تحقیق در مورد بهداشت مو

توجه به اين نكته ضروري است كه هر چند مو از سلول هاي مرده تشكيل شده ولي خود ازوضع درون انسان حکايت مي کند. نگهداري از مو از جمله حساسيت هاي يك فرد اجتماعي استو مو كه خود سلولي بي جان است به انسان جان مي بخشد تصور يك انسان بدون مو، ابرو ومژه كه بيشتر به يك روح شبيه است تصوري ترسناك است. متأسفانه برخي محصولات آرايشي وبه اصطلاح بهداشتي بيش از سودي كه به مو برسانند ضرري مي رسانند كه تا سال هاماندگار و پابرجاست! استفاده از مواد نفتي چون پارافين يا روغن هايي كه از تركيباتآن كسي جز سازنده اش آگاه نيست (چون نظير انواع واكس و كرم مو و...) براي بعضي ازمردم علي الخصوص جوانان عادت شده و جالب اينجاست كه انتظار ريزش و يا سفيد شدن يكدانه مو را هم ندارند. استفاده از موادي كه هيچ بار تغذيه اي براي بدن ندارند، فقطشكم پركن هستند و بدن را با فقر مواد غذايي روبرو مي كنند كه خود از عوامل مؤثرريزش مو سفيد شدن و... است. موادي چون چيپس، پفك، تخمه و...از همين دسته اند. يكيديگر از علل بسيار مهم ريزش و ضعف مو در مردان، استعمال دخانيات است كه حتي با علمبه ضرر آن باز هم شاهد ترويج آن در بين جوانان و حتي پزشكان هستيم. سيگار کشيدنباعث جمع شدن چربي زائد در اطراف پياز مو و مانع رسيدن مواد غذايي به آن مي شود. انجام برخي كارها كه البته نياز به همت و اراده دارد در مراقبت از مو از اهميتزيادي برخودار است. مثلاً كمتر خانواده اي است كه برنج اين منبع بزرگ ويتامين بهخصوص ويتامين هاي خانواده «B»  را به طور صحيح مصرف كند و آن را آبكش نكند. ما به پوست «برنج» كه همانسبوس است به چشم ماده اي زائد و كاه صفت نگاه مي كنيم در حالي كه در کشورهاي غربيبا استفاده از آن انواع داروها را براي سفيد شدن پوست و سياه شدن مو و... مي سازندو با چند برابر قيمت به كشورهاي مصرفي مي فروشند. چند دستور راحت كه فقط نياز بهكمي رعايت دارد را براي شما مي آوريم:

1- سعي كنيد در برنامه غذايي خود از سبزيجات  و ميوه  هاي تازه بسياراستفاده شود. خوردن سبزيجاتي چون كرفس، جعفري، كاهو و اسفناج توصيه مي شود. اسفناججدا از تقويت غده هاي رنگينه اي مو، منبع عظيم آهن است كه باعث تقويت استخوان، ناخنو مو مي شود. ذكر اين نكته ضروري است كه اسفناج در حالت عادي در بدن داراي جذببسيار پاييني است و بايد همراه آبليمو يا ماست خورده شود.

2-  بعد از استحمام اگر موهاي شما پف مي كند به جاي استفاده از ژل ها كه باعثخفه شدن مو مي شود، از روغن هاي مفيد گياهي استفاده كنيد و البته به ياد داشتهباشيد كه هيچ روغني نبايد بيش از 3 ساعت روي سر بماند و پس از آن بايد با يك شامپويخوب شسته شود.

3- از حنا - اين گياه مفيد - استفاده كنيد. خود حنا به هيچ وجه با شامپوهاي حناقابل مقايسه نيست. اگر از رنگ دادن حنا خوشتان نمي آيد مي توانيد از پودر گل ختمياستفاده كنيد. به اين ترتيب ديگر حنايتان رنگ نمي دهد، به علاوه از خواص خود ختمينيز بهره برده ايد.

4-شلتوك يا همان سبوس برنج، گياه ارزان قيمتي است كه در هر عطاري يافت مي شود. مي توانيد براي سفيد شدن پوست و سياه شدن مو از دم كرده آن مانند چاي استفاده كنيد.

5-  از رسيدن گرد و خاك و دود به موهايتان جلوگيري كنيد كه دشمن مو هستند.

سعي كنيد موهاي خود را با شانه پلاستيكي شانه نكنيد؛بهترين شانه شانه چوبي است. در ضمن استفاده از سشوار نيز به هيچ وجه توصيه نمي شودو اگر مجبور به استفاده از آن هستيد حتي الامكان از درجه بسيار گرم آن استفادهنكنيد. به علاوه از شانه كردن موي خيس خودداري کنيد يا به علاوه ، در حالي کهموهايتان خيس هستند، آنها را شانه نکنيد.

       براي داشتن موهايي زيبا چه كاري انجام دهيم؟

اگر دوست داريد هنگامي كهمقابل آينه ايستاده ايد و به شانه كردن موهاي خود مشغول هستيد، از برق و زيباييموهايتان به وجد بياييد؛ رعايت نكاتي را كه مي تواند كمك بسياري به اين امر بكند دربرنامه زندگي خود قرار دهيد.در اين جا به برخي نكات اشاره ميكنيم:

1-انتخابيك شامپوي مناسب مهمترين راه براي حفظ سلامت موي سر است. شامپومسئول پاك كردن موها از هرگونه آلودگي، گرد و خاك و چربي است كه بر روي سر انباشتهشده و برايش دردسر ساز شده اند. حال اگر شامپوي انتخابي ما توان از بين بردن اينمواد زايد را نداشته باشد، در واقع به مهمترين وظيفه خود عمل نكردهاست.

هيچگاه سشوار داغ را روي موي خيس نگيريد چرا كه اين كار باعث شكنندگي مو ميشود. اگر هم عجله به خشك شدن سريع مو داشتيد، سشوار را روي گرماي كم يا متوسطبگذاريد و آن را از فاصله دور به شكلي كه مرتب آن را روي قسمت هاي مختلف مو ميچرخانيد نگه داريد. هيچگاه براي چند دقيقه بر روي يك نقطه متوقفنشويد.

2-هميشهبا توجه به نوع و جنس مو شامپوي خود را انتخاب كنيد. شخصي كه مويچرب دارد نبايد از شامپويي كه مختص موهاي خشك است استفاده كند.

3-بهنحوه شستن موها دقت كنيد. به آرامي موها را بشوييد و به تميز شدنتمامي قسمت هاي آن توجه نماييد.

4-براينرمي مو از نرم كننده استفاده كنيد. اگرچه بسياري از توليدكنندگانادعا مي كنند كه شامپوهايشان حاوي نرم كننده است، اما بسياري از آنها فاقد اين مادههستند و در نتيجه شخص نياز دارد تا از يك نرم كننده جانبي نيز بهرهببرد.

5-پس ازشستن، موهاي خود را به آرامي با يك حوله خشك كنيد. توجه داشتهباشيد كه هيچگاه سشوار داغ را روي موي خيس نگيريد چرا كه اين كار باعث شكنندگي مومي شود. اگر هم در خشك کردن سريع مو عجله داشتيد، سشوار را روي گرماي كم يا متوسطبگذاريد و آن را از فاصله دور به شكلي كه مرتب آن را روي قسمت هاي مختلف مو ميچرخانيد نگه داريد. هيچگاه براي چند دقيقه بر روي يك نقطه متوقفنشويد.

6-ازشانه كردن موي خيس، جداً بپرهيزيد. بگذاريد موهايتان كمي خشك شوندسپس با شانه اي كه دندانه هايش نيز درشت است، موي خود را شانه كنيد.

7-از برس هايي استفادهكنيد كه نرم و انعطاف پذير باشد.

انتخاب يك شامپوي مناسب مهم ترين راه براي حفظ سلامت موي سراست.

8-از رنگمو كمتر استفاده كنيد. در صورت استفاده، مو را مرتب تقويتكنيد.

9-ازقرار گرفتن در نور شديد خورشيد براي مدت زمان طولاني پرهيز كنيد. اين كار مي تواند بر ساختمان پروتئيني مو اثر بگذارد و آن را شكنندهكند.

بُرس زدن جريان هوا را بهتر به موها مي رساند، پوست سر را نرم كرده و آب رساني وتغذيه ريشه هاي مو را آسان تر مي كند.

بُرس زدن مو يكي از معمولي‌ترين و ابتدائي‌ترين كارهايي است كه توسط افراد انجاممي شود، اما آيا تا به حال به اين مسئله فكر كرده ايد كه ممكن است انتخاب نامناسببُرسي كه به كار مي‌بريد، باعث ايجاد مو خوره، ريزش مو و مشكلات ديگرتان شده باشد؟آيا بُرس سرتان را با دقت و آگاهي انتخاب كرده‌ايد يا مي‌دانيد كه چه نوع بُرسيبراي موهايتان مناسب‌تر است؟

بيشتر ما موهايمان را بسيار با عجله و سريع شانه مي‌كنيم(البته اگر وقت كنيم كهآنها را شانه كنيم). اما واقعيت اين است كه بُرس زدن آرام و روزمره براي موها بسيارسودمند است.

اين كار باعث مي‌شود روغن‌هاي طبيعي موجود بر سطح موها گسترش يابند و مو راتغذيه كنند، ضمن آنكه موها پس از آن، درخشندگي خاصي مي‌يابند. همچنين بُرس زدن باعثتحريك جريانات بر سطح پوست سر شده و انواع آلودگي و سلول‌هاي ‌مرده‌را مي زدايد.

انواع و اقسام بُرس ها

به طور كلي مي توان برس ها را به پنج دسته تقسيم کرد كه هر كدام براي هدف ومنظور ويژه‌اي طراحي شده‌اند‌. براي اينكه بهترين گزينه را در انتخاب بُرس داشتهباشيم، لازم است انواع بُرس را بشناسيم.

برس تونلي

اين برس را به خاطر مجراهاي باز‌ ‌و V شكل آن تونلي مي‌نامند. اين مجراهاي بازبه جريان هوا اجازه عبور مي‌دهد. در نتيجه هواي گرم سشوار در لابه‌لاي مو به گردشدر آمده و خود را به ريشه مو مي رساند و باعث افزايش سرعت در امر خشك شدن مو وانبوه به نظر آمدن آن مي‌شود. اين برس به خاطر فاصله زياد سوزن‌هايش براي گره گشائياز مو نيز انتخاب مناسبي است.

برس كوسن دار

‌اين برس داراي يك پايه كوسن دار پلاستيكي است كه سوزن‌هاي برس روي آن سوار شدهاست. عموما به پايه اين نوع برس ها كمي انحنا داده مي‌شود. از اين برس براي صاف وهموار كردن موها (بدون حجم دادن) استفاده مي‌شود. در صورت استفاده از سوزن‌هاي فلزيبهتر است نوك سوزن‌ها، به توپي‌هاي پلاستيكي ختم شوند‌ تا موجب خراش پوست سر وشكستگي مو نشوند.

برس پدالي

اين برس تا حدودي شبيه برس كوسن دار است. وجه تمايز آن در نوع كوسن، اندازه وشكل آن است و نسبت به برس كوسن دار، بزرگ‌تر و پهن تر است. مورد استفاده آن بيشترموهاي بلند و انبوه است، اما اندازه هاي كوچكتر آن براي موي كوتاه و متوسط هم ميتواند به كار برده شود.

‌برس هاي مدور

همانطور كه از نام آن پيداست اين برس به صورت مدور يا لوله‌اي است، يعنيسوزن‌هاي آن پيرامون يك ميله استوانه‌اي شكل سوار شده و بيرون آمده است.

نكته مهمي كه بايد در مورد اين نوع برس ها گفته شود آن است كه بر خلاف آنچه بهنظر مي آيد اين برس تنها براي فر كردن مو كاربرد ندارد. بلكه با انتخاب نوع مناسباز اين برس‌ها مي توان به مدل دلخواه مو دست يافت، مثلا براي دستيابي به موي راست وايستاده از برس‌هائي كه سوزن‌هاي آن از هم فاصله زيادي دارند و براي صاف كردن موهااز برس هاي متراكم تر استفاده مي‌شود. توجه داشته باشيد كه هرچه قطر برس بيشتر باشدمو صاف‌تر مي‌شود پس براي دستيابي به فر بايد از برس‌هايي با قطر كمتر استفاده كرد.

برس هاي حرارتي

امروزه انواع جديدي از برس‌ها به نام برس‌هاي حرارتي وارد بازار شده است. اينبرس ها جزء طبقه‌بندي اصلي‌برس‌ها‌قرار نمي گيرند . بلكه نسخه هاي جديد بُرس هستندكه‌ ‌در درون آن عنصر حرارتي به كار رفته تا كار برس و سشوار را همزمان انجام دهندو در وقت صرفه جوئي كنند.

برس هاي حرارتي معمولا از نوع مدور هستند اما انواع تونلي و مدل دهنده آن نيز دربازار ديده مي‌شود. اگر شما جزء افرادي هستيد كه موي آسيب ديده دارند، به شما‌اكيدا‌ً توصيه مي‌كنيم كه از برس هاي حرارتي استفاده نكنيد.

  چطور موهايمان را شانه كنيم؟

حالا كه برس مناسب را انتخاب كرديد خوب است كه به چند نكته مهم در مورد چگونهشانه كردن مو اشاره كنيم.

نكته مهمي كه بايد به آن توجه داشته باشيد اين است كه با موي خود به ملايمترفتار كنيد. غلاف اطراف هر تار مو به سمت پائين رشد مي‌كند. هنگام خشک کردن موها باحوله يا شانه و سشوار زدن هميشه از سمت ريشه به سمت نوك مو دست را حركت دهيد تا مونشكند.

همانطور كه در بالا اشاره شد، از برس مناسب براي هر كاري استفاده كنيد. براي صافكردن مو از يك برس گرد و قطور، براي مجعد كردن و حالت دادن از برس گرد نازك و ازبرس تخت براي صاف و يكدست كردن سطح مو استفاده كنيد.

استفاده از كرم‌ يا شامپوهاي نرم كننده مو پس از حمام کردن، مو را نرم تر كرده وشانه كردن مو را راحت تر مي‌كند.

موهايتان را پيش از شست وشو با شامپو برس كنيد تا خوب از هم جدا شوند.

وقتي كه مو خيس است شكننده تر است، بنابراين از خشك كردن خشن مو با حوله و شانهزدن و برس كشيدن سفت و سخت بايد جدا خودداري كنيد.

برس زدن بايد دو بار در روز (صبح و شب ) و هر بار دست كم يك دقيقه انجام شود.

براي از هم جدا كردن موها، ابتدا شانه را روي نقاطي كه گره‌هاي احتمالي وجوددارد بگذاريد‌ و گره‌ها را باز كنيد. موها را نكشيد و به تدريج دسته هايي از مويتانرا شانه كنيد.

بهترين راه برس زدن موها اين است كه سر به طرف پايين باشد و از پشت گردن به طرفپيشاني موها برس شوند و سپس از كناره ها به طرف بالاي سر اين كار را ادامه دهيد ودر انتها با بُرس كردن از پيشاني به طرف پشت سر كار را خاتمه دهيد.

اگر موهايتان را شستيد، صبر كنيد تا 80 درصد از موهايتان خشك شوند و بعد برسبکشيد.

‌از شامپوهاي معمولي و مناسب با نوع موهايتان استفاده كنيد.

توصيه مي‌شود از دو نوع شامپو به طور متناوب استفاده كنيد.

به قدرت كف اعتماد نكنيد، كف زياد نمي تواند دليل پاكي و تميزي موها باشد. اكثرشامپوها نرم كننده هستند و كمتر كف مي‌كنند.

دو بار شست و شو با شامپو در هفته توصيه مي‌شود، اما براي كساني كه احساس لزوممي كنند، شست وشوي هر روزه هم ايرادي ندارد(البته به شرطي که از شامپوهاي معمولي ومناسب مو استفاده شود).

دو بار شامپو كردن پي در پي بي فايده است و همان يك بار كافي استو در واقع باردوم شستن، بيهوده پوست سر را حساس مي كند و باعث ايجاد الكتريسيته در موها مي‌شود.

اگر مي‌توانيد آبكشي را با آب سرد خاتمه دهيد، چرا كه اين عمل باعث مي‌شودكراتين موجود بر روي سطح بيروني مو صاف شود. لذا موي شما با اين عمل صاف تر، درخشانتر و براق تر خواهد شد.

‌به طور مداوم از سشوار استفاده نكنيد. بگذاريد گاهي اوقات موهايتان در هوايآزاد خشك شوند.

نكته آخر(كه بسيار مهم است واغلب فراموش مي شود) اينكه شانه و برس خود را حداقلهفته اي يك بار با آب و صابون بشوييد.

        موخوره و درمان آن

موخوره(TRICHOPTLOSIS) آسيبى است كه برس و سشوار به موى سر وارد مى كنند. در اين آسيب لايه و سطح محافظ مودر انتهاى فيبرهاى مويى نوك مو از بين مى رود. موخوره بيشتر در موهاى خشك و شكنندهبه وجود مى آيد. وقتى سطح محافظت كننده مو از بين مى رود و امكان جايگزينى آن بهوجود نمى آيد، سر ِ مو چند شاخه مى شود. هرچند سال ها قبل زنان براى مبارزه باموخوره نوك موهاى خود را مى سوزاندند ولى اين كار باعث مى شود، سلول هاى بيشترىنابود شود.در هر حال اين مشكل بسيار رايج است.

شامپوهاى اسيدى يا قليايى، فرهاى دائمى، رنگ كردن زياد، دكلره كردن بيش ازحد، استفاده از برس هاى نايلونى و فلزى و شانه هايى كه دندانه هايى نوك تيز دارنددر به وجود آمدن و تشديد موخوره مؤثرهستند.

درمانموخوره

راه هاى متفاوتى براىدرمان موخوره وجود دارد:

- يك ليوان شيرين بيان رادر سه ليوان آب جوشيده بريزيد و بگذاريد 10 دقيقه بجوشد و آرام آرام دم بكشد. بعداز اين كه سرد شد، آن را صاف كنيد و هر روز از اين مايع به موى سرتان بماليد. پس ازمدت كوتاهى متوجه خواهيد شد موخوره تان درمان شده است.

- ريشه كنجد را در آب جوشخيس كنيد و بگذاريد 15 دقيقه به همين حالت بماند. بعد از آن ريشه كنجد را به مدت 30دقيقه در آب جوش، بجوشانيد؛ مايع صاف شده را به موهايتان بماليد.

- موهايتان را در آب ِجوشانده تخم پياز قرار دهيد.

- استفاده از جوشانده گلبابونه و گل ختمى به صورت ماهى يكبار، براى درمان موخوره مفيد است.

- در يك لگن آب چند قطرهآمونياك بريزيد و موهايتان را با آن بشوييد.

به مقدار مساوى قهوه خام،نخود خام، روناس و زرده تخم مرغ را مخلوط كنيد و به صورت خمير در آوريد و بهموهايتان بماليد. صبح موهايتان را بشوييد و با روغن زيتون چرب كنيد.

- گل ريواس، شاه تره وسدر را به ميزان مساوى در آب خيس كنيد و پس از اين كه 24 ساعت ماند، مايع صاف شدهآن را به سر بماليد.

- نيم كيلو آرد نخود خامرا با 200 گرم برگ مورد و نيم كيلو حنا مخلوط کنيد، سپس آن را به پنج قسمت تقسيمكنيد و پنج شب پشت سر هم با زرده تخم مرغ به سر بماليد.

- روغن بادام و بنفشه وكتيرا براى درمان موخوره مفيد است.

 با موخوره چه كنيم ؟

 يكي‌ از نكاتي‌ كه‌ برايهر خانمي اهميت‌ فراوان‌ دارد بهداشت‌ و سلامت‌مو  است. موي‌ بانوان‌ كه‌ به‌ تعبيري‌ حكم‌ تاج‌ سر را دارد، خواه‌ مشکي، بور،خرمايي‌ يا هر رنگ‌ ديگر، بايد سالم‌ باشد. در اين‌ نوشتار به‌ موخوره‌ كه‌ يكي‌ ازبيماري‌هاي‌ شايع‌ مو مي ‌باشد، اشاره‌ شده‌ است.

موخوره‌ را مي‌ توان‌بيشتر در خانم‌هايي‌ كه‌ به‌ آرايش‌ مداوم‌ موها و استفاده‌ از مواد اكسيدان‌ ورنگ‌ موهاي‌ گوناگون‌ مي‌ پردازند مشاهده‌ كرد. ايجاد شكاف‌ طولي‌ در مسير موها ويا چند شاخه ‌شدن‌ انتهاي‌ آزاد مو، موخوره‌ ناميده‌ مي ‌شود. اين‌ عارضه‌ ناشي‌ ازتجمع‌ آسيب‌هاي‌ مكانيكي‌ و شيميايي‌ وارد بر مو است‌ كه‌ به‌ تخريب‌ موها منجر مي‌شود؛ و شايع ‌ترين‌ تظاهر قابل‌ ديدن‌ از ميان‌ صدمات‌ فيزيكي‌ و شيميايي‌ به‌ساقه‌ مو است. موخوره‌ از راه‌ برس ‌زدن‌هاي‌ خشن‌ و ممتد موها نيز به‌ وجود مي‌آيد. استفاده‌ بيش‌ از حد از سشوار، بيگودي‌ و... منجر به‌ خشكي‌ بيش‌ از حد موهامي‌شود، همچنين‌ نور آفتاب، سايش‌ و مالش‌ مداوم‌ موها و تماس‌ زياد با گرد و غبارعواملي‌ هستند كه‌ به‌ ايجاد موخوره‌ مي ‌انجامند. گفتني‌ است‌ اين‌ عارضه‌ را مي‌توان‌ در موهايي‌ كه‌ عمر آنها طولاني‌ شده‌ مشاهده‌ كرد.

موخوره‌ در افرادي‌ كه‌از خشكي‌ و شكنندگي‌ مو شكايت‌ دارند نيز ديده‌ مي ‌شود. گاهي‌ در طول‌ اين‌ موهاگره‌هاي‌ برجسته‌ اي‌ ظاهر مي ‌شود اين‌ مسئله‌ در اثر ضربه‌ هاي‌ مكانيكي‌ متعددي‌است‌ كه‌ در حين‌ برس ‌زدن‌هاي‌ شديد به‌ ساقه‌ مو وارد مي‌ آيد.

