بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع :

تغذیه مصنوعی

درس :

منابع آب ایران

استاد گرامی :

تهیه و تنظیم :

زمستان 1393

فهرست مطالب

تعریف و ریشه لغوی.. 3

هدفهای تغذیه مصنوعی.. 4

شرایط کلی استفاده از تغذیه مصنوعی.. 5

شرایط هیدرولوژیکی و منبع تغذیه. 5

شرایط هیدروژئولوژیکی مخزن آب... 6

متدهای تغذیه مصنوعی.. 6

1- متد حوضچه ای.. 6

متد کانالی.. 6

متدهای دیگر تغذیه مصنوعی عبارتند از:6

محاسن نسبی آبهای زیرزمینی.. 7

علل گرایش به سمت تغذیه مصنوعی.. 8

روش های معمولی تغذیه مصنوعی.. 10

کنترل نشت آب... 11

کنترل گیاهان آبدوست (فریتوفایت)11

منابع :12

تعریف و ریشه لغوی

وارد کردن آب به داخل یک سازند زمین شناسی را بوسیله متدها و تاسیسات مختلف ، تغذیه مصنوعی گویند ومعادل لاتین آن Artificial Recharge می باشد.

به مجموعه عملیاتی که در جهت افزایش آب ورودی (جریان ورودی) به آبخوان (سطح آب زیرزمینی) انجام می شود، تغذیه می گویند. در بیلان (Artificial Recharge) مصنوعی آبهای زیرزمینی عمل تغذیه بصورت طبیعی انجام می شود، لیکن در شرایطی نیاز به تغذیه بیشتر سفره می باشد و این عمل با کمک در تغذیه بیشتر از طرق خاص صورت می پذیرد.عنوان پیوند بیشترین مصرف آب در ایران از طریق برداشت از منابع آب زیرزمینی می باشد.با استناد به آخرین آمار مربوط به سال آبی 87 ـ 86، میزان برداشت از منابع آب زیرزمینی از طریق چاه و قنات در کل کشور بالغ بر 3/56 میلیارد متر مکعب در سال است که قسمت اعظم آن در بخش کشاورزی، آن هم با بازده پایین به مصرف می‌رسد. متأسفانه برداشت غیر اصولی و بیش از حد مجاز از منابع آب زیرزمینی به همراه حفر چاه‌های غیرمجاز در دشت‌های کشور در دهه‌های گذشته موجب افت شدید کمی و کیفی در این منابع شده است که پیامدهای سوء آن به صورت تخریب کیفی آب زیرزمینی، نشست سطح زمین، افزایش هزینه پمپاژ و گاهی کاهش جریان آب رودخانه‌ها با توجه به تعاملات هیدرولیکی بین آب زیرزمینی و سطحی نمایان شده است. این امر باعث شده است کسری مخزن (بیلان منفی) در آبخوان‌های کشور به بیش از 6 میلیارد مترمکعب در سال برسد. چنین بهره‌برداری بی‌ضابطه‌ای از منابع آب زیرزمینی صدمات و تغییرات جبران‌ناپذیری را به محیط‌زیست وارد کرده است و ادامه این روند یعنی بهره‌برداری بی‌رویه می‌تواند نگرانکننده باشد.عنوان پیوند تغذیه مصنوعی و طرح های تعادل بخشی در جهت تعادل رسیدن آب در سفره های زیر زمینی به اجرا در می آید.

هدفهای تغذیه مصنوعی

تغذیه مصنوعی می تواند با توجه به هدفهای زیر بکار رود:

1- تغییردادن کیفیت آب (هم درجه حرارت آن را تنظیم کرد و همچنین پالایش باکتری ها صورت می گیرد)

2- اضافه کردن و یا ثابت نگه داشتن آب زیرزمینی به عنوان منبع اقتصادی

3- به منظور تنظیم و یکنواخت کردن آب سطحی

4- برای جلوگیری از نفوذ آبهای شور به آبهای شیرین

5- برای کاهش دادن و یا جلوگیری از نشست زمین در اثر برداشت زیاد آب زیرزمینی

6- برای انبارش آب زیرزمینی جهت استفاده در محل و یا صادرکردن آن به مناطق دیگر از طریق آب سطحی

7- استخراج انرژی براثر آب گرم

8- توزیع زیرزمینی آب در یک منطقه برای چاههای حفاری شده

بنابراین در شرایط مختلف ، پروژه های تغذیه مصنوعی نه تنها به عنوان مکانیزم حفاظت از آبهای زیرزمینی را تدارک می بیند، بلکه بعنوان کمک برای حل مساله وجلوگیری از افت آبهای زیرزمینی در سفره ها در اثر استخراج بیش از حد عمل می کند.

شرایط کلی استفاده از تغذیه مصنوعی

بر حسب نوع نیازها ، ویژگیهای جغرافیایی و نحوه استقرار تاسیسات تغذیه و نوع آن طرحهای تغذیه مصنوعی و طرز کار آنها ، بی اندازه متغیر است.

با توجه به اینکه هر سیستم و طرح تغذیه مصنوعی از یک سیستم آبدار ، یک منبع تغذیه و بالاخره تاسیسات مربوطه تشکیل می شود. به خوبی می توان حدس زد که ابعاد این طرحها تا چه اندازه می توانند متغیر باشند که این تغییرات می توانند هم از نظر زمانی و هم از نظر مکانی قابل اندازه گیری باشند.

شرایط هیدرولوژیکی و منبع تغذیه

رژیم آبهای سطحی موجود در منطقه و اختلاف بین رژیم منبع تغذیه و رژیم مورد تقاضا ، عامل مهمی است که باید در رابطه با ظرفیت تنظیم کنندگی مخزن طبیعی و شرایط انتقال آب بین نقاط تغذیه و برداشت در نظر گرفت.

- تیرگی آب: پیش از در نظر گرفتن موارد ذکر شده، باید توجه داشت که آب حاوی مقدار بسیار کمی از مواد معلق می باشد و این در موقعی است که بخواهیم از آب بدون پالایش قبلی استفاده کنیم.

شرایط هیدروژئولوژیکی مخزن آب

وضع سفره ، از نظر آزادبودن یا تحت فشار بودن که از طریق ضریب ذخیره و یا پرشدگی در حجم آب قابل تحرک و نیز در نوع تاسیسات تغذیه تاثیر خواهد گذاشت. ضخامت بخش غیر اشباع قبل از ذخیره سازی در مورد سفره های آزاد این ضخامت به میزان بهره برداری از سفره بستگی دارد.

متدهای تغذیه مصنوعی

متدهای مختلفی برای تغذیه مصنوعی آبهای زیرزمینی ارائه گردیده است که متداولترین متدها عبارتند از:

1- متد حوضچه ای

در متد حوضچه ای بوسیله خاکریز کردن مرزهای حوضچه و یا خاکبرداری از منطقه مورد نظر ، حوضچه ای را درست کرده و آب را در داخل آن بخش می کنند. که این آبها نباید دارای ذراتی در اندازه لیلت باشند، زیرا باعث کورشدن فضاهای خالی قابل نفوذ می شود.

متد کانالی

عمل بخشی آب در یک کانال طبیعی ، زمان و منطقه تغذیه را در آن افزایش خواهد داد. این شامل مدیریت رودخانه و کانال در قسمت بالا و پایین تاسیسات می باشد. وجود منبع آب در قسمت بالایی رودخانه می تواند مقدار جریان رودخانه را در طی زمان ، منظم کرده، بطوریکه مقدار آن از مقدار ظرفیت جذب در قسمتهای پایینی رودخانه بیشتر نباشد.

متدهای دیگر تغذیه مصنوعی عبارتند از:

1- متد آبراهه و شیاربندی

2- متد سیلابی

3- متد آبیاری

4- متد گودالی

5- متد چاه تغذیه ای

محاسن نسبی آبهای زیرزمینی

1- یک مخزن طبیعی محسوب می شوند و نیاز به سرمایه گذاری ندارند.

2- گستره عظیم وتقریباً نامحدودی دارند و ظرفیت ذخیره بسیار بالایی دارند.

3- هزینه های تملک و اشغال سطح زمین ندارند.

4- تبخیر در آنها انجام نمی‌گیرد یا بسیار کم است.

5- نسبت به نوسانات سالانه و فصلی آسیب پذیری کمتری دارند و منابع مطمئن تری نسبت به آبهای سطحی محسوب می شوند.

6- فرایند پالایش درآن انجام شده و آسیب پذیری کمتری نسبت به آلودگی دارند.

7- پدیده ذخیره آب از سالهای پر آب به کم آب در آنها میسر است و اضافه برداشت از ذخیره ایستاتیک امکان پذیر است.

8- در سالهای خشک امکان بهره گیری از آن به جای منابع آبهای سطحی فراهم است.

آسیب پذیری ، حساسیت و نقاط ضعف آبهای زیرزمینی

1- برداشت آب عمدتاً از طریق پمپاژ (نیازمندی به انرژی) انجام می پذیرد.

2- مدلسازی در آن پیچیده است و کالیبراسیون آن سخت است.

3- از نظرها دور است و تصور درست عمومی در آن وجود ندارد.

4- نوسانات سطح آب باعث مشکلات زمین شناسی از جمله نشست زمین می شود.

5- حرکت جریان درون آن کند است.

6- امکان برداشت غیر مجاز در آن فراهم تر است (حفاظت از منابع مشکل تر است).

علل گرایش به سمت تغذیه مصنوعی

1- توسعه شهرنشینی و گسترش شهرها بسمت سازندهای نفوذپذیر و مخروطهای افکنه و کاهش تغذیه دشتها از طریق نفوذ سیلاب.

