه‌ها و عوامل بازاريابي كه به وسيله آن محصول از دست توليدكنندگان به دست مصرف كنندگان مي‌رسد تحت عنوان مسير بازاررساني مشخص مي‌گردد. ترسيم اين مسيرها مربوط به نقل و انتقال محصول بوده و مسيري كه قسمت عمده محصول را به بازار هدايت مي‌كند در مركز نمودار ترسيم شده است و ساير مسير ها به صورت فرعي در طرفين مسير اصلي قرار دارد.

ضريب هزينه بازاريابي

در فاصله‌ بين‌ توليد تا مصرف‌ محصولات‌ كشاورزي‌، فعاليت‌ها و خدماتي‌ بر روي‌ آنها انجام‌ مي‌گيرد. بطور كلي‌، به‌ مجموع‌ هزينه‌ فعاليت‌ها و خدمات‌ انجام‌ شده‌ بر روي‌ محصول‌ در فاصله‌ بين ‌توليد تا مصرف‌، كه‌ به‌ صورت‌ درصدي‌ از قيمت‌ محصول‌ ارائه‌ شده‌ به‌ مصرف‌ كننده‌ است‌، ضريب‌ هزينه ‌بازاريابي‌ گويند. فرم‌ رياضي‌ اين‌ ضريب‌ به‌ صورت‌ زير است‌:

R = (CM / PR) * 100

كه‌ در آن‌ R: ضريب‌ هزينه‌ بازاريابي‌، PR: قيمت‌ خرده‌ فروشي‌ و CM: هزينه‌ بازاريابي‌ است‌. رابطه‌ فوق ‌بيانگر سهم‌ هزينه‌هاي‌ بازاريابي‌ از قيمت‌ پرداختي‌ مصرف‌ كننده‌ است (زارع، 1376) (شكري خانقاء، 1376).

حاشيه بازاريابي

ديگبي‌ (Digby, 1989) حاشيه‌ بازاريابي‌ را به‌ صورت‌ اختلاف ‌قيمت‌ بين‌ حلقه‌هاي‌ زنجيره‌ بازاريابي‌ تعريف‌ نموده  است‌. بر اين‌ اساس‌ سه‌ نوع‌ حاشيه‌ عمده‌ فروشي‌، خرده‌فروشي‌ و حاشيه‌ كل‌ بازاريابي‌ قابل‌ تميز است‌. روابط‌ مربوط‌ به‌ هر يك‌ از اين‌ سه‌ نوع‌ حاشيه‌ به‌ صورت‌ زير است‌:

                                                                                       MM = PR - PP

                                                                                      MW = PW - PP

                                                                                      MR = PR - PW

كه‌ در آن‌ MM: حاشيه‌ كل‌ بازاريابي‌، MW: حاشيه‌ عمده‌ فروشي‌، MR: حاشيه‌ خرده‌ فروشي‌، PR: قيمت‌ خرده‌ فروشي‌، PP: قيمت‌ توليد كننده‌ و PW: قيمت‌ عمده‌ فروشي‌ مي‌باشد.

كارايي بازاريابي

براساس‌ برخي‌ از تئوري‌هاي‌ اقتصادي‌، كارايي‌ بازاريابي‌ صرفاً وابسته‌ به‌ طبيعت‌ رقابت ‌در بازار مي‌باشد. هرچه‌ رقابت‌ بيشتر بر بازار حكمفرما باشد كارايي‌ بيشتر خواهد بود. اين‌ امر از يك‌ طرف‌، رضايت‌ خاطر مصرف‌ كنندگان‌ و از طرف‌ ديگر، كاهش‌ هزينه‌ها و ضايعات‌ بازاريابي‌ را در پي‌ خواهد داشت‌. با توجه‌ به‌اين مطالب‌ شريواستاوا و رانادهير(Shrivastavaand Ranadhir 1995) سه‌ نوع‌ عدم‌ كارايي‌ بازاريابي‌ شامل‌ عدم‌ كارايي‌ فني‌ (Technical Inefficiency)، عدم‌ كارايي‌ قيمتي‌ (Price Inefficiency) و عدم‌ كارايي‌ كل‌ (Overall Inefficiency) رامعرفي‌ نمودند. روابط‌ مربوط‌ به‌ هر يك‌ از انواع‌ عدم‌ كارايي‌ بصورت‌ زير است‌:

  عدم‌ كارايي‌ فني  ‌:                                                                                 T _inef =CW / M

 عدم‌ كاريي‌ قيمتي‌:                                                                                 P_inef =CM / MM

  عدم‌ كارايي‌ كل‌ :                                                                   O_inef=CW+CM)/MM   

كه در توابع فوق :CW  ميزان ضايعات CM : هزينه بازاريابي، MM: حاشيه كل بازاريابي، :Tinefعدم‌ كارايي‌ فني، Pinef: عدم‌ كارايي‌ قيمتي و Oinef: عدم‌ كارايي‌ كل مي باشد.

مدلهاي حاشيه بازاريابي

به منظور تعيين عوامل مؤثر و تعيين كننده حاشيه بازاريابي از الگوهاي متعددي استفاده مي‌گردد كه ذيلاً به چهار مدل مشهور شامل مدل‌هاي Mark UP، Relative Margin، Marketing Cost، و Rational Expectation اشاره مي‌گردد:

الف)الگوي مارك- آپ (Mark up Model) MM=f(RP,Z)                                               

ب)الگوي حاشيه نسبي (Relative Model)MM=f(RP,TR,Z)                                             

ج)الگوي هزينه بازاريابي (Marketing Cost Model)                                                        M=f(Q,Z)

د)الگوي انتظارات عقلايي (Rational Expectation Model)       MM=f(PF_t,E_t(PF_t+1),Z ,r,g)

كه در كليه توابع فوق::MM حاشيه بازاريابي، :PR قيمت خرده‌فروش،PR :قيمت خرده‌فروشي، TR ارزش كالاي فروخته شده، Q:ميزان محصول عرضه شده،:PF_t قيمت سر مزرعه در دوره جاري، (PF_t+1):E ارزش مورد انتظار قيمت سر مزرعه در دوره آينده، r: نرخ بهره،g  : نسبت موجودي به فروش و Z بردار هزينه‌هاي بازاريابي مي‌باشند.

شفافيت بازار

از جمله معيارهايي كه جهت بررسي ساختار بازار مورد استفاده قرار مي‌گيرد، معيار تعيين شفافيت بازار است. شايان ذكر است كه در حالت استاتيك، يا در يك زمان مشخص چنانچه قيمت در خرده فروشي با مجموع قيمت سرمزرعه و هزينه‌هاي بازاريابي برابر باشد، نتيجه گيري ميشود كه بازار شفاف و رقابتي است

نتايج و بحث

در فرآيند بازاريابي زيره و زرشك، بازارهاي موجود به سه نوع بازار سر مزرعه، بازار عمده‌فروشي و بازار خرده فروشي تقسيم مي‌شود. بازار سر مزرعه بازاري است كه مزارع و باغات زيره و زرشك را تحت پوشش خود قرار مي‌دهد. اغلب معاملات اين بازار در رابطه با زيره، مربوط به سر مزرعه و در رابطه با زرشك در محل روستا مي‌باشد و بندرت در سر مزرعه انجام مي‌شود. اكثر اين معاملات به صورت نقدي و در زمان برداشت صورت پذيرفته است، در مواردي نيز معاملات مدت دار و سلف‌فروشي نيز مشاهده شده است. عرضه كنندگان زيره و زرشك در اين بازار صرفاً توليد كنندگان و خريداران زيره و زرشك، اغلب عمده فروشان و نمايندگان عمده فروش مي‌باشند. بازار عمده فروشي محدودتر از بازار سر مزرعه است. تمركز اين بازار در شهرستانها مي‌باشد. در استان مورد مطالعه بازار عمده‌فروشي نسبت به بازار سر مزرعه از اهميت بيشتري برخوردار است. عرضه كنندگان به اين بازار، شامل كشاورزان، خريداران محلي، عمده فروشان و نمايندگان عمده فروشان، دلالان و ميدان داران مي‌باشند و خريداران بازار عمده فروشي زيره به ترتيب اولويت شامل صادركنندگان، عمده فروشان ديگر شهرستان‌ها، خرده فروشان، دلالان و و مصرف كنندگان مي‌باشند. عمده معاملات زيره در اين بازار به صورت مدت دار و علي الحساب و عمده معاملات زرشك نيز به صورت نقدي مي‌باشد. تمامي معاملات زيره و زرشك در بازار خرده فروشي در فصول بعد از برداشت و به صورت نقدي انجام مي‌پذيرد.

عمليات بازاريابي زيره و زرشك در استان شامل انباري داري، حمل و نقل، بسته بندي ، درجه‌بندي و سرمايه است. زرشك معمولي و پفكي بدليل خاصيت فساد پذيري آنها، انبارداري چنداني ندارند. بدين ترتيب هيچگونه فرصت و موقعيتي براي سوء استفاده عوامل بازاريابي و واسطه‌ها باقي نمي‌ماند. در مناطق مورد مطالعه اغلب كشاورزان فاقد انبار مناسب بوده به عبارت ديگر در بازار سر مزرعه و يا در محل روستا انبار مناسبي كه بتواند محصول زيره و زرشك را از تابش نور خورشيد و ديگر عوامل محيطي محفوظ نگه دارد كمتر يافت مي‌شود. در بازاريابي زيره و زرشك حمل و نقل از سر مزرعه و محل روستا آغاز مي‌گردد و در صورت فروش زيره و زرشك در بازار سر مزرعه، حمل و نقل آن به بازار عمده فروشي توسط خريدار صورت مي‌گيرد، اما در صورت ارائه زيره و زرشك در بازار عمده فروشي، حمل و نقل به عهده كشاورز مي‌باشد و هزينه آن بسته به توافق طرفين قسمتي يا تماماً توسط خريدار يا كشاورز پرداخت مي‌شود. معمولاً وسيله حمل و نقل در فاصله بازار سر مزرعه و محل روستا تا بازار عمده فروشي نيسان، وانت و به ندرت خاور مي‌باشد. بسته به نوع بازار، موقعيت و اهيمت درجه بندي متفاوت است به طوريكه زيره و زرشك در بازار سرمزرعه بدون درجه بندي و در بازار عمده‌فروشي اغلب براساس درجه مبادله مي‌شوند.

درجه بندي زيره در بازار عمده فروشي در محل كارخانجات زيره پاك كني انجام مي‌شود. عدم كنترل و بازرسي شيوه درجه بندي و درجات تهيه شده براي زيره و زرشك موجب سوء استفاده برخي از كارخانه داران و تصفيه كنندگان شده است. برخي از كشاورزان براي مقابله با اين موضوع، محصول خود را به چندين كارخانه عرضه مي‌نمايند. زرشك را مي‌توان متناسب با وزن آن در ظروف با پوشش‌هاي مناسب از قبيل سلوفان، نايلون و يا كارتن با لفاف داخلي مناسب بسته بندي نمود. بسته‌هاي زيره بايد به صورت كيسه‌هاي دو لفاف، كه لفاف بيروني از جنس گوني يا الياف صنعتي و لفاف داخلي از كرباس يا متقال تشكيل شده است، باشد. بسته‌ها بايد از موادي ساخته شوند كه بر محتويات دروني خود بي اثر باشند. لوازمي كه جهت بسته بندي زيره و زرشك استفاده مي‌شود، بايد سالم، تميز، خشك و بدون بو باشد و روش بسته بندي بايد طوري باشد كه حفاظت كامل عليه هر گونه فساد،  نفوذ رطوبت و آفات تأمين گردد. بسته‌ها، گوني‌ها و يا كارتن‌هاي زيره و زرشك بايد در انبارهاي سر پوشيده نگهداري شوند كه از تابش آفتاب و بارش باران و حرارت زياد محفوظ بمانند. اطاق انبار بايد خشك و عاري از بوهاي ناپسند بوده و در برابر ورود حشرات و كرمها مصون باشد. تجهيزات تهويه بايد نوعي تحت بازبيني قرار گيرد كه در شرايط خشك تهويه خوبي انجام گيرد و در شرايط كاملاً بسته باشد. در اطاق انبار بايد تجهيزات لازم جهت تبخير و سوزاندن و دود كردن مواد ضد عفوني كننده موجود باشد. 