موخوره‌ بيشتر به‌پيشگيري‌ نياز دارد تا درمان؛ چون‌ بخش‌ مرده‌ مو دچار اين‌ عارضه‌ مي ‌شود و دراين‌ ناحيه‌ قدرت‌ ترميم‌ وجود ندارد. بهترين‌ روش، چيدن‌ قسمت‌ آسيب ‌ديده‌ مواست. به ‌علاوه استفاده‌ از تركيبات‌ ملايم‌ و غيرمحرك‌ براي‌ شست‌ و شوي‌ موهاي‌خشك‌ و نيز چرب‌ كردن‌ موها مؤثر است.

تغييرات موها در بارداري و شيردهي

بيشتر زنان در زمان بارداري به درجاتي از پر مويي دچار مي شوند که در ناحيه يصورت واضح تر از نواحي ديگر است. اين پرمويي در نتيجه ي اثرات هورموني دورانبارداري است و در فواصلي بعد از زايمان از بين مي روند. در سر هم موها پر پشت تر ميشوند و ريزش طبيعي مو هم کم مي شود. بعد از زايمان به دليل برگشت وضعيت هورموني بهقبل از بارداري، نسبت موهاي در حال رشد نيز به حالت طبيعي بر مي گردد و5-3 ماه بعد از زايمان ريزش نسبتاْ زياد مو را خواهيم داشت که به دليل کاهش هورمون هايدوران بارداري است.همچنين عوامل تغذيه اي و کاهش املاح خوني بخصوص آهن وهمچنين مسائل روحي و رواني بعد از زايمان نيز در اين ريزش مو سهيم هستند.

شير دادن غير از مسائل تغذيه اي، هيچ نقشي در ريزش مو ندارد و اگر مادري بطورصحيح تغذيه شود و کالري و ويتامين و آهن به مقدار کافي به بدنش برسد، با شير دادنهيچ نوع اثري در بدن وي بوجود نمي آيد.

ريزش مو بعد از زايمان با جبران کمبود مواد خوني و تغذيه کافي، معمولاْ بعد ازچندين ماه بر طرف مي شود و تراکم موها به مقدار قبل از بارداري مي رسد. البته درموارد نادري موهاي ريزش کرده به حد قبل از بارداري بر نمي گردد که نياز به بررسيبيشتري دارد.

در صورتي که تا يک سال بعد از زايمان، ريزش موي سر کاهش نيابد يا موهاي ضخيمصورت و نواحي ديگر بدن که در دوره بارداري بوجود آمده از بين نروند، بايد بيمار ازنظر هورمون آندروژن(هورمون مردانه) و وجود کيست و علل ديگر توسط پزشک بررسي گردد.

       آيا براي درمان طاسي و کم پشتي موي سر راهي وجود دارد؟

ريزش مو يکي از ناراحت کننده ترين مسائلي است که يک فرد در دوران زندگي خود باآن برخورد مي کند، چون وجود مو بر روي سر از نظر ظاهر بسيار موثر است و افرادي کهدچار ريزش وسيع مو هستند از نظر ظاهري مسن تر از همسن هاي خود (که موهايشان نريخته) به نظر مي رسند.

بعضاً ريزش مو در افراد عکس العمل هاي مختلفي را ايجاد مي کند در مواردي برخي ازبيماران با اين مسئله به اين علت که کاري نمي توان براي درمان ريزش مو يا طاسي کرد،کنار آمده اند ولي برخي ديگر از بيماران که در سنين 18 تا 35 سال قرار دارند دچاراسترس و حتي افسردگي مي گردند. اين گروه به دليل ريزش مو و عوارض روحي و رواني،اعتماد به نفس خود را از دست مي دهند و از انجام کارهاي روزمره و حضور در اجتماعاتدوري مي کنند.

براي ريزش مو چندين عامل مطرح گرديده که عبارتند از :

1-ارث

2-تغييرات هورموني

3-استرس و شوک ها

4-تغذيه

5-بهداشت

6-داروها

7-تصادفات- سوختگي و ...

از موارد ذکر شده، دو عامل اول و دوم بيشترين دليل در ريزش موها مي باشد. ارث وتغييرات هورموني حدود 90 درصد علت ريزش مو و طاسي را در آقايان و خانمها تشکيل ميدهند.

درمان دارويي:

براي ريزش مو تا به حال درمان دارويي قطعي مطرحنگرديده،البته توسط شرکتهاي مختلف داروهاي زيادي براي درمان طاسيو يا ريزش مو عرضه گرديده که در حد تبليغات مي باشد. يعني تمام اين داروها چهشيميايي و چه گياهي يا موثر نمي باشند و يا تا حدودي ريزش مو را به تاخير مي اندازدولي اين داروها توان رشد مجدد موهاي از بين رفته را ندارند.

از اين داروها مي توان به دو دارو اشاره کرد که در حال حاضر با وسعت زياد در حالمصرف مي باشند.

1-ماينوکسيديل MINOXIDIL

با اسامي تجاري لونيتين LONTTEN – روگين ROGAINE که در اصل يک داروي کاهش دهندهفشار خون بوده؛ در بررسي هايي روي بيماراني که از اين دارو استفاده مي کردند مشاهدهگرديد که در بعضي از آنها سرعت ريزش مو کاهش يافته و در مواردي نيز قسمت هايي ازموي سر که دچار ريزش گرديده، موهاي کرکي و بسيار نازک در آن قسمت رشد نموده، ولي درهمان اندازه باقي مانده و رشد بيشتري نخواهند کرد.

البته اين دارو را در خانمها و آقايان مي توان استفاده نمود ولي در خانمهااحتمال رشد موهاي زائد در قسمتهاي ديگر بدن وجود دارد. اين دارو نيز مانند سايرداروها مي تواند ايجاد عارضه نمايد لذا مصرف اين دارو حتما بايد زير نظر پزشک باشد. البته بايد به اين نکته بسيار مهم توجه نمود که در صورت قطع مصرف دارو، موهاي سر باشدت و تعداد بيشتري دچار ريزش خواهند شد.

2-فيناستريد FINASTERIDE

در اصل دارويي است که براي جلوگيري از رشد خوش خيم غده پروستات در آقايان مصرفمي شود و حدود سه سال است که اين دارو به عنوان داروي جلوگيري از ريزش مو برايآقايان تجويز مي گردد.

مورد مصرف اين دارو فقط در آقايان است و عارضه بسيار مهم آن که بايد به آن توجهشود کاهش توان جنسي است. زمان مصرف اين دارو نيز مانند داروي قبلي دائمي است و درصورت قطع آن با ريزش شديد مو مواجه خواهيم شد؛ لذا پيشنهاد مي شود که قبل از مصرفدارو به اين نکته مهم توجه شود که آيا براي زمان طولاني قادر به مصرف مداوم آنخواهيد بود؟ و آيا عوارض ناشي از مصرف اين دارو را مي توانيد قبول نماييد؟

معرفي يکي از روش هاي درمان طاسي و کاهش تراکممو:

جراحي کاشت موي زنده و قابل رشد

در اکثر افرادي که دچار ريزش مو با زمينه ارثي مي باشند موهاي ناحيه پشت سر وکنار گوشها به علت نداشتن ژن حساس به ريزش مو دچار صدمه کمتر مي گردند و معمولاموهاي اين ناحيه در تمامي طول عمر باقي مي مانند. از حدود دهه پنجاه، انتقال مو ازناحيه پشت سر به قسمتهايي که دچار ريزش شده به صورت جراحي شروع گرديد که تا حدود 15سال قبل به صورت کاشت درشت بود که اصطلاحاً به آن «کاشت عروسکي» گفته مي شود. دراين روش توسط وسيله اي به شکل استوانه با لبه اي تيز به نام پانچ که داراي قطر3 تا 5 ميلمتر است از ناحيه پشت سر، پوست با ريشه مو برداشته مي شود و در ناحيه جلوي سرکه دچار ريزش يا کم پشتي شده است کاشته مي شود. از مشکلاتي که در اين روش وجود دارداين است که در هر جلسه بيش از 20 تا حداکثر 150 گرافت درشت نمي توان منتقل نمود ومسئله دوم و مهمتر رويش اين موها است که به صورت دسته اي رشد مي کنند يعني در هرگرافت حدود 8 الي 10 تار مو موجود دارد و در ضمن فاصله گرافت ها از يکديگر حدود 1سانتي متر يا بيشتر است و موها مانند موهاي عروسک از يک منفذ به صورت دسته هاي 8الي 10 تار مويي رشد مي نمايد و در نتيجه منظره خوبي ايجاد نمي کنند.

روش جديد کاشت مو که از حدود پانزده سال پيش انجام مي گيرد روش ميکروگرافت وميني گرافت ناميده مي شود. اين روش با توجه به وسايل و ابزار جديدي که ساخته شدهدچار تحول عظيمي گرديده و به موهايي که به اين سبک کاشته مي شوند حالت طبيعي وزيباتري مي دهد.

در اين نوع جراحي يک نوار از پشت سر بيمار برداشته مي شود که عرض حدود 15ميليمتر و طولي در حدود 150 تا 300 ميليمتر ( 15 تا 30 سانتي متر) خواهد داشت. پساز برداشت نوار قسمت بالاي محل برداشت به قسمت پايين بخيه زده مي شود و محل بخيه بهوسيله موهاي خود بيمار پوشيده مي شود.

سپس اين نوار توسط تيم کاشت به قطعات يک ميليمتر و 7/0 ميليمتر تقسيم مي شود بههر يک از اين قطعات گرافت گفته مي شود.

هر ميکرو گرافت بسته به تراکم موي پشت سر مريض داراي يک تار مو و ميني گرافتها 2الي 4 تار مويي خواهند بود.

پس از مشخص شدن تعداد گرافتها توسط تيم کاشت، به همان تعداد در محلي که دچارريزش يا کم پشتي شده توسط پانچ هاي 7/0 و 1 ميليمتر پانچ و آماده مي گردد. سپسگرافتها يکي يکي در محل خود کاشته شده و اين موهاي کاشته شده پس از 2 الي 3 ماه رشددائمي خود را شروع خواهند کرد.

چند توضيح

1-در اين روش سرعت عمل جراحي بسيار مهم است زيرا اين قسمت از پوست سر که ازجريان خون خود جدا گرديده بايد هر چه سريع تر در محل خود جايگزين شود. لذا به طورمثال اگر از زمان برداشت نوار پشت سر تا کاشت مو در منطقه مربوطه 5 الي 6 ساعت بهطول بيانجامد، حدود 2درصد از موهاي کاشته شده ديرتر از بقيه موها رشد خواهند کرد ويا دچار عدم رشد خواهند شد. حالا اگر طول عمل جراحي برداشت و کاشت مو از 6ساعتبيشتر شود تعداد گرافت هايي که دچار آسيب ديدگي مي شود، به 8 تا 12 درصد افزايشخواهند يافت، پس يک ساعت اختلاف زمان در انجام عمل جراحي درصد عدم رشد را 3 الي 4برابر افزايش خواهد داد. لذا سرعت عمل تيم جراحي کاشت مو در ميزان رشد موهاي کاشتهشده بسيار موثر خواهد بود.

2-تعداد گرافتي که در يک جلسه مي توان براي يک فرد کاشته شود بستگي به طولنواري دارد که توسط پزشک برداشته مي شود و معمولاً بين 0100 تا 1800 گرافت مي باشندو در اين تعداد گرافت، حدود 3000 تا 6000 تار مو رشد خواهد کرد. البته اين تعدادتار مو بستگي به فاصله مويي پشت سر خود بيمار نيز دارد.

3-پس از عمل جراحي که حدود 6-5 ساعت به طول مي انجامد بيمار پانسمان شده و بهمنزل فرستاده مي شود.

4-موهاي کاشته شده 2 الي 3 ماه پس از کاشت، رشد دائمي خود را شروع خواهند نمودو احتياج به نگهداري و مراقبت دارويي خاصي ندارند.

5-از ناحيه پشت سر (بستگي به وضعيت بيمار) بين 1 الي 5 جلسه 1000 تا 1800گرافتي (در جلسه) مي توان برداشت کرد و براي فردي که دچار طاسي وسيع مي باشد 3 الي 4 جلسه جراحي نياز است.

6- بايد توجه داشت که هزينهاين روش بسيار بالاست و قبل از اقدام بايد تمامجوانب آن را درنظر گرفت. 

امداد رساني در انواع حوادث 

برق گرفتگي

داشتن اطلاعات در مورد برق، نحوه نصب وسايل روشنايي و تعمير بعضي از اسباب برقي براي همگان ضروري به نظر مي رسد. آموزش تدريجي اين مسائل از سنين نوجواني يكي از ضروري ترين موارد آموزشي عصر ما تلقي مي شود.

 بدن انسان هادي جريان برق است. اگر بدن انسان به برق اتصال پيدا كند منجر به عبور جريان برق از بدن فرد به زمين خواهد شد. در جريان برق گرفتگي علاوه بر سوختگي پوست كه محل ورود و خروج جريان برق را شامل مي شود بافتها هم دچار آسيب مي شود. اگر جريان برق از قلب عبور كرده باشد منجر به اختلال در سيستم قلب و اگر از مغز عبور كند منجر به مهار مركز تنفس و وقفه تنفسي خواهد شد. 

برق گرفتگي به دو دسته تقسيم مي شود.

۱- با ولتاژهاي بالا

۲- با ولتاژهاي پائين

 در موارد با ولتاژ بالا، حتماً بدن لازم نيست مستقيم با سيم يا كابل برق تماس داشته باشد بلكه ممكن است در فاصله ۲٠ متري هم جريان برق از هوا عبور كند و به بدن فرد منتقل شود و باعث برق گرفتگي شود. در اين موارد هر چقدر ولتاژ برق و رطوبت هوا بالا باشد ميزان انتقال و آسيبي كه به بدن وارد مي شود بيشتر است.

  موارد ولتاژ پائين بيشتر در خانه اتفاق مي افتد. مثلاً فرد از سيم لخت و يا وسايل برقي مخصوصاً آن دسته از وسايل كه در آنها آب ريخته مي شود آسيب مي بيند.ممكن است از طريق كليد برق برق گرفتگي ايجاد شود.

 در برق گرفتگي با ولتاژ پائين بدن فرد دچار لرزش مي شود حال آنكه در موارد با ولتاژ بالا بدليل گرفتگي عضلات، منجر به اتصال دائم با آن وسيله خواهد شد.

 كمكهاي اوليه كه در برق گرفتگي با ولتاژ پائين در منزل مي توانيم انجام دهيم رعايت جوانب احتياط است. مسائلي است كه فرد كمك كننده بايد انها را رعايت كند. بدين ترتيب كه تا وقتيكه جريان برق به مصدوم متصل است نبايد به مصدوم دست بزنيم. ابتدا بايد جريان برق قطع شود كه با قطع كردن فيوز يا كشيدن دو شاخه از پريز ممكن مي شود.

 بعد از قطع جريان برق بايد بدن مصدوم را از اتصال به لوازم برقي جدا كرد. فرد كمك كننده بايد دمپايي لاستيكي به پا كند و يا اگر زمين خيس است از چند روزنامه براي خشك كردن استفاده كند و توسط يك چوب و يا هر چيزي كه غير رسانا است فرد مصدوم را از محل كه برق در آن وجود دارد دور كند.

 بعد از قطع ارتباط برق در ابتدا بايد تنفس مصدوم را كنترل كرد. اگر تنفس نداشت بايد تنفس دهان به دهان انجام شود. بالافاصله بايد ضربان قلب و نبض كنترل شود. در صورتيكه نبض وجود نداشت ماساژ قلبي ضروري است.

 در هر نوع برق گرفتگي شخص بايد به بيمارستان منتقل شود و بايد تا ۲٤ ساعت تحت نظر باشد. البته تا رسيدن به پزشك يكبار تنفس مصنوعي و همچنين ٥ بار ماساژ قلبي لازم است.

در برق گرفتگي با ولتاژ بالا تا زماني كه جريان برق قطع نشده حتي نمي توان به مصدوم نزديك شد چون در فاصله ۶ متري هم ممكن است به فردي كه مي خواهد كمك كند برق منتقل شود.

  نكاتي كه بايد در هنگام صاعقه رعايت شود تا باعث پيشگيري از برق گرفتگي شود:

۱- دوري از درختان و پايه هاي برق

۲- گريز از روي ارتفاعات

۳- خوابيدن روي زمين يا جاي گود

سوختگي هاي الکتريکي

عبور جريان برق از بدن احتمالاً باعث ايجاد جراحتهاي وخيم و حتي مرگ آور مي شود . جريان برق ممکن است از يک منبع توليد برق با ولتاژ پايين ( وسايل الکتريکي خانگي ) يا ولتاژ بالا ( بيش از ۱۰۰۰ ولت - معمولاً در کارخانه ها يا در خيابان ) و يا احتمالاً از صاعقه ( برق زدگي )‌باشد . وقتي جريان برق از نقطه اي وارد بدن مي شود از محل ديگر که در آن بدن با زمين تماس دارد خارج مي شود . نقاط ورود و خروج جريان برق از بدن آسيب مي بيند و آسيب اين نقاط به صورت حفره اي شبيه به محل ورود گلوله به چشم مي خورد . به غير از محل ورود و خروج جريان برق ،‌بافتهايي که در مسير اين دو نقطه قرار دارند نيز تحت تأثير جريان برق و حرارت توليد شده تخريب مي شوند به طوري که هرچه ولتاژ برقي که وارد بدن مي شود بيشتر باشد ، سوختگي ايجاد شده عميق تر و جراحتهاي باقي مانده وخيم تر خواهند بود . علاوه بر اين ،‌ جريان الکتريکي ضمن عبور از بدن در اعصاب ( محيطي و مرکزي ) ، ماهيچه ها و قلب تغييرات شيميايي قابل توجهي ايجاد مي کند و باعث اختلال در واکنش هاي بدن شده و يا به طور کلي باعث توقف آنها مي شود ، در بسياري از موارد اگر چه سوختگي خارجي ( محل ورود و خروج جريان برق ) به طور فريبنده اي کوچک است اما اين مقدار کوچک نبايد پوششي بر آسيب هاي وخيم تر عمقي باشد و ما را به اشتباه بياندازد .ابزار و سيمهاي برق با ولتاژ پايين که در خانه يا محل کار يافت مي شوند مي توانند باعث برق گرفتگي بشوند . اکثر سيمها و ابزار الکتريکي توسط روکش هاي عايق پوشانده شده اند تا انسان تماس مستقيم با برق نداشته باشد . بسياري از برق گرفتگي ها ناشي از خراب بودن کليدها ، سائيده شدن روکش سيمها يا خرابي خود وسيله الکتريکي است . کودکان بيشتر در معرض خطر برق گرفتگي قرار دارند چرا که دوست دارند با کليدها ، سيمها و يا پريزها بازي کنند .

آب يک هادي خوب جريان برق است لذا تماس با وسايل الکتريکي با دست خيس يا زماني که زير پاها خيس است ، خطر برق گرفتگي را افزايش مي دهد .

صاعقه يک منبع طبيعي توليد الکتريسيته ( جريان مستقيم با سرعت و ولتاژ فوق العاده زياد ) است که به طور عادي براي رساندن خود به زمين از نزديکترين زائده بلندي که در آن حوالي وجود دارد استفاده مي کند و اگر شخصي در تماس با ، يا حتي نزديکي به يک زائده طبيعي مانند درخت ، برج يا دکل باشد صدمه شديدي خواهد ديد . الکتريسيته توليد شده به وسيله برق آسمان عمرش فوق العاده کوتاه است اما مي تواند موجب مرگ آني ( به علت ايست قلبي - تنفسي ) يا حداقل سبب به آتش کشيدن لباس شخص شود ( اما صدمات بافتهاي عمقي به نسبت سبکتر است ) . بنابراين در زمان رعد و برق بايد به سرعت از محلهاي خطرناک دور شد .

عوارض تهديد کننده جان مصدوم در صدمات الکتريکي

با ورود جريان برق به بدن در اثر انقباضهاي الکتريکي سفت ( کزازي شکل ) عضلات تنفسي يا آسيب مراکز تنفسي در مغز ( در بصل النخاع ) ايست تنفسي عارض مي شود و پس از مدتي قلب نيز از حرکت مي ايستد . البته اگر جريان برق از خود قلب نيز عبور کرده باشد با ايجاد انقباضات کرمي شکل و غيرمؤثرو اسپاسموديک در بطن ( فيبريلاسيون بطني ) ايست قلبي اوليه خواهيم داشت . پس از ايست قلبي - تنفسي اگر در عرض ۴ تا ۶ دقيقه عمليات احياء شروع نشود مرگ قطعي و حتمي خواهد بود . اما قبل از شروع عمليات احياء ابتدا بايد تماس مصدوم را با جريان برق از بين ببريم .

قطع جريان کم ولتاژ

معقولترين کار قطع کليد کنتور است . اگر دسترسي سريع به فيوز امکان پذير نبود دو شاخه را از پريز بيرون بياوريد يا سيم روکش دار را بکشيد تا از پريز خارج شود و مطمئن شويد که خود در يک محل بي خطر و سالم قرار گرفته ايد . اگر نتوانستيد جريان برق را به اين ترتيب قطع کنيد روي يک ماده عايق خشک مثل روزنامه يا يک تخته چوبي يا لاستيک بايستيد و با يک وسيله چوبي بلند ( مثل جارو ) منبع برق را از مصدوم دور کنيد . يا اينکه يک طناب را به دور رانها يا دست مصدوم بياندازيد و او را به سمت خود بکشيد تا از منبع دور شود .

توجه کنيد : از به کار بردن وسايل فلزي يا مرطوب يا از تماس با بدن لخت مصدوم کاملاً خودداري کنيد . اگر هيچ راهي وجود نداشت گوشه لباس مصدوم را که خشک است بگيريد و او را بکشيد .