2- برداشت و ذخیره سطحی آبهای سطحی و جلوگیری از نفوذ آن.

3- پوشش انهار سنتی و کاهش تغذیه

4- تغییر الگوی آبیاری و روشهای آبیاری تحت فشار و بارانی

5- نشت زمین و متراکم شدن آن

6- افزایش نیاز آبی و کمبود آب و هجوم به سمت استفاده از منابع آبهای زیرزمینی و نتیجتاً اضافه برداشت از آن.

7- هجوم جبهه شور و آلوده شدن آبخوان شیرین.

خلاصه اهداف یک طرح تغذیه مصنوعی

1- کنترل و مهار سیلابها و ذخیره مقدار مازاد آن

2- به تعادل رسانیدن وضعیت آبخوانها در دشتهای با بیلان منفی

3- مقابله با پدیده هجوم آبهای شور

4- حذف آلودگی-های میکروبی و باکتریولوژیک در اثر حرکت در محیطهای متخلخل

5- جلوگیری از پدیده نشت زمین

6- استفاده از پتانسیل مخزن زیرزمینی جهت ذخیره آب مازاد در فصل غیر زراعی

7- حفظ انرژی گرمایی زمین (ژئوترمال)

مشکلات طرح های تغذيه مصنوعی در کشور

نوسانات و عدم تحقق منبع آبی قابل تغذيه

نقص سيستم کنترل و آبگيری

مشکلات بهره برداری، تعمير و نگهداری ( رسوب گذاری سريع  و ... )

عدم اشتياق مسئولين جهت اجرای طرح های تغذيه مصنوعی

عدم مشارکت مردم در طرح های مذکور

عدم رويکرد علمی در اين زمينه

روش های معمولی تغذیه مصنوعی

روشهای معمولی تغذیه مصنوعی عبارتند از: حوضچه، شیار یا نهر، غرقاب، گودال یا چاههای تزریقی.

در روش حوضچه‌ای پخش آب به وسیله یک سری برکه‌های کوچک است که با دیواره یا پشته‌های کوچک ساخته شده صورت می‌گرد. پشته‌ها اغلب از خطوط تراز پیروی کرده و به نحوی تنظیم شده‌اند که آب از یک حوضچه به حوضچه دیگر جریان می‌یابد.

در روش شیاری یا نهری جریان آب در امتداد یک سری نهرهای موازی خواهد بود که نزدیک به هم قرار گرفته‌اند.

در روش غرقاب روی سطح زمین را لایه کوچکی از آب فرامی‌گیرد. گودال و محور و چاههای تزریقی به عنوان روشهای تغذیه اساسا در مناطق شهری و مراکز صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. صرف نظر از نوع روش، باید آبی که به زمین تغذیه می‌شود عاری از مواد رسوبی باشد. استفاده از ترکیبی از روشهای متعدد فوق برای هدفهای تغذیه معقولتر است.

در حوضچه‌های تغذیه مصنوعی اغلب نیاز به آن است که گهگاهی لایه‌های رسوبات جمع‌شده را خارج نموده و به جای آن شن ریخته شود. مواد بهساز خاک از قبیل بقایای مواد آلی، علوفه یا مواد شیمیایی، در افزایش میزان نفوذپذیری موثرند. در برخی موارد قبل از آن که بتوان آب را وارد زمین کرد، لازم است برای جلوگیری از انسداد منافذ خاک مواد معلق آن را در حوضچه‌های رسوب ته‌نشین کرد و یا آنکه از داروهای شیمیایی ضد انعقاد یا روشهای کنترل بیولوژیکی استفاده نمود.

کنترل نشت آب

تلفات انتقال آب از کانالها و نهرها را می‌توان به مقدار زیادی به وسیله کاهش یا برطرف کردن نشت آب تقلیل داد. اغلب در کانالهای آبیاری و نهرها، روکشی بتنی قرار می‌دهند. آسفالت، فایبرگلاس، بتن مسلح و روکشهای پلاستیکی نیز در کانالها و مخازن مورد استفاده دارند. برای کاهش تراوش آب در کانالها، مخازن و نهرها؛ مواد شیمیایی ویژه دیگری نیز با موفقیت به کار برده می‌شوند. گروهی از این مواد شیمیایی باعث تورم ذرات خاک و چرب شدن آنها شده و بدین ترتیب ظرفیت نفوذپذیری را کاهش می‌دهند. گاهی اوقات مقداری خاک رس ریز به سطح خاک افزوده می‌شود. این رسها متورم شده و منافذ خاک را مسدود می‌کند و در نتیجه میزان نفوذپذیری کاهش می‌یابد.

کنترل گیاهان آبدوست (فریتوفایت)

واژه فریتوفایت به گیاهانی اطلاق می‌شود که آب مورد نیاز خود را از ناحیه اشباع یا منطقه موییه‌ای بالای آن به دست می‌آورند. از این گونه گیاهان می‌توان گز، کانان وود، بید و لهور را نام برد. گیاهان فریتوفایت بالغ بر 80 گونه می‌شوند. رشد فریتوفایتها اکثرا در امتداد دره‌های رودخانه‌های اصلی و بزرگ متمرکز است. مصرف آب در این نوع از گیاهان با عواملی از قبیل گونه گیاه، آب وهوا، و عمق سفره آب زیرزمینی تغییر می‌یابد.

کنترل فریتوفایتها از نظر حفاظت آب بسیار دارای اهمیت است. کنترل می‌تواند به وسیله روشهای شیمیایی یا مکانیکی باشد. البته هزینه کنترل، کاربرد آن را محدود می‌کند. برای حفاظت نواحی مورد عمل باید پوشش گیاهی که مصرف آبی نسبتا کمی دارند جایگزین گردد. ایجاد کانال موثرترین راه برای استفاده از آبی است که به مصرف فریتوفایتها می‌رسد. از طریق ایجاد کانال و زه‌کش، می‌توان سطح آب زیرزمینی را در نقاط آلوده به فریتوفایت پایینتر برده و جریان بیشتری را به مخازن پایین دست انتقال داد. همراه با پایین بردن سطح سفره آب زیرزمینی، مصرف آب فریتوفایتها به مقدار زیادی کاهش می‌یابد.

منابع :

WWW.SID.IR

http://www.ensani.ir/fa/

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع :

علل شوری آب دریاها

درس :

منابع آب ایران

استاد گرامی :

تهیه و تنظیم :

زمستان 1393

فهرست مطالب

علت شوری آب دریا3

مقدمه. 3

شوری آب دریا:4

نمکها عمدتا بصورت یون در آب هستند و به دو گروه اصلی تقسیم میگردند:4

املاح نمکهای محلول در دریا5

طبقه بندی آبها از نظر شوری:6

نمکهای محلول در آب دریا8

درجه شوری آب اقیانوسها10

گازهای محلول در آب دریا10

وزن مخصوص آب دریا10

رنگ و شفافیت آب دریا11

حرارت آب دریا11

شیخ در اقیانوسها12

بطور کلی موجودات از نظر میزان تحمل شوری به دو گروه تقسیم میشوند:12

استنوهالین ها خود به 2 دسته تقسیم میشوند:12

البته لازم به ذکر است که در خود شوری تقسیم بندی دیگری هم وجود دارد:13

* اثر شوری بر زندگی ابزیان:15

علت شوری آب دریا

مقدمه

آب تنها جسم طبیعی است که در شرایط معمولی به سه شکل جامد ، مایع و بخار پیدا می‌شود، فراوان‌ترین نوع آن به شکل مایع می‌باشد که ویژگیهای شایان توجهی دارد. گرم شدن و سرد شدن آن خیلی تدریجی صورت می‌گیرد و از این رو نقش اقیانوسها و دریاها در تعدیل و تنظیم حرارت سطح زمین فوق‌العاده مهم است. نقطه انجماد آب دریاها تابع درجه شوری است، به این سبب نقطه انجماد آب دریا از از نقطه انجماد آب خالص پایین‌تر است. در نتیجه ، آب دریا به هنگام یخ بستن به قدری سنگین می‌شود که به اعماق فرو می‌رود. این پدیده در پیدایش جریانهای اقیانوسی نقش مهمی دارد. قابلیت فشرده شدن (تراکم) آب زیاد نیست، ولی اگر این قابلیت را نداشت، سطح اقیانوسها حدود سی متر بالاتر از حد فعلی بود.

شوری آب دریا:

 مجموعه نمکهای محلول آب دریا بعنوان شوری آب دریا Salinity در نظر گرفته میشوند و شوری آب دریا محصول همین نمکهاست و آنرا بصورت قسمت در هزار ₀₀/⁰  یا ppt  نمایش میدهند. متوسط شوری آب دریاها (آبهای آزاد) ₀₀/⁰ 35 است (محدوده آن 37-33 میباشد). البته شوری در حد 40 در هزار در بخشهایی از دریای سرخ و گاهی خلیج فارس گزارش شده است که در تابستان بعلت تبخیر بالا بیشتر اتفاق می افتد. در برخی از حوضچه هایی که در سواحل سنگلاخی است در هنگام جزر میزان شوری ممکن است تا 50 در هزار برسد در اینحالت موجودات این مناطق باید توان تحمل شوری را داشته باشند. پس بالاترین شوری دریاها 40 در هزار است اما در سواحل ساحلی ممکن است تا 50 در هزار هم برسد.

گستره شوری آب دریاها صفر (آب شیرین) تا 40 (دریای سرخ) گرم در لیتر است.

عوامل اصلی تغییرات شوری مختلف است منجمله: 1) تبخیر  2) بارندگی  3) ذوب شدن یخهای دریایی  4) ورودی دریاها و رودخانه ها

در عرضهای 40-10 درجه میزان تبخیر به بالاترین حد خود میرسد و مقدار ماکزیمم آن در عرض20 درجه شمالی و جنوبی است.