وجود واسطه‌ها در فرايند بازاريابي به علت دوري توليد كننده و مصرف كننده از يكديگر امري ضروري است. واسطه‌هاي موجود در زنجيره بازاريابي زيره و زرشك شامل عمده فروشان، خريداران‌محلي، نمايندگان عمده فروش، ميدان داران، دلالان و خرده فروشان مي‌باشند. خريداران محلي به خريد، جمع آوري، حمل و نقل و فروش زيره و زرشك مي‌پردازند در حالي كه عمده فروشان داراي فعاليت‌هاي گسترده تر و قابل ملاحظه تري در فرايند بازاريابي زيره و زرشك مي‌باشند، به طوريكه بر اساس سطح فعاليت مي‌توان عمده فروشان را به دو گروه تقسيم نمود: گروه نخست عمده فروشان زيره و زرشك بوده وصرفاً فعاليت‌هاي مشابه خريداران محلي انجام مي‌دهند. گروه دوم عمده فروشان تصفيه‌كننده بوده، اين گروه فعاليت خود را توسعه داده و به تصفيه، پاك كردن و درجه بندي زيره و زرشك مي‌پردازند. نمايندگان عمده فروش، گروه ديگري از واسطه‌هاي بازاريابي محصول زيره و زرشك مي‌باشند. دوره فعاليت اين گروه به هنگام برداشت محصول است اين گروه افرادي را در بر مي‌گيرد كه اطلاع كامل از بازار و قيمت در مكان‌هاي مختلف را دارا مي‌باشند .كشاورزاني كه محصولاتشان افزون بر ميزان خريد خريداران محلي است با بستن قرارداد‌هاي ويژه محصول خود را به نمايندگان عمده فروش مي‌فروشند. انگيزه فروش محصول به نمايندگان عمده فروش، ارائه قيمت بيشتر از سوي اين گروه نسبت به ديگر گروه‌هاست. از طرفي خريد كلي و بدون صرف وقت است. اين افراد با توجه به اطلاعاتي كه در زمينه بازار دارند، بيشترين سود بازاريابي را به خود اختصاص مي‌دهند. ميدان داران عاملين ديگري نيز در مراكز توليد محصول زيره و زرشك دارند كه واسطه‌ ها مي‌باشند. اين واسطه‌ها با سرمايه اي كه ميدان دار در اختيار آنان قرار مي‌دهد محصولات  زيره و  زرشك توليد كننده را پيش خريد و يا در موقع برداشت، محصول را از توليد كننده خريداري مي‌كنند، اين گونه واسطه‌ها در ازاي خدمات از ميدان داركارمزد دريافت مي‌كنند. يكي از مهمترين عاملان بازاررساني زيره و زرشك، دلالان مي‌باشند. اين افراد در حقيقت نقش اصلي را در ساختار بازار به عهده داشته و به عنوان رابطين توليد كنندگان و خريداران هستند و بدليل داشتن اطلاعات وسيع در مورد قيمت انواع محصولات و همچنين به جهت دارا بودن مهارت در شناسايي ارقام مختلف محصول ( كه به لحاظ قيمتي تفاوت دارند ) نقش مشاوره را براي فروشندگان و خريداران ايفا مي‌نمايند و در قبال آن حق الزحمه دريافت مي‌كنند. خرده فروشان زيره و زرشك به دو صورت سيار و ثابت به فعاليت مشغولند. خرده فروشان ثابت، همان مغازه داران پراكنده در سطح شهرستانها هستند. خرده فروشان سيار نيز اغلب با استفاده از وسايل نقليه مانند نيسان اقدام به خرده فروشي مي‌نمايند. اين گروه محصول خود را از سطح مزارع و مركز عمده فروشي شهرستان‌ها تهيه مي‌كنند. تهيه محصول از سطح مزرعه شيوه ايست كه بيشتر خرده فروشان در فصل برداشت به آن روي مي‌آورند، در ديگر فصول اين گروه محصول خود را از مراكز عمده فروشي فراهم مي‌سازند.

مسير بازاررساني زيره

نمودار (1-5)، مسير بازاررساني زيره را در استان خراسان نشان مي‌دهد.مسيرهاي عمده بازاريابي زيره در اين استان شامل (1): توليد كننده- عمده فروش- خرده فروش- مصرف كننده، (2): توليد كننده عمده‌فروش- مصرف كننده .(3): توليد كننده- خرده فروش- مصرف كننده مي‌باشد. لازم به ذكر است كه هر كدام از مسيرها با توجه به اهيمتشان مورد بررسي قرار گرفت.

قيمت گذاري زيره در مسيرهاي مختلف بازاريابي

قيمت زيره در بازار سر مزرعه و محل روستا بر اساس توافق طرفين تعيين مي شود. متوسط قيمت توليدكننده زيره در مسير(1)كه در آن محصول از طريق خريداران محلي ، دلالان ، نمايندگان عمده‌فروش، ميدان داران و ديگر واسطه‌ها خريداري مي‌شود به ترتيب 15485 ريال مي‌باشد كه اينان نيز محصول خريداري شده را با قيمت 818/16656 ريال در اختيار خرده فروشان قرار داده و خرده فروشان نيز محصول خريداري شده را با قيمت 833/17020 ريال در اختيار مصرف كنندگان و خرده فروشان ديگر شهرستانها قرار مي‌دهند. در مسير( 2 )، با توجه به توان مالي كشاورز، محصول توليد شده به شهرستانها و مراكز عمده فروشي انتقال داده مي‌شودكه در اين صورت كشاورز قادر است محصول زيره خود را با قيمت بالاتري در اختيار عمده فروشان قرار دهد. متوسط قيمت فروش توليد كننده در اين حالت 15875 ريال مي‌باشد. عمده فروشان زيره نيز محصول خريداري شده را با قيمت 857/16892 ريال در اختيار مصرف كنندگان و عمده فروشان ديگر شهرستانها قرار مي‌دهند .در مسير هاي (3)و (2)، كشاورز محصول توليد شده زيره را كه تا مدتي بعد از برداشت در انبار و يا منازل خود نگهداري نموده جهت دريافت قيمت بالاتر به مراكز خرده فروشي واقع در شهرستانها برده و با قيمتي معادل با 25/15596 ريال در اختيار خرده فروشان زيره نهاده، خرده فروشان مذكور نيز محصول خريداري شده را با قيمت 833/17020 ريال در اختيار مصرف كنندگان و خرده فروشان ديگر شهرستانها قرار مي‌دهند.

جدول شماره (1): قيمت سر مزرعه، عمده فروشي و خرده فروشي يك كيلوگرم زيره  در

مسيرهاي مختلف بازاريابي در استان خراسان (ريال)

ماخذ: يافته هاي تحقيق

حاشيه بازاريابي در مسيرهاي مختلف بازاريابي

جدول شماره (2)، نشان دهنده حاشيه بازاريابي مسيرهاي مختلف بازاريابي زيره در سطح استان خراسان مي‌باشد. چنانكه قبلاً بيان شد، حاشيه كل بازاريابي متشكل از حاشيه عمده فروشي وحاشيه خرده‌فروشي است. در مسير(1)، حاشيه عمده فروشي 818/1171 ريال و حاشيه خرده فروشي نيز 015/364 ريال بوده،  بنابراين حاشيه عمده فروشي بيش از حاشيه خرده فروشي است اين بدان علت است كه تفاوت قيمت سر مزرعه و قيمت عمده فروشي در اين مسير زياد بوده از طرفي قسمت اعظم فعاليت هاي بازاريابي شامل درجه بندي و بسته بندي و حمل محصول كه بخش عمده اي از هزينه هاي بازاريابي را به خود اختصاص مي‌دهد در قسمت حاشيه عمده فروشي قراردارد. در مسير(2)، به علت اينكه عمده‌فروش محصول را مستقيماً در اختيار عمده فروشان ديگر شهرستانها و مصرف كنندگان قرار مي‌‌دهد، تفكيك حاشيه بازاريابي به حاشيه عمده فروشي و خرده فروشي ممكن نيست، لذا حاشيه خرده‌فروشي صفر است. در مسير ( 3 ) نيز كشاورز، خود تمام فرايندهاي بازاريابي را انجام داده، محصول را به خرده فروشان فروخته، لذا حاشيه عمده فروشي نيز صفر مي‌باشد. حاشيه كل بازاريابي در مسير(1)، 833/1535 ريال و در مسير (2)، 857/1017 ريال و در مسير(3)، 583/1424 ريال مي‌باشد. همانطور كه مشاهده مي‌شود. حاشيه كل بازاريابي در مسير(1)، نسبت به ساير مسيرها بيشتر مي‌باشد، زيرا در اين مسير انتقال محصول هم بر اساس انتقال فيزيكي و هم بر اساس انتقال مالكيت بوده همچنين تفاوت قيمت سرمزرعه و قيمت خرده فروشي يا قيمتي كه محصول به مصرف كنندگان فروخته مي‌شود در مسير(1) نسبت به ساير مسيرها بيشتر بوده، لذا حاشيه بازاريابي درمسير(1) نسبت به ساير مسيرها بيشتر مي‌باشد.

جدول شماره (2): حاشيه عمده فروشي، خرده فروشي وكل بازاريابي زيره در

مسيرهاي مختلف بازاريابي در استان خراسان (ريال)

مأخذ: يافته هاي تحقيق

هزينه بازاريابيزيره در مسيرهاي مختلف بازاريابي

                      جداول شماره(3) تا (5)، نشان دهنده هزينه‌هاي بازاريابي زيره در مسيرهاي مختلف بازاريابي است. همان طوريكه از اين جداول بر مي‌آيد، هزينه‌هاي عمده بازاريابي اين محصول شامل هزينه‌هاي برداشت، خرمنكوبي، جداسازي، پاك كردن و باددادن، كيسه وكيسه گيري، درجه بندي و هزينه‌هاي بوجاري زيره در كارخانجات زيره پاك كني، حمل به مراكز عمده فروشي و خرده فروشي، هزينه‌هاي فرصت ساليانه مغازه خرده فروش و عمده فروش مي‌باشد. با توجه به اين جداول مجموع هزينه هاي بازاريابي زيره در مسيرهاي (1)، (2) و(3) به ترتيب 28/606، 35/489 و36/545 ريال مي‌باشد مسير(1)، بيشترين هزينه را در بين مسيرهاي مختلف بازاريابي دارا مي‌باشد و مسير(2) كه در آن محصول مستقيما ًتوسط مراكز عمده فروشي در اختيار مصرف كنندگان و خرده فروشان ديگر شهرستانها قرار مي‌گيرد، داراي كمترين هزينه بازاريابي مي‌باشد.

جدول شماره(3): هزينه خدمات بازاريابي يك كيلوگرم زيره سبز در مسير (1)

                            ماخذ : يافته هاي تحقي

جدول شماره(3): هزينه خدمات بازاريابي يك كيلوگرم زيره سبز در مسير (2)

ماخذ : يافته هاي تحقيق

جدول شماره(5): هزينه خدمات بازاريابي يك كيلوگرم زيره سبز در مسير (3)

ماخذ : يافته هاي تحقيق

سود بازاريابي زيره در مسيرهاي مختلف بازاريابي

سود بازاريابي، حاصل كم كردن هزينه هاي بازاريابي از حاشيه بازاريابي است.جدول شماره(6)، سود حاصل از فرايند بازاريابي زيره را در مسيرهاي مختلف بازاريابي به ازاء هر كيلوگرم نشان مي‌دهد. براساس جدول شماره (6)، مسير(1) بازاريابي هر چند حاشيه بازاريابي بالايي دارد، اما به علت داشتن هزينه‌هاي بالاي بازاريابي، سودآوري آن نسبت به مسير (3) كمتر است. درمسير(3) هر چند حاشيه بازاريابي آن نسبت به مسير (1) كمتر است، اما به علت اينكه هزينه هاي بازاريابي دراين مسير نسبت به مسير (1)كمتر است. سود بازاريابي آن نسبت به مسير(1) بيشتر است. در مسير(2) به علت پايين بودن حاشيه بازاريابي آن نسبت به ساير مسيرها سود بازاريابي آن نيز نسبت به ساير مسيرها كمتر مي‌باشد.

جدول  شماره(6):  سود حاصل از فرايند بازاريابي زيره در مسيرهاي

مختلف بازاريابي به ازاء هركيلوگرم (ريال)

ماخذ: يافته هاي تحقيق

ضريب هزينه بازاريابي زيره در مسيرهاي مختلف بازاريابي

ضريب هزينه بازاريابي نشان دهنده سهم هزينه بازاريابي در قيمت مصرف كننده است.        جدول شماره(7)، مقادير ضريب هزينه بازاريابي زيره را در مسيرهاي مختلف بازاريابي دراستان خراسان نشان مي‌دهد بر اساس اين جدول مسير(2) بازاريابي به علت پايين بودن هزينه هاي بازاريابي نسبت به ساير مسيرها ضريب هزينه بالاتري دارد. در مسير(1) و (3) هر چند قيمت دريافتي از مصرف كننده يكسان مي‌باشد، اما به علت بالابودن هزينه هاي بازاريابي مسير(1) نسبت به مسير(3)، ضريب هزينه مسير(1) از مسير(3) بيشتر مي‌باشد.

جدول  شماره(7): ضريب هزينه بازاريابي زيره در مسيرهاي

مختلف بازاريابي دراستان خراسان(ريال)

                                          مأخذ: يافته هاي تحقيق     

ضايعات زيره در مراحل مختلف بازاريابي

از نظر تئوري، كارايي بازاريابي ملازم با حداقل كردن ضايعات و هزينه است مثلاً كارايي در حمل و نقل يعني حمل با هزينه و ضايعات كمتر، كارايي در انبارداري نيز با همين مفهوم تعريف مي‌شود، لذا ميزان و ارزش ضايعات جايگاه خاصي در مباحث بازاريابي دارد. ضايعات مي‌تواند از ريزش بعد از رسيدن كامل محصول در مزرعه شروع شده و تا مغازه خرده فروشي و منازل مصرف كنندگان ادامه يابد. اولين مرحله از ضايعات در مزرعه است، عامل آن در مرحله مذكور شامل تغييرات جوي، انبارداري، آفات و بيماريها، طولاني شدن زمان برداشت، عدم رعايت مسائل زراعي، نحوه بارگيري و حمل  محصول، صدمات سطحي و لهيدگي محصول در حين حمل، آلودگي در انبارها، آلودگي در غرفه  ميدان داران و عمده فروشان مي‌باشد.جدول شماره(8)، ميزان ضايعات زيره را در حالت‌هاي مختلف بازاريابي نشان مي‌دهد. چنانكه از اين جدول بر مي‌آيد بخشي از ضايعات زيره در مزرعه و در مرحله برداشت محصول بوده كه عامل آن تغييرات جوي، آفات و بيماريها، طولاني شدن زمان برداشت مي‌باشد. با توجه به اينكه برداشت اين محصول توسط نيروي كار و به شيوه كاملا سنتي صورت مي‌گيرد، به طور متوسط ضايعات اين مرحله 8-6 درصد مي‌باشد. بخش عمده ضايعات اين محصول در مراحل بعد از برداشت مي‌باشد، كه اين ضايعات شامل ضايعات در مرحله جابجايي و حمل و نقل محصول، ضايعات در مرحله خرمنكوبي،  باددادن و جداسازي محصول، ضايعات در كارخانجات بوجاري و زيره پاك كني، ضايعات در غرفه يا انبار عمده فروشان مي‌باشد كه متوسط ضايعات بعد از برداشت زيره 17-11 درصد مي‌باشد. بنابراين در مجموع ضايعات زيره بين 17 تا 25 درصد متغير است كه به شرايط انتقال و نگهداري محصول در هر مرحله بستگي دارد.