برق گرفتگي با جريانهاي پر ولتاژ

در مواردي که با برق گرفتگي ولتاژ بالا روبرو هستيد به هيچ عنوان به مصدوم نزديک نشويد مگر اينکه از طرف پليس يا شخص مسئولي به شما اطمينان داده شود که مي توانيد به مصدوم نزديک شويد . تماس با برق هاي پرولتاژ در خطوط فشارقوي هوايي معمولاً سبب مرگ آني مي شود . در چنين مواردي ضمن ايجاد سوختگي هاي شديد ، در اثر نيروي ناشي از اسپاسم ناگهاني ماهيچه اي ، مصدوم به مساحتي دورتر از محل تماس پرت مي شود . اگر مصدوم همچنان در تماس با برق مانده بود يا اينکه کمتر از ۱۸ متر از خطوط فشار قوي فاصله داشت هرگز کوشش نکنيد که او را نجات دهيد ، حتي به او نزديک هم نشويد تا اينکه برق به وسيله مسئولين قطع شود چرا که برق فشار قوي حالت قوسي داشته و مي تواند مسافتهاي دور را نيز تحت تأثير قرار دهد در اين موارد مواد عايق ، مانند چوب خشک يا لباس خشک به هيچ وجه حفاظتي براي شما ايجاد نخواهد کرد . بلافاصله به پليس خبر دهيد و اجازه ندهيد کسي به مصدوم نزديک شود و زماني کمک هاي اوليه را شروع کنيد که از طرف مسئولين يا مراجع رسمي به شما اطلاع داده شود که برق قطع شده است .

ارزيابي مصدومين برق گرفتگي

شکايات وعلائم

مصدومي که دچار برق گرفتگي مي شود ممکن است يکي يا تمام شکايات و علائم زير را داشته باشد :

·         سوختگي هاي محل ورود و خروج جريان برق از بدن

·         قطع راههاي عصبي که به صورت فلج اندام تظاهر مي کند .

·         درد و حساس شدن ماهيچه ها

·         افزايش فشار خون يا کاهش فشار خون همراه با علايم و شکايات ناشي از شوک

·         مشکل شدن تنفس  يا ايست تنفسي ( ممکن است زبان ورم کند و راه هوايي را مسدود نمايد)

·         ضربانات نامنظم قلب يا ايست قلبي.

·         بي قراري و تحريک پذيري ، اگر مصدوم هوشيار است .

·         بيهوش شدن .

·         اختلالات بينايي .

·     شکستگي استخوانها ( از جمله ستون مهره ها ) و دررفتگي مفاصل به علت انقباضات شديد عضلات يا پرت شدن .

·         تشنج ( در موارد شديد )

مراقبت از مصدوم

مراحل مراقبتهاي اورژانس

·         مطمئن شويد که خود و مصدوم در يک منطقه بي خطر قرار داريد .

·     براي مصدوم يک راه هوايي مطمئن برقرار کنيد و اگر لازم است ( در موارد ايست قلبي - تنفسي ) عمليات احياي قلبي - تنفسي مقدماتي را شروع کنيد .

·     در صورت وجود ضايعات نخاعي و ستون فقرات ، آسيب هاي سر و شکستگي شديد ، مراقبتهاي اوليه مربوط به آنها را انجام دهيد .

·     سوختگي هاي الکتريکي را ارزيابي کنيد . در جستجوي حداقل دو محل سوختگي خارج باشيد : يکي محل تماس با منبع انرژي الکتريکي و ديگري محل تماس با زمين .

·         محل هاي سوختگي را سرد کنيد .

·         بر روي مناطق سوخته پانسمان استريل خشک قرار دهيد .

·         مراقب شوک باشيد . آن را درمان کرده و اکسيژن با غلظت بالا تجويز کنيد .

·     مصدوم را هر چه زودتر منتقل کنيد . بعضي از عوارض سوختگي ( مثل تورم راههاي هوايي و در نتيجه خفگي ، نارسايي کليه ، اختلالات قلبي و شوک ) شروع تدريجي دارند . بنابراين بايد مصدوم را سريعاً به مرکز مجهز منتقل کرد و او را تحت نظر قرار داد .

توجه کنيد : آسيب هاي الکتريکي سبب تخريب وسيع عضلات شده ، که اين باعث آزاد شدن مواد سمي ( مثل ميوگلوبين ) به داخل خون مي شود . اين مواد از راه خون به کليه ها رسيده و در ادرار ترشح مي شوند و رنگ آن را قرمز مي کنند و از طرفي با رسوب در کليه ها سبب نارسايي کليه خواهند شد . بنابراين براي جلوگيري از اين عارضه به مصدومين برق گرفتگي که ادرار قرمز دفع مي کنند بايد حجم زيادي از مايعات داخل وريدي ( ترجيحاً حاوي بي کربنات سديم ) تزريق کرد تا با شسته شدن کليه ها ، آسيب کليوي تقليل يابد .

تحقیق درباره روش های مصاحبه

ضرورتي به استدلال نيست كه ما در زندگي روزمره تا چه اندازه با تكنيك هاي مختلف رايج در روشهاي تحقيق، ‌سرو كار داريم و ميتوان بدون اغراق اذعان داشت كه مصاحبه از جمله تكنيك هايي است كه بيشترين استفاده را در زندگي روزمره یمان از آن بهره مي جوييم.كمي تامل نمائيد، هر وقت به اداره اي مراجعه مي نمائيم در مقابل سوالات پي در پي كارمندان اداري قرار مي گيريم. وقتي به پزشك مراجعه مي كنيم بدون اینکه خود متوجه باشيم سوالات گوناگون پزشك خود را با ميل و رغبت جواب مي دهيم. در هنگامي كه قصد استخدام در شركتي را داريم به كرات در مقابل سوالات گوناگون متوليان مجبور به پاسخگويي هستيم. وقتي براي دختر همسايه به سن ازدواج مي رسد به دفعات در معرض سوال محققين مختلف قرار گرفته و نقش پاسخگو را ايفا مي نمائيم و ... مثال هاي بيشماري كه هر روز با آنها سرو كار داريم و حتي به همان ميزان نيز نقش مصاحبه گر را به راحتي – آگاهانه يا نا آگاهانه – بازي مي كنيم. وقتي قصد خريد منزل يا زميني را داريم از بنگاهي گرفته تا افراد ساكن در آن محل را در معرض سوالات خويش قرار داده و كليه اطلاعات ريز و درشت را در آن خصوص جمع آوري مي نمائيم. وقتي براي خواهر يا دختر و يا هر يك از اقواممان خواستگاري پيدا مي شود ماموريت پرس و جو از وضعيت داماد و خانواده ايشان بر عهده ما گذاشته مي شود بدون اينكه بدانيم از تكنيك مصاحبه استفاده مي كنيم و با استفاده از همين تكنيك اطلاعاتي را جمع آوري مي كنيم كه مي تواند مبناي تصميم گيري اعضاي خانواده را فراهم نمايد .

وقتي كمي دقت مي نماييم متوجه گستردگي كاربرد اين تكنيك در زندگي روزمره خودمان مي شويم و مي بينيم كه تا چه اندازه اين تكنيك كاربرد داشته و همه در تعاملات روزانه خويش هم بدان نياز دارند و هم از آن استفاده مي نمايند و به همين جهت است كه روزانه شاهد تولد كتابهايي با عناوين همچون «گفت و گوي موثر»، «اصول مذاكره اصولي»، «مهارت هاي تلفن كردن»، «مديريت ارتباطات» و دهها عنوان مشابه مي گرديم كه براي پاسخگويي به اين نياز اصلي و اساسي انسان مي پردازد.

محمل و بستر و زمينه صحبت كردن با ديگران چيزي جز «زبان» نيست. ابزاري كه همه افراد جامعه از آن بهره مند هستند و هنگاميكه در يك جامعه افراد زبان مشتركي دارند يعني كاملا به ابزار بهره مندي از تعامل نيز برخوردار مي باشند ولي سوال ابتدائي اينست كه آيا هر سوال و جوابي مي تواند در قالب مصاحبه قلمداد گردد؟ آنچه مسلم است اينكه هر سوال و جوابي را نمي توان مصاحبه خواند. درست است كه هر پرس جويي در پي يافتن پاسخ سوالي است و ليكن سوال علمي كه عنوان مصاحبه را دارد با سوالات روزمره تفاوتهاي اساسي دارد اين تفاوتها كدامند؟

1- سوالات مصاحبه هدفمند هستند و مصاحبه گر قبل از اقدام به مصاحبه سوالاتي را بر اساس نيازمندي تحقيق  طراحي كرده و بدنبال يافتن پاسخهاي مناسب براي آن سوالات مي باشد.

2- پرسش هاي علمي بصورت نظام دار آماده سازي شده اند.

3- كسي كه سوال علمي طرح مي نمايد مجهز به دانش كافي در خصوص موضوع مورد مطالعه بوده و نسبت به آن موضوع علم دارند.

4 – در مصاحبه برخلاف پرسشهاي روزمره مصاحبه گر ضمن اينكه  به موضوع تحقيق آگاهي دارد، به ماهيت مصاحبه و روند آن هم  آگاهي دارد.

5-«وجه تمايز اصلي بين پرسش روزمره با پرسش علمي در كنترل كل روند پرسش است»(اتسلندر،‌1371: 92).

با توجه به گسترش و توسعه علوم اجتماعي در چند سال اخير در كشور تحقيقات اجتماعي نيز به انحاء‌ مختلف شيوع پيدا كرده و نهادهاي دولتي و سازمانها غير دولتي در جهت استفاده از دست آوردهاي آن پيشقدم گرديده اند و به ميزان توسعه تحقيقات اجتماعي استفاده از تكنيك هاي نيز گسترش يافته و از ناحيه دانش آموختگان رشته هاي علوم اجتماعي و رفتاري به شيوه هاي گوناگون مورد بهره برداري قرار مي گيرد و در جمع آوري اطلاعات تحقيق از آن استفاده مي شود. به اين جهت آشنايي دانش جويان رشته هاي مذكور با زواياي گوناگون اين تكنيك  اجتناب ناپذير مي نمايد و لازم است به جديت و اهتمام خاص نسبت به فراگيري اين فن اقدام بنمايند.

لازم مي دانم يادآوري نمايم مصاحبه از تكنيك هاي سهل و ممتنع بوده و در بادي امر روشي ساده و راحت و آسان مي باشد ولي تنها كساني اين اعتقاد را مي توانند داشته باشند كه در طول عمرشان حتي يك مورد هم مصاحبه انجام نداده اند وگرنه كساني كه سالها عمر خويش را صرف كسب تجربه در اين وادي گذاشته اند اعتقادي متفاوت داشته و بر پيچيدگيها و ريزه كاريهاي آن بيشتر تاكيد مي نمايند و عموماً افراد ميتدي را از وارد شدن به اين حوزه بدون بهره گيري از افراد با تجربه بر حذر مي دارند.

دانشجويان مي بايست علاوه بر اهتمام در كسب دانش اين تكنيك،‌ در بكارگيري آن در تحقيقات خويش نيز همت بگمارند و پس از كسب تجربه كافي مي توانند لذت استفاده از يك  تكنيك جذاب و كارآمد و موثر را احساس نمايند. تكنيكي كه بي شك هم فن است و هم هنر و كساني در اين وادي مي توانند موفق باشند و از آن در كارهاي تحقيقي خويش استفاده مطلوب بنمايند كه اين تكنيك را خوب شناخته و به كاربردهاي آن اشراف پيدا كرده و بر اساس هدفي كه در تحقيق دارند بتوانند مناسب ترين تكنيك را براي جمع آوري اطلاعات مورد نياز تحقيق بكار بگيرند.

تعریف مصاحبه:

اولين تعريف موجود از مصاحبه در حوزه علوم اجتماعي در كتاب «زمينه جامعه شناسي» آمده است بر اساس اين تعريف، «مصاحبه ملاقاتي است سنجيده كه بين محقق و فرد يا افراد مورد نظر او صورت مي گيرد و معمولاً‌محقق را به خوبي با وضع فرد يا افراد مطلوب آشنا مي كند» (آريانپور، 1357: 22).

آلن بيرو در كتاب «فرهنگ علوم اجتماعي» تعريف ذيل را براي مصاحبه بيان كرده است: «مصاحبه يكي از صورتهای بررسي اجتماعي است که شامل مبادله اي شفاهي يا گفتگويي در جهت هدفي معين بين يك بررسي كننده با يك يا چند نفر به منظور كسب اطلاعات يا آگاهي هايي چند در زمينه امور، رفتار، عقايد و يا باورهايي كه پاسخگوي هدف معيني هستند و مدير تحقيق با توجه به فرضيه هاي پژوهشي خود تعيين كرده است» (بيرو، 1370 : 192 )

در كتاب «فرهنگ جامعه شناسي مصاحبه به عنوان «يكي از فنون مهم تحقيق در جامعه شناسي تجربي» (آبركرامبي،  1367: 201) در نظر گرفته شده است. نويسندگان كتاب فرهنگ جامعه شناسي مصاحبه را بر اساس انواع آن توضيح داده و از ارائه تعريف در مورد اين مفهوم خودداري كرده اند. آنها مصاحبه را به رسمي و غير رسمي تقسيم مينمايند و ليكن اعتقاد دارند، « مصاحبه يك ارتباط اجتماعي با طرفانه نيست و تصورات پاسخ دهندگان دوباره مصاحبه بسا ممكن است بر پاسخ هايي كه ميدهند اثر بگذارد »(آبركرامبي و ... ،‌1367: 201).

محققان علوم ارتباطي نيز مصاحبه  را با تاكيد بر جنبه «ارزش خبري» تعريف كرده اند. از جمله اين تعاريف مي توان به تعريف سعيدي از مصاحبه اشاره كرد. از نظر وي مصاحبه نوعي ارتباط فكري، عقيدتي اطلاعاتي است كه بين مصاحبه شونده و مخاطبان (مردم) ‌از طريق يك واسطه يا ارتباط دهنده كه همان خبرنگار (مصاحبه كننده) است برقرار مي شود (محسنيان راد ،‌1371:13).

نكته قابل توجه در اين تعريف اشاره به ارتباط فكري،‌ عقيدتي،‌ اطلاعاتي مابين مصاحبه شونده و مردم با واسطه گري مصاحبه كننده يا خبر نگار مي باشد. بر اين اعتقاد خبرنگار كه همان مصاحبه كننده مي باشد به نمايندگي از سوي مخاطبان با اشخاص خاص ارتباط برقرار كرده و نظرات آنها را در خصوص موضوعات مختلف جويا مي گردد. هر چند در حوزه رسانه ها اعم از نوشتاري و يا ديداري و شنيداري اين تعريف را مي توان با اغماض پذيرفت وليكن بايد در نظر داشت كه هميشه  متوليان رسانه ها صرفاً به جهت ارائه اطلاع در خصوص حوزه اي خاص اقدام به برقراري ارتباط با اشخاص خاص نكرده و ليكن هدف از اين ارتباط كه در قالب مصاحبه صورت بگيرد مي تواند به دنبال اهداف ديگري بوده باشد. كه از آن جهت مي توان به القاء مطلبي خاص، انتقال پيام مشخص، تاُثير گذاري بر افكار عمومي و ...... اشاره نمود.

تعريف  معتمد نژاد از مصاحبه مشموليت بيشتري داشته و در آن نيز به جنبه «خبرگيري» تاكيد گرديده است. وي مي گويد «مصاحبه يكي از انواع خبرگيري مستقيم است كه به وسيله آن عقايد و افكار شخصيت هاي مهم جامعه، يا نظرهاي مردم عادي كوچه و بازار را درباره موضوعات مختلف بويژه مسائل روز بدست مي آورند» ( محسنيان راد، 1371 : 13 )

وي نيز به نمايندگي مصاحبه كننده از ناحيه وسايل ارتباط جمعي اشاره كرده و مي گويد: «....... در حقيقت مصاحبه كننده به عنوان نماينده استفاده كنندگان وسايل ارتباط جمعي است كه اميد ملاقات و مذاكره مستقيم با مصاحبه شونده را ندارند، بنابراين مصاحبه كننده به عنوان نماينده آنان درباره مسائل مهم و موضوعاتي كه مايلند بدانند اطلاعات بدست مي آورد» ( محسنيان راد ، 1371 : 13 ).

از كساني كه با اشاره به جنبه خبري مصاحبه، تعريف ارائه كرده اند مي توان به تعريف محسنيان راد اشاره داشت كه به نظر مي رسد نسبت به تعاريف مذكور از  جامعيت  بيشتري برخوردار بوده و فراگيري مطلوب تري داشته باشد. به اعتقاد محسنيان راد «مصاحبه گزارش و حاصلي مهمي است از فراگرد ارتباط ميان دو سوي ارتباط به منظور دستيابي به واقعيتي كه داراي يك يا چند ارزش خبري باشد اين گزارش ضمن آنكه تحت تاُثير ويژگي هاي دوسوي اين فراگرد ارتباطي مي باشد احتمالاً از عوامل درون سازماني و برون سازماني نيز تاثير مي پذيرد» (محسنيان راد 1374 : 20).

از مفاهيم  قابل توجه مورد استفاده در اين تعريف «عوامل درون سازماني» و «برون سازماني» مي باشد كه مراد نويسنده از اين مفاهيم اشاره به تاثير عوامل درون سازماني و برون سازماني بر نحوه انعكاس واقعيات مي باشد. در عوامل درون سازماني(internal) مي توان با اعمال نظر مديريت مؤسسه به صورت آشكار و يا نهان، جامعه پذيري كاركنان مؤسسه خبري با توجه به معيارها و ارزشهاي اجتماعي، سياسي، مذهبي و غيره، اعمال نظر شخصي خبرنگار بر اساس باورها، نگرشها و اعتقادات شخصي او و عوامل ديگر و از عوامل برون سازماني(external) ميتوان به اعمال نفوذ اشخاص حقيقي و حقوقي، دولتي و يا خصوصي مانند صاحبان آگهي، گروههاي فشار سياسي، مذهبي، اقتصادي و خوانندگان روزنامه و ...... اشاره نمود.

اصطلاح ديگري كه در تعريف فوق حائز اهميت بوده و نياز به دقت و توجه بيشتري دارد مفهوم «فراگرد» مي باشد. وقتي عنوان ميگردد مصاحبه «حاصلي است از فراگرد ارتباط ميان دوسوي ارتباط» چه منظوري در نظر است؟ «مقصود از فراگرد همان«process» است. اگر مفهوم فراگرد را براي چيزي بپذيريم وقايع و روابط آنرا پويا، متحرك، هميشه در تغيير مدام خواهيم ديد» ( محسنيان راد ،1372 : 20 ).

آنچه كه در تعريف مصاحبه مد نظر ما مي باشد همانا مصاحبه تحقيقاتي مي باشد شايد اين توضيح نياز به يادآوري نباشد كه در انواع مصاحبه اصول و متدها و شيوه هاي تقريباً يكساني جاري و ساري مي باشد و در كليت در يكسري از ويژگي هاي مشترك كه مي توان از آنها به عنوان اركان مصاحبه نام برد شريك مي باشند. به همين جهت برخي تفاوت هاي موجود در تعاريف برخاسته از اهدافي مي باشد كه تعريف كنندگان با عطف به آن اهداف اقدام به ارائه تعريف از مصاحبه نموده اند و بعضاً مشاهده ميگردد جنبه هايي از آن اهداف در تعريف مصاحبه گنجانده شده است مثل مفهوم «ارزش خبري» كه براي تعريف مصاحبه در حوزه علوم ارتباطات تاكيد ميگردد.

تعريف ديگري كه مي تواند مقصود ما را فراهم ساخته و در حوزه علوم اجتماعي خاصه در تحقيقات اجتماعي نظر ما را تامين نمايد تعريف كانل و كان مي باشد. كانل و كان مصاحبه تحقيقاتي را به شكل زير تعريف مي نمايند «يك گفتگوي دو نفره كه از سوي مصاحبه گر جهت كسب اطلاعات مربوط به پژوهش آغاز ميگردد و توسط وي بر موضوعات متمركز مي شود كه او براي دستيابي به هدفهاي تحقيقي كه شامل توصيف، پيش بيني يا توضيح منظم است به آنها نياز دارد» ( دلاور، 1374: 154 ).

اين تعريف عليرغم داشتن نكات قوت و مثبت فراوان  بدليل تاكيد بر وجه «دو نفره» برخي انواع مصاحبه را از دايره تعريف حذف نموده و از مشموليت و كليت آن كاسته مي شود. در صورتيكه اين ضعف تعريف را ناديده بگيريم شايد بتوان اذعان داشت كه از تعاريف خوب و مؤثر و معطوف به هدف در تحقيقات اجتماعي مي باشد.

دكتر رفيع پور درتعريف مصاحبه بيان ميدارد كه در مصاحبه «محقق طي برنامه اي مشخص و به وسيله سئوالات مشخص، در پي سنجش هدف هائي كم و بيش مشخص مي باشد» (رفيع پور 1370: 297).  

تعريف فوق با وجود سادگي و موجز بودن بنظر ميرسد از جامعيت كافي برخوردار بوده و شامل انواع مصاحبه مي گردد و در ضمن نقاط ضعف تعاريف ديگر را پوشش ميدهد. با اين حال هر چند تعريف فوق براي افراد مبتدي مي تواند شبهاتي را ببار داشته و آنها را دچار سردرگمي نمايد ليكن براي افراد مطلع در حوزه هاي علوم اجتماعي و رفتاري مي تواند راهگشا بوده و در قبول تعريف فوق اجماع نسبي را به دنبال داشته باشد.

هرچند ناگفته پيداست كه اين تعريف ميتواند در خصوص پرسشنامه نيز صدق داشته باشد و بدون ذكر عنوان مصاحبه در تعريف فوق براحتي ميتوان موضوعيت آنرا براي پرسشنامه نيز تسري داد ولي به جهت اينكه پرسشنامه و مصاحبه هر دو هدف واحدي را دنبال كرده و در مرحله جمع آوري اطلاعات جزو تكنيك هاي مورد استفاده قلمداد مي شوند با اين حال در عين داشتن هدفي واحد تمايزاتي نيز با همديگر دارند.

تعريف مذكور جامع مي باشد ولي مانع نبوده و حوزه مفهومي خويش را حداقل از  پرسشنامه جدا نمي سازد.

نگارنده با تكيه بر تعاريف ذكر شده در منابع مختلف، تعريف زير را براي مصاحبه طرح مي نمايم كه ضمن داشتن تمامي وجوه ذكر شده در تعاريف مختلف براي مصاحبه نقاط ضعف آن نيز بر طرف گرديده و به نظر مي رسد ضمن برخورداري از شموليت و جامعيت حد و مرز آن با ساير مفاهيم نزديك از قبيل پرسشنامه نيز مشخص گرديده است. در نوشتار حاضر مصاحبه عبارت است از «پرس و جويي شفاهي كه از جانب محقق و يا محققاني  جهت كسب اطلاعاتي مشخص با طرح سئوالاتي هدفمند از فرد يا افرادي خاص طي برنامه اي از پيش طراحي شده براي رسيدن به هدف هايي كم و بيش مشخص صورت مي گيرد». 