وقتی از نمکها بحث میکنیم این نمکها عمدتا نمکهای Nacl هستند که به صورت یونهای سدیم و کلر در اب هستند.

 نمکها عمدتا بصورت یون در آب هستند و به دو گروه اصلی تقسیم میگردند:

الف) یونهای اصلی: که 98% از کل غلظت آب دریا را شامل میشوند و شامل یونهای زیر است(به درصد):

cl^-: 19/3  ,  Na⁺: 10/6  ,  So4^2-: 2/7  ,  Mg²⁺: 1/3  ,  Ca²⁺: 0/4  , K⁺: 0/4  , HCO3^-: 0/1    

 ب) یونهای فرعی: که 2% از غلظت کل اب دریا را شامل میشوند و عبارتند از:

برمید (Br^-): 066/0 ، بورات (H₃BO₃): 027/0 ، استرانسیم (Sr²⁺): 013/0 ، فلوئور (F^-):001/0 ، سیلیکات (  Si(OH)₄): 001/0

 املاح نمکهای محلول در دریا

 در اب دریا؛ سیلیس، اکسیدهای آهن و آلومینوم و نیترات وجود ندارد. حدود 27 تا 30 در هزار از کل نمکهای موجود در دریا را Nacl (سدیم کلراید) تشکیل میدهد و بقیه شامل نمکهای کلسیم، منیزیم و پتاسیم هستند.تناسب نسبی بین یونهای اصلی تشکیل دهنده آب دریاها علیرغم برخی تغییرات در شوری عملا ثابت باقی میماند.پس تعیین غلظت هر کدام از این یونها امکان محاسبه شوری را خواهد داد.

 تعیین شوری آب دریا ممکن است از طریق تیتراسیون اب دریا با استفاده از نیترات نقره صورت گیرد که این عمل باعث رسوب نمکها که اساسا کلراید با مقدار جزئی برماید است، میگردد. که وزن کلی این رسوب که عمدتا از کلر تشکیل شده است بر حسب " آب دریا gr/kg "  تحت عنوان کلرینیتی Chlorinity شناخته میشود کلرینیتی عبارتست عمدتا مقدار کلر بر حسب گرم در هر کیلوگرم از آب دریا. پس با استفاده از کلرینیتی اندازه گیری شده میتوانیم بر میزان شوری آب دریا پی ببریم.

 کلرینیتی عبارتست از گرم نقره خالص برای رسوب دادن 5233/328 گرم آب دریا

پس شوری آب دریا را بر اساس میزان نمک یا بر اساس میزان کلر یا کلرینیتی بدست می آوریم. فرمولی است که رابطه شوری را با کلرینیتی نشان میدهد تحت عنوان فرمول کنادسون Kuudsons formula ، پس با محاسبه کلرینیتی میتوان شوری را بدست آورد. _)  00/⁰Cl  _{×= 0.03 + ( 1.805  00}/⁰Salinity  

 مثال) چنانچه مقدار کلرینیتی آب دریا برابر 18 در هزار باشد میزان شوری آن چقدر خواهد بود؟

_{) = 32/5200}/⁰18  _{×= 0.03 + ( 1.805  00}/⁰Salinity  

طبقه بندی آبها از نظر شوری:

طبقه بندی شوری بر حسب کلر موجود در آب (گرم در لیتر)توسط Redeke

دریای خزر با شوری 14 در هزار مزوهالین، دارای ترموکلاین فصلی، فاقد جزر و مد است. خزر شمال 6-3 ، خزر میانی 10-9 و خزر جنوبی 16-14 در هزار شوری دارند. این تفاوت در شوریها به آب ورودی برمیگردد.

خلیج فارس 40-38 و تنگه هرمز 5/37 در هزار شوری دارد.

تغییرات فصلی حرارت و شوری روی موجودات زنده مصبی اثر میگذارد درصورتیکه شوری تقریبا ثابت آب دریا روی جانورانی که صرفا دریایی باشند اثر مطلوبی نمیگذارد.

در نواحی استوایی میزان شوری کمتر است زیرا میزان بارندگی زیاد است و شوری آب سطحی کمتر از 35 در هزار میگردد. بسیاری از موجودات زنده که در دریاها و اقیانوسها زیست میکنند استنوهالین هستند خصوصا هر چه از آبهای ساحلی دورتر شویم و به آبهای آزاد میرویم موجودات استنوهالین تر هستند زیرا در آن مناطق شوری ثابت است و نیازی به تحمل شوری در دامنه وسیع نیست. مهمترین دلیل ثبات و یکنواختی شوری در آبهای اقیانوسی دوری از ساحل و بالا بودن نسبی میزان اختلاط آبها بوسیله جریانها میباشد.

بیش از 50% از ترکیبات نمکهای دریا را کلرید یا کلرورها تشکیل میدهند. میزان کلر در نواحی ساحلی با میزان آن در آبهای آزاد متفاوت است (در سواحل به خاطر تأثیر آبهای ورودی، این میزان کمتر است). همچنین نسبت کلسیم به سدیم Ca / Na با دوری از سواحل کم میشود چون آبهای نواحی دورتر از ساحل کمتر در معرض منابع تأمین کلسیم هستند و در ضمن بیشتر کلسیم نواحی وسط دریا توسط جانداران آن منطقه صرف تهیه صدف میشود.

 با افزایش شوری بر مقدار ویسکوزیته، کشش سطحی، چگالی و نقطه جوش آب افزوده میشود و از مقدار نقطه انجماد، گرمای ویژه و میزان اکسیزن محلول آب کاسته میشود.

 در یک طول جغرافیایی ثابت، با افزایش عرض جغرافیایی ابتداعا بر مقدار شوری متوسط آب افزوده میشود و سپس از مقدار شوری آبها کاسته میشود بطوریکه بالاترین میزان شوری را ابهای واقع در نواحی گرمسیری (تروپیک) دارند چون در آن مناطق میزان تبخیر آب زیاد است. بعد از آن ابهای واقع در مناطق استوایی دارای متوسط شوری بالاتری نسبت به سایر مناطق میباشند. با وجودیکه تصور میشود مناطق استوایی بدلیل بالا بودن شدت تابشهای خورشیدی- از طریق افزودن بر مقدار تبخیر آب- باید بالاترین میزان شوری را داشته باشند ولی چون در آن مناطق هوا از بخار آب اشباع است همین امر سبب کاهش پذیرش در بخار اضافی میباشد که در نهایت سبب کاستن از مقدار متوسط شوری آب این مناطق نسبت به اب مناطق گرمسیری میشود. بعد از مناطق گرمسیری و استوایی، ابهای واقع در عرضهای جغرافیایی بالا از نظر میزان شوری در دسته بعدی قرار دارند که در آن مناطق بعلت ذوب برف و یخ و ورود اب میزان شوری کم میشود.

در یک ستون ابی هر چه به طرف اعماق برویم بر مقدار شوری اب افزوده میشود یعنی میزان شوری هیپولیمنیون یک دریاچه از اپی بیمنیون آن بیشتر است.

نمکهای محلول در آب دریا

 آب دریا به قدری شور است که قابل خوردن و زراعت نیست. علت این شوری ، وجود نمکهای مختلف به خصوص نمک طعام می‌باشد. اقیانوس شاید تنها جایی باشد که بتوان تمام عناصر را در آنجا یکجا پیدا کرد. از عناصر ساده بیش از شصت نوع آن در آب اقیانوس شناخته شده و احتمال وجود بقیه چندان بعید به نظر نمی‌رسد. مقدار بعضی از عناصر در آب دریا ، به قدری ناچیز است که بطور مستقیم تشخیص داده نمی‌شود، ولی وجود آنها در اندام جانوران دریا ثابت شده است. وزن کل املاح موجود در آب اقیانوسها را حدود تن برآورد کرده‌اند. این املاح می‌تواند تمام سطح کره زمین را به ضخامت 45 متر بپوشاند و اگر فقط روی قاره‌ها قرار گیرد، ضخامت آن به 153 متر خواهد رسید.

کلرور سدیم به تنهایی 77 درصد املاح آب اقیانوس را تشکیل می‌دهد. بنابراین اقیانوسها را می‌توان مخازن عظیم نمک به حساب آورد. مهمترین ویژگی آب اقیانوس داشتن ترکیب ثابت است. یعنی با وجود اینکه درجه شوری برحسب زمان و مکان تغییر می‌کند، مقدار نسبی عناصر اصلی تقریبا ثابت می‌ماند. املاح و عناصر دیگری در آب اقیانوس وجود دارد که مقدار نسبی آنها در آب ثابت نیست. مهمترین آنها فسفاتها ، نیتراتها ، نیتریتها ، سیلیکاتها ، مس ، آهن، روی و منگنز است. این املاح را که به مصرف تغذیه پلانکتونها می‌رسد، املاح تغذیه‌ای می‌گویند. آب يك حلال جهاني است به اين معني كه مي تواند با ساختار مولكولي اش بسياري از مواد ديگر را در خود حل كند. علت شوري آب به اين خاطر است كه بسياري از تركيبات متفاوتي كه از روي سطح زمين شسته مي شوند در آب حل شده و جزيي از آب مي شوند. در قرون اوليه چرخه آب ، تنها آب شيرين را تبخير مي كرد و آنچه از اين تبخير باقي مي ماند نمك است اصطلاح «محلول» به معني سسيستمي است كه در آن يك يا دو ماده به طور يكسان و يكنواخت با يكديگر مخلوط يا در ماده اي ديگر حل مي شود . يك محلول دو جزء دارد: يك حلال و يك حل شونده . حل شونده مادّه اي ست كه حل مي شود. حلال ماده اي است كه كارحل شدن را انجام ميدهد. يك حلال بعلاوه يك حل شونده يك محلول بدست مي دهد.آب يك حلال جهاني است به عبارت ديگر بسياري از مواد ديگر مي توانند در آب حل شوند. آب دريا نمونه خوبي است، شامل تعداد زيادي يون هاي محلول مانند سديم ، كلر، برم ، كلسيم، كربن… است. آب دريا در آبتدا شيرين است اما هنگامي كه باران مي بارد اين آب باعث فرسايش زمين مي شود، كاني ها قسمتي از آب مي شود و سپس اين كاني ها جزء و قسمتي از آب دريا مي شوند. آب شور نه آلوده و نه كثيف است، بلكه محلولي تميز است مگر اينكه توسط بشر يا طبيعت آلوده شود.