جدول  شماره(8): متوسط ضايعات زيره در استان خراسان (درصد)

                                             مأخذ: يافته هاي تحقيق

عدم كارايي بازاريابي زيره در مسيرهاي مختلف بازاريابي

در اين مرحله سه نوع عدم كارايي بازاريابي شامل عدم كارايي فني، عدم كارايي قيمتي و عدم كارايي كل براي هر يك از مسيرهاي مختلف بازاريابي زيره محاسبه شده است. جدول شماره(9)، عدم كارايي فني، قيمتي و عدم كارايي كل مسيرهاي مختلف بازاريابي زيره را در استان خراسان نشان مي‌دهد، چنانكه از اين جدول بر مي‌آيد، مسير(3) داراي كمترين عدم كارايي فني، قيمتي و عدم كارايي كل، در بين تمام مسيرهاي مورد مطالعه مي‌باشد. بدين ترتيب در صورتي كه كشاورز شخصاً به فرايند بازاريابي زيره بپردازد، داراي بيشترين كارايي بازاريابي مي‌باشد. پس از آن بالاترين كارايي مربوط به مسير(1) است. بر اين اساس جهت مطلوبترشدن فرايند بازاريابي، شكل دهي نظام بازاريابي در قالب اقدام كشاورز به عمليات بازاررساني بهترين راه كار مي‌باشد، اما با توجه به اينكه تمام كشاورزان از ميزان توليد بالايي برخوردار نبوده و نيز با توجه به مشكل سرمايه اي موجود در بين اين گروه، فعاليت جداگانه هريك از زيره كاران براي انجام فرايند بازاريابي ممكن نمي‌باشد بدين ترتيب فعاليت واسطه‌ها، ميدان‌داران و دلالان كه از نظر كارايي در مراحل بعد قرار دارد به عنوان بهترين راه چاره مي‌باشد.

جدول  شماره(9): عدم كارايي فني، قيمتي وكل زيره دراستان خراسان (درصد)

               مأخذ: يافته هاي تحقيق

مدلهاي حاشيه بازاريابي زيره

براي تخمين توابع حاشيه بازاريابي زيره از مدلهاي افزايش قيمت، قيمت نسبي، هزينه بازاريابي و مدل فرضيه انتظارات عقلايي استفاده شده است. نتايج حاصل از تخمين اين مدلها براي محصول زيره به صورت زير مي‌باشد:

1الف) الگوي افزايش قيمت(MU):

C0250/0 +  pR 9688/0 + 352/2947-= M

 ^***(7166/1)^***( 3517/4) ^***(3055/36):SE

                           000/0= Sigif F       477/3920 =F      05/2      D=99/0       R^-2=99 /0R²=

***: معني دار با احتمال 100%

در اين مدل M حاشيه كل بازاريابي به عنوان متغير وابسته وPR  وC متغير هاي مستقل بوده كه به ترتيب قيمت خرده فروشي و بردار هزينه هاي بازاريابي مي‌باشند.  ضريب  قيمت خرده فروشي  بيانگر اين مطلب است كه اگر قيمت خرده فروشي به اندازه يك واحد تغيير نمايد، حاشيه بازاريابي نيز به اندازه 9688/0 واحد تغيير مي‌يابد يعني با افزايش قيمت خرده فروشي به اندازه يك واحد، حاشيه بازاريابي نيز به اندازه 9688/0 واحد افزايش مي‌يابد و همچنين ضريب هزينه بازاريابي بيانگر اين مطلب است كه اگر هزينه‌هاي بازاريابي به اندازه يك واحد تغيير نمايد حاشيه بازاريابي نيز به اندازه 025/0 واحد تغيير مي‌يابد. يعني با افزايش هزينه هاي بازاريابي به اندازه يك واحد، ميزان حاشيه بازار يابي به اندازه 025/0 واحد افزايش مي‌يابد. همچنين ميزان آماره ² R بيانگر اين است كه اين دو متغير ملحوظ در مدل يعني قيمت خرده‌فروشي و هزينه‌هاي بازاريابي در مجموع 99 درصد تغييرات متغير وابسته يعني حاشيه بازاريابي را توضيح مي‌دهند.

          ب) الگوي قيمت نسبي(RL)

 C123332/0 +83191/0 =M

^***(020403/0) ^***(005744/0)S.E:

(000/0) =Signif  F     2733/137=F    68/1=D    70/0=R^-2    71/0=R²

در اين مدل M حاشيه كل بازاريابي به عنوان متغير وابسته و C  متغير مستقل بوده كه بردار هزينه هاي بازاريابي مي‌باشد. ضريب هزينه بازاريابي بيانگر اين مطلب است كه اگر ضريب هزينه بازاريابي به اندازه يك واحد تغيير نمايد حاشيه بازاريابي نيز به اندازه 123332/0 واحد تغيير مي‌يابد. يعني با افزايش      هزينه هاي بازاريابي به اندازه يك واحد، ميزان حاشيه بازاريابي به اندازه 123332/0 واحد افزايش مي‌يابد. همچنين ميزان آماره ² R بيانگر اين است كه اين متغير ملحوظ در مدل يعني  هزينه هاي بازاريابي71/0 درصد تغييرات متغير وابسته يعني حاشيه بازاريابي را توضيح مي‌دهد.در هر دو مدل مذكور, معني دار بودن آماره F در سطح كمتر از يك درصد نشان مي‌دهد كه متغيرهاي  ملحوظ در مدل اختلاف معني داري با صفر داشته، لذا كل مدل رگرسيوني نيز معني دار مي‌باشد. با توجه به اينكه واريانس ناهمساني معمولا در داده هاي مقطعي بيشتر مشاهده مي‌شود، لذا اين دو مدل نيز از اين لحاظ به روش آزمون پارك و وايت آزمون شد و مشاهده گرديد كه بين اجزاء اخلال واريانس ناهمساني وجود ندارد. d محاسباتي بين du و 4-du قرار دارد، لذا خود همبستگي بين اجزاء اخلال وجود ندارد. مطابق مباني تئوريكي و تجربي يكي از علائم مشخصه همخطي، زماني است كه ² R بسيار بالا بوده، اما بعضي از ضرايب رگرسيوني از لحاظ آماري بر اساس آزمون t معني دار نباشند و از سوي ديگر آماره F كل رگرسيون را معني دار تلقي نمايد اين موارد در مدل هاي اوليه وجود داشت، لذا عواملي كه باعث ايجاد همخطي شديد مي‌شدند از مدل ها حذف گرديد. خوشبختانه همان طوريكه از آماره هاي مدل هاي نهايي پيداست اين موارد در مدل هاي نهايي نبوده، لذا همخطي مشكل زا در مدل فوق وجود ندارد. در ضمن قابل ذكر است كه مدلهاي هزينه بازاريابي و انتظارات عقلايي براي محصول زيره تخمين زده شد و چون ضرايب آنها مطابق مباني تئوريكي نبود از ذكر آنها در اين مبحث خودداري شده است .در هر يك از روابط فوق چنانكه ملاحظه مي‌گردد در تخمين مدل افزايش قيمت، متغير هاي هزينه بازاريابي و قيمت مصرف كننده داراي تاثير مستقيم و معني دار بر بر حاشيه بازاريابي مي‌باشند  و در مدل قيمت نسبي، متغير هزينه بازاريابي داراي تاثير مستقيم و معني دار بر حاشيه بازاريابي مي‌باشد.

شفافيت بازار زيره

.جدول شماره(10)، قيمت سر مزرعه، هزينه بازاريابي و قيمت خرده فروشي زيره را در مسير‌هاي مختلف بازاريابي در استان خراسان مورد مقايسه قرار مي دهد.مقايسه ارقام مندج در اين جدول  نشان مي‌دهدكه در تمام مسيرهاي مختلف بازاريابي زيره در استان خراسان به علت اينكه مجموع قيمت سرمزرعه و هزينه‌هاي بازاريابي كمتر از قيمت در خرده فروشي‌ها مي‌باشد بنابراين  مسيرهاي مورد بررسي  شفاف نبوده، كه اين امر از كارايي بازار مي‌كاهد.

جدول  شماره(10): مقايسه قيمت سر مزرعه، هزينه بازاريابي و قيمت خرده فروشي زيره

در هر يك از مسيرهاي بازاريابي خراسان (ريال)

ماخذ: يافته‌هاي تحقيق

مسير بازاررساني زرشك زرشك در مسيرهاي مختلف بازاريابي

نمودار (2-5)، مسير بازاررساني زرشك را در استان خراسان نشان مي‌دهد. مسيرهاي عمده بازاريابي زرشك معمولي و پفكي مشابه يكديگر بوده كه شامل (1): توليد كننده- عمده فروش-خرده فروش- مصرف كننده و (2): توليد كننده- خرده فروش- مصرف كننده مي‌باشد. لازم به ذكر است كه هر كدام از مسيرها با توجه به اهيمتشان مورد بررسي قرار گرفت.

قيمت گذاري زرشك در مسيرهاي مختلف بازاريابي

از جمله معيارهايي كه جهت بررسي ساختار بازار مورد استفاده قرار مي‌گيرد، معيار تعيين شفافيت بازار است. شايان ذكر است كه در حالت استاتيك، يا در يك زمان مشخص چنانچه قيمت در خرده فروشي با مجموع قيمت سرمزرعه و هزينه‌هاي بازاريابي برابر باشد، نتيجه گيري ميشود كه بازار شفاف و رقابتي استقيمت زرشك معمولي و پفكي در بازار سر مزرعه و محل روستا بر اساس توافق طرفين تعيين مي‌شود. متوسط قيمت توليد كننده  زرشك معمولي و پفكي در مسير(1)،كه در آن محصول از طريق خريداران محلي، دلالان، نمايندگان عمده فروش، ميدان داران و ديگر واسطه ها خريداري مي‌شود به ترتيب  4755 و252/9471 ريال مي‌باشد كه اينان نيز محصول خريداري شده را با قيمت 5925 و 67/10541 ريال در اختيار خرده فروشان قرار داده و خرده فروشان نيز محصول خريداري شده را با قيمت 6290 و 835/10895 ريال در اختيار مصرف كنندگان و خرده فروشان ديگر شهرستانها قرار مي‌دهند. در مسير ( 2 ) محصولات زرشك، كشاورز محصول توليد شده  زرشك را كه تا مدتي بعد از برداشت در انبار و يا سردخانه نگهداري نموده جهت دريافت قيمت بالاتر به مراكز خرده فروشي واقع در شهرستانها برده و با قيمتي معادل با 4866 و 744/9569 ريال در اختيار خرده فروشان زرشك معمولي و پفكي نهاده، خرده فروشان مذكور نيز محصول خريداري شده را با قيمت6290 و 835/10895 ريال در اختيار مصرف‌كنندگان و خرده فروشان ديگر شهرستانها قرار مي‌دهند.

جدول شماره(11): قيمت سر مزرعه، عمده فروشي و خرده فروشي يك كيلوگرم  زرشك پفكي و معمولي

 در مسيرهاي مختلف بازاريابي در استان خراسان (ريال)

ماخذ: يافته هاي تحقيق

 حاشيه بازاريابي زرشك در مسيرهاي مختلف بازاريابي

جدول شماره(12)، نشان دهنده حاشيه بازاريابي مسيرهاي مختلف بازاريابي زرشك معمولي و پفكي در سطح استان خراسان است. در مسير هاي (1)، حاشيه عمده فروشي بيش از حاشيه خرده فروشي است زيرا تفاوت قيمت سر مزرعه با قيمت عمده فروشي در اين مسير نسبت به تفاوت قيمت عمده‌فروشي با قيمت خرده فروشي بيشتر است. از طرفي بخش اعظم فعاليت هاي بازاريابي تظير بسته بندي، درجه بندي و ضد عفوني نمودن محصول در اين مسير بازاريابي قراردارد. در مسير(2) به علت آنكه كشاورز خود، اكثر فعاليت هاي بازاريابي را انجام داده، محصول را با قيمت مناسبتري به خرده فروشان شهرستانها مي‌فروشد، لذا حاشيه عمده فروشي در اين مسير صفر است و به علت آنكه تفاوت قيمت عمده فروشي با قيمت خرده فروشي نسبت به مسير(1) بيشتر بوده، لذا حاشيه خرده فروشي در مسير(2) نسبت به مسير(1) بيشتر مي‌باشد. با اين وجود به علت اينكه انتقال محصول در مسير(1) هم بر اساس انتقال فيزيكي و هم تغيير مالكيت محصول صورت گرفته، و همچنين تفاوت قيمت سر مزرعه و خرده فروشي در مسير(1) نسبت به مسير(2) بيشتر بوده، لذا حاشيه كل بازاريابي در مسير(1) نسبت به مسير(2) بيشتر مي‌باشد.