مراحل تدوين و اجراي تحقيق با روش مصاحبه :

نويسندگان كتاب «روشهاي تحقيق كمّي و كيفي در علوم تربيتي و روان شناسي» مراحل هشت گانه اي را براي بكار بستن مصاحبه در نظر گرفته اند كه با توجه اهميت  اين مراحل ضمن ذكر مراحل مذكور توضيحات مختصري نيز در باب هر كدام از آنها داده مي شود. آن مراحل عبارتند از:

1- تبيين نمودن هدف تحقيق

2- انتخاب نمونه

3- طراحي نمودن شيوه و ساختار مصاحبه

4- تدوين سئوالات مصاحبه

5- انتخاب و آموزش مصاحبه گران

6- انجام يك تحقيق مقدماتي

7- انجام مصاحبه هاي اصلي

8- تجزيه و تحليل داده هاي بدست آمده

مرحله اول: تبيين هدف مصاحبه :

«اولين مرحله در تحقيق  كه از مصاحبه براي جمع آوري اطلاعات استفاده شده تبيين هدف تحقيق است. هدف تحقيق ماهيت مصاحبه را مشخص خواهد نمود زيرا اهداف متفاوت، تعيين كننده سطوح مختلف انسجام و سازماندهي در مصاحبه، انواع سئوالات مصاحبه و مهارت مصاحبه كننده است» (گال و ديگران، 1386 : 524 ).

محقق در مر حله اول مي بايست اهداف تحقيق را بصورت شفاف و روشن و واقع بينانه تبيين و ترسيم نمايد تا بر اساس آن اهداف بتواند از متناسب ترين نوع مصاحبه براي رسيدن به اهداف خويش  بهره مند گردد و هر اندازه اين اهداف براي محقق روشن تر شود به همان اندازه موفقيت او را در كسب نتيجه تضمين خواهد نمود.

بعنوان مثال نوع مصاحبه اي كه با افراد صاحب نظر در رشته اي خاص صورت ميگيرد با نوع مصاحبه با افراد عادي و ناهمگون تفاوت ماهوي داشته و طبعاً مصاحبه گران حرفه اي براي هركدام از اقشار مختلف مردم و به تناسب نوع هدفي كه در تحقيق به دنبال آن هستند از انواع مختلف مصاحبه نيز بهره برده و رسيدن به هدف پژوهشي خويش را تسهيل مي بخشند.  

مرحله دوم: انتخاب نمونه:

در اين مرحله مصاحبه گر بر مبناي يكي از فنون نمونه گيري جامعه آماري خويش را انتخاب كرده و متناسب با جامعه آماري خويش و با عطف نظر به هدف تحقيق مي تواند از مصاحبه انفرادي و يا مصاحبه گروهي استفاده نمايد. مرحله انتخاب نمونه از مراحل بسيار حساس و با اهميت تحقيق بوده و در صورت بروز هر گونه اشتباه–عمدي و سهوي– در كل نتايج تحقيق تاثير داشته و هر چند محقق در مراحل مختلف بعدي بخواهد تلاش نمايد تمام اصول و اسلوب هاي علمي را مراعات كرده و ضوابط حاكم بر روش هاي علمي را مد نظر داشته باشد باز نخواهد توانست به نتيجه مطلوب دست يابد چرا كه وقتي جامعه آماري مورد مطالعه برآيندي از جامعه واقعي نبوده و مشخصات و ويژگيهاي آن جامعه را نداشته باشد طبعاً و لاجرم نتايج بدست آمده از آن تحقيق نيز نمي تواند قابل تعميم به كل جامعه مورد مطالعه و يا ساير جوامع مشابه گردد. پس اين مرحله از تحقيق مي بايست با حساسيت ويژه اي دنبال گرديده و محقق با وقت و وسواس و حوصله بيشتري نسبت به انتخاب نمونه اقدام بنمايد.

 مرحله سوم : طراحي شكل و ساختار نمونه :

با عنايت به اينكه مصاحبه هاي كمّي و كيفي در تحقيقات اجتماعي داراي تفاوت هايي مي باشند، به همين جهت طراحي شكل و ساختار مصاحبه در اين دو گونه تحقيق ذكر شده نيز بالاجبار متفاوت خواهد بود. بعنوان مثال «در تحقيقات كمي مصاحبه عموماً منسجم و سازماندهي شده است كه همه پاسخ دهندگان در معرض تجارب يكسان قرار مي گيرند بنابراين، مطالب آغازين سئوالات مصاحبه و اختيارات نهايي مصاحبه گر بايد بدقت از قبل مشخص شده باشد، اطمينان حاصل شود كه داده هاي بدست آمده از افراد مي تواند به طور معناداري مقايسه شود اما در تحقيقات كيفي، مصاحبه از نظر شكل و ساختار كاملاً منسجم و سازمان يافته نيست، اين بدين منظور است كه هدف محقق كمك نمودن به مصاحبه شوندگان است كه ديدگاههاي خودشان را در مورد موضوع مربوط، با داده ها و عبارات خودشان ابراز كنند» (گال و ديگران،1386 : 529 ).

به همين جهت لازم است تا محقق بر اساس نوع تحقيق اقدام به طراحي شكل و ساختار مصاحبه بنمايد. تصور كنيد محقق در پي آن است تا عوامل تاُثير گذار بر گرايش جوانان به مواد مخدر را مشخص نمايد و اين محقق در مراحل قبل تحقيق ممكن است به نقش دوستان، خانواده، همكلاسيها و ..... در گرايش جوانان به مواد مخدر رسيده باشد و به همين دليل محقق مي تواند سئوالاتي در مورد هر كدام از اين عوامل تاُثير گذار اجتماعي تدوين كرده و براي مصاحبه شوندگان مطرح نمايد براي مثال «آيا دوستان شما در گرايشتان به مواد مخدر تاثير داشته اند؟» در حاليكه اگر تحقيق مبتني بر روش كيفي بوده باشد محقق بدنبال طرح هيچ متغير از پيش تعيين شده اي نبوده و دامنه سئوالات گسترده تر بوده باشد و سئوال مشابه «چه كساني در گرايش شما به مواد مخدر تاثير گذار بودند؟» از ناحيه محقق مطرح گردد. پس بدليل تفاوت در انسجام و سازماندهي  و همچنين تفاوت در تعيين قبلي متغيرها در تحقيقات كمي وكيفي شكل طراحي و ساختار مصاحبه با همديگر متفاوت بوده و محقق لازم است با توجه به نوع تحقيق در دست اجرا از لحاظ كمي و يا كيفي بودن اقدام به طراحي شكل و ساختار مصاحبه نمايد.

 مرحله چهارم: تدوين سئوالات :  

«اينكه سئوالات بايد قبل از انجام مصاحبه يا در خلال انجام آن تدوين شود اساساً بستگي به نوع مصاحبه دارد. مصاحبه بدون سازمان در تحقيقات كمي مصاحبه به شيوه گفتگوهاي غير رسمي در تحقيقات كيفي از انواعي هستند كه سئوالات آنها در همان زمان انجام مصاحبه تدوين مي يابد اين سئوالات بر مبناي طرح كلي تحقيق و اطلاعات مصاحبه گر از ويژگيهاي پاسخ دهندگان از قبيل ميزان تحرك و پر حرفي مصاحبه شونده و تواناييهاي هوشي وي تدوين مي شود. ساير انواع مصاحبه ها استفاده بيشتري از سئوالات بسته و باز از نوع تدوين شده مي كنند» ( گال و ديگران، 1386: 537).

مصاحبه گران حرفه اي بسته به نوع مصاحبه و روش تحقيق خويش اقدام به طراحي و تدوين سئوالات مينمايند و براساس برنامه از پيش تعيين شده اقدام به اجراي مراحل مختلف مصاحبه مي نمايند. بعضاً به نظر ميرسد سئوالات باز در تحقيقات كيفي و حتي در تحقيقات كمي نياز چنداني به تدوين نداشته و مصاحبه گر در طول مصاحبه آزاد است هر گونه سئوالي از مصاحبه شونده داشته باشد در حاليكه اين برداشت كاملاً اشتباه بوده و به هيچ عنوان صحت ندارد. «تدوين سئوالات خوب در مصاحبه هايي كه بغايت بدون سازمان هستند بستگي به توانايي مصاحبه در انديشيدن بدون نياز به كمك ديگران در خلال انجام مصاحبه دارد» (گال و ديگران،1386: 537). و حتي در  مصاحبه هايي كه ميزان انسجام و ساختار آن بيشتر است ضرورت تدوين راهنمايي مصاحبه(interviewguide) احساس مي گردد بنا به تاكيد گال و ..... اينگونه مصاحبه ها « زماني به نحو احسن انجام مي شود كه يك راهنماي مصاحبه تدوين گردد» (گال و ديگران، 1386: 537) . 

مرحله پنجم : انتخاب و آموزش مصاحبه گران

محققاني كه در فرايند تحقيق نياز به استفاده از تعداد بيشتري مصاحبه گر براي جمع آوري اطلاعات ميباشند لازم است به مسائل ذيل توجه داشته باشند.

1 ) تعداد مصاحبه گران: محقق بايد برآورد نمايد كه در فرايند تحقيق به چه ميزان مصاحبه گر نياز دارد و حتي لازم است اتفاقات خاص احتمالي در اجراي تحقيق را نيز مد نظر داشته و در صورتيكه بنا به هر دليل مصاحبه گر از ادامه همكاري سر باز زد بتوان مصاحبه گر آموزش ديده اي را جايگزين وي كرده و از ايجاد اختلال در اجراي تحقيق پيش گيري نمود.

2 ) رعايت تناسب ميان مصاحبه گر و مصاحبه شونده:

«شواهدي وجود دارد كه نشان دهندۀ اين مطلب است كه تناسب مصاحبه گرها با مصاحبه شونده گان به لحاظ طبقۀ اجتماعي، نژاد، سن و جنس احتمالاً نتايج معتبرتري براي مصاحبه بدست مي آورد.» (گال و ديگران، 1386: 541).

اين موضوع مخصوصاً در جامعه ايران از اهميت خاصي برخوردار بوده و توجه به آن ضرورت تام دارد. وجود ويژگي هاي فرهنگي متفاوت، رايج بودن ارزشهاي ديني در سطوح مختلف اجتماعي، تفاوت هاي طبقاتي گوناگون و ..... باعث ميگردد كه محققان ايراني به جنبه تناسب مابين مصاحبه گر و مصاحبه شونده دقت و توجه بيشتري داشته باشند و همچنين به تابوهاي موجود در سطح جامعه با حساسيت مضاعفي عنايت بنمايند. براي مثال در تحقيقات اجتماعي معطوف به روابط خانوادگي از زنان روستايي، كسب اطلاعات مورد نياز نه تنها از جانب مصاحبه گران مرد بي اطلاع از فرهنگ رايج غير ممكن مي باشد بلكه كسب اين اطلاعات از ناحيه مصاحبه گران زن نيز با دشواري ميسر ميگردد و لازم است تا مصاحبه گران زن نيز با كسب آموزشهاي لازم و فراگيري مهارت هاي خاص و آشنا شدن به فرهنگ جامعه مورد مطالعه بتوانند در كسب اطلاعات مورد نياز توفيق حاصل بنمايند.

 3 ) توجه به توانمندي مصاحبه گران در برقراري ارتباط مثبت:

مصاحبه گر تنها زماني مي تواند در انجام مصاحبه توفيق حاصل نمايد كه از ناحيه مصاحبه شوندگان پذيرفته شده و بتواند اعتماد مصاحبه شوندگان را جلب نمايد. با توجه به اينكه براي جلب اعتماد مصاحبه شوندگان فرصت زمان زيادي در اختيار مصاحبه گران وجود ندارد تا بتوانند زمينه هاي جلب اعتماد در مصاحبه شوندگان را ايجاد نمايند موفقيت تنها حاصل كساني مي شود كه داراي اين استعداد بوده و مهارتهاي لازم و كافي را براي ايجاد ارتباط سريع با مصاحبه شوندگان را كسب نموده باشند. اگرچه توانايي برقراري ارتباط مثبت تا حدودي ذاتي بوده و از اين لحاظ اشخاص متفاوت داراي توانمنديهاي متفاوتي ميباشند ليكن با آموزشهاي مختلف و رايج و تمرين و ممارست امكان كسب توانمنديهاي لازم جهت برقراري ارتباط مثبت ميسر بوده و اكتساب آن ويژگيها خارج از دسترس نمي باشد. پس از انتخاب مصاحبه گران نوبت به آموزش آنها مي رسد. محقق بايد بر اساس اهداف و نوع تحقيق به آموزش مصاحبه گران مبادرت بنمايد.

«آموزش مورد نياز بستگي به عمق مصاحبه ها و ميزان ساختار مصاحبه دارد (گال و ديگران، 1386: 542).

«آموزش معمولاً در دو مرحله انجام مي پذيرد. در اولين مرحله كارآموزان راههاي مصاحبه را مطالعه ميكنند در مورد شرايط مصاحبه و مواردي از قبيل امكانات مورد نياز، كنترل هاي ضروري و محفوظ نگه داشتن اطلاعات و موضوعي كه بايد در مورد آن تحقيق شود مطالبي مي آموزند ... در مرحله دوم آموزش فراگيران بايد مصاحبه هاي تمريني انجام دهند و بازخوردهاي اصلاحي دريافت كنند. اين عمل بايد تا آنجا ادامه يابد كه عملكرد آنان از لحاظ ساختار، عينيت و پايايي به حد استاندارد مورد انتظار برسد» (گال و ديگران 1386: 3 – 542).

 مرحله ششم: انجام مصاحبه مقدماتي

انجام مصاحبه هاي مقدماتي از اهميت بالايي برخوردار است و مي تواند از امكان سوءگيري داده هاي مصاحبه جلوگيري بنمايد. در مرحله انجام مصاحبه هاي مقدماتي است كه محققان مي توانند مصاحبه گران را مورد ارزيابي قرار داده و نتايج آموزشهاي داده شده را بررسي و مورد توجه قرار بدهند و اگر در خلال مصاحبه هاي مقدماتي به مواردي برخورد كردند كه نياز به تجديد نظر در توجيه مصاحبه گران بود قبل از اجراي مصاحبه اصلي اين اقدام صورت بگيرد. چرا كه در حين اجراي مصاحبه اصلي فرصت جبران اشتباه ميسر نبوده و داده هاي كسب شده مي تواند در نتايج تحقيق تاثير نامطلوبي داشته باشد.

پس «محقق در خلال انجام مصاحبه هاي مقدماتي بايد نسبت به موارد ذيل هشيار باشد: مشكلات مربوط به ايجاد رابطه بين مصاحبه گر و مصاحبه شونده، شواهدي كه گوياي ناكافي بودن انگيزه مصاحبه شوندگان براي شركت در مصاحبه باشد و ساير نشانه ها كه بيانگر ضرورت بازنويسي سئوالات مصاحبه يا بازنگري مراحل و روند مصاحبه باشد» ( گال و ديگران، 1386: 544).

در اين مرحله است كه محقق روشهاي ضبط و ثبت داده ها را مورد بررسي قرار داده تا مشخص گردد چه ميزان از اطلاعات مكتسبه ضبط و ثبت مي گردد و اينكه با كدام روش مصاحبه گران بهتر و راحت تر ميتوانند با مصاحبه شوندگان رابطه ايجاد كنند.

بايد محققان توجه داشته باشند كه «ضبط مصاحبه هاي آزمايشي و مقدماتي روي نوار ضبط صوت اهميت دارد حتي اگر قرار نباشد كه مصاحبه هاي اصلي تحقيق روي نوار ضبط شوند. با گوش نمودن نوار ضبط شده، مصاحبه گرها مي توانند نسبت به چگونگي طرح سئوالات توسط خودشان بصيرت پيدا كنند و از مشكلاتي كه در خلال مصاحبه روي داده و مصاحبه گرها از آن گريخته اند آگاه شوند» (گال و ديگران، 1386 : 545 ).

 مرحله هفتم : انجام مصاحبه

تمام مراحل پيشين صورت گرفته صرفاً به خاطر اجراي خوب اين مرحله (مصاحبه) انجام مي پذيرد. انجام مصاحبه نيز براي خودش اصول، ريشه و چارچوبي دارد و محققان مختلف براي اجراي مناسب اين مرحله توصيه هاي مختلفي را ارائه داده اند تا نتايج كسب شده در مرحله اجراي مصاحبه از اعتبار بالايي برخوردار بوده باشد. گال و همكارانش توصيه هاي مهم و كاربردي براي مصاحبه گران ارائه نموده اند كه اين توصيه ها هم براي مصاحبه هايي كه در تحقيق كيفي انجام مي گيرد قابليت اجرا داشته و هم براي مصاحبه هاي تحقيقهاي كمّي كاربرد دارد. اين توصيه عبارتند از:

1 – پيش از شروع مصاحبه پاسخ دهندگان را از محرمانه بودن كامل پاسخهايشان مطمئن نماييد و اگر لازم باشد روشي را كه براي محرمانه ماندن اطلاعات اتخاذ نموده ايد توضيح دهيد.

2 – با مشغول نمودن مصاحبه شونده در يك مكالمه كوتاه غير رسمي و روزمره، قبل از شروع مصاحبه با مصاحبه شونده رابطه اي دوستانه و خودماني برقرار نماييد.

3 – سئوالات پيچيده يا جدل برانگيز را در قسمت آخر مصاحبه و پس از برقراري رابطه دوستانه با مصاحبه شونده مطرح نماييد.

4 – فوايد بالقوه تحقيق مورد نظر را براي پاسخ دهندگان توضيح دهيد.

5 – مصاحبه گر بايد كمتر از مصاحبه شونده صحبت كند. بعنوان يك قانون، هر چه مصاحبه گر كمتر صحبت كند اطلاعات بيشتري حاصل مي شود.

6 – سئوالات را با زباني كه براي پاسخ دهندگان واضح و معنادار باشد مطرح نماييد.

7 – سئوالاتي بپرسيد كه فقط از يك مطلب واحد باشد.

8 – هنگام نگارش سئوالات، چارچوب و محدوده اي را كه شما مي خواهيد پاسخ دهندگان براي پاسخ دادن در نظر بگيرند، مشخص نماييد.

9 – در صورت لزوم از عبارات موشكافانه ساده استفاده كنيد، براي مثال: «آيا مي توانيد كمي بيشتر در مورد آن صحبت كنيد.»

10 – از تكذيب نمودن گفته هاي مصاحبه شونده يا آزمودن صحت گفته هاي او با شگردهاي مختلف در خلال مصاحبه، پرهيز نماييد.

11– آنها را با اشاره جهت دهي ننماييد. خواه با ارائه يك اظهار نظر، لحن گفتار يا علامت هاي غير گفتاري مانند سرجنباندن در هنگامي كه پاسخهاي موردانتظار يا مرجح شما به يك سئوال داده مي شود.

12 – اگر به نظر ميرسد مصاحبه شونده يك موضوع خاص مطرح شده در مصاحبه را تهديد كننده مي بيند، موضوع ديگري را مطرح كنيد و تلاش نماييد مجدداً با عبارات و واژه هاي متفاوت به همان موضوع اوليه برگرديد.

13 – زماني كه سئوالات حساس يا تهديد كننده مطرح مي نماييد، از مصاحبه شونده بخواهيد كه نظر يا رفتار دوستانش و نيز رفتار يا نظرات خود را بيان نمايد.

14 – پشت سرهم تعداد زيادي سئوال بسته نپرسيد.

15 – موضوعات مورد بحث در مصاحبه را خيلي زياد تغيير ندهيد (از اين شاخه به آن شاخه نپريد)

16 – از پرسيدن سئوالات جهت دهنده پرهيز نماييد. براي مثال به جاي اينكه بپرسيد: «آيا موافق كمك هاي دولت مركزي به تعليم و تربيت هستيد؟» بپرسيد: «ديدگاه شما در مورد كمك هاي دولت مركزي به تعليم و تربيت چيست؟» البته بعضي مواقع يك سئوال جهت دهنده ممكن است پرسيده شود تا نوع خاصي اطلاعات از پاسخ دهنده دريافت گردد. (گال و ديگران، 1386: 5-544)

  انواع مصاحبه

يكي از بحث هاي پردامنه در موضوع مصاحبه تقسيم بندي آن به انواع و اقسام مختلف است. شايد كمتر نويسنده اي در حوزه علوم اجتماعي پيدا شود كه در تقسيم بندي مصاحبه حداقل تشابه ظاهري تقسيم بندي اسلاف خويش را مراعات نموده باشد. هر چند روح حاكم بر انواع تقسيم بندي هاي مختلف يكي بوده و متناسب با اهداف مصاحبه تقسيم بندي هاي مختلفي صورت مي گيرد ولي باز تاكيد مي گردد عليرغم تعدد در تقسيم بندي ها مشتركاتي در همه آنها مي توان پيدا كرد و به عبارت ديگر همه آنها را دريك تقسيم بندي كلي تري مي توان آورد.

در مبحث حاضر به تقسيم بندي هاي مختلفي كه از مصاحبه صورت گرفته است اشاره مي گردد و در نهايت پس از توافق با يك تقسيم بندي متناسب نسبت به تعريف و توضيح اقسام ذكر شده مصاحبه اقدام ميگردد.

دئوبالوبي مصاحبه را به دو صورت تقسيم بندي كرده است، شكل اول مصاحبه را به مصاحبه فردي يا گروهي تقسيم بندي كرده و در شكل دوم انواع مصاحبه را به مصاحبه باساختار يا منسجم و مصاحبه بي ساختار يا آزاد تقسيم كرده است.

در كتاب روشهاي تحقيق در علوم اجتماعي انواع مصاحبه به چهار رشته زير تقسيم بندي شده است:

1 – مصاحبه هاي باز و نيمه باز و بسته

2 – مصاحبه هاي كانوني

3 – مصاحبه هاي متناوب

4 – مصاحبه هاي ساخت يافته

در همين كتاب ضمن تاكيد به تقسيم بندي هاي مختلف صورت گرفته به تقسيم بندي ديگري نيز اشاره مي گردد كه در اين تقسيم بندي مصاحبه به انواع 1- مصاحبه تحقيقي 2– مصاحبه درماني 3– مصاحبه براي سنجش توانايي ها تقسيم گرديده است.

در تقسيم بندي ديگري مصاحبه به انواع شفاهي و كتبي تقسيم گرديده و در ادامه مصاحبه شفاهي به انواع 1- عميق (كيفي) 2– استاندارديزه 3- استاندارديزه تقسيم بندي گرديده است. (رفيع پور، 1370 : 391 ) 

اين تقسيم بندي در عين اختصار تقريباً انواع مختلف مصاحبه را كه متخصصان علوم اجتماعي در تقسيم بندي هاي خويش آورده اند را شامل مي شود.