درجه شوری آب اقیانوسها

 منظور از درجه شوری ، وزن تمام نمکهای موجود در یک لیتر آب اقیانوس در هر نقطه می‌باشد. برای تعیین درجه شوری ، روشهای غیرمستقیم مختلفی وجود دارد. با استفاده از جدول مخصوص می‌توان از وزن مخصوص آب دریا و یا از مقدار کلر استفاده کرد. قابلیت هدایت الکتریکی آب و میزان شکست نور در آن با میزان درجه شوری نسبت مستقیم دارد. از این دو ویژگی نیز می توان برای محاسبه درجه شوری آب دریا استفاده کرد.

گازهای محلول در آب دریا

 در آب دریا گازهای مختلفی به صورت محلول وجود دارد که مهمترین آنها اکسیژن است. حیوانات دریا برای تنفس از اکسیژن محلول در آب استفاده می‌کنند. به جز اعماق چند دریا وجود جانوران در تمام نقاط مشاهده شده، لذا اکسیژن نیز در تمام قسمتهای دنیای اقیانوس وجود دارد، ولی مقدار آن در همه جا به یک اندازه نیست. آب اکسیژن را از هوا دریافت می‌کند. در قسمت سطحی به علت اختلاط با هوای مجاور میزان اکسیژن همیشه زیاد است. عللاوه بر آن ، اکسیژنی که گیاهان دریا ضمن فتوسنتز دفع می‌کنند، در آب حل می‌شود.

گیاهان در آبهای کم‌عمق تا جایی که نور خورشید نفوذ دارد، زندگی می‌کنند و امواج حداکثر تا عمق دویست متری می‌توانند آب را به هم بزنند. بنابراین اکسیژن اعماق زیاد از طریق دیگر تامین می‌شود. روش معلوم برای اعماق متوسط ، جریانهای عمقی است که آب اشباع شده از اکسیژن را به آنجا می‌رساند. علاوه بر اکسیژن ، گازهای دیگری از قبیل ازت ، گاز کربنیک و آرگون نیز در آب دریاها وجود دارد. بعضی از دریاها از یک عمق معین به پایین فاقد اکسیژن هستند. مثلا در دریای سیاه از عمق 180 _ 200 متر به پایین تنها گاز ازت و هیدروژن سولفوره در آب وجود دارد.

وزن مخصوص آب دریا

 وزن یک سانتیمتر مکعب آب خالص در 4،08 درجه حرارت برابر یک گرم است که آن را وزن مخصوص آب می‌گویند. وزن مخصوص آب دریا به سبب وجود املاح ، همیشه از وزن مخصوص آب خالص بیشتر است. بطور کلی ، وزن مخصوص آب دریا تابع حرارت و درجه شوری است. آب دریا هر قدر سردتر شود، وزن مخصوص آن افزایش می‌یابد. همین طور افزایش درجه شوری نیز سبب افزایش وزن مخصوص می‌گردد. وزن مخصوص متوسط آبهای سطحی دریا در حدود 1،025 است. در دریاهای کناری و داخلی بسته به موقعیت جغرافیایی و شرایط محلی ، وزن مخصوص متفاوت است. مثلا در دریای سرخ وزن مخصوص آب بین 25 الی 28 می‌باشد، ولی در دریای بالتیک بیش از 04 نیست. (معمولا برای نشان دادن وزن مخصوص آب دریا دو رقم سمت راست را می‌نویسند).

رنگ و شفافیت آب دریا

 رنگ طبیعی دریا آبی است، ولی به سبب وجود عناصر آلی و مواد معدنی از نواحی مختلف به رنگهای سبز ، زرد و سرخ نیز دیده می‌شود. رنگ آب دریا در عرضهای بلند متمایل به سبز است. این رنگ به علت وجود پلانکتونهای نوع دیاتومه می‌باشد. رنگ زرد در اثر وجود مواد تخریبی است که معمولا در دهانه رودهای بزرگ دیده می‌شود. در دریای سرخ و خلیج کالیفرنیا وجود نوعی آلگ رنگ آب را مایل به سرخ نشان می‌دهد، به موازات این عوامل انعکاس رنگ آسمان هم ، رنگ آب دریا را تغییر می‌دهد.

شفافیت آب دریا به مقدار نفوذ اشعه خورشید در آب بستگی دارد. آزمایشها نشان می دهند که در یک متر عمق ، نصف اشعه جذب می‌شود. تاثیر طیف سبز تا 500 متر و طیف بنفش تا 1500 متر است. شفافیت آب دریا در نزدیکی سواحل به خصوص در نزدیکی مصب رودخانه‌ها به مقدار قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابد.

حرارت آب دریا

 حرارت آب اقیانوسها یک ویژگی فیزیکی است که در نتیجه تبادل با محیط مجاور حاصل می‌شود. در آب نیز مثل سایر اجسام چگونگی تبادل حرارت به گرمای ویژه و قابلیت هدایت آن بستگی دارد. گرمای ویژه آب اقیانوس زیاد است، بدان سبب گرم شدن و سرد شدن آن به کندی صورت می‌گیرد و از این رو اختلاف درجه حرارت روزانه و سالانه آب اقیانوسها نسبت به قاره‌ها خیلی کمتر است. اختلاف درجه حرارت متوسط روزانه در اقیانوس بیش از یک درجه نیست.

اختلاف سالانه نیز بین 5 تا 10 درجه می‌باشد، ولی در دریاهای داخلی و خلیج‌ها بطور استثنایی حد تغییرات بیشتر است. قسمتی از حرارت جذب شده به وسیله تبخیر به اتمسفر منتقل می‌شود. در فصل تابستان با وجود سرد بودن آب اقیانوس نسبت به هوای مجاور اختلاف درجه حرارت بین این دو محیط چندان زیاد نیست. ولی در زمستان آب گرمتر از هوا بوده و اختلاف نیز بیشتر است. این اختلاف به خصوص در دریاهای کناری و داخلی به 20 الی 28 درجه و آبهای قطبی به 35 درجه می‌رسد.

شیخ در اقیانوسها

 در مناطق قطبی و عرضهای بالا دو نوع یخ در آب اقیانوسها دیده می‌شود. یکی منشا قاره‌ای داشته و به کوه یخ (آمیبرگ) معروف است و دیگری صفحات یخی می‌باشد که از انجماد آب سطح اقیانوسها بوجود آمده است. به این یخهای دریا بانکیز Banquise گفته می‌شود.

بطور کلی موجودات از نظر میزان تحمل شوری به دو گروه تقسیم میشوند:

الف) Stenohaline : دامنه تحمل شوری در اینها کم است و در آبهای دور از ساحل و مناطق باز اقیانوسی و آبهای عمیق که تغییرلات شوری اندک است،یافت میشوند.

 استنوهالین ها خود به 2 دسته تقسیم میشوند:

1) استنوهالیهایی که در شوری بالا زندگی میکنند (مثل ماهیان پلاژیک اقیانوسی نظیر تن ماهیان و کفشک)

2) استنوهالین هایی که در شوری پایین زندگی میکنند (مثل تمام ماهیان رودخانه ای)

ب) Euryhaline : دامنه تحمل شوری در اینها زیاد است و در آبهای ساحلی و نواحی مصبی یافت میشوند. ماهیها و موجودات کرانه ای در زمره موجودات یوری هالین هستند زیرا دائما منطقه کرانه ای یا ساحلی تحت اثر نزولات آسمانی و ورودی آبهای جاری خشکی هستند و شوری متغیر است. آرتمیا و ماهی کفال جزء یوری هالین محسوب میشوند (ماهیان خاویاری یوری هالین متوسط هستند)

در طول مدت زندگی یک ارگانیزم ممکن است از استنو هالین به یوری هالین تغییر موقعیت دهد مثل میگوی آب شیرین

بطور کلی پراکندگی جغرافیایی یوری هالین ها بیشتر از موجودات استنوهالین است در بین جانوران یوری هالین بیشترین فراوانی گونه ای در موجودات کفزی، که دارای پوسته ای سخت میباشند، دیده میشود.

البته لازم به ذکر است که در خود شوری تقسیم بندی دیگری هم وجود دارد:

1- موجودات Poikilosmotic : موجوداتی هستند که علیرغم تغییرات شوری، از نظر اسمزی با محیط اطراف خود در حال تعادل باقی میمانند.

موجودات Poikilosmotic فشار اسمزی بدن آنها تابع فشار اسمزی خارجی است البته تا حدی که امکانات فیزیولوزیکی بدن آنها اجازه دهد و تغییرات شدید و خارج از محدوده تحمل نباشد. این واژه همانند Poikilotherm استکه به موجودات خونسرد اطلاق میگردد اگرچه دمای بدن این موجودات نظیر ماهیها تابع درجه حرارت محیط است اما هر کدام از اینها تنها دامنه خاصی را تحمل میکنند. مثلا ماهی Thematomus sp. که در قطب جنوب زندگی میکند تنها دامنه تحملی آن 2 تا 5/1-  است یعنی Poikilotherm است اما استنو هالین.