جدول شماره(12): حاشيه عمده فروشي، خرده فروشي و حاشيه كل بازاريابي‌زرشك‌معمولي و پفكي در

 مسيرهاي مختلف بازاريابي در استان خراسان (ريال)

ماخذ: يافته هاي تحقيق

هزينه هاي بازاريابيزرشك در مسيرهاي مختلف بازاريابي    

جداولشماره(13) تا (14)، نشان دهنده هزينه هاي بازاريابي زرشك معمولي در مسيرهاي مختلف بازاريابي است. همان طوريكه از اين جداول بر مي‌آيد، هزينه هاي عمده بازاريابي اين محصول شامل هزينه هاي خريد كارتن، حمل محصول از سطح روستا تا مراكز عمده فروشي و خرده فروشي،  حق العمل‌كاري و دلالي، ضد عفوني و بسته بندي، هزينه هاي خشك كردن، هزينه هاي فرصت ساليانه مغازه خرده فروش و عمده فروش و هزينه هاي فرصت سرمايه خرده فروش و عمده فروش مي‌باشد. با توجه به اين جداول مجموع هزينه هاي بازاريابي زرشك معمولي در مسيرهاي (1) و (2) به ترتيب 54/525 و09/388 ريال مي‌باشد. كه در اين بين،  مسير(1) نسبت به مسير (2) هزينه بازاريابي بيشتري دارد و مسير(2) كه در آن محصول مستقيما ًتوسط توليدكننده به مراكز خرده فروشي واقع در شهرستانها برده مي‌شود، داراي كمترين هزينه بازاريابي مي‌باشد.

جدول  شماره(13): هزينه خدمات بازاريابي يك كيلوگرم زرشك معمولي در مسير (1)

ماخذ : يافته هاي تحقيق

جدول شماره(14): هزينه خدمات بازاريابي يك كيلوگرم زرشك معمولي در مسير (2)

ماخذ : يافته هاي تحقيق

جداول شماره(15) تا(16)، نشان دهنده هزينه هاي بازاريابي زرشك پفكي در مسيرهاي مختلف بازاريابي است. همان طوريكه از اين جداول بر مي‌آيد، هزينه هاي عمده بازاريابي اين محصول شامل هزينه هاي خريد كارتن، جعبه، حمل از سطح روستا تا مراكز عمده فروشي و خرده فروشي، حق العمل‌كاري و دلالي، ضد عفوني و بسته بندي، هزينه هاي فرصت ساليانه مغازه خرده فروش و عمده‌فروش و هزينه هاي فرصت سرمايه خرده فروش و عمده فروش مي‌باشد. با توجه به اين جداول مجموع هزينه هاي بازاريابي زرشك پفكي در مسيرهاي (1) و (2) به ترتيب 45/524 و 351 ريال مي‌باشد. كه در اين بين مسير(1) نسبت به مسير (2) هزينه بازاريابي بيشتري دارد و مسير(2) كه در آن محصول مستقيما ًتوسط توليدكننده به مراكز خرده فروشي واقع در شهرستانها برده مي‌شود داراي كمترين هزينه بازاريابي مي‌باشد.

جدول  شماره(15): هزينه خدمات بازاريابي يك كيلوگرم زرشك پفكي در مسير (1)

ماخذ : يافته هاي تحقيق

جدول  شماره(16): هزينه خدمات بازاريابي يك كيلوگرم زرشك پفكي در مسير (2)

ماخذ : يافته هاي تحقيق

سود بازاريابيزرشك در مسيرهاي مختلف بازاريابي

سود بازاريابي حاصل كم كردن هزينه هاي بازاريابي از حاشيه بازاريابي است. جدول شماره(17)، سود حاصل از فرايند بازاريابي زرشك معمولي و پفكي را در مسيرهاي مختلف بازاريابي به ازاء هر كيلوگرم نشان مي‌دهد. بر اساس جدول (17) مسيرهاي (1) بازاريابي زرشك معمولي و پفكي هرچند حاشيه كل بازاريابي بالايي دارند، اما به علت اينكه هزينه هاي بازاريابي در اين مسير ها نسبت به ساير مسيرها بيشتر بوده، لذا سود خالص آنها نيز نسبت به مسيرهاي ديگر كمتر مي‌باشد، در مسير (2) بازاريابي زرشك پفكي و معمولي هر چند حاشيه كل بازاريابي نسبت به مسيرهاي (1) كمتر است، اما به علت اينكه هزينه هاي بازاريابي در اين مسير نسبت به مسير(1) كمتر است، لذا سود خالص بازاريابي در مسير(2) در هر دو محصول زرشك پفكي و معمولي نسبت به مسير(1) آنها بيشتر مي‌باشد. مقايسه سود بازاريابي مسيرهاي مختلف بازاريابي زرشك پفكي و معمولي در استان خراسان حاكي ازآن است كه كشاورز در صورت تمايل به سود بيشتر بهتر است با تقبل برخي هزينه هاي بازاريابي، محصول خود را شخصاً به مراكز خرده فروشي واقع در شهرستانها برده تا بتواند سود بيشتري را كسب نمايد.

جدول  شماره(17): سود حاصل از فرايند بازاريابي زرشك معمولي و پفكي در مسيرهاي مختلف

بازاريابي به ازاء هر كيلوگرم (ريال)

مأخذ: يافته هاي تحقيق

 ضريب هزينه بازاريابيزرشك در مسيرهاي مختلف بازاريابي

ضريب هزينه بازاريابي نشان دهنده سهم هزينه بازاريابي در قيمت مصرف كننده است. براساس جدول شماره(18)، ضريب هزينه بازاريابي زرشك معمولي و پفكي در مسير(2) نسبت به   مسير (1)، كمتر مي‌باشد، به عبارت ديگر در مسيري كه كشاورز خود اقدام به بازاريابي محصول نموده و شخصاً محصول را به خرده فروشي ها مي‌فروشد، سهم هزينه بازاريابي از قيمت مصرف كننده از سهم هزينه بازاريابي در قيمت مصرف كننده مسيرهاي ديگر كمتر مي‌باشد.

جدول شماره(18): ضريب هزينه بازاريابي زرشك معمولي و پفكي در مسيرهاي

مختلف بازاريابي دراستان خراسان(ريال

                   مأخذ: يافته هاي تحقيق

 ضايعاتزرشك در مراحل مختلف بازاريابي

. ضايعات زرشك  مي‌تواند از ريزش بعد از رسيدن كامل محصول در باغ  شروع شده و تا مغازه خرده فروشي و منازل مصرف كنندگان ادامه يابد. اولين مرحله از ضايعات در باغ است، عامل آن در مرحله مذكور شامل تغييرات جوي، آفات و بيماريها، طولاني شدن زمان برداشت، عدم رعايت مسائل باغباني، نحوه بارگيري و چيدن محصول، صدمات سطحي و لهيدگي محصول در حين حمل، آلودگي در انبارها، آلودگي در غرفه ميدان داران و عمده‌فروشان مي‌باشد.جداول شماره(19) و (20)، ميزان ضايعات زرشك پفكي و معمولي را در سطح استان خراسان نشان مي‌دهد. با توجه به اينكه برداشت زرشك بدليل وجود شاخه هاي متراكم خاردار و شكل خاص درختچه بسيار مشكل، وقت گير و پر هزينه است و روش متداول آن در منطقه كاملا سنتي بوده و بوسيله ضربات چوب به درختان صورت مي‌گيرد، لهيدگي و جذب گرد و غبار توسط محصول و نهايتا ًغير بهداشتي شدن آن منجر به افزايش ضايعات در اين مرحله مي‌شود. به طور متوسط ضايعات اين  مرحله 10-8 درصد مي‌باشد. بخش اعظم ضايعات زرشك پفكي و معمولي در مراحل بعد از برداشت بوده كه شامل ضايعات در مرحله جداسازي و پاك كردن، ضايعات در حمل و نقل و جابجايي محصول، ضايعات در غرفه ميدان دار و ضايعات در مغازه هاي خرده فروشي مي‌باشد، كه مقدار متوسط ضايعات هر كدام از مراحل نيز به تفكيك در جداول شماره(19) و (20)، آورده شده است. متوسط ضايعات بعد از برداشت زرشك معمولي 5/16-5/11 درصد و متوسط ضايعات بعد از برداشت زرشك پفكي 5/13-5/10 درصد مي‌باشد. بنابراين در مجموع ضايعات زرشك معمولي بين 5/26-5/19 درصد و متوسط ضايعات زرشك پفكي نيز بين 5/23-5/18 درصد متغير است كه به شرايط انتقال و نگهداري محصول در هر مرحله بستگي دارد.

جدول  شماره(19): متوسط ضايعات زرشك پفكي در استان خراسان(درصد)

              مأخذ: يافته هاي تحقيق

جدول شماره(20): متوسط ضايعات زرشك معمولي در استان خراسان(درصد)

             مأخذ: يافته هاي تحقيق

عدم كارايي بازاريابيزرشك در مسيرهاي مختلف بازاريابي

در اين مرحله سه نوع عدم كارايي بازاريابي شامل، عدم كارايي فني، عدم كارايي قيمتي و عدم كارايي كل براي هر يك از مسيرهاي مختلف بازاريابي زرشك معمولي و پفكي محاسبه شده است. جدول شماره(21)، عدم كارايي فني، قيمتي و عدم كارايي كل مسيرهاي مختلف بازاريابي زرشك پفكي و معمولي را در استان خراسان نشان مي‌دهد. چنانكه از اين جداول بر مي‌آيد مسير(2)، داراي كمترين عدم كارايي فني، قيمتي و عدم كارايي كل در بين تمام مسيرهاي مورد مطالعه مي‌باشد. بدين ترتيب در صورتي كه كشاورز شخصاً به فرايند بازاريابي محصول بپردازد، داراي بيشترين كارايي بازاريابي مي‌باشد. پس از آن بالاترين كارايي مربوط به مسير(1)، است بر اين اساس جهت مطلوبتر شدن فرايند بازاريابي، شكل دهي نظام بازاريابي در قالب اقدام كشاورز به عمليات بازاررساني و يا انجام آن در قالب واسطه‌ها بهترين راه كار مي‌باشد، اما با توجه به اينكه تمام كشاورزان از ميزان توليد بالايي برخوردار نبوده و نيز با توجه به مشكل سرمايه اي موجود در بين اين گروه، فعاليت جداگانه هريك از زرشك كاران براي انجام فرايند بازاريابي ممكن نمي‌باشد بدين ترتيب فعاليت واسطه ها، ميدان داران و دلالان كه از نظر كارايي در مراحل بعد قرار دارد به عنوان بهترين راه چاره مي‌باشد.

جدول شماره(21): عدم كارايي فني، قيمتي و عدم كارايي كل مسيرهاي مختلف

 بازاريابي زرشكمعمولي و پفكي در استان خراسان (درصد)

                  مأخذ: يافته هاي تحقيق

 مدلهاي حاشيه بازاريابي زرشك

براي تخمين توابع حاشيه بازاريابي زرشك از مدلهاي افزايش قيمت، قيمت نسبي، هزينه بازاريابي و مدل فرضيه انتظارات عقلايي استفاده شده است. نتايج حاصل از تخمين مدلهاي مختلف تابع حاشيه بازاريابي در مورد محصول زرشك به صورت زير مي‌باشد:

1الف) الگوي افزايش قيمت(MU):

C 2234/0+PR390842/0+5490/931-=M

^*(4562/0) ^**(012520/0)   ^**(6059/286) S.E

000/0=Signif   F     139/114=F     06/2=D     62/0=R^-2      63/0=R²

*      معني دار با احتمال 93%      **معني دار با احتمال 97%

در اين مدل M حاشيه كل بازاريابي زرشك، به عنوان متغير وابسته وPR  وC  متغير هاي مستقل بوده كه به ترتيب قيمت خرده فروشي و بردار هزينه هاي بازاريابي مي‌باشند. ضريب قيمت خرده فروشي  بيانگر اين مطلب است كه اگر قيمت خرده فروشي به اندازه يك واحد تغيير نمايد حاشيه بازاريابي نيز به اندازه 390842/0 واحد تغيير مي‌يابد يعني با افزايش  قيمت خرده فروشي به اندازه يك واحد ، حاشيه بازاريابي نيز به اندازه 390842/0 واحد افزايش مي‌يابد و همچنين ضريب هزينه بازاريابي بيانگر اين مطلب است كه اگر هزينه‌هاي بازاريابي به اندازه يك واحد تغيير نمايد حاشيه بازاريابي نيز به اندازه 2234/0 واحد تغيير مي‌يابد. يعني با افزايش هزينه هاي بازاريابي به اندازه يك واحد ميزان حاشيه بازاريابي به اندازه 2234/0 واحد افزايش مي‌يابد. همچنين ميزان آماره ² R بيانگر اين است كه اين دو متغير ملحوظ در مدل يعني قيمت خرده فروشي و هزينه هاي بازاريابي در مجموع  63 درصد تغييرات متغير وابسته يعني حاشيه بازاريابي را توضيح مي‌دهند.