از تقسيم بندي هاي جالب توجه تقسيم بندي اووه فليك مي باشد كه انواع مصاحبه را به مصاحبه متمركز، نيمه استاندارد، مسئله محور، مصاحبه با متخصصان و مصاحبه قوم نگارانه تقسيم كرده است. ضمن اينكه در تقسيم بندي ايشان علاوه بر انواع مذكور مصاحبه،‌ مصاحبه روايي، مصاحبه اپيزوريك، مصاحبه هاي گروهي نيز به چشم مي خورد. در نوشته حاضر بدون تاكيد بر تقسيم بندي خاص، تلاش مي گردد به انواعي اشاره گردد كه در عين اختصار همه انواع مصاحبه را نيز شامل گردد.

تاكيد ميگردد كه تقسيم بندي مصاحبه به انواع مختلف بر اساس اهداف و علايق و جهت گيريهاي محققان صورت گرفته و همين ويژگيها منتج به ظهور انواع مختلف مصاحبه گرديده است و به همين جهت امكان دارد خوانندگان به انواع ديگري از مصاحبه در متون مختلف برخورد نمايند كه در نوشته حاضر ذكر نگرديده است. كه عدم قيد انواع مذكور دليل بر بي توجهي نگارنده به آنها نبوده و يا دليل بر بي اهميت بودن و يا بلا استفاده بودن آنها نمي باشد. هرچند سعي شده است به انواع مختلف مصاحبه كه در متون علوم اجتماعي رايج بوده و ذكر شده است حتماً اشاره بشود و ليكن گستردگي كتب موجود و تعدد نظرات و عدم اجماع در بين متخصصان است و ..... احتمال وجود انواع ديگر را نيز امكان پذير مي سازد.  

چرا مصاحبه انواع مختلف دارد؟

قبل از ذكر به انواع مختلف مصاحبه ذكر اين نكته لازم مي نمايد كه اشاره شود در تقسيم بندي هاي موجود از مصاحبه تقسيم هاي دوگانه مصاحبه با ساختار و بي ساختار و يا استاندارد و غير استاندارد و در برخي از متون تقسيم بندي سه گانه با ذكر استاندارد و نيمه استاندارد و غيراستاندارد بيشتر مورد توافق بوده و عموماً مورد اشاره محققان و انديشمندان قرار گرفته است و ليكن برخي از محققان براي هركدام از طبقات مذكور زير مجموعه هايي نيز در نظر گرفته اند كه در ذكر اين زير شاخه ها كمتر توافق وجود داشته و تفاوت در انواع را شاهد مي باشيم جالب اينكه در تقسيم بندي هاي موجود كمتر شاهد اختلاف ابراز شده مي باشيم. چرا كه تقسيم بندي هاي مختلف اخلالي در مراحل تحقيق و ..... ايجاد نكرده و همچنان كه قبلاً اشاره شده است صرفاً مبتني بر علايق و جهت گيريهاي محققان ميباشد آنچه كه در موضوع مصاحبه اهميت بيشتري داشته و دارد استفاده صحيح از انواع مختلف آن در پروسه تحقيق مي باشد كه اگر متناسب با اهداف تحقيق درست و بجا و اصولي بكار گرفته شود قطعاً در نتايج تحقيق نيز تاثير گذار خواهد بود.

 محقق بايد با توجه به فرضيات تحقيق و روش انتخابي در اجراي تحقيق بتواند تشخيص دهد چه نوع از مصاحبه در جمع آوري اطلاعات مورد نياز ايشان بهتر جوابگو بوده و بيشتر كارايي دارد.

انواع مصاحبه هايي كه در اين نوشته به توضيح آنها پرداخته خواهد شد عبارتند از :

1 – مصاحبه باز

2 – مصاحبه نيمه استاندارد

3 – مصاحبه با متخصصان

4 – مصاحبه استاندارد

5 – مصاحبه هاي گروهي  

 1 – مصاحبه باز:

 اين نوع از مصاحبه به نامهاي مصاحبه هاي«عميق»، «غير استاندارد»، «ژرفانگر»، «بي ساختار» و «آزاد» نيز شناخته شده است.

«پرسشگر در بيان پرسشها و پاسخگو در طرح آن آزادي كامل دارند، يعني پرسشگر آنچه را كه به نظرش ضروري مي رسد مطرح مي كند و در طرح سئوال خود هيچگونه محدوديتي احساس نمي نمايد و پاسخگو در جواب دادن به سئوالها آزادي كامل دارد. پرسشگر چنين مصاحبه اي مي تواند ايده هاي خود را در هر پرسش كلامي قرار دهد و سئوالهاي خود را با هر عبارت كه كامل باشد مطرح نمايد و پاسخگو نيز مي تواند جواب خود را به هر صورت كه مايل باشد و در هر لفظي كه دوست داشته باشد بيان دارد.» (ساروخاني، 1373 : 214).

پس در اين نوع از مصاحبه «دست پژوهشگر يا پرسشگر باز است كه:

 اولاً- درباره نكته مورد نظر خود با سئوالات پي در پي آنقدر كنجكاوي نموده و عمق آنرا دنبال نمايد كه به نظرش لازم مي رسد.

ثانياً -  ترتيب سئوالات و يا نكات را به دلخواه و نظر خود تغيير دهد.

ثالثاً - از هر شخص مطلع سئوالات متعددي را جويا شود» (رفيع پور، 1370: 305).

مصاحبه باز در مواردي قبل از تحقيق اصلي انجام گرفته و محقق را در اشراف بر موضوع تحقيق و روشن ساختن زواياي مختلف مسئله ياري مي كند تحقيق در اين مرحله «با مطالعه كتب و نشريات مختلف و سئوالات و نكات گوناگون درباره ساخت مسئله و موضوع مورد نظر و عوامل مؤثر و روابط علت و معلول بين آنها در جامعه خاص مورد مطالعه در ذهن پژوهشگر به وجود خواهد آمد» (رفيع پور،1370: 304).

اين نوع از مصاحبه كاربردهاي مختلف در تحقيقات اجتماعي داشته و طبيعي است كه اجراي آن بر خلاف تصور عامه چندان راحت نبوده و نياز به تجربه و توانمنديهاي خاص در مراحل اجراي آن وجود دارد و افراد مبتدي در بكارگيري آن حتماً دچار مشكلات خواهند شد و به همين جهت توصيه ميگردد در صورت استفاده از آن حتماً از مشاورت اساتيد با تجربه استفاده شده و اين مرحله از تحقيق حتماً تحت نظر آنها صورت بگيرد چرا كه بي دقتي در اين مرحله از تحقيق، در نتايج آن نيز تاُثير گذار خواهد شد.

 2 – مصاحبه نيمه باز يا نيمه استاندارد 

«همانطوركه از نام آن بر مي­آيد در مصاحبه نيمه باز، طرفين يعني پرسشگر و جوابگو، محدوديت هايي احساس مي كنند، يعني پرسشگر بايد صرفاً موضوع هاي معيني را مطرح كند و فقط در خصوص آنها جواب دريافت دارد. پاسخگو نيز نمي تواند احساس و عقيده خود را آنطوري كه ترجيح مي دهد در كمال آزادي ابراز كند. در اين مصاحبه پرسشگر و پاسخگو هيچيك آزادي كاملي را كه در مصاحبه آزاد از آن مي توانند برخوردار گردند ندارند» (ساروخاني، 1373: 214).

در اين نوع مصاحبه دست مصاحبه گر بسته نيست و مي تواند طبق ظوابط و ملاك هايي در مصاحبه تغييراتي را ايجاد نمايد. چرا كه معمولاً اين مصاحبه زماني صورت مي گيرد كه سئوالات هنوز به آن ساختار منظم نرسيده و هنوز زواياي مختلف موضوع تحقيق براي محقق كاملاً آشكار نشده است و محقق براينكه بتواند به روايي سئوالات طراحي شده پي ببرد لازم دارد تا در اين گونه مصاحبه هايي دلالت سئوالات را با اهداف تحقيق ارزيابي نمايد و اينجاست كه در مصاحبه هايي با مصاحبه گران مختلف اقدام به طرح سئوالات تحقيق نموده و اگر ايراد و ابهامي در سئوالات بود بر بر اساس معيارهاي خاص، محقق آزاد است آنها را طوري تغيير دهد كه براي مصاحبه شونده قابل فهم بوده باشد پس در مصاحبه نيمه استاندارد «در صورتيكه متن سوالي براي  پاسخگويي نامفهوم باشد، پرسشگر مجاز است كه متن سئوال را طوري تغيير دهد تا براي پاسخگو قابل فهم شود. مشروط بر اينكه متن جديد را بالاي سئوال مربوط يادداشت نمايد تا هنگام تصحيح پرسشنامه و تهيه پرسشنامه جديد و دقيق تر محقق بداند در چه مواردي در كدام محل تحقيق با چه نوع پاسخگوياني، چه سئوالاتي براي پاسخگويان نا مفهوم بوده و با چه جمله بندي بهتر قابل فهم مي باشد» (رفيع پور، 1370: 305).

 ترتيب سئوالات در روند مصاحبه تاثير گذار مي باشد و اگر سئوالات با روال منطقي طراحي شده باشد به نحوي كه رشته افكار پاسخگو از بين نرود طبيعي است كه مصاحبه گر مي تواند اطلاعات بيشتري را كسب نمايد ولي اگر نحوه ترتيب سئوالات مانع رواني سير مصاحبه گرديده و مصاحبه شونده را دچار تشتت و آشفتگي فكري نمايد و به اصطلاح «از اين شاخه به آن شاخه پريدن» باشد ضمن صرف وقت و انرژي زياد از مصاحبه گر و مصاحبه شونده در كسب اطلاعات مورد نظر نيز خلل ايجاد مي نمايد. به همين جهت اگر ضرورت احساس گردد «پرسشگر مي تواند ترتيب سئوالات را تغيير داده و آنرا با رشته سخن و فكر پاسخگو تطبيق دهد» (رفيع پور، 1370: 306). 

3 – مصاحبه استاندارد:

«درمصاحبه بسته يا محدود نه تنها موضوعاتي كه پرسشگر بايد مطرح كند از قبل معين شده اند بلكه اين موضوعات به طور دقيق رده بندي گرديده اند پرسشگرناچار است هريك از موضوعات را در جاي خود طرح كند و هيچ يك را به سليقه خود بر ديگري مقدم نداند. علاوه بر اين در مصاحبه هاي محدود پرسشها از قبل در قالب كلمات معيني قرار مي گيرند پرسشگر محدود است هر پرسش را با كلماتي مخصوص و يكسان طرح كند و از پاسخگو بخواهد كه هر يك از سئوالها را به طور دقيق و مختصر پاسخ گويد. اين نوع مصاحبه داراي برنامه اي ساخت يافته است» (ساروخاني،73: 5-214).

در اين مصاحبه «پاسخگو يا موظف است كه فقط از بين پاسخ هاي از پيش تعيين شده يكي يا بيشتر را انتخاب نمايد و يا پرسشگر پاسخ پاسخگو را در يكي از طبقات جوابهاي پيش بيني شده (با زدن علامت) جاي مي دهد» (رفيع پور، 1370: 307).

برخلاف مصاحبه هاي باز يا نيمه استاندارد كه دست محقق جهت تغيير در سئوالات و ترتيب آنها و يا تفهيم سئوالات براي پاسخگو از آزاديهايي برخوردار بود در اين مصاحبه و سوالات آن «پرسشگر به هيچ وجه اجازه ندارد كه در متن سوالات و يا پاسخ هاي پيش بيني شده تغييري دهد،  حتي در صورتيكه پاسخگو سوال را نفهمد در اينگونه موارد او حداكثر مي تواند يك بار همان متن را با همان طرز بيان قبلي (‌بدون تغيير) تكرار كند» (رفيع پور،308:1370). و حتي «پرسشگر موظف است كه ترتيب سوالات در پرسشنامه را حفظ كند و در آن تغييري ندهد. زيرا ترتيب سوالات و چگونگي تاثير آنها برروي يكديگر بطور نسبتاً دقيقي حساب و تنظيم شده است، گاه برخي از سوالات پيش در آمدي هستند براي سوالات بعدي و گاه براي آنكه سوالات بر روي يكديگر تاثير نگذارند، سوالات ديگري بين آنها جاي داده شده است» (رفيع پور، 310:1370).

در مصاحبه با ساختار و منظم «سوالهاي همانند به يك طريق و ترتيب به هر آزمودني عرضه مي شوند و انتخاب پاسخهاي جانشيني به فهرست از پيش تعيين شده محدود مي شود. حتي توضيحات مقدماتي و پاياني يكساني نيز به كار مي روند» (بالد بي،1373 :203). 

عليرغم همه محدوديت هاي موجود در اين نوع از مصاحبه، مي توان تصريح كرد كه قابليت تعميم يافته هاي بدست آمده با اطمينان بيشتري امكان پذير بوده و علمي بودن آن بيشتر از مصاحبه هاي بي ساختار مي باشد و به همين جهت در جمع آوري اطلاعات كمي امكان مقايسه و بكار بردن شيوه اي يكسان از بقيه انواع مصاحبه سرآمد بوده و در عين ريزه كاريهاي موجود در تهيه و تنظيم مصاحبه مذكور نتايج بدست آمده قابل اتكا بوده و از قابليت تعميم بيشتر برخوردار مي باشد.

 4- مصاحبه با صاحب نظران و متخصصان

متخصصان و افراد صاحب نظر در مورد موضوعاتي كه در آن زمينه داراي تجربه و تخصص مي باشند داراي اطلاعاتي مي باشند كه امكان كسب آن اطلاعات از اشخاص ديگر ميسر نمي باشد، ‌به همين جهت مصاحبه با اين اشخاص در امر تحقيق داراي اهميت بوده و مي تواند در پيشبرد تحقيق موثر باشد.

پس در مصاحبه با صاحب نظران «مصاحبه كننده داده ها را از اشخاصي جمع آوري مي كند كه دانش يا ديدگاه ويژه اي دارند كه از طريق ديگران قابل حصول نيست» (گال ، 1386: 525).

صاحب نظران علاوه بر اينكه اطلاعات منحصر به فردي در خصوص دانش خودشان دارند از مزيت ديگري نيز برخوردار هستند و آن اينست كه آنها «اغلب نسبت به ساير اعضاي تحقيق از مهارت بهتري در گفت و شنود دارند» (گال،1386: 525). ليكن بايد در نظر داشت كه صاحب نظران امكان دارد در طول مصاحبه با توجه به جنبه های 1- نحوه شركت  2-گرايشها  3-سلسله مراتب  4-سطح بيان  5-سبك كلام  و 6- مختصات ظاهر صدا، يكي از نقشهاي زير را از خويش بروز دهند. او يا رفتاري روشنفكرانه در مواجهه با مصاحبه گر در پيش ميگيرد و يا اينكه رفتار روشنفكر متظاهر را از خود به نمايش مي گذارد كه هر كدام رفتارهاي مختص به خود داشته و لازم است مصاحبه گر با اين جنبه هاي رفتاري آشنايي داشته تا بتواند بر سير مصاحبه و مراحل اجراي آن تسلط كافي داشته باشد.

در صورت پذيرش نقش روشنفكري از ناحيه مصاحبه شونده بروزحالت هاي زير متصور است:

الف ) پرسشگر را با مهرباني مي پذيرد و همكاري نشان مي دهد و ملاقات با ايشان مثبت است.

ب) با علاقه و حتي علاقه به علم و با صميميت پاسخها را ادا مي كند.

پ) آنطور مي نمايد كه او خود را از همه بالاتر مي داند. بر اوضاع مصاحبه مسلط مي شود و با التفات و سهولت و رواني جواب مي گويد.

ت) بعضي از جملات و كلمات را تفسير مي كند و توضيح مي دهد و اصطلاحات عالمانه و غني بكار مي برد.

ج) از پرسشها استقبال مي كند. به سهولت كلمات را بيان مي كند. لحن صدايش باز و همراه با بي قيدي است.

مشخصه هاي مصاحبه شونده با نقش روشنفكر متظاهر عبارت است از:

الف) با تشريفات زياد تماس مي گيرد. گرم پذيرايي ميكند و مي نماياند كه نحوه شركتش در مصاحبه مثبت است.

ب) ‌ظاهراً  ميزان علاقه اش به مصاحبه زياد است ولي صميميتش كم است و از اينكه هم صحبتي يافته است خوشحال است.

پ) ‌خود را مافوق مي انگارد و تقريباً‌ بزرگتري مي كند در حاليكه خود به ضعف خويش آگاهي دارد و برتريش كاذب است.

ت) سطح خود به خودي بيان در دست او وسيله ايست براي اثبات تفاوت خود با مردم. ... مي كوشد بگويد فلان مطلب براي او تفاوتي ندارد ولي براي مردم چرا.

ث) با لحن پر طمطراق صحبت مي كند و تقريباً حالت اشخاص عالم و تحصيل كرده را به خود مي گيرد.

ج) ظاهري آرام و پر تكبر دارد. جدي است. بيانش حالت شخصي دارد و از وجه تصديقي زيادي استفاده مي كند. (كتبي و ...، ؟ : 3-71)

5- مصاحبه گروهي

نوعي از مصاحبه كه در بين محققان توسعه و گسترش يافته و روز به روز ميزان استفاده از آن شيوع پيدا مي كند مصاحبه گروهي مي باشد. اين نوع از مصاحبه از آن جهت حائز اهميت مي باشد كه انسانها عموماً در جمع هاي كوچك راحت تر و راغبتر به بيان ديدگاههاي خويش مي پردازند. يعني در زمان انجام مصاحيه افراد مصاحبه كننده نسبت به بيان احساسات خويش رغبت بيشتري از خود نشان مي دهند. رغبتي كه شايد در تعاملات دو نفره احتمال ابراز آنها به شدت كاهش پيدا مي كند.

پس مي توان در تعريف مصاحبه گروهي عنوان كرد كه مصاحبه گروهي عبارت از «مصاحبه اي است با گروه كوچكي از افراد در باره يك موضوع خاص. اين گروه معمولاً از شش تا هشت نفر تشكيل مي شود و مصاحبه بين يك و نيم تا دو ساعت به طول مي انجامد» (فليك، 1387: 212).

در اين روش «‌وظيفه اصلي مصاحبه گر اين است كه مانع آن شود كه يك نفر يا بخشي از گروه به مصاحبه و به اين ترتيب بر كل گروه مسلط شوند. علاوه براين، مصاحبه گر بايد اعضايي را كه ساكت اند به شركت در مصاحبه تشويق و نظرات آنها را نيز اخذ كند. همچنين بايد تلاش كند تا پاسخ كل گروه را براي پوشش هر چه بيشتر موضوع مصاحبه به دست آورد» (فليك،‌212:1387).

بلومر اعتقاد دارد «ارزش تعداد اندكي از افراد كه در يك گروه يا به منزله يك گروه مرجع گرد هم مي آيند چندين برابر بيش از هر نوع نمونه نمايان است. چنين گروهي به طور دسته جمعي درباره زندگي شان بحث مي كنند و در اين باره آن قدر كند و كاو و پرس و جو مي كنند تا با مخالفت هاي يكديگر روبرو شوند. اين روش بيش از هر راه ديگري كه مي شناسم زواياي پنهان زندگي پاسخگويان را آشكار مي كند» (فليك ،‌1387: 213).

در اين روش مصاحبه گر نقش مستقيم ندارد چرا كه او در ابتداي مصاحبه سوالاتي را مطرح كرده و اجازه مي دهد شركت كنندگان نظرات خود را ارائه نمايند و ديگران نيز پس از شنيدن نظر هر يك از افراد حاضر مطالب جديدي در تكميل نظرات ارائه شده اعلام مي نمايند و بدين ترتيب بحث و گفتگو حول موضوع مورد نظر مصاحبه گر شروع شده و عملاً بدون دخالت مستقيم مصاحبه گر ادامه مي يابد.

«محققان در يافته اند كه تعامل ميان شركت كنندگان، آنها را به بيان احساسات،‌ ديدگاهها و عقايدي ترغيب مي نمايد كه در صورت انجام مصاحبه فردي آنها را اظهار نمي نمودند» (گال،‌ 1386: 528) و از قبل همين تعامل است كه محقق مي تواند در اندك زمان محدود – در مقايسه با مصاحبه هاي فردي – از افراد بيشتري اطلاعات مورد نياز خويش را در راستاي اهداف تحقيق كسب بنمايد.

«خلاصه آنكه مهم ترين مزاياي مصاحبه گروهي عبارت است از: كم هزينه و سرشار بودن از اطلاعات، تشويق شركت كنندگان به پاسخ گويي، كمك ياد آوري رويدادها، كمك براي دست يابي به پاسخي وراي پاسخ يك مصاحبه شونده تنها» (فليك ،213:1387).

پاتون دو نقطه ضعف اين روش را 1- امكان طرح سوالات محدود 2- مشكل يادداشت برداري در طول مصاحبه مي داند (فليك ‌،‌212:1387) اگر چه با ظهور فن آوريهاي جديد مشكل اخير قابل حل بوده و شرايط ضبط اظهارات طرفين به سهولت مسير مي باشد و ليكن مشكل اولي بنظر مي رسد همچنان پا برجا بوده و امكان گسترش دامنه سوالات در اين روش به راحتي ميسر نمي باشد و لذا استفاده از اين روش در مواردي خاص و حول محورهاي مشخص مي تواند بعنوان يك تكنيك بسيار كارآمد مورد استفاده محققان قرار گيرد.

 معايب و محاسن مصاحبه

 مصاحبه نيز همانند تكنيك هاي ديگر روش تحقيق در حاليكه داراي محاسني است. داراي معايب و نقايصي نيز مي باشد. شايد نياز به ياد آوري نباشد كه همه تكنيكها و روشها و متدهاي رايج و موجود داراي محدوديت هايي هستند كه بايد خاطر نشان ساخت نه اين محدوديت ها دليل بر كنار گذاشتن آنها در روند تحقيقات مي باشد و نه اينكه دارا بودن محاسني ويژه دليل بر قبول بي قيد و شرط آنها ميگردد. بلكه اين بر عهده محقق است كه با توجه به نوع تحقيق و اهدافي كه براي تحقيق در نظر گرفته است از روشها و تكنيك هاي رايج موجود، ‌مناسب ترين تكنيك را انتخاب كرده و با استفاده از آن نسبت به جمع آوري اطلاعات براي تحقيق مبادرت بورزد.