 موجودات Poikilotherm نیاز به انجام عمل تنظیم فشار اسمزی Osmoregulation ندارند و از نظر اسمزی با محیطی که در آن زیست میکنند در حال تعادل هستند (غلظت مایعات بدنی تابع غلظت آب میباشد) البته همانطور که ذکر شد این موجودات نیز محدوده خاصی را تحمل میکنند از جمله این موجودات از کرمهای پرتار Arenicola marina است که شوری 18 تا 35 درهزار را تحمل میکند. دوکفه ای خوراکی بنام Mytilus edulis و دوکفه ای Mya arenaria و کشتی چسب Balanus balanoides که در نواحی سنگی وجود دارد  از جمله موجودات Poikilosmotic هستند.

 2- موجودات Homosmotic : موجوداتی هستند که قادرند با استفاده از مکانیزم تنظیم اسمزی Osmoregulation علیرغم تغییرات فاحش شوری محیط، شرایط اسمزی مایعات بدنشان را در حد ثابتی نگه دارند. غلظت بدنی این موجودات ثابت است و انرزی خاصی را برای در حال تعادل نگهداشتن خود با محیط اطراف نمیکنند و این کار توسط فرآیند Omsoregulation صورت میگیرد. از جمله این موجودات خرچنگ ساحلی است بنام Carsinus maenas ، Nereis diversicilor ، Gammarus lacusta ، Gammarus duebeni که از گروه آمفی پودهای ساحلی میباشند که در سواحل شنی و سنگلاخی وجود دارند.

*فرایند تنظیم اسمزی فرآیند بسیار پیچیده ای است که به صور مختلف روی میدهد؛ ماهیان آب شور برای این عمل نیاز به خوردن مقادیر زیادی آب دریا دارند زیرا غلظت مایعات داخلی بدن ماهی کمتر از آب اطراف است و ماهی تمایل دارد که نمک را جذب کند و آب را دفع کند.

در آب شیرین چون ماهی در محیط رقیق تر زیست میکند و ماهیان مقدار بسیار کمی آب می نوشند و در عوض مقدار زیادی ادرار رقیق (فقیر از املاح) تولید میکند.

تعادل اسمزی در بدن ماهیها با جذب آب و دفع فعالانه نمکها به وسیله آبشش برقرار میشود.

 * اثر شوری بر زندگی ابزیان:

افزایش شوری بعنوان یک فاکتور محدودکننده (استرسی) برای کلیه ارگانیسمها بحساب می آید که تنظیم اسمزی را تحت تأثیر قرار میدهد.

 در بین گونه های یکسان، افرادی که در شوریهای بالاتر زندگی میکنند، طول کل بیشتر، هماوری (تولید تخم) بیشتر، سن بلوغ کمتر و جمعیت کمتری دارند. همچنین پلانکتونهایی که در آبهای شور زندگی میکنند در مقایسه با پلانکتونهای آب شیرین زوائد بدنی کمتری دارند زیرا در آبهای شور ویسکوزیته بالاست در نتیجه سقوط پلانکتونها کمتر شده و آنها برای جلوگیری از سقوط خود به زوائد کمتری نیاز دارند. در بسیاری از حالات موقعیت رنگدانه های پوستی نیز تابع شوری است و آب شور باعث کاهش تعداد رنگدانه میشود. در ارگانیزمهای بنتیک اثرات شوری به شکل تغییرات آناتومیکی (نظیر: کاهش طول، تغییر در تعداد بندها و...) خود را نشان میدهد.

منابع :

www.sid.ir

www.noormags.com

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع :

موانع و مشکلات سد سازی  در ایران

درس :

منابع آب ایران

استاد گرامی :

تهیه و تنظیم :

زمستان 1393

فهرست مطالب

سدسازی.. 3

سد چیست؟3

تاریخچه سدسازی در دنیا3

مراحل ساخت یک سد. 5

فاز سه ک اجرای سد. 6

ب- انتخاب محل یک سد برای احداث... 6

ج-انتخاب نوع سد. 7

د- مراحل اجرایی ساخت یک سد. 7

مشکلات و موانع سد سازی در ایران.. 8

سد سازی در ایران؛ چالش ها و راهبرد ها9

سد سازی در ایران؛ چالش ها و راهبرد ها9

سد سازی و بحران‌های اقلیمی.. 11

منابع :13

سدسازی

سدها نیز مانندسایر سازه های بزرگ برای اهداف خاصی ساخته میشوند.در گذشته های دور، سدها برای ذخیره ی آب و آبیاری استفاده می شدند،اما امروزه با پیشرفت تمدن ها و نیاز به آب بیشتر جهت شرب،بهداشت، آبیاری زمین های کشاورزی، استفاده در صنعت، کنترل سیلاب ، کشتیرانی، بهبود کیفیت آب، کنترل رسوب رودخانه ها و تولید برق،سد ها احداث میشوند.

گاهی اوقات هدف از احداث سدها میتواند برای تامین منافع عمومی جامعه از قبیل ایجاد مکان های تفریحی نیز باشد.سدهای چند منظوره،طرح های مهمی در راستای توسعه کشورها هستند، چرا که مردم از طریق احداث سدها از منافع ملی و اقتصادی زیادی بهره مند می گردند.

سد چیست؟

مفهوم سد در معنای خاص آن عبارت است از ساختمانی که بخشی را از بخشی دیگر جدا می کندو غالبا" به مفهوم دیواریا سازه ای است که از حرکت آب جلوگیری می کند تا آب ذخیره و یا انحراف یابد. همچنین در تعریفی دیگر، سد دیواری محکم است که برای جلوگیری از حرکت آب رودخانه می سازند تا آب در پشت آن ذخیره گردد و پس از ذخیره شدن آب، برای کارهای مختلف از آن استفاده می شود.

تاریخچه سدسازی در دنیا

تاریخچه سدسازی در گروه کهن ترین و زیر بنایی ترین فعالیت های مهندسی انسان قرار دارد و به دوران قبل از تاریخ مدون باز می گردد،به طوری که می توان سد را یکی از دستاوردهای کهن سازه ای انسان دانست.

پیدایش سدسازی در زمان های قدیم را می توان در نیاز انسان به آب بیشتر عنوان کرد. انسان های قدیم تا قبل از یادگیری کشاورزی ، از آب فقط برای آشامیدن و بهداشت استفاده می کردند. با زیاد شدن جمعیت روی کره زمین و بعد از این که انسان کشاورزی را یاد گرفت، او مجبور شد آب و غذای بیشتری مصرف نماید.

در ابتدا انسان بیشتر از زمین های کنار رودخانه ها برای کشاورزی استفاده می کرد. با افزایش جمعیت در نقاط مختلف کره زمین و با توجه به نیاز انسان به زمین های بیشتر برای کشاورزی از زمین های دورتر از کنار رودخانه ها نیز استفاده می کرد. اما استفاده از زمین های دورتر، مشکلات زیادی را برای انسان ایجاد می کرد.

همچنین بدست آوردن آب بیشتر برای آشامیدن و کشاورزی و داشتن آب در هر زمان که نیاز باشد، باعث شد که مردم آن زمان ، برای برطرف کردن این مشکلات به فکر چاره ای باشند.

آنها فهمیدند با ساختن سد می توانند آب رودخانه ها را "کنترل" و "ذخیره" نمایند و سپس با انتقال آب از محل سد به محل های دورتری که می خواستند آن را مصرف کنند، خواهند توانست در بیشتر ایام سال و در فصل هایی که بارندگی کم و یا انجام نمی شود مانند فصل تابستان، آب کافی داشته باشند. برای همین، انسان شروع به سدسازی کرد.

از دیگر اهداف سد سازی در زمان های قدیم، میتوان از افزایش سطح آب رودخانه ها و یا تغییر مسیر آب ، برای انجام کارهایی مانند کشتیرانی نام برد.علاوه بر موارد ذکر شده، از سدسازی در زمان های گذشته برای استفاده در آسیاب های آبی ، خشکاندن باتلاق ها ، تقسیم دقیق آب، کنترل جریان آب رودخانه ها و همچنین برای امور نظامی، استفاده می شده است.

از اولین سدهای قدیمی ساخته شده در دنیا می توان از سدی در کشور مصر نام برد. در حدود 4900 سال پیش، فرمانروای آن زمان به نام ((منس)) (Menes) برای این که بتواند پایتخت خود به نام ((ممفیس)) را در 20 کیلومتری رودخانه ی نیل بسازد، در محلی به نام ((کشیش)) (Koshish) سدی بر روی رودخانه نیل احداث کرد. این سد حدود 15 متر ارتفاع و 450 متر طول داشت که با سنگ درست شده بود.

یکی دیگر از سدهای قدیمی شناخته شده، ((سد الکفارا)) (sad el kafara) در ناحیه ای به نام ((وادی الغراوی)) در 25 کیلومتری جنوب شهر قاهره پایتخت کشور مصر می باشد.

با توجه به بررسی های انجام شده این سد حدود 4600 سال قبل، هم زمان با ((اهرام ثلاثه مصر)) ساخته شده است. این سد 14 متر ارتفاع و 113 متر طول داشته و دو روی سد با 17 هزار قطعه سنگ مکعب شکل که هر کدام از قطعه سنگ ها، حدود 300 کیلو گرم وزن داشته پوشانده شده بود.