ب) الگوي  قيمت نسبي(RL) :

C 4666/1 + (539160)=M

^**(20543/0)     (1686/7)SE:

00/0=  Signif   F    2512/152=F     87/1=D        65/0=R^-2       68/0=R²

در اين مدل M حاشيه كل بازاريابي به عنوان متغير وابسته و C متغير مستقل بوده كه بردار هزينه هاي بازاريابي مي‌باشد. ضريب هزينه هاي بازاريابي بيانگر اين مطلب است كه اگر  هزينه بازاريابي به اندازه يك واحد تغيير نمايد حاشيه بازاريابي نيز به اندازه 4666/0 واحد تغيير مي يابد. يعني با افزايش هزينه هاي بازاريابي به اندازه يك واحد، ميزان حاشيه بازاريابي به اندازه 4666/0 واحد افزايش مي يابد. همچنين ميزان آماره ² R بيانگر اين است كه اين متغير ملحوظ در مدل يعني هزينه هاي بازاريابي 68 درصد تغييرات متغير وابسته يعني حاشيه بازاريابي را توضيح مي‌دهد.در هر دو مدل مذكور, معني دار بودن آماره F در سطح كمتر از يك درصد نشان مي‌دهد كه متغيرهاي  ملحوظ در مدل اختلاف معني داري با صفر داشته، لذا كل مدل رگرسيوني نيز معني دار مي‌باشد. با توجه به اينكه واريانس ناهمساني معمولا در داده هاي مقطعي بيشتر مشاهده مي‌شود، لذا اين دو مدل نيز از اين لحاظ به روش آزمون پارك و وايت آزمون شد و مشاهده گرديد كه بين اجزاء اخلال واريانس ناهمساني وجود ندارد. d محاسباتي بين du و 4-du قرار دارد، لذا خود همبستگي بين اجزاء اخلال وجود ندارد. مطابق مباني تئوريكي و تجربي يكي از علائم مشخصه همخطي، زماني است كه ² R بسيار بالا بوده، اما بعضي از ضرايب رگرسيوني از لحاظ آماري بر اساس آزمون t معني دار نباشند و از سوي ديگر آماره F كل رگرسيون را معني دار تلقي نمايد اين موارد در مدل هاي اوليه وجود داشت، لذا عواملي كه باعث ايجاد همخطي شديد مي‌شدند از مدل ها حذف گرديد. خوشبختانه همان طوريكه از آماره هاي مدل هاي نهايي پيداست اين موارد در مدل هاي نهايي نبوده، لذا همخطي مشكل زا در مدل فوق وجود ندارد.در هر يك از روابط فوق چنانكه ملاحظه مي‌گردد در تخمين مدل افزايش قيمت، متغير هاي هزينه بازاريابي و قيمت مصرف كننده داراي تاثير مستقيم و معني دار بر حاشيه بازاريابي مي‌باشند  و در مدل قيمت نسبي، متغير هزينه بازاريابي داراي تاثير مستقيم و معني دار بر حاشيه بازاريابي مي‌باشد. بدين ترتيب در مدل افزايش قيمت و قيمت نسبي، افزايش هزينه بازاريابي و قيمت مصرف‌كننده موجب افزايش حاشيه بازاريابي  زرشك مي‌شود.

  شفافيت بازار زرشك

از جمله معيارهايي كه جهت بررسي ساختار بازار مورد استفاده قرار مي‌گيرد، معيار تعيين شفافيت بازار است. شايان ذكر است كه در حالت استاتيك، يا در يك زمان مشخص چنانچه قيمت در خرده فروشي با مجموع قيمت سرمزرعه و هزينه هاي بازاريابي برابر باشد، نتيجه گيري مي‌شود كه بازار شفاف و رقابتي است.جدول شماره(22)، قيمت سر مزرعه، هزينه بازاريابي و قيمت خرده فروشي زرشك معمولي و پفكي را در مسير هاي مختلف بازاريابي در استان خراسان مورد مقايسه قرار مي‌دهد. مقايسه ارقام مندرج در اين جدول نشان مي‌دهدكه در تمام مسيرهاي مختلف بازاريابي زرشك معمولي و پفكي در استان خراسان به علت اينكه مجموع قيمت سرمزرعه و هزينه هاي بازاريابي كمتر از قيمت در خرده‌فروشي ها مي‌باشد بنابراين  مسيرهاي مورد بررسي  شفاف نبوده، كه اين امر از كارايي بازار مي‌كاهد.

جدول  شماره(22): مقايسه قيمت سر مزرعه، هزينه بازاريابي و قيمت خرده فروشي

 زرشك معمولي و پفكي درهر يك از مسير هاي بازاريابي خراسان (ريال)

          ماخذ: يافته هاي تحقيق.

مشكلات اساسي موجود در بازابابي زيره و زرشك

1- به طور كلي در نظام بازاررساني فعلي، زيره‌كاران و زرشك‌كاران در صورت داشتن انگيزه كافي، محصول مرغوب را توليد مي‌كنند، ولي به علت حركت محصول از مجاري توزيع نامناسب، منافع توليدكننده به حداقل رسيده و از سوي ديگر مصرف كننده داخلي نيز با حداكثر قيمت محصول را خريداري مي‌كند، اين در حالي است كه خريداران خارجي محصول را با كمتر از نصف قيمت بازار جهاني دريافت مي‌كنند.

2- زيره و زرشك كاران بدليل اينكه به طور انفرادي عمل مي‌كنند و محصول هر كدام به تنهايي كم مي‌باشد، لذا بصورت انفرادي هزينه درجه بندي، بسته بندي و تبليغات نسبت به قيمت محصول زيادتر شده و در آمد كمي از فروش محصول بدست مي‌آورند.

3- زيره كاران و زرشك كاران قادر به عرضه محصولات خود بطور يكنواخت در طول سال نيستند. اين در حالي است كه تقاضا براي محصولات آنان مستمر مي‌باشد. اين عدم وجود هماهنگي به علت اتحاذ نداشتن زيره و زرشك كاران و نداشتن تشكيلات منسجم در مورد خريد و فروش، توزيع و بسته بندي مي‌باشد.

4- به دليل عدم اطلاع زيره و زرشك كاران از وضع بازار و نوسانات قيمت و بي اطلاعي از تغييرات عرضه و تقاضا، حاصل تلاش يك سال زيره و زرشك كاران عايد افرادي مي‌شود كه در امور توليد شركت ندارند.

5- به گفته صادر كنندگان به خاطر ضعف درجه بندي و بسته بندي، تمامي محصولات كشورمان از نظر قيمت پائين تر از كشورهاي اروپايي و آمريكايي و ديگر كشورهاست .

6- افزايش شديد هزينه‌هاي درجه بندي و بسته بندي محصولات از ديگر مشكلات بازاريابان و صادركنندكان مي‌باشد. از آنجا كه صادر كنندگان در آمد خود را از فروش محصولاتشان در يك بازار رقابتي كم نوسان در خارج بدست مي‌آورند بنابراين توان هماهنگ كردن درآمد و هزينه هاي خود را نداشته و براي جلوگيري از افزايش قيمت تمام شده محصول و حفظ موقعيت خود در بازار خارجي، توانايي و يا انگيزه براي سرمايه گذاري در بهبود كيفيت بسته بندي ندارند، اين امر باعث شده تا ريسك بازاررساني محصولات صادراتي بالاتر از بازاريابي داخلي گردد.

 پيشنهادات جهت بهبود بازاريابي زيره و زرشك

            1- با تغيير مسير بازاررساني زيره و زرشك و با تشكيل اتحاديه‌هاي محلي خريد زيره و زرشك درشهرستان‌هاي توليد كننده و تاًسيس شركت‌هاي سهامي بسته بندي، توزيع و صادرات زيره و زرشك ايران بعنوان هسته مركزي از نفوذ واسطه‌ها، دلالان و غيره در جريان مسير بازاررساني جلوگيري شده و اين عوامل از مدار بازار رساني حذف گردند. خدماتي را نيز در مناطق توليد به اعضاء خود عرضه مي‌كنند اين خدمات عبارتند از: تهيه عوامل توليد مورد نياز از قبيل كود، بذر اصلاح شده، ماشين آلات لازم، سموم دفع آفات، اعطاي تسهيلات و اعتبارات لازم، ترويج روش‌هاي صحيح توليد، برداشت محصول و نحوه خشك كردن به روش‌هاي استاندارد مي‌باشد طبيعتا با ايجاد اين سيستم زيره و زرشك‌كاران نيز از عوايد شركت سهم برده و مدار بازاررساني، كاملا شفاف مي‌گردد.

2- پيشبرد فروش از طريق اعمالي كه مصرف كننده را به خريد كالا ترغيب مي‌كند صورت مي‌گيرد. اين اعمال شامل اطلاع رساني، تشويق به مصرف كالا، يادآوري به مشتريان گذشته و تبليغ براي مشهور شدن كالاست.

3- تخمين مدل‌هاي خاشيه بازاريابي زيره و زرشك نشان داد كه تغيير قيمت خرده فروشي  نيز در افزايش حاشيه غير منطقي بازار مؤثر بوده و به عبارت ديگر با افزايش ميزان قيمت خرده فروشي در بازار بدليل پذيرش ريسك بالاتر توسط تجار و واسطه‌ها، انتظار سود بيشتري را داشته كه اين امر نيز به افزايش حاشيه بازاريابي زيره و زرشك دامن مي‌زند. لذا چنانچه دولت بتواند با اتخاذ سياست‌هايي موجبات تعديل نوسانات شديد قيمتي را فراهم نمايد امكان ورود عوامل و بنگاه‌هاي اقتصادي بيشتري در بازار  مهيا گرديده و با رقابتي تر شدن بازار، حاشيه غير منطقي بازار كاهش يافته و امكان رسيدن به تعادل قيمتي در بازار زيره و زرشك فراهم خواهد شد.

4- ايجاد و تقويت تشكل‌هاي بازاريابي زيره و زرشك با مشاركت كشاورزان بمنظور كاهش حاشيه بازاريابي و به جهت منطقي نمودن قيمت زيره و زرشك در بازار.

5- تعديل دخالت دولت در بازار بمنظور بالابردن كارايي و ايجاد شفافيت در بازار زيره و زرشك و تقويت سياست دولت در زمينه حمايت از توليد ارقام پر محصول در داخل كه پي آمدهاي افزايش توليد و كاهش قيمت تمام شده و نهايتاً به تعادل رسيدن قيمت در بازار را بدنبال خواهد داشت.

6- با توجه به شرايط اقليمي استان، با كمك‌هاي فني، آموزشي مي‌توان زارعين و باغداران را تشويق به استفاده بهينه از منابع كرده و عملكرد را افزايش داد. افزايش عملكرد و كاهش هزينه سبب قدرت رقابت محصول زيره و زرشك ايران در بازارهاي بين المللي مي‌گردد.

7- بايد زمينه‌هاي بيشتر دخالت توليد كنندگان را در امر انتقال محصول از مزرعه تا رسيدن به دست مصرف كننده نهايي فراهم ساخت. افزايش سهم كشاورزان و توليدكنندگان در ارزش افزوده محصولات را مي‌توان از طريق مشاركت بيشتر آنها در امر بازاريابي با تشكيل تعاوني‌هاي بازاريابي فراهم نمود.

8- اقدامات دولت در سرمايه گذاري يا واگذاري وام به بخش خصوصي براي فراهم آوردن دستگاه‌هاي درجه بندي، تبديل و تاًمين مواد بسته بندي مناسب در كوتاه مدت و انجام تحقيقات در زمينه شيوه‌هاي نوين بسته بندي،  مناسب با تقاضاي كشورهاي وارد كننده و تلاش وزارت كشاورزي در شناخت و ترويج رقم‌هاي بارز به منظور توليد محصولات يكنواخت و آموزش كشاورزان در كاربرد روش‌هاي به‌زراعي توصيه مي‌شود.

منابع مورد استفاده

1- بالندري، الف. (1371)، اثرات اسيد جيبرليك و اتفون بر خصوصيات ميوه و سهولت برداشت زرشك بيدانه، مؤسسه پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران، پژوهشكده خراسان .بالندري، الف. (1370)، گرد آوري و بررسي خصوصيات بوتانيكي توده هاي محلي زيره سبز، سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران، پژوهشكده خراسان.

3- تركماني، ج. (1378)، توليد و بازاريابي و عوامل مؤثر بر صادرات زعفران، مؤسسه پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران، پژوهشكده خراسان.

4- دانشور، م  و م، مظهري. (1379)، نگرشي اقتصادي- اجتماعي بر جايگاه محصولات راهبردي ويژه خراسان، مطالعه موردي محصول زرشك، اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال هشتم، شماره 30، ص 108-89..

5- رحيميان، ح. (1369)، اثر تاريخ كاشت و آبياري در عملكرد زيره سبز، سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران، خراسان.

6- روستا، الف. (1375)، بازاريابي، تهران، انتشارات سازمان مديريت صنعتي.

7- سالم، ج. (1379)، بررسي بازاررساني انار در استان يزد، اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال هشتم،              شماره 32، ص273

8- شيروانيان، ع و ب، نجفي. (1378)، بررسي بازاريابي گوجه فرنگي در استان فارس مطالعه موردي شهرستان فسا، اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال هشتم، شماره 26، ص.9.

9- كاظم نژاد، م و ح، مهرابي بشر آبادي. (1378)، تحليل قيمت انواع برنج، فصلنامه علمي پژوهشي اقتصاد كشاورزي وتوسعه، شماره 25 ، ص 122-103.

10- ملاقيلابي، ع. (1371)، اثر تاريخ كاشت و فواصل رديف در عملكرد زيره سبز تحت شرايط ديم و آبي، سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران، خراسان.

11- نجفي، ب. (1377)، بازاريابي خرما در استان فارس با تأكيد بر صادرات، فصلنامه علمي- پژوهشي اقتصاد كشاورزي و توسعه، سال ششم، شماره 23، ص 40-7.

12- Charles, C.L. and D.T. Gray (1993), Temporal and spatial aggregation: alternative marketing models, American Journal of Agricultural Economics No. 75 (3) : 523-539.

13- Digby, M.P. (1989), “Marketing margins in the meat sector, England and wales 1978-1987”. Journal of Agricultural Economics, 40: 129-142.