محقيق هوشمند و با تجربه، با علم به محاسن و معايب تكنيك ها،‌ تكنيكي را انتخاب مي نمايند كه محاسن آن در تحقيق مورد نظر بيشتر از معايب آن بوده و يا اينكه در بين تكنيك هاي موجود مناسب ترين تكنيك براي جمع آوري اطلاعات مي باشد.

پس انتخاب تكنيكي خاص در يك تحقيق نه دليل بر چشمپوشي از معايب آن بوده و نه اينكه دليل بر قبولي بدون قيد و شرط آن از ناحيه محقق مي باشد.

با اين توضيح مختصر به معايب و محاسن مصاحبه اشاره مي شود. البته در احصاء معايب و محاسن آن صرفاً‌ به مهمترين محورها اشاره مي گردد كه از ناحيه محققين مختلف عنوان گرديده است.

 محاسن مصاحبه

1- مصاحبه در مقايسه با تكنيك هاي ديگر از ميزان اعتبار و روايي بيشتري برخوردار مي باشد.

2- مصاحبه امكان محاسبات پيچيده آماري را فراهم مي آورد.

3-  ارتباط مستقيم مابين مصاحبه گر و مصاحبه شونده در مصاحبه بوجود مي آيد.

4- در مورد افراد بي سواد، كودكان و ... بهترين وسيله كسب اطلاعات مصاحبه است.

5- در سوالات پرسشنامه اگر كوچكترين ابهامي وجود داشته باشد، جواب پاسخگو قابل استفاده نخواهد بود. ولي در مصاحبه مي توان پاسخگو را در مسير واقعي تحقيق، راهنمايي  و ارشاد نمود.

6- بسياري از مطالب را حتي افراد با سواد نمي توانند بر روي كاغذ بياورند ولي مصاحبه گر كه در اين امر ممارست و تجربه كافي داشته باشد مي تواند پس از دريافت مطالب نكات لازم را مورد استفاده قرار دهد.

7- در پرشنامه ملاك عمل محقق مواردي است كه جوابها بدستش رسيده باشد ولي در مصاحبه مي توان كليه افرادي را كه در نمونه گيري انتخاب شده اند مورد مطالعه قرار داد.

8- در پرسشنامه هر سوالي را كه به آن جواب داده نشده باشد نمي توان مورد استفاده قرار داد ليكن در مصاحبه چنانچه مصاحبه گر در كار خود با تجربه باشد مي تواند جواب كليه سوالات را به لطايف الحيل بدست آورد.

9- امكان اعمال سوالات انحرافي جهت كشف حقيقت در مصاحبه به سهولت ميسر مي گردد.

10- افزودن سوالات جهت روشنگري بيشتر جوابهاي داده شده در مصاحبه امكان پذير مي باشد.

11- مصاحبه مي تواند اطلاعاتي در مورد عقايد افراد در اختيار محقق بگذارد.

12- محقق مي تواند با استفاده از مصاحبه به شناخت علل رفتار و يا عقايد نايل گردد.

13- در مصاحبه مي توان استعدادها و توانائيهاي رواني افراد را شناخت.

14- در مصاحبه مي توان انتظارات يا آرزوها را به سنجش نهاد. پيشنهادها را شناخت و تحليل كرد.

15- از طريق مصاحبه مي توان به كسب اطلاعاتي در مورد امور عيني نايل آمد. محقق مي تواند با توسل به اين وسيله از پاسخگو در خصوص نوع رفتار او به سايرين اطلاعاتي بدست آورد. (ساروخاني ،‌213:1373)

16- پاره اي از مردم به  ايجاد ارتباطهاي شفاهي و رو در رو علاقه دارند و اگر مصاحبه گر در زمينه مصاحبه مهارت كافي داشته باشد به سادگي مي تواند با فراهم نمودن شرايطي مطمئن و آرام، اطلاعاتي را كه از طريق هيچ روش ديگري قابل جمع آوري نيست، بدست آورد. (نادري،1364: 170)

17- حضور مصاحبه گر در موقعيت مصاحبه سبب مي شود كه آزمودني منظور و هدف او را از طريق سوال ويژه اي بهتر و بيشتر درك كند و احتمالاً پاسخي مناسب تر و دقيق تر ارائه دهد (نادري ، 170:1364)

 معايب مصاحبه

1-روش مصاحبه وقت گيرتر و پرهزينه تر از ساير روش هاي جمع آوري اطلاعات است.

2- قدرت تعميم اطلاعات جمع آوري شده در روش مصاحبه به علت كمي تعداد مصاحبه شوندگان يا ويژگي هاي فردي آنان، محدود به گروه هاي مشابه گروه مورد مصاحبه است. (نادري،170:1364)

3- از طريق مصاحبه نميتوان تعداد زيادي از افراد را در مدت كوتاهي مطالعه كرد.

4- هزينه تحقيق در مصاحبه، به مراتب بالاتر از هزينه تحقيق با شيوه هاي ديگر تحقيق است. (نبوي،1354: 116)

5- هنگاميكه پاسخ دهندگان در مناطق جغرافيايي مختلفي پراكننده باشند و... مصاحبه چندان روش مناسبي نخواهد بود.

6- استخراج اطلاعات و تجزيه و تحليل آنها در روش مصاحبه بسيار مشكل است (نبوي، 1354: 117)

7- براي انجام مصاحبه به افراد مجرب و ماهر نياز است كه اين فرد مشكل استفاده از مصاحبه را براي جمع آوري اطلاعات حادتر مي سازد (نادري، 1364: 170)

8- عدم همانندي و يكساني مطلق در سوالات، امكان تاثير پذيري پاسخ دريافتي را فراهم مي سازد.

9-در مقايسه با ساير تكنيك هاي جمع آوري اطلاعات، مصاحبه از سرعت كم برخوردار بوده و كار تحقيق با كندي پيش مي رود.

 خطاهاي رايج در مصاحبه

اگر چه مصاحبه از تكنيك هايي است كه در گرد آوري اطلاعات بسيار كارآيي داشته و مي تواند دامنه از اطلاعات با ارزشي را در اختيار ما قرار دهد و از اعتبار علمي بسياري نيز برخوردار است و ليكن در صورت غفلت، دامنه اين اطلاعات به اطلاعات فاقد ارزش گسترش پيدا كرده و در بر مي گيرد.

 ويچ و بنزمن، انواع خطاها با اهميت و منابع اطلاعات گمراه كننده در يك مصاحبه را مشخص كرده اند فهرست آنها شامل موارد زير است :

الف) خطاهايي كه ناشي از قصد عمدي پاسخگو در فريب دادن يا گمراه كردن هستند.

1-  اطلاعات سودار يا تحريف شده كه در نتيجه قصد پاسخگو براي اثر گذاشتن بر نتيجه تحقيق ارائه مي گردد. اين سوداري را مي توان از كارگزاران جامعه كه مايلند تصوير خوبي از شهرشان را ارائه دهند،‌ انتظار داشت .

2- اطلاعات نمايشي كه به منظور افزايش لطف و جاذبه اطلاع دهنده و اجتماع،‌ طرح ريزي شده است.

3- اطلاعات اغراق آميز كه توسط اصلاح طلبان و به قصد استفاده از تحقيق براي نمايش و اصلاح اجتماع ارائه مي گردد.

4- جلوگيري از كوشش هايي كه به منظور كسب اطلاعات در مورد پويايي عقده هاي نهادي خاصي مانند پديده جنسي،‌ قدرت و طبقه اجتماعي به عمل مي آيد.

5- دليل تراشي براي رفتار هايي كه مورد پذيرش جامعه نيستند.

6- اطلاعاتي كه بدليل جاه طلبي هاي شخصي،‌ خود بزرگ نمايي،‌ حمايت از خود يا حل و فصل عداوت هاي شخصي تحريف مي گردند.

7- از پيش آماده كردن پاسخ ها بر اساس شايعات و ديگر انواع ارتباط در مورد تحقيق كه منجر به ارائه پاسخهايي با سبك يكسان و كليشه اي مي گردند.

ب) مشكلاتي كه بطور موقتي با پاسخگو پيوند دارند.

«در بيشتر مصاحبه ها، ‌مصاحبه گر و پاسخگو قبل از مصاحبه همديگر را نمي شناسند و احتمالاً‌ هرگز همديگر را بعد از مصاحبه نيز ملاقات نخواهند كرد ... در اين ارتباط زود گذر هيچ انگيزه اي وجود ندارد كه پاسخگو را وادار به انجام رفتاري كند كه از وي انتظار مي رود. به بيان ديگر، با در نظر گرفتن ماهيت موقتي تبادل ميان آن دو، ‌پاسخگو انگيزه اي براي شركت در مصاحبه يا ادامه پاسخ هاي صحيح و كامل ندارد» (دلاور، 1373: 161 ).

ج‌)خطاهايي كه به موقعيت رواني پاسخگو مربوط هستند.

«پاسخگوي يك مصاحبه مانند هركس ديگري تحت تاثير تعدادي از ويژگيها و خصلت هاي شخصي است كه بر درستي و كيفيت پاسخهاي او اثر دارند» (دلاور،1373: 162). عواملي همانند ترس،‌ هيحانات و انگيزه هاي مختلف باعث مي گردند تا پاسخگو تحت تاثير قرار گرفته و موجب ارائه پاسخهاي نادرست توسط پاسخگو مي شوند.

ح‌)خطاهاي غير عمدي

خطاهاي غير عمدي شامل آن مواردي ميگردد كه اطلاعات درخواستي بدلايلي همانند فقدان اطلاعات،‌ عدم تشخيص موقعيت و فراموشي و يا خستگي پاسخگو و .... صحيح نبوده و با واقعيت تطابق ندارد. و عمدي در ارائه اين اطلاعات غير واقعي وجود نداشته و عواملي همچون 1-فاصله زماني 2-اهميت موضوع 3-شرايط مطلوب اجتماعي 4-ياد آوري واقعه مشخص، در ذكر جزئيات وقايع تاثير داشته است.

فهرست منابع

1- دلاور، علي (1374). مباني نظري و عملي پژوهش در علوم انساني و اجتماعي، تهران: انتشارات رشد

2- فليك، ‌اووه (1378). درآمدي بر تحقيق كيفي، ‌مترجم هادي جليلي، ‌تهران: ‌نشر ني

3-توكلي، ‌احمد(1377). مصاحبه خلاق، ‌تهران: ‌انتشارات خجسته

4- محسنيان راد،‌ مهدي (1371). روشهاي مصاحبه خبري، تهران: مركز مطالعات و تحقيقات رسانه هاي وزارت ارشاد.

5-بركو، ‌ري ام  و ... (1386). مديريت ارتباطات،‌ مترجم سيد محمد اعرابي و داود ايزدي،‌ تهران: دفتر پژوهشهاي فرهنگي

6- گال، ‌مرديت و ... (1386). روشهاي كمي و كيفي در علوم تربيتي و روان شناسي، ‌ترجمه احمد نصر و ...، ‌تهران: انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي و سمت

7-دوورژه، موريس(‌1366). روشهاي علوم اجتماعي، ‌مترجم خسرو اسدي، تهران:‌ انتشارات جامعه و اقتصاد

8-رفيع پور، فرامرز(‌1370)‌. كند و كاوها و پنداشته ها، ‌تهران: شركت سهامي انتشار

9-موزر،‌ س.ك و ... (1374). روش تحقيق در علوم اجتماعي، مترجم كاظم ايزدي، تهران: انتشارات كيهان

10-دواس،‌ دي اي(1376). پيمايش در تحقيقات اجتماعي، مترجم هوشنگ نايبي، ‌تهران:‌ نشر ني

11-كرليجر،‌ فرد ان (1382)‌. مباني پژوهش در علوم رفتاري، مترجم حسن پاشا شريفي و جعفر نجفي زند،‌ تهران:‌ آواي نور

12- ساروخاني،‌ باقر(1373). روشهاي تحقيق در عوم اجتماعي، ‌تهران: ‌انتشارات صراط

13- بالد بي، دئو و ...(1373). مباني پژوهش در علوم تربيتي، ‌مترجم جعفر نجفي زند، تهران: ‌نشر قومس

14- نادري،‌ عزت الله و ...(1364). روشهاي تحقيق در علوم انساني، تهران: دفتر تخقيقات و انتشارات بدر

15- كيوي، ريمون و ....(‌1370). روشهاي تحقيق در علوم اجتماعي، مترجم عبدالحسين نيك گهر، ‌تهران: ‌انتشارات فرهنگ معاصر

16-محسني، منوجهر(1370). جامعه شناسي عمومي، تهران: كتابخانه طهوري

17- طالب،‌ مهدي (1369). چگونگي انجام مطالعات اجتماعي، تهران: ‌امير كبير

18- نبوي، بهروز (1354). مقدمه اي بر روش تحقيق در علوم اجتماعي، تهران: چاپخانه وزارت اطلاعات

19-رفيع پور، فرامرز (1382). تكنيك هاي خاص تحقيق، تهران:‌ شركت سهامي خاص

20- بيرو، ‌آلن(1370). فرهنگ علوم اجتماعي، مترجم باقر ساروخاني، تهران: انتشارات كيهان

21- آبركرامبي، نيكلاس و ديگران( 1367). فرهنگ جامعه شناسي، مترجم حسن پويان، ‌تهران: ‌انتشارات چاپخش

22-آگبرن و نيم كوف ( 1357). زمينه جامعه شناسي،‌ ترجمه و اقتباس امير حسين آريانپور، تهران: شركت سهامي كتابهاي جيني

23- توكلي، احمد و ... (1385). مصاحبه حرفه اي، تهران: انتشارات ثانيه

24- اتسكندر، پيتر (‌1371). روشهاي تجربي تخقيق اجتماعي، مترجم بيژن كاظم زاده، مشهد:‌ آستان قدس رضوي

روش تحقیق در مدیریت اسلامی

در یک سازمان معمولا دو عامل سبب روی آوردن به پژوهشهایی در حوزه مدیریت است.

a.     علاقه مدیران یا محققان

b.     مشکلات سازمان

بنابراین کار ما به عنوان پژوهشگر از اینجا آغاز میشود که علاقه یا مشکل را به درستی بشناسیم و دنبال کنیم تا به سرنخهایی برسیم.

1- مرحله اول: شناسایی مشکل یا علاقه مدیران و محققان

سؤال : عقاله­ای که در سازمان شکل می­گیرد اولین کاری که انجام می­دهیم چیست؟

1. تماس برقرار می­کنیم تا ببینیم مشکل کجاست؟

علاقه و مشکل را شناسایی می­کنیم.

2. گردآوری اطلاعات اولیه (اطلاعات را در خود سازمان بررسی می­کنیم و بدست می­آوریم). به میان  پرسنل، مدیران، مشتریان میرویم و در مورد موضوعی که ذهن مدیران یا محققان را به خود مشغول کرده (موضوع تحقیق) صحبت میکنیم.

3. بررسی پیشینه یا ادبیات موضوع

پس از مرحیه دوم، هدف بعدی رسیدن به یک مدل مهندسی از موضوع مورد تحقیق است. هدف ما در این قسمت مطالعه سیستماتیک پژوهش­های قبلی به منظور اطمینان از شناخت تمامی متغیرهایی است که ممکن است بر موضوع تحقیق ما تأثیر داشته باشد و از نظر ما به دور مانده است. همچنین این از کار به ما اطمینان می­دهد که چرخ را از نو اختراع نمی­کنیم شاید پژوهشگران پیش این موضوع را بررسی کرده و به وقایع موردنظر رسیده باشند.

پس سه گام اول روش تحقیق تا به اینجا:

1.     شناسایی مشکل یا علاقه

2.     گردآوری اطلاعات (باید در خود سازمان بگردیم و پیدا کنیم)

3.     گردآوری اطلاعات به صورت علمی (ادبیات تجربی و تئوری) برای رسیدم به مدل مفهومی و فرضیه ها

مدل مفهومی تحقیق

مستقل : آن چیزی که ما به راحتی می­توانیم تغییرش دهیم.

وابسته : متغیری است که معلول متغیرهای مستقل و مداخله­گر است به عبارتی دیگر ما سعی می­کنیم با تغییر در متغیرهای مستقل و کنترل متغیرهای مداخله­گر (مزاحم یا تعدیلی) به هدف خود که تغییر در متغیر وابسته است برسیم. به عنوان مثال: هدف یک سازمان افزایش سهم بازار خود است. ما به عنوان یک محقق حدس می­زنیم افزایش تبلیغات و کاهش قیمت دو عامل تأثیرگذار اصلی در افزایش سهم بازار می­باشد.

برای بررسی این موضوع پس از گردآوری اطلاعات اولیه از داخل سازمان به این نتیجه می­رسیم که نارضایتی کانال­های توزیع و کارکنان فروش عامل مهمی است که می­تواند سهم بازار ما را تحت تأثیر قرار دهد.  به عبارتی دیگر ما گام اول و دوم از این فرایند تحقیق علمی را تا به اینجا پیموده­ایم. حالا ما 3 متغیر داریم که انتظار می­رود در افزایش سهم بازار ما دخالت داشته باشند.

                        وابسته                                                       مستقل

برای اطمینان از اینکه متغیر دیگری از چشم ما به دور نمانده باشد به سراغ ادبیات موضوع می­رویم و پیشینه تحقیقات انجام گرفته از این موضوع را بررسی می­کنیم. ما انتظار داریم پس از اجرای گام 3 (پیشینه کاوی) با اطمینان و دقت بیشتر مدل مفهومی تحقیقی خود را ارائه دهیم. بررسی مدل پیشینه به ما کمک می­کند. متغیرهای دیگر با روش انجام تحقیق مشکلات احتمالی، ابزارهای مورد نیاز، و روش آماری (متدولوژی) مرسوم در این دسته از پژوهش­ها را شناخته­ایم برای اینکه بتوانیم از اطلاعات پژوهش­های قبلی به صورت اثربخش و کارآمد استفاده کنیم بهتر است چارچوب مشخصی برای کسب اطلاعات لازم داشته باشیم.

نمونه یک چارچوب ساده و کارآمد در نمودار 2-2 ص 54 کتاب آورده شده است.

این چارچوب به ما کمک می­کند اطلاعات پژوهش­های قبلی را به صورت مفید و مختصر جمع­آوری نمائیم و هنگام استفاده از این اطلاعات دچار سردرگمی شویم.

چگونه از اعتبار علمی یک پژوهش اطمینان حاصل کنیم؟

بقیه افراد کار پژوهشی ما را به چه اساسی ارزیابی می­کنند؟

منبع یک تحقیق که درواقع نشانگر اشراف پژوهشگر بر ادبیات موضوع است مهمترین عامل در اعتبارسنجی یک پژوهش است. وقتی یک پژوهش اغلب منابع معتبر و مرتبط با موضوع را دربردارد ما اطمینان می­یابیم پژوهشگر دید علمی و عمیقی نسبت به موضوع داشته است.

مراحل تحقیق

(جمع­بندی جلسه قبل)

1- شناسائی مشکل / علاقه

2- جمع آوری اطلاعات اولیه   1- تاریخچه  (سابقه، محصولات، فرایندهای تولید،

      سهامداران، مدیران و ...)

      2- عوامل ساختاری

      (چارت سازمانی و رویه­ها، دستورالعمل، نوع تصمیم­گیری،

      شبکه و روابط بین بخش­های مختلف سازمان)

      3- نگرش­ها و پاسخ­های رفتاری

      (نگرش نسبت به مرخصی نظام پاداش و انگیزش کارکنان )

3- پیشینه کاری (نظریه­پردازی) یا بررسی ادبیات موضوع

1. پیشینه تئوری                      2. پیشینه تجربی

پیشینه تئوی : در این قسمت علاقه­مند است دریابد محققان پیشین از چه تئوری­ها و روش­های آماری شناخته شده در بررسی موضوع استفاده کردند. هدف محقق در این قسمت این است که آنچه را که قصد بیان آن را به عنوان بیان مسئله، ضرورت موضوع، بنیان پژوهش دارد. با استفاده از منابع معتبر پیشین مستحکم نماید. بدون پیشینه تئوری نوشته­های محقق فاقد اعتبار بوده و از نظر مراجع علمی قابل استفاده نمی­باشد به عبارت دیگر بدون پیشینۀ تئوری نمی­توان در مورد بنیان علمی یک تحقیق و عینیت آن اطمینان حاصل کرد. (عینیت یک ویزگی اصلی و مهم در پژوهش­های علمی است. به این معنا که یک تحقیق برخواسته از ذهنیات یا پیش­فرض­های ذهنی محقق نمی­باشد.)

پیشینه تجربی : در پیشینه تجربی محقق به مطالعات قبلی انجام گرفته در این موضوع اشاره می­کند. معمولاً وقتی می­خواهیم کار تحقیق را به صورت علمی شروع کنیم از این مرحله کار اصلی، شروع می­شود. پس از مطالعه پژوهش­های قبلی تا می­توانیم جمع­بندی و چارچوب خوبی برای نوشتن طرح تحقیق یا پروپوزال آماده کنیم. بعد از جمع­بندی پیشینه ما انتظار داریم بتوانیم مدل مفهومی پژوهش خود را با دقت و اطمینان شکل دهیم. یک پیشینه کاوی خوب کار ما را در ادامه مسیر بسیار آسان می­کند، ما می­توانیم با اشاره به نقاط ضعف و قوت تحقیقات قبلی خلاقیت موجود در طرح تحقیق خود را توجیه نمائیم. (ص 54 کتاب یک چارچوب مفید و مختصر برای بررسی پیشینه در اختیار ما قرار می­دهند.)

منظور از ادبیات تئوری: نظریات اصلی و پایه در رابطه با موضوع است. این قسمت از ادبیات عمدتاً اولین پژوهش­ها و نظریه­های تأیید شده در رابطه با موضوع را شامل می­شود.

منظور از ادبیات تجربی: ادبیات تجربی شامل گزارش تمامی مطالعاتی است که بر روی قسمت تئوری ادبیات انجام شده است.

انواع مقالات

روش­ها و ابزارها در پیشینه کاری تحقیق

مقالات علمی به دو نوع:   1- ترویجی                2- پژوهشی

مقالات ترویجی

یک دید کلی و دانش اولیه در مورد مفاهیم خاصی مرور می­شود.

مقالات پژوهشی

مقالات علمی- پژوهشی هستند که دید جزئی و تخصصی تأثیر چند عامل را بر هم بررسی می­کند.