از دیگر سدهای قدیمی، سد خاکی ((Marib)) است که حدود 750 سال قبل از میلاد در کشور یمن برای تامین آب یک طرح آبیاری بزرگ با ارتفاع 20 متر احداث شده بود.اولین سد ساخته شده با سنگ و ملات با ارتفاعی در حدود 10 متر سد ((Kesis Golu)) در کشور ترکیه می باشد که مربوط به حدود 800 قبل از میلاد می باشد.

نعداد زیادی سد در کشورهای حاشیه ی دریای مدیترانه بعدها توسط رومی ها ساخته شد، که بعضی از این سدها هنوز در دست بهره برداری است. سد قوسی((Baume)) در کشور فرانسه با ارتفاع 12 متر و طول 18 متر توسط رومی ها در قرن دوم بعد از میلاد ساخته شده است. در سال های بعد فعالیت های سدسازی به قاره اروپا رسید و سد خاکی ((Alresford)) در کشور انگلستان (1200 میلادی) ، سد خاکی ((Mittlerer)) در کشور آلمان (1298 میلادی) ، سد خاکی ((Dvoriste)) در کشور چک و اسلواکی (1367 میلادی) ساخته شد.در اسپانیا سدسازان قرن شانزدهم میلادی پیشرفت قابل ملاحظه ای در فنون سدهای بنایی به وجود آوردند. به عنوان مثال سد زیبای ((Tibi)) به ارتفاع 42 متر در سال 1594 میلادی در کشور اسپانیا احداث شد.

با توسعه امپراطوری اسپانیا، فنون سد سازی مهندسان اسپانیایی به آمریکای مکزی وجنوبی صادر شد.

در سال های 1700 تا 1800 میلادی، دانش سد سازی در دنیا پیشرفت آرامی داشت و از سال 1780 میلادی به بعد و با شروع اولین انقلاب صنعتی، تعداد و اندازه ی سدها یکی بعد از دیگری به طور دائم رشد می کرد.

در قرن نوزدهم میلادی مهندسان انگلیسی در توسعه و پیشرفت اصول طراحی خاکریزها و موفقیت زیادی کسب کردند. احداث هفت سد در دره ((Longdendale)) طی سال های 1854 تا 1877 میلادی نتیجه همین پیشرفت های علمی بود.

مراحل ساخت یک سد

ساخت یک سد شامل مجموعه ای از عملیات مطالعاتی و اجرایی می باشد که مستلزم وجود مقادیر زیادی از منابع مالی ، مصالح ، تجهیزات و نیروهای انسانی است.

الف- مراحل مطالعاتی ساخت یک سد

از نظر فنی ، قبل از ساخت یک سد می بایست مراحل مطالعاتی مختلفی انجام شود تا در صورت مثبت بودن نتایج مطالعات ، عملیات سد سازی آغاز گردد، هرکدام از این مراحل مطالعاتی را یک ((فاز)) (مرحله) می نامند که عبارتند از:

فاز صفر:در اولین مرحله ی مطالعاتی این سوال مطرح می گردد که آیا ساختن سد مورد نظر با در گرفتن شرایط اجمالی انکان پذیر می باشد یا خیر؟

فاز یک: در صورت مثبت بودن جواب مطالعات فاز صفر، سد مورد نظر با توجه به شرایط جغرافیایی و اقتصادی منطقه مورد مطالعه ، می بایست به طور دقیق مورد بررسی قرار گرفته و میزان ذخیره آب ، هزینه های اجرا و توجیه فنی و اقتصادی آن برای ساخت یا عدم ساخت مشخص گردد.

فاز دو: پس از ارزیابی مطالعات فاز یک و در صورت مثبت بودن نتایج آن ، طراحی سد، تهیه ی نقشه های اجرایی و تهیه اسناد مناقصه برای انتخاب پیمانکار ساخت سد در فاز دو انجام می شود.

فاز سه ک اجرای سد

 انجام مطالعات برای احداث یک سد توسط گروههای کارشناسی مختلفی صورت می گیرد که می توان به گروه های زیراشاره نمود:

گروه هیدرولیک وسازه

گروه هیدرولوژی

گروه زیست محیطی

گروه آب های زیر زمینی

گروه نقشه برداری

گروه اقتصادی و اجتماعی

گروه کشاورزی

گروه زمین شناسی

 ب- انتخاب محل یک سد برای احداث

در برنامه مطالعاتی برای احداث یک سد، نکاتی باید مورد توجه قرار گیرد. در ابتدای امر مکان یابی و امکان سنجی منطقه ی مورد مطالعه می باشد.د راین مرحله کارشناسان با استفاده از عکس های هوایی منطقه مورد مطالعه و پیمایش مسیر تنگه های مختلف در یک رشته کوه، بر اساس نوع زمین منطقه و مشخصات حوضه ی آبریز، دو یا سه منطقه را جهت مطالعه بر می گزینند.

سپس عملیات حفاری به صورت آزمایشی در چندین نقطه ی مکانی انتخاب شده، به منظور اطلاع از خواص فیزیکی و مکانیکی خاک ها و سنگ های مناطق مورد مطالعه صورت می پذیرد. در برخی موارد نیز آزمایشات پمپاژ آب به منظور ارزیابی میزان نشت بالقوه صورت می گیرد.

در مرحله بعد، محاسبات اولیه انجام و مسائل زیست محیطی ، کیفیت آب، اکوسیستم و اطلاعات فرهنگی و بومی منطقه، برای فرآیند انتخاب محل سد به وسیله گروه های کارشناسی مورد بررسی قرار می گیرد. سپس گروههای کارشناسی ، طرح های مطالعاتی خود را برای محل های برگزیده شده ارائه و در نهایت یکی از مکان ها که نسبت به سایر نقاط دارای میزان بهره وری بالاتر و در عین حال هزینه های اجرایی کمتر می باشد و از نظر تمامی گروه های کارشناسی مطلوب تر ارزیابی گردیده، مورد انتخاب قرار می گیرد.

ج-انتخاب نوع سد

انتخاب نوع سد برای یک مکان معین ، به اطلاعات فنی واقتصادی همراه باملاحظات زیست محیطی و میراث فرهنگی نیازمند می  باشد. همچنین جغرافیای منطقه، توپوگرافی، زمین شناسی، شرایط پی سد، هیدرولوژی، میزان زلزله خیزی منطقه و شدت آن و میزان دسترسی به مصالح مورد نیاز از دیگر عوامل موثر برانتخاب نوع سد هستند.

به عنوان مثال در صورتی که پی مورد نظر برای احداث سد، سنگی و در یک دره ی باریک واقع شده باشد ، سد پیشنهادی برای این منطقه ، سد بتونی و هنگامی که دره پهن با اعماق متفاوتی از سنگ بستر باشد، منطقه مناسب برای ساخت سد خاکی است.سدهای خاکی عمومی ترین سدهایی هستند که تطابق خوبی با انواع مصالح ناشی از حفاری های مورد نیاز دارند.

بعد از اتمام مطالعات و تصویب طرح، سازمان و یا شرکتی که وظیفه ی ساخت سد را برعهده دارد، طرح را در نوبت گرفتن بودجه (منابع مالی) قرار می دهد. در این فاصله سازمان و یا شرکت مربوطه ، سایر نهادها و سازمان هایی را که در احداث این سد ذیربط هستند، رسما" آگاه می سازد. به عنوان مثال شرکت آب منطقه ای جهت احداث سدها، سازمان (محیط زیست) ، سازمان (میراث فرهنگی) و سایر سازمان های مرتبط را در جریان کار قرار داده تا آنها نیز نظرهای کارشناسی خود را اعلام تا در صورت لزوم در احداث سد، مد نظر قرار گیرد.

د- مراحل اجرایی ساخت یک سد

پس از تصویب اعتبار اجرایی احداث سد و ابلاغ آن به کارفرما، به استناد مطالعات و نقشه های اجرایی تصویب شده و اسناد مناقصه که در فاز دو مطالعات تهیه شده است، مناقصه انتخاب پیمانکار برگزار می گردد.پس از ارزیابی پیمانکاران شرکت کننده در مناقصه ، بر اساس امتیاز فنی کسب شده و مقایسه قیمت های پیشنهادی آنان، پیمانکار برنده ی مناقصه اعلام و متعاقبا" پس از طی تشریفات قانونی مناقصه و امضا قراردادتوسط کارفرما و پیمانکار، زمین و محدوده ی اجرای سد از طرف کارفرما به پیمانکار تحویل شده و پس از این مرحله ، پیمانکار نسبت به تجهیز کارگاه و شروع عملیات اجرایی سد اقدام می کند.

معمولا" ساخت یک سد بین 3 تا5 سال به طول می انجامد و گاهی اوقات برای ساخت سدهای بزرگ چند منظوره ، 7 تا10 سال زمان مورد نیاز است. پس از آن که راه دسترسی به محل طرح ، خطوط برق و تلفن از کف دره تا بالای سد یا نقطه ی دیگری که مد نظر می باشد ایجاد شد، ساخت سد آغاز می گردد. اولین قدم آماده سازی محل کارگاه و پاکسازی منطقه از پوشش گیاهی ، درختان یا ابنیه می باشد. به دنبال این عملیات ، آب رودخانه برای حفاری های پی سد، عملیات بتن ریزی و خاکریزی، از مسیر اصلی خود منحرف می شود. به منظور انحراف آب رودخانه از منطقه عملیاتی طرح، در برخی اوقات نیمی از کف رودخانه گودبرداری می شود و از نیمه ی دیگر آن برای عبور جریان آب اسفاده می گردد. در بعضی از مواقع حفر تونل از میان دیواره دره ی مجاور، مقرون به صرفه تر و سریع تر می باشد. این تونل ممکن است موقت بوده و یا در آینده به عنوان بخشی از تاسیسات خروجی آب سد مورد استفاده قرار گیرد.