14 Gardner. B.L. (1975), “The larn Retail Price spread in a completive food Industry”. Amer. J. Agr. Econ 57: 399-409.

15- Heien. D.M. (1980), “Markup pricing in a dynamic model of the food Industry”. Amer. J. Agr. Econ 63: 10-18.

16- O.E.E.C. (1960), Marketing of fruit and Vegetable in Spain and Turky” O.E.E.C. Publications, France.

17- Rajagopal (1992), Economic efficiency of maize marketing in tribal areas: A case study of Baster District in Madhya Pradesh, Indian Journal of Agricultural Economics, 47: 449. (Abs.).128.

18- Shepherd, G.S. and G.A. Futrell (1969), Marketing Farm Products: Economic Analysis Iowa State University, Press, Iowa.

فهرست

جوشكاري ترميت... 2

مقدمه. 2

تاريخچه جوشكاري ترميت :2

تعریف فرایند :3

معرفي جوشكاري ترميت :3

اصول فرایند :4

عکس العمل ترمیت در مقابل گرما:5

مراحل جوشكاري ترميت :6

پارامترهاي متالورژيكي جوشكاري ترميت :7

انواع روش های آن :8

روش SMW :8

روشSMW-F :8

روش SKV-F:8

حمل و نقل و ذخيره*سازي ترميت :10

فرم در جوشكاري درز ريل :10

ماسه* آب*بندي :11

ویژگی مهم قالب جوشکاری ترمیت :13

مزایا و محدودیت های جوشکاری ترمیت :14

منابع و ماخذ:18

جوشكاري ترميت

( Thermit Welding )

مقدمه

در امروزی اکثر سازه ها و ماشین الات پیچیده تر از آن هستند، که به صورت یکپارچه ساخته شوند، بنابراین قطعاتی را که به طریقه ریخته گری، آهنگری، ماشینکاری و … آماده شده اند، بر هم سوار کرده ، وسپس توسط اتصالات آنها را به صورت یک واحد کامل درمی آورند. ماشینها و ادوات مکانیکی اصولاً از اجزاء مختلفی تشکیل شده اند، که پس از اتصال انها به یکدیگر ماشین مورد نظر بوجود می آید.

تاريخچه جوشكاري ترميت :

حدوداً يكصد و بيست سال پيش پروفسور دكتر هانس گلداشميت در شهر اسن آلمان موفق به استخراج فلزات سخت از اكسيد آنها شد،*اين روش از آن به بعد به پروسه گلداشميت يا ترميت معروف و اساس جوشكاري ترميت شد.

در اين پروسه فعل و انفعالات بين اكسيد آهن و پودر آلومينيوم باعث ايجاد آهن مذاب و اكسيد آلومينيوم شده و درجه حرارت به حدود 2450 درجه سانتيگراد مي*رسد.آهن مذاب در حالي كه به فولاد – ترميت با كيفيت بالا تبديل مي*شود تصفيه شده و در بخش تحتاني بوته جمع مي*شود. سرباره*هاي آلومينيوم ترميت به دليل وزن كم روي فولاد مذاب ترميت شناور باقي مي*مانند.

در اولين جوشكاريهاي ترمتي كه حدود سالهاي 1900 ميلادي انجام شدند ترميت فقط گرماي مورد نياز را توليد مي*كد و دو سر ريل در يك قالب ساخته شده از ماسه آلومينيوم*دار تميزكاري و پرسكاري شده قرار گرفته و با يك بوته دستي مذاب داخل قالب ريخته مي*شد مذاب ريخته شده اطراف دو سر ريل را گرفته و آنها را به درجه حرارت لازم براي جوشكاري مي*رساند سپس به يكديگر فشرده مي*شدند، بدين*وسيله يك جوشكاري ناقص انجام مي*شد.

در حدود سال 1920 اصلاحات زيادي در رابطه با جوشكاري ترميت صورت گرفت،* به عنوان نمونه دو سر ريل به وسيله مخلوطي از بخار بنزين و هوا تا 900 درجه سانتيگراد حرارت داده شده و پيشگرم مي*شد.

فرايندهاي جوشكاري كه تاكنون برشمرده شد، فقط براي جوشكاري ريلهاي معمولي قابل استفاده بودند، برای جوشکاری ريلهاي مقاوم در برابر سايش از روش تركيبي استفاده می شود.

در سال 1938 آزمايشاتي براي استفاده از گاز پروپان جهت پيشگرم با موفقيت انجام و تصميم گرفته شد كه از اين بعد از اين گاز استفاده شود جهت تسريع و تكميل عمليات پيشگرم در سال 1939 به گازهاي مصرفي بطور آزمايشي گاز اكسيژن نيز اضافه شد.

جوشكاري فشاري به دليل صرف وقت، نيروي كار و وسايل زياد روش نامطلوبي بود از اين رو از سال 1339 اين روش جوشكاري رفته رفته جاي خود را به روشهاي ترميت كه روز به روز متحول*تر و پيشرفته*تر مي*شد واگذار گرديد در اين روش ، شيار درز ريل توسط قالب مخصوص احاطه و پس از پيشگرم*سازي و رسيدن آن به دماي مورد نظر فولاد مذاب از سوراخي كه در ته بوته مخروطي*شكل تعبيه شده به داخل محل موردنظر جاري مي*گردد.

فولاد مذاب باعث ذوب و حل شدن بخشهايي از لبه*هاي عرضي ريل شده و اين تركيب بدست آمده از فولاد – ترميت و فولاد ذوب شده ريل فضاي خالي درز ريل را پر مي*كند.

تعریف فرایند :

جوشكاري ترميت فرآيندي است كه در آن چسبندگي دو فلز به وسيله فاز مايعي كه داراي حرارت بسيار بالائي است تأمين مي*گردد. در اين عمليات حرارت لازم توسط فرآيند آلومينوترمي بين اكسيد فلز و آلومينيوم تامين مي*شود. در پایین نمای از جوش ترمیت نشان داده شده است .

معرفي جوشكاري ترميت :

فرآيند جوشكاري ترميت تنها فرآيند شناخته شده ذوبي است كه در آن براي توليد آلياژ مايع از واكنش شيميايي استفاده مي*شود اين واكنش در سال 1898 اولين بار بوسيله پروفسور گلداشميت كشف گرديد. واكنش*هاي ترميت حرارت زيادي توليد مي*كنند اين واكنش*ها به صورت زير مي*باشد:

Fe2O3+2AL→2Fe+AL2O3 H=849 KJ

3FeO+2AL→3Fe+AL2O3 H=880 KJ

H=3350 KJ 3Fe3O4+8AL→9Fe+4AL2O3

براساس نوع كاربرد عناصري چون منيزيم، سيلسيم، كلسيم مي*توانند جايگزين آلومينيم گردند اما خواصي چون نقطه جوش پايين منيزيم و كلسيم و نقطه ذوب بالاي اكسيد كلسيم و اكسيد منيزيم موجب بروز محدوديت*هائي در كاربرد اين عناصر مي*شود. درجه حرارت ناشي از واكنش*هاي فوق حدود 3100 درجه سانتيگراد مي*باشد كه با اضافه كردن مواد كمكي و حرارت از دست رفته توسط تشعشع اين حرارت عملاً* به حدود 2500 درجه سانتيگراد مي*رسد كه دماي مناسبي براي شروع كار مي*باشد. مواد آلومينوترمي در شكل كروي خود خطرناك و منفجر شونده نمي*باشند و جهت شروع واكنش نياز به جرقه اوليه دارد. دماي اوليه اين جرقه برحسب اندازه ذرات مواد آلومينوترمي تغيير مي*كند اما حدوداً 1500 درجه سانتيگراد اختيار مي*شود. اين دما توسط پودرهاي جرقه*زني مخصوص و يا ميله*هاي جرقه*زني (فشفشه) تامين مي شود كه جهت شعله*ور كردن آنها از كبريت، فندك و مانند آنها استفاده مي*شود. بعد از جرقه زدن، واكنش در عرض چند ثانيه انجام شده و حرارت زيادي توليد مي*كند. فولاد مذاب در اثر واكنش بوجود آمده و سرباره 3AL2O به بالاي بوته رفته و پس از چندثانيه سرباره و فولاد مذاب از هم جدا مي*گردند.د

اصول فرایند :

در واكنش آلومينوترمي، آلومينيوم نقش احيا كننده را داشته و واكنش طبقه معادله زير انجام مي*شود:

گرما + فلز+ اكسيدآلومينيوم à Al + اكسيد فلز

حرارت زياد آزاد شده باعث زود شدن اكسيد و فلز مي*شود و به دليل اختلاف چگالي موجود بين سرباره و فلز،* آنها بطور اتوماتيك در عرض چندثانيه از هم جدا مي*شوند. درجه حرارت تئوريك به دست آمده در اثر احياء اكسيد آهن حدود 3093 درجه سانتيگراد است. مواد افزودني به علاوه حرارت از دست رفته توسط تشعشع و اتلاف حرارتي توسط محفظه باعث مي*شوند كه حداكثر دما واكنش حدود 2500 درجه سانتيگراد باشد. اين دما بهترين درجه حرارت براي جدا شدن آهن و اكسيد آلومينيوم است اگر دما از 2500 درجه بالاتر باشد آلومينيوم موجود تبخير مي*شود زيرا دماي تبخير آن حدود 2465 درجه مي*باشد. اگر دما كمتر از 2500 درجه باشد به علت انجماد زودرس، انكوزيونهاي به وجود مي*آيد زيرا دماي انجماد آن حدود 2400درجه می باشد .

زمانی که واکنش ترمیت انجام می گیرد، اکسید آهن احیا شده وآلومینیم اکسید می شود. آنگاه گرماي آزاد شده حاصل از این فرایند باعث افزایش دماي محصولات می شود. به علت تفاوت بین دانسیته آهن مذاب و اکسید آلومینیم جامد، آهن مذاب در زیر بوته و اکسید آلومینیم در روي سطح قرار می گیرد. می توان از این مذاب جمع شده، براي انجام عملیات جوشکاري استفاده کرد.

از آنجا که محصول واکنش ، آهن خام است و استحکام لازمه را براي اتصال ریل هاي راه آهن ندارد ، براي افزایش خواص مکانیکی به آن عناصر آلیاژي نظیر کربن، سیلیسیم، منگنز و وانادیم اضافه می کنند.

در مطالعاتی که تاکنون روي تأثیر وانادیم بر فولادها و به ویژه فولادهاي میکر وآلیاژي با کربن متوسط انجام شده است ، تأثیر این عنصر با توجه به مقدار آن را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

الف. ریزدانه کردن ساختار فولاد

ب. ایجاد رسوبات ریز کاربیدي که منجر به افزایش سختی و

استحکام فولاد می شود.

پ. ایجاد کاربیدي هاي یوتکتیک که علیرغم افزایش سختی،

(موجبات کاهش انعطاف پذیري فولاد را فراهم می سازند)

ت. افزایش خاصیت پرلیت زایی در مقادیر کم وانادیم

ث. افزایش ظرافت ساختار پرلیتی

ج. تغییر در شکل و میزان فریت در ساختار فولاد

پس ترمیت از ترکیب شیمیایی اکسید آهن با آلومینیوم یا اکسید آلومینیوم و آهن خالص به دست می آید، که هر دو به حالت مذاب در آمده و دارای دمای فوق العاده زیادی می باشد. تاکنون درجه حرارت این فعل و انفعال به صورت دقیق اندازه گیری نشده است، اما فلز شناسان این حرارت را در حدود 3000 درجه سلسیوس تخمین زده اند، که دو برابر گداز فولاد های معمولی است. چنانچه ترمیت مذاب که حرارت زیادی دارد، با یک قطعه فولادی تماس پیدا کند، سطح قطعه فولاد را ذوب کرده و به آن جوش می خورد.

عکس العمل ترمیت در مقابل گرما:

ترمیت در برابر حرارت با دمای کمتر از 1200 درجه سلسیوس هیچ نوع عکس العملی از خود نشان نمی دهد. از این لحاظ کار کردن و انبار کردن آن خطری ندارد. اما اگر این ترمیت را در بوته مخصوص بریزیم، و واکنش انجام شود، فلز شروع به ذوب شدن می نماید، واکنش برای سوختن کامل مخلوط، به مدت 25 الی 30 ثانیه ادامه می یابد.

همچنانکه آلومینیوم در مخلوط با اکسیژن از اکسید آهن ترکیب می شود، اکسید آلومینیوم تشکیل می گردد، که به عنوان یک سرباره عمل نموده و به صورت شناور در بالا قرار می گیرد. حرارت باقی مانده سبب تغییر حالت آهن از جامد به مایع می شود، چنانچه این فولاد شروع به ذوب شدن می کند، و به درجه حرارت مطلوب مذاب می رسد، و به بستر مناسبی برای آماده نمودن مذاب تبدیل می شود.

برای شکست یا اتصال دو قطعه به هم، آنها را تا درجه حرارتی بالاتر از فولاد مایع حرارت می دهند. بنابراین دو قطعه به هم جوش می خورند.

سرباره آلومینیوم مایع نیز فوق العاده گرم است، و بیش از آهن گرما نگه می دارد. و این عمل موجب جوشکاری سریع ریل های راه آهن می شود، و بعلاوه به تجزیه سرباره مایع که همراه آهن مذاب به قالب جوشکاری وارد شده کمک می کند.

هنگامی که عکس العمل شیمیایی بسیار شدید باشد، می توان با افزودن آلیاژهای مناسب که جاذب گاز هستند، آهن مذاب را تصفیه کرد، تا ذرات اکسید آهن در آن باقی نماند، و خواص و استحکام مشابهی با قطعاتی که قرار است، با آن جوش بخورند، به آنها داد، یعنی تغییر آلیاژ داد .