مثال مورد اول: نظیر یک مقاله با عنوان زیر است:

کاربردهای آی­تی در کسب و کار امروز

مثال در مورد نوع دوم : موضوع آی­تی با عنوان زیر مطرح می­شود:

                                      بررسی تأثیر استفاده از ابزارهای آی­تی در افزایش سهم بازار

پژوهشی: جزئی و تخصصی

1- مقدمه 2- بیان مسئله + ضرورت موضوع   3- پیشینه تئوری     4- پیشینه تجربی

 5- روش شناسایی پژوهشی

1. معرفی مدل 2. متغیرها 3. تعاریف عملیاتی 4. روش آماری نرم افزار 5. روش گردآوری داده­ها 6. تجزیه و تحلیل (توصیفی و تحلیل) 7. جمع بندی + نتیجه گیری 8. پیشنهادات 
9. فهرست منابع : (1- برای پژوهشگران آتی 2- برای سیاست­گذاران)

1- نمودار        2- جدول         3- نتایج تخمین و تستهای آماری

انواع گزارشات در پژوهش

در انتشار پژوهش­های انجام یافته نوع گزارش در ابتدا مشخص شود. به عبارتی پژوهشگر بایستی هدف خود را در اجرای تحقیق مشخص نماید. دو نوع گزارش در انتشار نتایج تحقیق مرسوم است.

1- توصیفی                  2- تحلیلی

توصیفی : در گزارش توصیفی پژوهشگر عمدتاً دورنمایی از وضعیت متغیرها ارائه می­کند. هدف این بخش ارائه اطلاعات آماری در مورد تک­تک متغیرهاست. به عنوان مثال در موضوع تأثیر تبلیغات در فروش پژوهشگر در قسمت توصیفی کار خود آمار میزان فروش و هزینه تبلیغات را در طبقه­بندی­های مختلف ارائه می­نماید. استفاده از جدول ؟؟؟؟؟؟؟ در این قسمت ضروری و مرسوم است. جدول­های متقاطع در این قسمت می­توانند تصویر جامعی از وضعیت نمونه و موضوع مورد بررسی ارائه دهند. در این قسمت محقق به ارتباط بین متغیرها اشاره نمی­کند و اظهارنظر نیز نمی­نماید.

نکته : در اغلب پژوهش­های حوزه مدیریت ما مواجه هستیم با داده­هایی که باید از طریق محاسبه یا پرسش­نامه جمع­آوری نمائیم. بنابراین بخشی از اطلاعات بدست آمده که بایستی گزارش کنیم مربوط به ویژگی­های پاسخ­دهندگان خواهد بود. ارائه اطلاعات مربوط به پاسخ­دهندگان در گزارش تحقیق از این جهت مهم است که بررسی مجدد محقق یا ارزیابی آن و یا استفاده از نتایج آن گاهی اوقات در گروی اطلاع داشتن از ویژگی مرجع داده­های پژوهش است. در بیشتر تحقیقات مدیریتی مرجع نهایی ما افراد هستند. بنابراین بایستی ویژگی­های شخصی و سازمانی آنها را در پرسش­نامه سؤال کنیم و آمار مبطو به آن را در گزارش خود بیابیم.

تحلیل: در بخش تحلیلی گزارش پژوهشگر به تحلیل­های دومتغیره و بیشتر می­پردازد.

هدف از این قسمت گزارش کردن روش آمار اجرا شده و خروجی­های بدست آمده از تجزیه و تحلیل آماری است. در این بخش پژوهشگر می­تواند در مورد روابط بین متغیرها و تأثیرگذاری­ آنها بر همدیگر اظهارنظر نماید. در این قسمت پژوهش ما بایستی حتماً خروجی نرم افزار استفاده شده و قسمت­های آماری را گزارش کنیم. ماحصل این گزارش پذیرش و یا عدم پذیرش فرضیه­هایی است که در قسمت قبل (در قسمت بررسی پیشینه و فرضیه­سازی) آنها را عنوان کرده­ایم.

پس از بررسی ادبیات موضوع و مطالعه نظریات حوزه تحقیق­مان بایستی یک مدل ساده برای متغیرهای تحقیق آماده کنیم. این مدل ساده به ما نشان می­دهد در تحقیق، چه متغیرهایی وجود دارد و رابطه بین آنها چگونه است. برای تشخیص متغیرها و روابط بین آنها، همواره به ادبیات تئوری تحقیق(نظریات مرتبط با موضوع) مراجعه می­کنیم. فرضیه­سازی حتماً باید مبتنی بر پیشینه نظری موضوع و مدل مفهومی پژوهش باشد.

فرضیه :

فرضیه حدسی هوشمندانه در مورد موضوع تحقیق است.

نکته : زمانی که مدل مفهومی تحقیق دارای چندین متغیر مستقل و تعدیلی باشد، بایستی برای بررسی موضوع در مورد هر کدام از روابطی که در مدل مفهومی مشاهده می­کنیم یک فرضیه جداگانه بسازیم زیرا هنگام بررسی موضوع ممکن است متغیرهای مختلف ارتباط متفاوتی را با متغیر وابسته از خود نشان دهند. در تنظیم فرضیه استفاده از جمله «اگر .... پس.....» می­تواند به ما کمک کند.

موضوع مهم دیگر در تنظیم فرضیه حمایت ادبیات موضوع از روابط بین متغیرها در فرضیه­است که ما می­سازیم. فرضیه­ها ممکن است جهت­دار یا غیرجهت­دار باشند. در فرضیه جهت­دار ما عنوان می­کنیم متغیر مستقل تأثیر مثبت یا منفی و متغیر وابسته دارد.

مقیاس­ها در اندازه گیری

1. مقیاس اسمی

مقیاس اسمی برای کدگزاری و تمییز دادن متغیرهای مختلف به کار می­رود. اختصاص اعداد در این مقیاس صرفاً جهت نامگذاری می­باشد و هیچگونه عملیات ریاضی بر روی آن نمی­توان انجام داد. همچنین محاسبه میانگین در مورد این نوع متغیرها معنادار نمی­باشد. اغلب متغیرهای دامی تحقیق با این مقیاس اندازه گیری می­شود. متغیرهای دامی: دسته­ای از متغیرها هستند که نمی­توانیم عدد معناداری را به آن­ها اختصاص دهیم. مثل جنسیت افراد، جنس کفش، رنگ لباس و نام محصولات.

2. مقیاس ترتیبی

در این نوع مقیاس اعدد علاوه بر اینکه نشانگر تفاوت در سطوح مختلف متغیر هستند (مثل مقیاس اسمی) علاوه بر آن برتری بین سطوح مختلف متغیر قابل مشاهده است. نظیر مقیاس اسمی نمی توانیم عملیات ریاضی در این متغیرها استفاده کنیم اما مُد آنها را
می­توانیم اندازه بگیریم. میزان تفاوت در مقیاس ترتیبی قابل اندازه­گیری نیست.

مقیاس نسبتی و کسری در جلسه آخر ارائه شده است که در این جزوه موجود نیست.

نمونه­گیری

نمونه­گیری در تحقیق به سبب محدودیت زمان و هزینه در دسترس بودن کل اعضای جامعه و همچنین کافی بودن مطالعه نمونه به جای کل جامعه انجام می­شود. هدف ما از نمونه­گیری این است که بتوانیم با بررسی ویژگی­های نمونه تحقیق به نتایجی در مورد جامعه مورد مطالعه دست یابیم. برای نمونه­گیری ما باید درباره 3 صحبت زیر تصمیم­گیری کنیم.

1. چارچوب نمونه گیری             2. طرح نمونه­گیری        3. اندازه نمونه

چارچوب نمونه­گیری : شامل یک لیست از اعضای جامعه­ای است که قصد داریم آن را مطالعه کنیم.

طرح نمونه­گیری : روشی است که برای انتخاب نمونه به شیوه علمی استفاده می­کرد.

اندازه نمونه : با فرمول­های ریاضی مشخصی (کوکران- اورکات) تعیین می­گردد.

در نمونه­گیری محقق باید دقت کنید نمونه­ای که انتخاب می­کند از حیث ویژگی­های مورد مطالعه نماینده مناسبی از جامعه آماری تحقیق باشد برای اینکه این هدف محقق شود محقق باید به چارچوب، طرح و اندازه نمونه خود دقت بیشتری نماید.

اندازه نمونه : باید به نحوی انتخاب شود که با در نظر گرفتن محدودیت­های هزینه و زمان دارای توزیع نرمال باشد تا اطمینان پیدا کنیم. نمونه­ای که انتخاب کرده­ایم گویای جامعه مورد مطالعه ما بوده است. به عبارت دیگر ما مطمئن می­شویم نمونه انتخابی، شامل مشاهداتی نیست که در دو انتهای نمودار قرار دارد.

غیرنرمال                                                                      نرمال

طرح نمونه­گیری بسته به موضوع مورد مطالعه می­تواند به یکی از روش­های زیر انتخاب شود.

1. تصادفی                   2. غیرتصادفی

تصادفی

1. ساده            2. طبقه بندی شده       3. خوشه­ای      4. سیستماتیک یا نظام دار

غیرتصادفی

1. ساده            2. قضاوتی                   3. سهمیه­ای

تصادفی : طرح نمونه­برداری اگر از نوع تصادفی باشد هر واحد از جامعه آماری، دارای شانس برابر و مشخص برای انتخاب شدت در نمونه است. 4 روش فوق از نمونه برداری تصادفی هستند. در نمونه برداری تصادفی معمولاً برپایه جدول اعداد تصادفی، اعضای نمونه به صورت تصادفی انتخاب می شود.

ساده: در این حالت همه اعضای جامعه از نظر محقق یکسان بوده و دارای شانس برابر برای انتخاب شدت هستند. این روش ساده­ترین و کم­هزینه­ترین روش نمونه­گیری است.

طبقه بندی شده:

محقق به ندرت با جامعه آماری کاملاً همگن مواجه است. اغلب جوامع آماری قابلیت طبقه بندی از نظر ویژگی­های مختلف را دارند. این نوع نمونه گیری نتایج دقیق­تری را نسبت به حالت تصادفی ساده به دست می دهد. نمونه­­برداری تصادفی طبقه بندی شده به ویژه در تحقیقات بازاریابی بسیار پروانه­ای است. زیرا برای درگیر شدن یک سازمان در بازاریابی تفکیکی لازم است. به جای آمارهای جمعی برای جامعه مورد مطالعه به اطلاعات دقیق درباره بخش­های مشخص و قابل اندازه­گیری بازار دست یافت. دو روش که در طبقه بندی جمعیت مصرف کنندگان استفاده می­شود عبارتست از طبقه­بندی مصرف کنندگان براساس سن وجنسیت.

طبقه بندی براساس معیارهای اجتماعی و اقتصادی

خوشه­ای : به طبقه­بندی خوشه­ای که به آن چندمرحله­ای گفته می­شود ابتدا چند طبقه از جامعه شناسایی می­شود. تعداد این طبقات اندک و تعداد اعضای طبقه زیاد است. در مرحله دوم هر طبقه مجدداً به چند طبقه دیگر تقسیم می شود. این روش نمونه­برداری گاهی اوقات زمان و هزینه محقق را برای یافتن نمونه اثربخش کاهش می­دهد. به عنوان مثال زنانی که چارچوب نمونه­برداری ما موجود نیست (لیست اعضای جامعه آماری را نداریم) می­توانیم از این روش استفاده کنیم. زیرا با طبقه­بندی دومرحله­ای  جامعه می­توان واحدهای کوچک زیادی را برای نمونه­گیری پیش بینی کردک و با توجه به در دسترس بودن آن­ها اقدام به نمونه­گیری نمود سیستماتیک یا نظام دار.

شامل انتخاب تصادفی اولین عضو نمونه و انتخاب سایر اعضاء براساس عضو اول است. این روش بسیار ساده و کاربردی است و در کنترل کیفیت محصولات تولیدی از آن استفاده می­شود. به این صورت که نمونه اول به صورت تصادفی انتخاب می­شود و نمونه­های دیگر هر کدام پس از رد شدن 50 مورد انتخاب می شوند.

نمونه گیری غیرتصادفی

گاهی اوقات پژوهشگر از قبل می­داند که برای نتیجه گیری بهتر یا ارزانتر باید از روش­های غیرتصادفی استفاده کرد که قطعاً به اندازه روش­های تصادفی معتبر نخواهد بود.

ساده: زمانی است که حدس زدن برای انتخاب نمونه کافی است مثل انتخاب یک رهگذر از جانب گزارشگر تلویزیون.

قضاوتی : این روش از روش قبل علمی­تر است و براساس قضاوت پژوهشگر در مورد نماینده بودن یا نبودن نمونه از جمعیت استوار است. به عنوان مثال اگر قصد مطالعه نظر مردم در مورد تورم آینده را داشته باشیم پژوهشگر به احتمال زیاد سراغ 10 نفر از اقتصاددانان کشور خواهد رفت.

سهمیه­ای : در این حالت جامعه آماری به قسمت­های مختلف تقسیم می­شود و پژوهشگر براساس سلیقه خود تعدادی از اعضای جامعه را در هر قسمت انتخاب می­کند. دسته­بندی جامعه و سهم هر دسته در نمونه بستگی به نظر شخصی و قضاوت پژوهشگر دارد. این روش مشابه روش طبقه­بندی شده در حالت تصادفی است.

اجزای پروپوزال

1. موضوع         2. مقدمه          3. رفرنس­ها    4. چارچوب نظری، ادبیات نظری موضوع

5. ادبیات تجربی، پیشینه تجربی موضوع           6. فرضیه­های تحقیق

7. مدل مفهومی                       

8. روش­شناسی تحقیق، تعریف عملیاتی- نحوه سنجش متغیرها، روش آماری، نحوه گردآوری داده­ها ، طرح نمونه گیری

9. سؤالات تحقیق                     10. برآورد مالی            11. برآورد زمانی

مقدمه پروپوزال : مقدمه پروپوزال یک خلاصه کوتاه چندجمله­ای در مورد کل پروپوزال است. در این چند جمله ما باید ضمن بیان موضوع، جامعه پژوهشی و نمونه انتخاب شده اشاره کنیم و به روش آماری و نحوه گردآوری داده­ها مختصراً در چند جمله بیان کنیم پس به محتویات پروپوزال (افراد) پروپوزال اشاره می کنیم.

بیان مسئله : در قسمت بیان مسئله دقیقاً عنوان می کنیم خلأ مطالعات قبلی چه بوده است و پژوهش ما دقیقاً در حال بررسی چه متغیرهایی است. در قسمت بیان مسئله مشکلات مرتبط با موضوع یا کاربردهای آن و یا جزئیات روش تحقیق به هیچ عنوان آورده نمی­شود. بیان مسئله در پروپوزال آیتمی است که درواقع نشانگر وجه کل کار پژوهشی ماست. به عنوان مثال در موضوع علل مهاجرت به تهران پژوهشگر در قسمت بیان مسئله هرگز و از مباحث مربوط به رشد جمعیت تهران، ترافیک، مشکلات اقتصادی – فرهنگی و غیره ... که ناشی از مهاجرت به تهران بوده نمی شود. همچنین جزئیات روش­شناسی تحقیق خود را (روش آماری- پیشینه نظری- تعریف عمل متغیرها و غیره) عنوان نمی کند. بلکه به صورت خلاصه و مفید موضوع تحقیق خود و تفاوت کار پژوهشی خود با مطالعات قبلی را عنوان می­کند.

اهداف تحقیق : اهداف تحقیق در یک پروپوزال پژوهشی کاملاً متناسب با بیان مسئله نوشته می­شود. دقت کنیم در بیان اهداف تحقیق هرگز وارد مسائل کاربردی یا اهداف ناشی از اجرائی نتایج تحقیق نشود هدف تحقیق باید به صورت دقیق و واضح پس از اجرای کار پژوهشی محقق شود. بنابراین باید دقت کنیم هدفی را در پرپوزال خود بیاوریم که انتظار داریم بعد از پایان تحقیق دقیقاً به آن می رسیم. در بیان اهداف تحقیق ما طی چند جمله تیتروار بیان مسئله خود را مطرح می کنیم.

مانند :   بررسی تأثیربیکاری بر مهاجرت به تهران

بررسی تأثیر مشکلات اقتصادی بر مهاجرت به تهران

بررسی کمبود امکانات بر مهاجرت به تهران

فرضیه­های تحقیق: در بیان فرضیه­ها ما با چند جمله خبری نتایج انتظاری خودمان پس از اجرای تحقیق را بیان می کنیم. یعنی حدس خود را در مورد نتایج تحقیق در قالب چند جمله به صورت تیتروار عنوان می­کنیم.

مثال : در مورد موضوع مهاجرت به تهران با توجه به هدف اول ما می توانیم فرضیه اول خود را به یکی از دو شیوه زیر مطرح کنیم:

1.     افزایش نرخ بیکاری در شهرستان­ها سبب افزایش مهاجرت به تهران می شود.

2.     افزایش بیکاری در شهرستان سبب افزایش مهاجرت به تهران است.

در نوشتن فرضیه­های مثال تنها تفاوت دو جمله کلمه افزایش است. اگر ما فرضیه خود را مثل حالت اول بیان کنیم، مجبور هستیم وقتی آمار مربوط به بیکاری و مهاجرت را مطالعه می کنیم و وارد نرم افزار می کنیم نرخ افزایش آنها را در نظر بگیریم. به عنوان مثال ممکن است نرخ بیکاری در سال­های مختلف به شرح زیر باشد.

12% - 14% - 10%

در این حالت ما برای بررسی فرضیه خودمان مجبوریم به جای ارقام مربوط به نرخ بیکاری ارقام افزایش این نرخ را مدنظر قرار دهیم. یعنی 2% و 4% . این موضوع در اجرای تجزه و تحلیل محقق را دچار دردسرهایی خواهد انداخت (هر فرضیه­ای فقط برای یک هدف است).

سؤالات تحقیق

فرضیه (1) بیکاری در شهرستان سبب مهاجرت به تهران می شود.

سؤال با این روش طرح می­شود:

چرا بیکاری در شهرستان سبب مهاجرت به تهران می­شود. (سؤال غلط)

آیا بیکاری در شهرستان سبب مهاجرت به تهران می شود. (سؤال درست)

در طرح سؤالات تحقیق باید دقت کنیم سؤال متناظر با هر فرضیه را به نحوی بیان کنیم که دقیقاً گویای آن فرضیه بوده و هیچ سؤال جدیدی در ذهن مخاطب ایجاد نکند به عنوان مثال در مورد مثال بالا شروع سؤال با عبارت چرا اگرچه از نظر اصول نگارشی غلط نیست اما از نظر اصول فنی پروپوزال نویسی ایراد دارد. زیرا سؤال که با چرا شروع می­شود درواقع متناظر با فرضیات دیگری می شود که مدنظر ما نبوده است. بنابراین در نوشتن پروپوزال باید در مورد انتخاب کلمات بسیار دقت کنیم.

ادبیات موضوع یا پیشینه پژوهش چهارچوب نظری

در این قسمت از پروپوزال وظیفه ما این است که خواننده را (خواننده= داور پایان نامه، کارفرما، سرمایه گذار طرح، همکاران طرح، مدیر ما در سازمان و ...) مجاب نمائیم که ما به عنوان مسئول و مجری این طرح پژوهش تمامی جوانب کار را سنجیده­ایم و نسبت به کارهای پژوهشی قبلی در این حوضه اشراف کامل داریم. اهمیت این بخش از پروپوزال دقیقاً معادل رزومه ما موقع استخدام است. برای نوشتن این قسمت ابتدا از پیشینه تئوری موضوع شروع می کنیم. یعنی با توجه به مقالاتی که قبلاً مطالعه کردیم نظریات مهم مرتبط با موضوع تحقیق را بیان می کنیم. سپس وارد قسمت ادبیات تجربی یا پیشینه تجربی موضوع می شویم. بسته به اینکه موضوع ما در چه حوضه­ای باشد سعی می­کنیم یک طبقه بندی منطقی در این قسمت ارائه کنیم. این طبقه بندی نشانه تسلط بیشتر ما بر موضوع است. دو روش زیر عمدتاً در مورد هر موضوعی برای طبقه بندی قابل استفاده است.

1.     طبقه بندی پیشینه نظری از نظر زمانی: یعنی اینکه ما هنگام اشاره به پیشینه نظری موضوع ابتدا نظریات قدیمی­تر در این حوضه را بیان می کنیم و سپس به آخرین تئوری­هایی اشاره می­کنیم که در این رابطه عنوان شده است.

2.   طبقه بندی مطالعات تجربی یا پیشینه تجربی موضوع براساس مطالعات داخلی و خارجی: در این قسمت ما می­توانیم پژوهش­های قبلی را به دو دسته مطالعات داخل ایران و مطالعات خارجی تفکیک نمائیم.

روش­شناسی تحقیق

در قسمت روش­شناسی ما در مورد مباحث فنی (چیزی که در تخصص ماست یعنی پژوهشی که انجام می دهیم) کار پژوهشی خودمان را توضیح می­دهیم.

در این قسمت عناوین زیر را باید به صورت کامل مشخص کنیم.

1. مقدمه                      2. مدل مفهومی                        3. متغیرها معرفی شود.

4. سنجش یا اندازه گیری متغیرها                                5. تعریف عملیاتی متغیرها

6. روش آماری تحقیق                                       7. معرفی مدل ریاضی پژوهش

8. نمونه گیری            

9. نمونه گردآوری داده ها : 1- اطلاعات اولیه : داده­های مستلزم گردآوری

                                   2- اطلاعات ثانویه : داده­های موجود قبلی، نیازمند تعدیل

1. مقدمه : در ابتدای بخش روش­شناسی یک پاراگراف در مورد ادبیات موضوع درج می­کنیم. یعنی یک جمع­بندی بسیار مختصر و مفید در مورد مطالعات قبلی انجام شده را در اینجا می­آوریم.

این موضوع یا این قسمت از این جهت مهم است که درواقع توجیه کننده بخش روش­شناسی ماست. ب عبارت دیگر هر تصمیمی که ما در مورد آیتم­های دیگر روش­شناسی تحقیق می گیریم باید مبتنی بر پیشینه پژوهش باشد بنابراین اشاره به پیشینه پژوهشی در ابتدا روش­شناسی تحقیق به مخاطب ما اعلام می کند که تمامی روش مورد استفاده در این پژوهش کاملاً مستند و براساس مطالعات قبلی است.