تونل در طول مدت ساخت سد، جریان آب رودخانه را از اطراف کاراگاه عبور میدهد. یک فراز بند (Coffer dam) (سد انحرافی موقت که در مسیر جریان آب ساخته می شود) در بالادست محل اجرای سد برای انحراف آب به تونل احداث می گردد.

پس از آن که سد تا ارتفاع کافی و مطمئن ساخته شد، دریچه های تونل نصب می گردند. بعد از تکمیل سد اصلی ، جریان آب توسط یک فراز بند دیگر به تاسیسات خروجی هدایت می شود. این فراز بند برای جلوگیری از روگذری اب در طول مدت ساخت سد به نیمه ی دیگر بستر رودخانه احداث می شود. ممکن است برای خشک نگهداشتن محل کارگاه به یک بند موقت در پایین دست محل اجرای سد نیز نیاز باشد که به آن (نشیب بند) می گویند. در مرحله پایانی عملیات ساخت سد، سد تا ارتفاع نهایی پیش بینی شده ساخته می شود.

مشکلات و موانع سد سازی در ایران

آنچه که امروز ذهن جهانیان را به خود مشغول ساخته است، بحران کم آبی است؛ افزایش جمعیت از یک سو و استفاده بی رویه از منابع آب از سوی دیگر جوامع بین المللی را از لحاظ تامین منابع آبی در فشاری مضاعف قرار داده است. در حال حاضر، بسیاری از کشورهای جهان خشکسالی های کم سابقه ای را به واسطه تغییرات گسترده اقلیمی و همچنین از بین رفتن سفره های آب زیر زمینی به دلیل  استفاده شتاب زده تجربه می کنند.

شوربختانه امروز نزدیک به 800 میلیون نفر در جهان از آب آشامیدنی سالم محروم اند و بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز به آب آشامیدنی مطمئن دسترسی نداشته و به همین دلیل چالش های فراوانی در اکوسیستم های طبیعی زمین به وجود آمده که از یک سو سلامتی انسان نسل حاضر و  آتی را به خطر انداخته و از سوی دیگر غنای زیستی زمین را به بحرانی عمیق نزدیک کرده است.

این در حالی است که ایران نیز در سالیان اخیر با مشکلات آبی فراوانی دست به گریبان بوده که در کنار سنجش شرایط خاص اقلیمی که متوسط بارندگی حدود 250 میلی متر در سال یعنی تقریبا کمتر از یک سوم بارندگی کل زمین را شامل می شود باید به مواردی همچون استفاده بی رویه از منابع آبی، برنامه ریزی ناصحیح در مدیریت منابع و هدر رفت بخش عمده ای از داشته های آبی کشور در بخش هایی همچون کشاورزی، صنعت و شرب اشاره کرد.

سد سازی در ایران؛ چالش ها و راهبرد ها

در چند دهه اخیر و با توجه به شرایط موجود و تامین منابع آب کشور احداث سد بر روی رودخانه ها به یکی از برنامه های اصلی کشورمان تبدیل شده که با احداث سد های ذخیره ای بزرگ و کوچک قسمت اعظمی از جریان های آبی را مهار کرده که پیشتر با هدف گسترش امر کشاورزی و تامین آب شرب از آنها استفاده می شود.

هر چند سد سازی در ایران مخالفان و موافقان بسیاری داشته و در سالهای اخیر به دلایل اقلیمی و اقتصادی بر مخالفان آن بیشتر افزوده شده اما امروز می توانیم با نگاهی صحیح و راهبردی از بروز مشکلات خاص اقلیمی و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی جلوگیری کرده و طرح های عمرانی کلان را به کمترین خسارت به بهره برداری برسانیم؛ تنها شرط این موضوع نگاه اصولی و پایدار به توان اکولوژیک منطقه است.

ایران کشوری است با سد های کوچک و بزرگ که از صد ها سال پیش هر کدام با هدف تأمین آب بر رودخانه ای احداث شده اند؛ این در حالی است که در سالهای اخیر مشکلات جانبی این سدها در مواردی به اوج خود رسیده و اسباب از بین رفتن پایداری زیستی منطقه، آسیب های اقتصادی و مهاجرت جوامع بومی را به همراه داشته است.

اگر بر آثار و نتایج احداث بسیاری از سدها در نقاط مختلف دنیا نگاه کنیم  در بسیاری از موارد به این نتیجه خواهیم رسید که هنگام بهره برداری پاره ای از سد ها، اهداف اولیه بدست نیامده و یا اثرات سوء پاره ای از این سدها به حدی زیان آور بوده که سرمایه گذاری در چنین طرح هایی را بیهوده کرده است؛ لذا استفاده از پتانسیل آبی یک ناحیه نمی تواند به تنهایی توجه پذیری یک طرح سازه آبی را موجه کند، بلکه اگر بناست سدی در منطقه ای ساخته شود باید علاوه بر دستیابی بر اهداف از پیش تعریف و تعیین شده از جهت اثرات متقابل آن بر محیط زیست طبیعی و همچنین اثرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نیز مورد ارزیابی کامل قرار گیرد.

این در حالی است که هنگامی برای بررسی اثرات چنین طرح های عظیمی به سراغ ارزیابی های محیط زیستی رایج می رویم که در کانون های بزرگ اقتصادی تصمیمات نهایی گرفته شده است و این خود یکی از بزرگترین مشکلات پیش روی سد سازی در کشور ماست.

سد سازی در ایران؛ چالش ها و راهبرد ها

از سوی دیگر معمولا نگاه مثبتی که در قالب ارزیابی های کل نگر برای احداث سدها در نظر گرفته می شود بر اساس تامین منابع آب با هدف کمک به بخش کشاورزی، صنعت و شرب تنظیم می شود اما در کنار این نگاه موارد دیگری همچون کمک به رفع کمبود برق، کنترل سیلاب، کمک به اقتصاد جوامع محلی با عناوینی همچون اشتغال زایی و کمک به اقتصاد جوامع محلی در نظر گرفته می شود.

این در حالی است که شرایط محیط زیست کشور به دلایلی همچون تحلیل رفتن برخی از شاخص های زیستی بسیار شکننده شده و طرح های عظیم سد سازی اگر بر اساس معیارهای حقیقی و ارزیابی های کاملا جامع صورت نگیرد، بدون شک شاهد بروز مخاطرات بسیار جدی در اکوسیستم پیرامونی آن طرح خواهیم بود.

با توجه به تمامی گفته هاي بالا بايد با بررسی همه جانبه، اثرات محیط زیستی یک سازه آبی را قبل از اجرا مورد مطالعه قرار داده و  همچنین باید از تجاوز به حریم رودخانه ها جلوگیری به عمل بیاید. بدین منظور رها سازی سیل به صورت متناوب از اقداماتي است که باید مورد توجه قرار بگیرد تا از ایجاد محیط امن برای ایجاد منازل، اراضی کشاورزی، صنایع و برداشت شن و ماسه در مسیل رودخانه توسط مردم جلوگیری شود. احداث راه هايي  در جهت عبور ماهی ها به روی سازه های آبی رودخانه های منتهی به آب های داخلی ضروری است. آشنا کردن کارشناسان آب با مسائل محیط زیستی و آموزش به روستاییان و ساکنین منطقه احداث سد نیز الزامي است.

در سدهای ایران مشکلاتی نظیر بیابان زایی در پایین دست به وفور دیده می شود که حاصل ارزیابی غلط از شرایط اقلیمی منطقه است؛ به عنوان مثال سد کرج که برای تامین آب تهران اختصاص دارد، آب حوزه آبریز کرج را به محل دیگری انتقال می دهد، لذا اثرات ناگوار آن به صورت افت سطح آب زیرزمینی، ک:.7-هش کیفیت آب زیرزمینی و هجوم آب شور  به دشت پایین دست کرج خطر نابودی سفره آبی را در پیش دارد. سدسازی در شمال ایران نیز با مشکلات خاص خود همراه است زیرا در این نواحی مشکلات جابجایی مردم و عدم مشارکت عمومی در ساخت و ساز و تملک اراضی و خرد مالکی مشکلات بسیاری را به وجود آورده است. در جنوب کشور نیز سدها اسباب بروز مخاطرات بسیاری برای اهالی منطقه شده و همچنین در نواحی جنگلی زاگرس نیز احداث سد سبب از بین رفتن هزاران درخت بلوط شده است.

با نگاهي به موضوع سدسازي در ايران مي توان به يك نكته مشترك دست يافت که در بین تمامی سدهايي كه در دهه های اخیر ساخته شده اند، متاسفانه مطالعات محیط زیستی در اولویت نخست نبوده و اين در حالي است حجم عظيمي از سرمايه گذاري هاي كشور در امر سدسازي به كار گرفته شده و متاسفانه بدون در نظر گرفتن نگاه پايدار مراحل ساخت و بهره برداري سدها به پيش رفته است.

به دیگر سخن، بررسي اقليمي و محیط زیستی هر سد نه تنها موجب حفظ سرمايه هاي ملي و منابع تجدید شونده مي شود، بلکه تامين آب در جهت توسعه و بهبود شرايط زندگي مردم نيز موثر واقع خواهد شد. به هر روی اگر حفظ سرمایه های اقتصادی و اجتماعی برایمان مهم است باید توجه به حفظ پارامتر های زیستی و اقلیمی سرزمینمان را همواره پیش از طراحی سد های بزرگ و کوچک در نظر داشته باشیم تا بتوانیم به پایداری توسعه دست پیدا کنیم.