اين نوع جوشكاري بيشتر شبيه به ريخته گري بوده و دور دو قطعه اي كه بايد به هم جوش داده شوند يك قالب قرار دارد كه فلز مذاب ناشي از اين واكنش شيميايي به اين قالب هدايت شده و پس از سرد شدن فلز مذاب داخل قالب جوش شكل مي گيرد .واكنش شيميايي يا ترميت معمولا بين اكسيد يك فلز ( معمولا آهن يا مس ) و فلز احيا كننده مانند آلومينيوم انجام مي شود . براي انجام واكنش از يك پودر كه به سرعت محترق شده به عنوان چاشني استفاده مي شود كه گرماي لازم براي شروع واكنش را فراهم مي آورد .

دو نمونه از واكنش هاي مورد استفاده در اين نوع جوشكاري :

Fe3O4 + 8 Al à 9 Fe + 4 Al2O3 (3088 ºC)۷۱۹KCal۳

3 CuO + 2 Al à 3 Cu + Al2O3 (4865 ºC ) ۲۷۵.۳ Kcal

مراحل جوشكاري ترميت :

1- تميز كردن سطح قطعات ار آلودگي و اكسيد

2- آماده كردن قالب ( قالب ها بصورت دستي ساخته شده يا بصورت آماده براي اشكال و قطعات خاص در بازار موجودند)

3- ايجاد فاصله مناسب بين قطعات و قرار دادن قالب دور قطعات

4- پيشگرم كردن قالب

5- ريختن مواد ترميت در محفظه احتراق

6- قرار دادن چاشني

7- روشن كرد چاشني به منظور احتراق ترميت

8- باز كردن قالب پس از سرد شدن مذاب حاصل ازواكنش

9- تميزكردن و پرداخت كردن سطح قطعات و اتصال

پارامترهاي متالورژيكي جوشكاري ترميت :

اندازه دانه*هاي منطقه جوش و منطقهHAZ نه تنها تحت تاثير تركيبات شيميايي جوش و فلز پايه قرار مي*گيرد بلكه از سرعت سرد شدن كل منطقه جوش بعد از كامل شدن ريختن نيز متاثر است. به دليل اينكه جوشكراي ريل در محل ريل گذاري انجام مي*شود و محيط اطراف قابل كنترل نيست براي جلويگري از تشكيل ساختارهاي شكننده احتياط*هايي بايد انجام گيرد. جلوگيري از تشكيل اين ساختارها در سال*هاي اخير كه ريل*هاي آلياژي مطرح شده*اند بيشتر مورد توجه قرار گرفته است فولادهاي كربني عموماً* بعد از سرد كردن پرليتي مي*شوند و نوع پرليت آنها به ميزان كربن و شدت انتقال حرارت در منطقه HAZو فلز پايه بستگي دارد.

با توجه به نكات فوق،*ساختار متالورژيكي، شرايط محيطي جوشكاري، نحوه اعمال فرآيند جوشكاري و شرايط مكانيكي موجود بر روي جوش از عوامل موثر بر نحوه كاركرد جوش و ريل مي*باشد.

براي تكميل واكنش نسبت مناسبي بين آلومينيم و اكسيد بايد برقرار باشد. براي آلومينوترمي اكسيدهاي آهن مناسب عبارتند از: Feo ، Fe2o3 ، Fe3o4 كه هر كدام به ترتيب 2/22 درصد و 30 درصد و 6/27 درصد اكسيژن دارند. معمولاً براي تصحيح واكنش و آناليز بدست آمده و خواص مکانیکی مناسب مواد دیگری اضافه میشوند که عبارتند از براده، فولاد آلیاژی، اکسید آهن نوردی، آهک و سایر مواد. تعادل بین میزان آلومینیوم و اکسیژن مشخص کننده نوع ریزساختار آهن و میزان بازده عناصر آلیاژی میباشد.

فسفر و گوگرد عناصرمضر در آهن و یا آلیاژهای فولادی جوشکاری شده میباشند که باید در حداقل میزان قرار گیرند هر دوی این عناصر در آهن حل می شوند فسفر در حین انجماد حلالیت کمتری مییابد و تولید Fe2p ، Fe3p می نماید که تمایل به جدایش دارند و ساختار فولاد را تضعیف می کنند. گوگرد دارای خواص مشابهی است و موجب ترک گرم می شود.

بجز در موارد معدود فلز به وجود آمده از واکنش آلومینوترمی باید عاری ازAL2O3 باشد. جدا شدن ترکیبات مایع بستگی به طبیعت واکنش دارد که متاثر از حجم، اندازه ذرات، نسبت آلومینیوم به اکسید و مقدار مواد افزودنی می باشد. به دلایل بالا بودن نقطه ذوب سرباره برای جداسازی کامل سرباره و پایین آوردن نقطه ذوب آن اغلب موادی چونCaO وCaF2 اضافه می شوند.

انواع روش های آن :

حال روشهای زیر را که براساس شکل ظاهری مقطع جوش،مدت زمان لازم برای اجرا و حرارت دادن و بدون حرارت دادن نامگذاری گردید شرح داده می شود.

روش SMW :

از متداولترین روشهای جوشکاری در راه آهن می باشد مقطع آن به شکل ذوزنقه بوده و دارای ماهیچه برآمده است که دو مقطع انتهای ریلها را به همدیگر جوش و متصل و یکپارچه می نماید.

در این روش، پس از بستن فرم ها مقاطع ریلها با سرگازهای 5 دقیقه ای و موتور کمپرسورها با سرگازهای مربوطه خیلی سریع حرارت داده می شود.

فاصله درز جوشکاری 14 تا 16 میلی متر میباشد اما از آنجا که شرایط جوی درکم و زیاد نمودن درز جوشکاری موثر می باشد، برای این منظور تا دو میلیمتر بیش از مقادیر ذکر شده پیش بینی می شود. مدت زمان حرارت دادن با موتور کمپرسورها 12 الی 15 دقیقه و با سرگاز 5 دقیقه ای حدود 5 دقیقه است.

روشSMW-F :

در این روش مقطع جوشکاری شده از طرفین محل اتصال ریل به صورت صاف بوده و ماهیچه آن با ماهیچه مقطع روش SMW مغایر است، با توجه به محاسبات آزمایشات مختلف روی این طرح که از طرف کارخانه مربوطه انجام گرفته در صورت اجرای صحیح آن در عمل، کاملاً در مقابل نیروهای مجاز وارده مقاوم بوده و استقامت می نماید.

در شکل با توجه به مقطع ریل نمایانگر چگونگی اجرای این سیستم در محل اتصال است این روش با فرم پیش ساخته نیز قابل اجرا بوده، که دراین صورت با سرعت عمل بیشتر و با استفاده از سرگازهای مخصوص و گازهایی ازقبیل : پروپان، استیلن و بنزین با کمک اکسیژن می توان پیش گرم را انجام داد. زمان لازم در حدود 4 تا 8 دقیقه برحسب سوخت مصرفی می باشد ضمناً با گرم کن ریل حدود 75% به زمان فوق افزوده می گردد و از 12 تا 15 دقیقه ممکن است حرارت دهی به طول انجامد( 900 الی 1000 درجه سانتی گراد)

روش SKV-F:

این روش را می توان از نظر سرعت عمل در اجرای عملیات پیشرفته تر دانست.

در این روش برای حرارت دهی سرگاز مخصوص طراحی شده و در حالت ایده آل و با مصرف گاز پروپان، اکسیژن حدود یک تا دو دقیقه جهت حرارت دهی انتهای دو ریل مورد نیاز است، لذا با رسیدن حرارت دو انتهای ریل به 600 درجه سانتی گراد و همچنین نوع مصرفی که به صورت پیش ساخته در نظرگرفته شده و میتوان مواد مذاب شده « ترمیت» را با درنظر گرفتن کلیه شرایط فنی به داخل فرمها هدایت و جوشکاری دو سر ریل را انجام داد عملیات از نظر تراز و تنظیم سطح غلتشی ریل با سیستم های دیگر از قبیل SMWو SMW-Fاختلافی ندارد.

مواد مورد نياز براي جوشكاري :

مواد جوش زير بايد در جاي خشك و به اندازه كافي و نسبت حجم عمليات ماهيانه در محل كارگاه ذخيره گردد:

- كيسه*هاي حاوي پودر ترميت

- قالبهايي براي پروفيلهاي مختلف ريل و اتصال مختلط (در صورت نياز)

- ماسه آب*بندي جهت آب*بندي قالبها

- فشفشه

- گلدان نسوز و آستر گلدان

- ته گلدان اتوماتيك AST-ER

- گاز پروپان

- گاز اكسيژن

پودر ترميت :

ترميت مخلوطي پودر مانند و گرمازا مي*باشد كه از اكسيد عنصر پايه جوش و پدر آلومينيوم تشكيل شده و براي ترميم يا جوشكاري دو قطعه به يكديگر بكار مي*رود.

ترميت بوسيله يك فشفه مخصوص حرارت داده مي*شود تا آلومينيوم و اكسيد آهن طبق يك واكنش گرمازا و طبق فرمول زير به اكسيد آلومينيوم و آهن خالص تبديل شود.

Fe203+2Al→Al203+2Fe+[2450] c˚

1kg→~[1/2KgAl203+1/2KgFe+3550 c˚]

فولادي كه از اين طريق بدست مي*آيد چنان نرم است كه عملاً* نمي*توان از آن به عنوان فولاد جوشكاري ريل استفاده كرد. براي بردن كيفيت و كاهش درجه حرارت آن در حين عملات از فرو آلياژها،* عناصر آلياژي و پودر قراضه آهن استفاده مي*شود.

انواع مختلف و متداول ترميت تابع جنس دو قطعه*اي است كه قرار است به هم جوش داده شود در عين حال يك اتصال از جنس ثابت ممكن است با دو يا چند روش جوشكاري شود. تاكنون براي اتصال دو ريل UIC33 و UIC60 دو نوع ترميت ساخت كمپاني الكتروترميت و ريل تك استفاده شده و علاوه بر اين وزن ترميتهاي مذكور براي نوع UIC33 هفت كيلوگرم و براي UIC60 نه كيلوگرم مي*باشد.

با انتخاب مقدار و ميزان افزودني*هاي فوق مي*توان مقاومت كشش و مقاومت به سايش فولاد ترميت را با توجه به كيفيت متفاوت ريلها تنظيم نمود.

ترميت به كار رفته بسته به جنس قطعه كار داراي آلياژهاي مختلف مي*بشد و به دليل فوق گداز بالاي حاصل از واكنش شيميايي بين فلز و اكسيد فلز ديگر، سطح قطعه كار ذوب شده و پس از تركيب با مذاب حاصل از واكنش،*قطعه*اي يكپارچه به وجود مي*آيد.

هنگام جوشكاري ريلهاي با استحكام كششي مختلف، پودر مناسب ريل با استحكام كششي بالاتر استفاده گردد.

حمل و نقل و ذخيره*سازي ترميت :

كيسه*هاي ترميت بايستي در اطاق خشك انبار گردد و در مقابل رطوبت محافظت شود و همچنين نبايستي روي كفهاي بتني و محفظه*هايي كه قابليت جذب رطوبت داشته باشند انبار گردد.

ضمناً ترميت در حرارت 1200 درجه سانتيگراد مشتعل مي*گردد در صورت آتش گرفتن ترميت هرگز نبايستي بوسيله آب خاموش شود، بلكه فقط از ماسه خشك در اطفاء چنين حريقي استفاده شود.

هرگز پودرهاي مرطوب يا پودرهايي كه دوباره خشك شده*اند مورد استفاده قرار نگيرند.

فرم در جوشكاري درز ريل :

در جوشكاري درز ريل فرم مورد استفاده بر مشخصات مذاب بدست آمده بسيار موثر است يك فرم مرغوب بايد داراي مشخصات زير باشد:

1) محكمي و سختي

2) مقاومت در مقابل حرارت و تغيير شكل

3) وجود منافذي در فرم جهت عبور هوا و گازهاي زايد

در مورد قسمت اول سختي جنس ماسه و درجه كوبيدن آن در دوام آن دخالت دارد در مورد دوم با توجه به مرغوبيت ماسه مصرفي و همچنين اضافه نمون مواد اضافي از قبيل اكسيد آهن و غيره مي*توان فرم را در مقابل حرارت مقاوم نمود در مورد بند سوم وجود منافذ در فرم،*دانه*بندي ماسه مصرفي و يكنواختي آن (بخصوص در فرمهاي پيش*ساخته) و استفاده از گاز Co2 در خشك نمودن فوري فرمها مي*توان وجود منافذ مورد نياز در فرم را تامين نمود.

جنس فرم از ماسه سيليسي مرغوبو بنتونيت و اكسيد آهن به علاوه سيليكات دو مي*باشد درصد اختلاط بستگي به مورد تجربه و مطالعه بعدي دارد.

بايستي ماسه از جنس مرغوب بوده و مواد ريز و خاكي آن كاملاً گرفته شود معمولاً اختلاطي از گل مراغه و ماسه سيليسي 3/1 تا 5/1 و آب شيشه مي*باشد.