توضیح نحوه گردآوری : بخشی از داده­های مورد نیاز برای انجام پژوهش قبلاً توسط سازمانها یا افراد دیگر جمع آوری شده است. بنابراین ما در مورد این نوع داده­ها نیازی به جمع آوری مجدد آنها نداریم. گاهی ممکن است صرفاً لازم باشد در مورد این داده­ها برخی تعدیل ها را به وجود بیاوریم. یعنی به عنوان مثال در مورد متغیری مثل نرخ بیکاری که از قبل داده­های آن موجود است شاید لازم باشد آن را متناسب با مدل آماری پژوهش تعدیل کنیم گاهی نیز به صحت این داده­ها شک داریم که لازم است بسته به نوع داده­ها به نوع آن تصمیم بگیریم. این تصمیم می­تواند تغییر منبع داده­ها یا استفاده از شواهدی در تأیید داده­های موجود باشد به این دسته از داده­ها داد­ه­های ثانویه گفته می شود.

دسته دیگر داده­هایی هستند که پژوهش­گر مجبور است که برای اولین بار خودش آنها را تولید کند از این رو به آنها داده­های اولیه گفته می­شود.

در مورد داده­های اولیه در پژوهش­های حوضه مدیریت مصاحبه و پرسش­نامه دو روش عمده جمع آوری داده­هاست.

محدودیت­های پژوهش

در این قسمت پژوهشگر باید محدودیت­های کار خود را برای مخاطب خود روشن کند. در یک کار پژوهشی معمولاً محدودیت در مورد داده­های مورد نیاز پژوهش و محدودیت روش آماری پژوهش است. به عنوان مثال :

پژوهشگر می­تواند به روز نبودن آمار مربوط به نرخ بیکاری را به عنوان یکی از محدودیت­ها بیان نماید یا مثلاً زمانی کوتاهی را که مانع از بررسی بهتر و کامل­تر موضوع است را به عنوان محدودیت بیان کند.

در بیان محدودیت­ها نکته مهم این است که اولاً دقت کنیم تمام محدودیت­های موجود را در پروپوزال خود بیاوریم این موضوع سبب می شود هنگام ارزیابی پروژه­ها کمی دچار مشکل شویم (مثال: طرحی که برای پل ریخته می شود) محدودیت­هایی که برای درست کردن پل به کار می رود.

دوماً باید دقت کنیم محدودیت­های عنوان شده صرفاً محدود به موضوع تحقیق خودمان باشد، به عبارت دیگر مسائل حاشیه­ای پژوهش را وارد این قسمت نمی کنیم.

برآورد مالی و زمانی- همکاران   در مورد پروپوزال­های دانشگاهی این دو مورد چندان مهم نیستند. اما در مورد پروپوزال که برای بخش بازرگانی و نظیر آن نوشته می شود این دو مورد اهمیت بسیار دارد.

منابع – رفرنس­ها

منابع تحقیق یا رفرنس­ها شامل تمام کتاب­ها، مقالات، پایان­نامه­ها، کتابچه همایش­ها، سایت­های اینترنتی و ... می باشد که ما برای نوشتن پروپوزال از آن استفاده کردیم باید دقت کنیم تمامی منابعی که در این قسمت ذکر می شود حتماً و حتماً داخل متن پروپوزال نیز اشاره شده باشد. به عبارت دیگر باید متناظر یک به یک بین رفرنسهای پایانی و رفرنسهای داخل متن برقرار باشد.

نکته : استفاده از استانداردهای منبع­نویسی در این قسمت از پروپوزال است. منظور از استاندارد منبع­نویسی روشی که برای نوشتن منابع مورد توافق مجامع بین المللی است. معمولاً استاندارد APA در پژوهش­های مدیریت مورد توافق نویسندگان قرار دارد.

نمونه­ای : منابعی که برای پروپوزال یا پژوهش استفاده می­شود:

1. کتاب            2. مقاله            3. پایان نامه یا طرح پژوهشی   4. دست­نوشته­ها یا پایان نامه­ها یا پژوهش منتشر نشده             5. سایت­های اینترنتی

در نوشتن منابع دقت کنیم هرگز فهرست منابع شماره گذاری نمی شود.

مورد دوم استفاده از فونت­های ایتالیک (Italic)، (Bold)، (underline) یک موضوع سلیقه­ای نیست و کاملاً در استانداردهای منبع­نویسی اصول نگارشی و استفاده از آن­ها به صراحت مشخص شده است.

نرم افزاری به نام End note می تواند فرد را در تنظیم منابع کمک کند.

تحقیق  در مورد بسم الله الرحمن الرحيم

مقدمه:

قرآن كتاب مقدس و پر ارزشى است كه محصول مغز بشر نيست، مجموعه اى از سخن الهى است كه در مدت 23 سال بوسيله امين وحى خدا بر قلب نازنين پيشواى گرامى اسلام نازل گرديد. كلمات نغز آن سايه روشنهائى حيرت انگيز است كه بلنداى معانى و فصاحت آن از اوج تصور هر خردمند بالاتر است، به حدى كه با آن كه پانزده قرن است فرياد تحدى و مبارزه طلبى آن در جهان طنين انداز است، جهانيان در برابر اين دعوت آن سر در گريبان حيرت فرو برده اند و در مقابل جلال و عظمت بيكران آن مات و مبهوت مانده اند. معانى ظريف آن چون پرتو آينه لرزان و از دسترس ‍ انديشه گريزان است ولى وقتى در دلى افتاد تا ناپديدترين زواياى روان او نفوذ كرده و آن را دربست مجذوب خود مى سازد. تعاليم و رهنمودهاى آن شعله هاى فروزانى از نور الهى است كه در طى سالهاى زياد بر جهان دانش ‍ گرمى و نور پاشيده و بشر هر اندازه در جاده علم به پيش مى رود و از اسرار پيچيده جهان خلقت پرده بر مى دارد چهره پر فروغش درخشان تر و حقيقتش نمودارتر مى شود. با اين همه از همان روز نخست كه اين كلمات از حنجره پاك محمد (صلى الله عليه وآله وسلّم ) در زير سقف نيلگون آسمان جزيرة العرب طنين انداخت و گوش دلها را به خود متوجه ساخت، اهريمنانى انسان نما كه نشر و گسترش آن را مخالف منافع شيطانى خود مى پنداشتند بيكار ننشستند و به تلاشهاى مذبوحانه اى دست زدند، نغمه هاى ناموزونى ساز كردند سحر آشكارش خواندند،اساطير الاولينش گفتند، خيالات پريشانش پنداشتند،افتراء به خدا دانستند و چون از اين راه به مقصود خود نرسيدند به معارضه با آن برخاستند ولى جز رسوائى محصولى به بار نياوردند. پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلّم ) تا زنده بود كمال مراقبت در حفظ و پاسدارى از دستاوردهاى آن را داشت و به مسلمين توصيه مى فرمود: به اين ريسمان محكم الهى چنگ بزنيد و خود را از چاه ضلالت برهانيد. و در حديثى كه مسلم بين الفريقين است پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلّم ) فرمود: من دو چيز بزرگ و گرانبها در در ميان شما مى گذارم اگر به اين دو چنگ زده و متمسك شويد هرگز گمراه نخواهيد شد و قطعا نجات مى يابيد، و اين دو يكى قرآن و ديگرى اهل بيت من است .

اين تحقيق سعي دارد كه به بررسي يكي از مهمترين آيات قران بپردازد، آيه اي كه هر سوره( به جز سوره توبه) با آن آغاز مي شود: بسم الله الرحمن الرحيم

گرچه هر چه گفته اند و بگوييم و بگويند، قطره اي بيش نيست از درياي معرفت ازلي چرا كه معروف است على (عليه السلام) از سر شب تا به صبح براى ابن عباس از تفسير بسم الله سخن مى گفت ، صبح شد در حالى كه از تفسير با بسم الله فراتر نرفته بود.

دليل شروع سوره هاي قران با " بسم الله الرحمن الرحيم":

هر كار مهمى كه بدون نام خدا شروع شود بى فرجام است.(رسول اكرم)

ميان همه مردم جهان رسم است كه هر كار مهم و پر ارزشى را به نام بزرگى از بزرگان آغاز مى كنند ، و نخستين كلنگ هر مؤسسه ارزنده اى را به نام كسى كه مورد علاقه آنها است بر زمين مى زنند ، يعنى آن كار را با آن شخصيت مورد نظر از آغاز ارتباط مى دهند .

اين معنا در كلام خداى تعالى نيز جريان يافته ، خداوند متعال كلام خود را به نام خود كه عزيزترين نام است آغاز كرده ، تا آنچه كه در كلامش هست نشانه او را داشته باشد، و مرتبط با نام او باشد، و نيز ادبى باشد تا بندگان خود را به آن ادب ، مودب كند، و بياموزد تا در اعمال و افعال و گفتارهايش اين ادب را رعايت نموده ، آن را با نام وى آغاز نموده ، نشانه وى را به آن بزند، تا عملش خدائى شده ، صفات اعمال خدا را داشته باشد، و مقصود اصلى از آن اعمال ، خدا و رضاى او باشد، و در نتيجه باطل و هالك و ناقص و ناتمام نماند، چون به نام خدائى آغاز شده كه هلاك و بطلان در او راه ندارد. خلاصه اينكه پايدارى و بقاء عمل بسته به ارتباطى است كه با خدا دارد . در تاييد اين سخن حديثي از امام باقر (عليه السلام) نقل مي كنم : سزاوار است هنگامى كه كارى را شروع مى كنيم ، چه بزرگ باشد چه كوچك ، بسم الله بگوئيم تا پر بركت و ميمون باشد .

 گفتن بسم الله در آغاز هر كار هم به معنى استعانت جستن به نام خدا است ، و هم شروع كردن به نام او و اين دو يعنى استعانت و شروع كه مفسران بزرگ ما گاهى آن را از هم تفكيك كرده اند و هر كدام يكى از آن دو را در تقدير گرفته اند به يك ريشه باز مى گردد ، خلاصه اين دو لازم و ملزوم يكديگرند يعنى هم با نام او شروع مى كنم و هم از ذات پاكش استمداد مى طلبم . به هر حال هنگامى كه كارها را با تكيه بر قدرت خداوند آغاز مى كنيم خداوندى كه قدرتش مافوق همه قدرتها است ، سبب مى شود كه از نظر روانى نيرو و توان بيشترى در خود احساس كنيم ، مطمئنتر باشيم ، بيشتر كوشش كنيم ، از عظمت مشكلات نهراسيم و مايوس نشويم ، و ضمنا نيت و عملمان را پاكتر و خالصتر كنيم . و باز روى همين اصل ، تمام سوره هاى قرآن - با بسم الله آغاز مى شود تا هدف اصلى كه همان هدايت و سوق بشر به سعادت است از آغاز تا انجام با موفقيت و پيروزى و بدون شكست انجام شود .تنها سوره توبه است كه بسم الله در آغاز آن نمى بينيم چرا كه سوره توبه با اعلان جنگ به جنايتكاران مكه و پيمان شكنان آغاز شده ، و اعلام جنگ با توصيف خداوند به رحمان و رحيم سازگار نيست .

نقل است كه حضرت نوح (عليه السلام) در آن طوفان سخت و عجيب هنگام سوار شدن بر كشتى و حركت روى امواج كوه پيكر آب كه هر لحظه با خطرات فراوانى روبرو بود براى رسيدن به سر منزل مقصود و پيروزى بر مشكلات به ياران خود دستور مى دهد كه در هنگام حركت و در موقع توقف كشتى بسم الله بگويند ( و قال اركبوا فيها بسم الله مجراها و مرسيها ) ( سوره هود آيه 41 ) . و آنها اين سفر پر مخاطره را سرانجام با موفقيت و پيروزى پشت سر گذاشتند و با سلامت و بركت از كشتى پياده شدند چنانكه قرآن مى گويد : (قيل يا نوح اهبط بسلام منا و بركات عليك و على امم ممن معك) ( سوره هود آيه 48 ) . و نيز سليمان در نامه اى كه به ملكه سبا مى نويسد سر آغاز آن را بسم الله قرار مى دهد ( انه من سليمان و انه بسم الله الرحمن الرحيم ... ) (سوره نحل آيه30 ).

لفظ جلاله " الله":

در لغت، لفظ جلاله الله در اصل ال اله بوده ، كه همزه دومى در اثر كثرت استعمال حذف شده ، و بصورت الله در آمده است ، و كلمه اله از ماده اله است، كه به معناى پرستش مي باشد ، وقتى مى گويند اله الرجل و ياله معنايش اين است كه فلانى عبادت و پرستش كرد.

اما در معني، كلمه الله جامعترين نامهاى خدا است . زيرا بررسى نامهاى خدا كه در قرآن مجيد و يا ساير منابع اسلامى آمده نشان مى دهد كه هر كدام از آن يك بخش خاص از صفات خدا را منعكس مى سازد ، تنها نامى كه اشاره به تمام صفات و كمالات الهى ، يا به تعبير ديگر جامع صفات جلال و جمال است همان الله مى باشد .به همين دليل اسماء ديگر خداوند غالبا به عنوان صفت براى كلمه الله گفته مى شود. مثلا ميگوئيم الله رحمان است، رحيم است، ولى بعكس آن را نميگوئيم، يعنى هرگز گفته نميشود: كه رحمان اين صفت را دارد كه الله است. به نمونه هاي بيشتري در قران توجه كنيد:

غفور و رحيم كه به جنبه آمرزش خداوند اشاره مى كند ( فان الله غفور رحيم - بقره - 226 ) .

سميع اشاره به آگاهى او از مسموعات ، و عليم اشاره به آگاهى او از همه چيز است ( فان الله سميع عليم - بقره - 227 ) .

بصير ، علم او را به همه ديدنيها بازگو مى كند ( و الله بصير بما تعملون - حجرات - 18 ) .

رزاق ، به جنبه روزى دادن او به همه موجودات اشاره مى كند و ذو القوه به قدرت او ، و مبين به استوارى افعال و برنامه هاى او ( ان الله هو الرزاق ذو القوة المتين - زاريات - 58 ) .

و بالاخره خالق و بارء اشاره به آفرينش او و مصور حاكى از صورتگريش مى باشد ( هو الله الخالق البارى المصور له الاسماء الحسنى - حشر - 24 ) .

آرى تنها الله است كه جامعترين نام خدا مى باشد ، لذا ملاحظه مى كنيم در يك آيه بسيارى از اين اسماء ، وصف الله قرار مى گيرند: هو الله الذى لا اله الا هو الملك القدوس السلام المؤمن المهيمن العزيز الجبار المتكبر : او است الله كه معبودى جز وى نيست ، او است حاكم مطلق ، منزه از ناپاكيها ، از هر گونه ظلم و بيدادگرى ، ايمنى بخش ، نگاهبان همه چيز ، توانا و شكست ناپذير ، قاهر بر همه موجودات و با عظمت .

يكى از شواهد روش جامعيت اين نام آنست كه ابراز ايمان و توحيد تنها با جمله لا اله الا الله مى توان كرد ، و جمله لا اله الا العليم ، الا الخالق ، الا الرازق و مانند آن به تنهائى دليل بر توحيد و اسلام نيست ، و نيز به همين جهت است كه در مذاهب ديگر هنگامى كه مى خواهند به معبود مسلمين اشاره كنند الله را ذكر مى كنند ، زيرا توصيف خداوند به الله مخصوص مسلمانان است .

معنی رحمن و رحیم و فرق آن دو:

مشهور در ميان گروهى از مفسران اين است كه صفت رحمان ، اشاره به رحمت عام خدا است كه شامل دوست و دشمن ، مؤمن و كافر و نيكوكار و بدكار مى باشد. زيرا مى دانيم باران رحمت بى حسابش همه را رسيده ، و خوان نعمت بى دريغش همه جا كشيده همه بندگان از مواهب گوناگون حيات بهره مندند ، و روزى خويش را از سفره گسترده نعمتهاى بى پايانش بر مى گيرند، اين همان رحمت عام او است كه پهنه هستى را در بر گرفته و همگان در درياى آن غوطه ورند .

ولى رحيم اشاره به رحمت خاص پروردگار است كه ويژه بندگان مطيع و صالح و فرمانبردار است ، زيرا آنها به حكم ايمان و عمل صالح ، شايستگى اين را يافته اند كه از رحمت و بخشش و احسان خاصى كه آلودگان و تبهكاران از آن سهمى ندارند، بهره مند گردند .

تنها چيزى كه ممكن است اشاره به اين مطلب باشد آنست كه رحمان در همه جا در قرآن به صورت مطلق آمده است كه نشانه عموميت آنست ، در حالى كه رحيم گاهى به صورت مقيد ذكر شده كه دليل بر خصوصيت آن است مانند و كان بالمؤمنين رحيما : خداوند نسبت به مؤمنان رحيم است ( احزاب - 43 ) و گاه به صورت مطلق مانند سوره حمد .

در روايتى نيز از امام صادق (عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود : و الله اله كل شيىء ، الرحمان بجميع خلقه ، الرحيم بالمؤمنين خاصة : خداوند معبود همه چيز است ، نسبت به تمام مخلوقاتش رحمان ، و نسبت به خصوص مؤمنان رحيم است از سویى ديگر رحمان را صيغه مبالغه دانسته اند كه خود دليل ديگرى بر عموميت رحمت او است، و رحيم را صفت مشبهه كه نشانه ثبات و دوام است و اين ويژه مؤمنان مى باشد .

شاهد ديگر اينكه رحمان از اسماء مختص خداوند است و در مورد غير او به كار نمى رود ، در حالى كه رحيم صفتى است كه هم در مورد خدا و هم در مورد بندگان استعمال مى شود ، چنانكه درباره پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلّم) در قرآن مى خوانيم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم بالمؤمنين رؤف رحيم : ناراحتيهاى شما بر پيامبر گران است، و نسبت به هدايت شما سخت علاقمند است، و نسبت به مؤمنان مهربان و رحيم مى باشد ( توبه - 128 ) .

لذا در حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام) نقل شده : الرحمان اسم خاص ، بصفة عامة ، و الرحيم اسم عام بصفة خاصة : رحمان اسم خاص است اما صفت عام دارد ( نامى است مخصوص خدا ولى مفهوم رحمتش همگان را در بر مى گيرد ) ولى رحيم اسم عام است به صفت خاص ( نامى است كه بر خدا و خلق هر دو گفته مى شود اما اشاره به رحمت ويژه مؤمنان دارد ) .

با اين همه گاه مى بينيم كه رحيم نيز به صورت يك وصف عام استعمال مى شود البته هيچ مانعى ندارد كه تفاوتى كه گفته شد در ريشه اين دو لغت باشد ، اما استثناهائى نيز در آن راه يابد . در دعاى بسيار ارزنده و معروف امام حسين (عليه السلام) بنام دعاى عرفه مى خوانيم : يا رحمان الدنيا و الاخرة و رحيمهما : اى خدائى كه رحمان دنيا و آخرت توئى و رحيم دنيا و آخرت نيز توئى !  سخن خود را در اين بحث با حديث پر معنى و گويائى از پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلّم) پايان مى دهيم آنجا كه فرمود : ان الله عز و جل ماة رحمة ، و انه انزل منها واحدة الى الارض فقسمها بين خلقه بها يتعاطفون و يتراحمون ، و اخر تسع و تسعين لنفسه يرحم بها عباده يوم القيامة ! : خداوند بزرگ صد باب رحمت دارد كه يكى از آن را به زمين نازل كرده است ، و در ميان مخلوقاتش تقسيم نموده و تمام عاطفه و محبتى كه در ميان مردم است از پرتو همان است ، ولى نود و نه قسمت را براى خود نگاه داشته و در قيامت بندگانش را مشمول آن مي سازد .

اين درس را نيز از بسم الله به خوبى مى توان آموخت كه اساس كار خداوند بر رحمت است و مجازات جنبه استثنائى دارد كه تا عوامل قاطعى براى آن پيدا نشود تحقق نخواهد يافت، چنانكه در دعا مى خوانيم يا من سبقت رحمته غضبه : اى خدائى كه رحمتت بر غضبت پيشى گرفته است . انسانها نيز بايد در برنامه زندگى چنين باشند ، اساس و پايه كار را بر رحمت و محبت قرار دهند و توسل به خشونت را براى مواقع ضرورت بگذارند ، قرآن 114 سوره دارد ، 113 سوره با رحمت آغاز مى شود ، تنها سوره توبه كه با اعلان جنگ و خشونت آغاز مى شود و بدون بسم الله است !

تفسیر ادبی و عرفانی "بسم الله الرحمن الرحیم"

نزد اهل عرفان: ب بهار خدا و سین سنای خدا و میم مُلک خدا.

نزد اهل معرفت: ب بهای احدیت، سین سنای صمدیت، میم مُلک الوهیت.

نزد اهل ذوق: ب بّر با اولیاء، سین سّر با اصفیاء، میم منت بر اهل ولاء، ب بّر او با بندگان، سین سّر او با دوستان، میم منت او بر مشتاقان.

آغاز کتاب خدا بر نام الله و رحمن و رحیم از آن جهت است که همه معانی در آن سه نام جمع است و آن معانی سه قسم است: قسمی جلال و هیبت و آن در نام الله است، قسمی نعمت و تربیت و آن در نام رحمن است، قسمی رحمت و مغفرت و آن در نام رحیم است!

معنی دیگر آنست که در آن زمان که خداوند پیغمبر را به خلق فرستاد مردم سه گروه بودند: بت پرستان، جهودان، ترسایان.

گروه نخست نام آفریننده را الله می دانستند و این نام در میان آنان مشهور بود، گروه دوم نام او را رحمن می دانستند و در تورات مذکور، گروه سوم نام او را رحیم می دانستند و نزد آنان در انجیل معروف است.

اینکه آغاز به نام الله و بعد رحمن و سپس رحیم شده. جهت آنست که سرآغاز همه، آفرینش است و بعد قدرت و پرورش و سپس رحمت و آمرزش. یعنی که به قدرت بیافریدم و به نعمت بپروریدم و به رحمت بیامرزیدم!

منابع:

1-تفسیر نمونه اثر آيت الله ناصر مكارم شيرازي

2- تفسیر المیزان اثر علامه سيد محمد حسين طباطبايي

3- قرآن هرگز تحريف نشده اثر استاد علامه حسن حسن زاده آملى

4- تفسير ادبي و عرفاني قران اثر خواجه عبدالله انصاري( از وبلاگ كلئوپاترا دختر فيليپ)