(در حين اختلاط بايد طوري عمل شود كه با ورز دادن دور ماسه*ها را گرد گل مراغه بطوري بپوشاند كه بين دانه*ها ايجاد چسبندگي گردد)

در مورد فرم پيش*ساخته پس از اختلاط با عبور گاز Co2 خشك و سپس در كوره پخته و آماده بهره*برداري مي*شود. بطور كلي مشخصات يك فرم استاندارد عبارت است از:

1) مرغوب بودن نوع ماسه سيليسي (يكنواختي دانه*ها)

2) مقاومت فرم در مقابل حرارت

3) درجه كوبيدگي فرم در قالب كه عدم رعايت آن باعث تغيير شكل در فرم براثر نيروهاي ناشي از فشار مذاب مي*شود.

4) متخلخل بودن فرم و وجود منفذ جهت عبور گازهاي زائد و هوا

5) محكمي و سختي فرم در مقابل ضربه و غيره

6) يكنواختي در پخت فرم

قالبها بايد در محيط خشك نگه*داري شده و در محل جوشكاري در برابري رطوبت محافظت شوند. هنگام وصل ريلها با سطح مقاطع متفاوت، قالبهاي مختلط ويژه*اي مورد نياز است.

ماسه* آب*بندي :

ماسه آب بندي بايد به طور يكنواخت مرطوب باشد (6%) ماسه خشك به همراه آب يك روز قبل از استفاده تهيه گردد.

گلدان :

گلدان يا بونه ريخته*گري از مواد نسوز منيزيتي يا آلومينايي تشكيل شده و بوسيله يك جداره فلزي بيروني تقويت شده است اين گلدانها بايستي در جاي خشك نگهداري شود و با دقت حمل و نقل شده و در مقابل شوك و ضربه محافظت شوند. يك گلدان اضافي بايد در دسترس هر اكيپ جوشكاري قرار گيرد. شماتیک گلدان ترمیت در شل شماره شش نشان داده شده است .

براي استقرار حلقه انبساطي (افزايش دهنده حجم) گلدان، خمير درزبندي را از داخل تيوپ بر روي لبه بالايي گلدان قرار داده و فشار دهيد. حلقه نگهدارنده را در محل اتصال بين گلدان و حلقه انباسطي قرار داده و به وسيله پيچ محكم كنيد.

قبل از استفاده از بوته بايد آن را خوب خشك كرده و با حرارت حداقل 100 درجه سانتيگراد گرم نمود و پس از هر بار ريخته گري مي*بايستي ديواره*هاي داخلي آن از سرباره*ها پاك شوند.

هميشه بايد يك گلدان خشك شده و آماده كار به صورت ذخيره وجود داشته باشد. گلدان در موقع بهره*برداري با لايه*نازكي از ماسه چسبناك پوشيده شده و سپس كار گذاشته مي*شود.

باشد وضع ته گلدانها طوري است كه قطر سوراخي كه از آن مواد مذاب عبور مي*نمايد برحسب نوع سيستم جوشكاري فرق مي*نمايد. لذا سرعت تخليه مواد مذاب با اضافه و كم شدن قطر سوراخ در هر سيستمي بايستي در نظر گرفته شود.

اخيراً ته گلدان اتوماتيك ابداع شده است، بدين معني كه پس از واكنش ترميت و عمل آمدن مواد مذاب بطور خودكار تخليه مي*گردد.

سيستم ته گلدان اتوماتيك AST-ER از يك ته گلدان و يك مقدار معين ماسه نسوز ريز دانه، يك نگهدارنده ATS و يك درفش ته لگدان تشكيل شده است همچنين ته گلدان*هاي اتوماتيك بايد در برابر رطوبت محافظت شوند.

فشفشه :

فشفشه*ها بايستي در انبار جداگانه*اي از ترميت نگهداري و حمل و نقل آنها نيز با يكديگر انجام نشود. فشفشه در حرارت بيش از ˚200c مشتعل مي*شود.

در موقع استفاده از فشفشه پس از بيرون آوردن يك عدد از قوطي بايستي درب قوطي بسته گردد و براي جلوگيري از حادثه نبايستي فشفشه*ها تك*تك در لباس و يا در جيب نگهداري گردد.

نکات قابل توجه در جوشکاری ترمیت :

1-ماسه از 75 درصد شن خالص و25 درصد خاک رس و مقداری ماده چسبنده تشکیل می شود.

2-قالب ماسه ای باید دارای مجرای ورود بار و نفس کش یا خروج هوا باشد.

3-در جوشکاری قطعات بزرگ ماسه ای هواکش نیزلازم است.

4-ضمن گرم کردن قطعاتی که باید جوش داده شوند، قالب مومی دور درز آنها ذوب می شود، وماسه در اطراف فرم مربوط را به فلز می دهد.

5-ترمیت را در بوته ای که به شکل مخروط ناقص بوده وبالای قالب قرار دارد، می ریزند و مشتعل می سازند.

6-از این جهت بوته در بالای قالب قرار دارد که آهن مذاب با استفاده از نیروی ثقل بتواند به داخل قالب جاری شده فضای خالی اطراف قطعه کار را کاملاً پرکند.

ویژگی مهم قالب جوشکاری ترمیت :

قالب جوشکاری ترمیت علاوه بر مجرای ورودی بار و هواکش که در قالب های ریخته گری نیز دیده می شود، سوراخ دیگری به نام مجرای گرم کردن دارد که از آنجا قطعاتی را که باید به هم جوش داده شود، قبل از ریختن آهن مذاب بدون قالب گرم کنند.

انواع کاربردهای آن :

- اتصال ریلهای خطوط راه آهن به یکدیگر.

- جوش دادن دندانه های نوردی چرخ دنده های بزرگ شکسته.

- اتصال قطعات ریخته گری شده ای که ابعاد آنهامانع ریختن آنها به طور یکپارچه است.

- جوش و تعمير ريل هاي شكسته

- جوش لب به لب لوله هاي جدار ضخيم

- جوش و تعمير ميل لنگهاي شكسته

- جوش و تعمير شاسي ماشين ها

- جوش و اتصال قطعات ريخته گري شده كه بخاطرطول بلند و بزرگ بودن نميتوانند در يك مرحله قالبگيري و ريختگري شوند .

- براي جوش كابل هاي ضخيم برق به يكديگر يا يك هادي ديگر.

- براي جوش و اتصال ميلگردهاي تقويت كننده بتن در سازه ها ساختماني به يكديگر.

طبقه بندی در فرایند :

به طور خلاصه هر روش جوشکاری با چهار عامل ضروری زیر روبرو است، ومعمولاً رده بندی روشها برمبنای این چهار عامل انجام می گیرد.

1- انرژی لازم.

2- حذف و زدودن آلودگی ها از سطح جوش.

3- محافظت سطح جوش در هنگام جوشکاری.

4- خواص متالوژیکی جوش و کنترل های لازم.

مزایا و محدودیت های جوشکاری ترمیت :

مزایا :

- سرعت بالای واکنش

- به دلیل تولید آهن، کربن جوش حاصل بسیار کم بوده و احتمال سخت شدن جوش پایین است

- امکان جوشکاری مقاطع ضخیم

- مناسب برای تعمیر قطعات با منطقه آسیب دیده بزرگ

- عدم نیاز به پخ سازی لبه های اتصال

- هزینه نسبتاً کم تجهیزات و مواد مصرفی

- جوشكاري ترميت نياز نداشتن به سيستم هاي تامين انرژي

( مانند مولد برق و ... ) براي جوشكاري است

- کارگران غیرماهر را میتوان در مدت حدود سه هفته تعلیم داد

- تجهیزات آن نسبتاً ساده و بادوام هستند

- کیفیت مواد جوشکاری توسط سازنده تضمین می شود

- تمام ریلهای فولادی که در راه آهن مصرف می شود را می توان جوش داد از جمله ریلهای مقاوم در برابر سایش و ریل های( فولادی) آستنیتی منگنز و کروم دار 110 به جز فولادهای محدود آستنیت تا پرلیت

- در مقایسه با جوشکاری لب به لب جرقه ای(جوش الکتریکی) از انعطاف پذیری بیشتری برخوردار است

محدودیت ها :

- محدود به جوشکاری مقاطع ضخیم

- حرارت ورودی بالا

- نیاز به آب بندی درز فرمها

- نیاز به پیش گرم کردن مناسب و دقیق قطعه کار

- جلوگیری از ورود ناخالصی به داخل جوش

فلزات قابل جوشکاری :

گروه وسیعی از فولادها را با تغییردادن ترکیب ترمیت به منظور هماهنگی خواص جوش ترمیت با خواص فیزیکی و ترکیب شیمیایی فلز پایه می توان جوشکاری نمود .

فلزات مقاوم به سایش

ریل های فولاد

فلزات آستنیتی منگنز

فلزات کروم دار 110

کاربرد های صنعتی آن :

جوش ترمیت و لوله:

1-جوش ترمیت درصنایع فلز کاری با موفقیت همراه بوده است، واز آن برای جوش دادن لوله ها نیز استفاده میشود.

2-در این روش، جوشکاری ترمیت با فلز لوله در هم نمی آمیزند، بلکه گرمای ناشی از آن انتهای دو لوله را به قدر کفایت گرم و ملتهب می سازد، وسپس در حالت ذوب شدن آنها را به طرف یکدیگر می فشارند، تا به هم جوش بخورند.

موارد استفاده از جوش ترميت:

- جوش و تعمير ريل هاي شكسته

- جوش لب به لب لوله هاي جدار ضخيم

- جوش و تعمير ميل لنگهاي شكسته

- جوش و تعمير شاسي ماشين ها

- جوش و اتصال قطعات ريخته گري شده كه بخاطرطول بلند و بزرگ بودن نميتوانند در يك مرحله قالبگيري و ريختگري شوند .

- براي جوش كابل هاي ضخيم برق به يكديگر يا يك هادي ديگر

- براي جوش و اتصال ميلگردهاي تقويت كننده بتن در سازه ها ساختماني به يكديگر.

جوش مرکب ترمیتی1:

نوعی جوش که برای ریل های راه آهن به کار می رود. بدین ترتیب که سر ریل ها با فرایند فشاری ترمیتی بالایه فلزی یا بدون آن ، همزمان، پایه و جان ریلها با فرایند جوشکاری ترمیتی به هم متصل می شود .

جوشكاري ترميت معمولا به دو صورت در صنعت وجود دارد ؛ در نوع اول از فلز ذوب شده مستقيما براي اتصال دو قطعه استفاده مي شود . در نوع دوم از فلز ذوب شده به منظور گرم كردن و به درجه حرارت آهنگري رساندن قطعات استفاده مي شود و سپس با اعمال فشار به قطعات اتصال شكل خواهد گرفت .

ترميت ساده : شامل مخلوط پودر هاي اكسيد آهن و آلومينيوم

ترميت فولاد كم كربن : شامل ترميت ساده به اضافه پودر فولاد كم كربن يا حتي مقداري پودر منگنز

ترميت چدن : شامل ترميت ساده به اضافه مقداري پودر فولاد سيليسيوم دار و فولاد كم كربن

ترميت براي جوشكاري ريل ها : شامل تركيبات ترميت ساده به اضافه مقداري پودر كربن ، منگنز و عناصر آلياژي ديگر به منظور افزايش سختي فلز جوش در ريل

ترميت براي اتصال كابل هاي برق : شامل پودر هاي اكسيد مس و آلومينيوم

تجهیزات جوشکاری ترمیت :

برای تجهیز یک تیم جوشکاری ابزار زیر مورد نیاز می باشد( ارقام ستون اول نشانگر اشکال مربوطه می باشد)

1ـ8ـ ابزار عمومی :

تیزبر   

چکش دستی 5/1 کیلوگرمی     

پتک سه کیلوگرمی      

دسته چکش یدکی      

عینک ایمنی

برس سیمی

دیلم به طول 750 میلی متر

دستکش نسوز

سوهان نیم گرد

در صورت نیاز:

چتر با روکش

پایه چتر

صفحات محافظ ریل

ظرف پودر ترمیت

سری ابزار درزهای دارای تکیه گاه         

صفحه جمع کننده ماسه

نتیجه گیری:

اگرچه واکنش آلمینوترمیکی سالهای زیادی شناخته شده است اما بیشترین کاربرد آن در جوشکاری طویل ریل میباشد. البته در محدوده وسیعی از تعمیرات فولادی سنگین، نیمه سنگین و تعمیر قطعات ضخیم به طور رضایت بخشی انجام شده است به هر حال گروه وسیعی از فولادها را با تغییردادن ترکیب ترمیت به منظور هماهنگی خواص جوش ترمیت با خواص فیزیکی و ترکیب شیمیایی فلز پایه می توان جوشکاری نمود بنابراین به کارگیری این روش جوشکاری نسبت به دیگر روش ها به دلیل مزایا زیادی که دارد خیلی مقرون به صرفه تر می باشد .

منابع و ماخذ:

1. رضایی ـ محمد، جوشکاری ترمیت در ریل راه آهن، آزمایشگاهی مرکزی راه آهن

2. نظامی ـ خسرو، گزارش شناسایی پودرهای ترمیت و دانه بندی آنها

3. عدالت ـ غلامرضا، رشید شمالی، عباس، دستور العمل اجرای جوشکاری ترمیت

4. تکنیک علمی و عملی جوشکاری-ترجمه و تالیف:مهندس شکری هراتی-انتشارات علم و صنعت 110

5. فرهنگ جوشکاری -تالیف:دکتر کوکبی و همکاران-انتشارات جامعه ریخته گران

6. مجموعه مقالات اولین کنفرانس دانشجوئی مهندسی مکانیک ایران- جلد دوم- جوشکاری پلاسما-آبان ماه79- انتشارات پسین – دانشگاه سمنان- ویرایش و تنظیم: علی عمیدی و هادی قدری گلستانی

7-Welding and welding Teghnology by: Richard L.Little

8-Welding Skills and Teghnology