سد سازی و بحران‌های اقلیمی

آنچه که امروز ذهن جهانیان را به خود مشغول ساخته است، بحران کم آبی است؛ افزایش جمعیت از یک سو و استفاده بی رویه از منابع آب از سوی دیگر جوامع بینالمللی را از لحاظ تامین منابع آبی در فشاری مضاعف قرار داده است. در حال حاضر، بسیاری از کشورهای جهان خشکسالیهای کمسابقهای را به واسطه تغییرات گسترده اقلیمی و همچنین از بین رفتن سفرههای آب زیر زمینی تجربه میکنند.

بر بنیاد آمارهای منتشر شده، امروز نزدیک به 800 میلیون نفر در جهان از آب آشامیدنی سالم محروم‌اند و بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز به آب آشامیدنی مطمئن دسترسی ندارند؛ این در حالی است که ایران نیز در سالیان اخیر با مشکلات آبی فراوانی دست به گریبان بوده که در کنار سنجش شرایط خاص اقلیمی که متوسط بارندگی حدود 250 میلی‌متر در سال یعنی تقریبا یک سوم بارندگی کل زمین را شامل می‌شود باید به مواردی همچون استفاده بی‌رویه از منابع آبی، برنامه‌ریزی ناصحیح در مدیریت منابع و هدر رفت بخش عمده‌ای از داشته‌های آبی کشور در بخش‌هایی همچون کشاورزی، صنعت و شرب اشاره کرد.

در چند دهه اخیر و با توجه به شرایط موجود و تامین منابع آب کشور احداث سد بر روی رودخانه‌ها به یکی از برنامه‌های اصلی کشورمان تبدیل شده که با احداث سدهای ذخیره‌ای بزرگ و کوچک قسمت اعظمی از جریان‌های آبی را مهار کرده که پیشتر با هدف گسترش امر کشاورزی و تامین آب شرب از آنها استفاده می‌شود.

با نگاهي به موضوع سدسازي در ايران مي‌توان به يك نكته مشترك دست يافت که در بین تمامی سدهايي كه در دهه‌های اخیر ساخته شده‌اند، متاسفانه مطالعات محیط زیستی در اولویت نخست نبوده و اين در حالي است که حجم عظيمي از سرمايه‌گذاري‌هاي كشور در امر سدسازي به خدمت گرفته شده و متاسفانه بدون در نظر گرفتن نگاهی پايدار مراحل ساخت و بهره‌برداري سدها به پيش رفته است.

سد سازی در ایران مخالفان و موافقان بسیاری داشته و در سال‌های اخیر به دلایل اقلیمی و اقتصادی بیشتر بر مخالفان آن افزوده شده اما امروز می‌توانیم با نگاهی صحیح و راهبردی از بروز مشکلات خاص اقلیمی و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی جلوگیری کرده و طرح‌های عمرانی کلان را با کمترین خسارت به بهره‌برداری برسانیم؛ تنها شرط این موضوع نگاه اصولی و پایدار به توان اکولوژیک مناطق است.

با نگاهی بر آثار و نتایج احداث سد در نقاط مختلف دنیا در بسیاری از موارد به این نتیجه خواهیم رسید که هنگام بهره‌برداری پاره‌ای از این سازه‌های آبی نه تنها اهداف اولیه به دست نیامده بلکه اثرات سوء پاره‌ای از این سدها به حدی زیان‌آور بوده که سرمایه گذاری در چنین طرح‌هایی را بیهوده کرده است. لذا استفاده از پتانسیل آبی یک ناحیه نمی‌تواند به تنهایی یک سازه آبی را موجه کند، بلکه اگر بناست سدی در منطقه‌ای ساخته شود باید علاوه بر دستیابی بر اهداف از پیش تعریف و تعیین شده از جهت اثرات متقابل آن بر محیط زیست طبیعی و همچنین اثرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نیز مورد ارزیابی کامل قرار گیرد.

این در حالی است که هنگامی برای بررسی اثرات چنین طرح‌های عظیمی به سراغ ارزیابی‌های محیط زیستی رایج می‌رویم که در کانون‌های بزرگ اقتصادی تصمیمات نهایی گرفته شده و این خود یکی از بزرگترین مشکلات پیش روی سدسازی در کشور ماست. در حقیقت فعالیت عمرانی برای ساخت سازه‌های آبی زمانی می‌تواند برای یک جامعه موثر واقع شود که اسباب دگرگونی‌های اقلیمی را فراهم نکرده باشد. 

این در حالی است که شرایط محیط زیست کشور به دلایلی همچون تحلیل رفتن برخی از شاخص‌های مهم زیستی بسیار شکننده شده و طرح‌های عظیم سدسازی اگر بر اساس معیارهای حقیقی و ارزیابی‌های کاملا جامع صورت نگیرد، بدون شک شاهد بروز مخاطرات بسیار جدی در اکوسیستم پیرامونی آن طرح خواهیم بود.

این در حالی است که در سدهای ایران مشکلاتی نظیر بیابان‌زایی در پایین دست به وفور دیده می‌شود که حاصل ارزیابی غلط از شرایط اقلیمی منطقه است، لذا اثرات ناگوار آن به صورت افت سطح آب زیرزمینی و کاهش کیفیت آن در کنار هجوم آب شور به دشت پایین دست شرایط را برای بروز بحران‌های اقلیمی مهیا می‌سازد.

سدسازی در شمال و غرب کشور نیز همواره مخاطرات طبیعی بسیاری را در پی داشته زیرا در این نواحی مشکلات جابجایی مردم و عدم مشارکت عمومی در ساخت و ساز و تملک اراضی و خرد مالکی مشکلات بسیاری را به وجود آورده که به عنوان مثال چنین طرح‌هایی در مناطق جنگلی زاگرس همواره اسباب از بین رفتن بلوط‌های ارزشمند این ناحیه را فراهم کرده که اهمیت حفاظت از آنها چه از لحاظ جذب منابع آبی و چه از لحاظ جذب ریزگردها همواره از سوی کارشناسان گوشزد شده است. به دیگر سخن بررسي شرایط اقليمي و توان محیط زیستی برای هر سد نه تنها موجب حفظ سرمايه‌هاي ملي و منابع تجدید شونده مي‌شود، بلکه تامين آب در جهت توسعه و بهبود شرايط زندگي مردم نيز موثر واقع خواهد شد.

در هر سرزمینی، حفظ سرمایه‌های اقتصادی و اجتماعی از اولویت‌های نخست بوده و در این راستا باید توجه به حفظ پارامترهای زیستی و اقلیمی را همواره در دستور کار داشته باشیم زیرا حاصل چنین نگاهی در نهایت به پایداری توسعه منجر خواهد شد.

منابع :

www.sid.ir

www.roshd.ir

به نام خدا

موضوع :

تحقیق درباره انواع دما سنج و طرز کار آنها

ترمومتر پزشکی

ترمومتر پزشکی ، این گرماسنج جهت اندازه گرفتن حرارت بدن بکار می رود و چون حد متوسط حرارت بدن انسان ۳۷ درجه سانتی گراد (۵/۹۸ درجه فارنهایت ) است در ترمومترهای پزشکی بر اساس سانتیگراد بین ۳۳ تا ۴۲ در میشود .و برای اینکه بمجرد جدا شدن ترمومتر از بدن انسان (زیر زبان – زیر بغل داخل مقعد…) و برخورد با حرارت یا برودت محیط، جیوه داخل ترمومتر تغییر مکان پیدا نکند، خمیدگی مخصوصی در انتهای لوله ترمومتر نزدیک مخزن جیوه قرار میدهند و هر بار که بخواهند آنرا بکار برند چندین بار ترمومتر را بطرف مخزن تکان شدید میدهند تا جیوه داخل لوله از خمیدگی بگذرد و کاملا وارد مخزن گردد.

 پیرومتر یا ترموالکتریک

ترمومتر دیگری در صنایع بکار میرود بنام : پیرومتر یا ترموالکتریک – اساس این ترمومتر بر این خاصیت است که اگر فصل مشترک دو سیم فلزی مختلف را حرارت دهیم جریان برق در آنها برقرار میشود و بوسیله یک «میلی آمپرمتر» دقیق میتوان ثابت کرد که هرچه درجه حرارت زیادتر شود شدت جریان حاصل نیز بیشتر خواهد شد و با اندازه گرفتن شدت جریان درجه حرارت را معلوم میسازند. باید دانست که اختراع ترمومتر را به بسیاری از دانشمندان نسبت میدهند ولی حقیقت آن است که گالیله دانشمند ایتالیایی پیش از سال ۱۵۹۷ م . این ابزار را اختراع کرده و سپس تکامل یافته است . (از لاروس قرن بیستم و کتاب فیزیک تالیف رهنما). و رجوع به گرماسنج و میزان الحراره شود.

 دما سنج گازی

جنس ، ساختمان ، و ابعاد دماسنج در ادارات و موسسات مختلف سراسر دنیا که این دستگاه را به کار می‌برند. تفاوت دارد و به طبیعت گاز و گستره دمایی که دماسنج برای آن در نظر گرفته شده است، بستگی دارد. این دماسنج شامل حبابی از جنس شیشه ، چینی ، کوارتز ، پلاتین یا پلاتین ـ ایریدیم ( بسته به گستره دمایی که دماسنج در آن به کار می‌رود ) ، که به وسیله یک لوله موئین به فشارسنج جیوه‌ای متصل است، می باشد. این دماسنج براساس دو قانون ذکر شده در مورد گاز کامل کار می‌کند.

قوانین گازها

همان وقت که اسحاق نیوتن در کمبریج درباره نور و جاذبه می‌اندیشید، یک نفر انگلیسی دیگر به نام رابرت بویل ، در آکسفورد سرگرم مطالعه در باب خواص مکانیکی و تراکم پذیری هوا و سایر گازها بود. بویل که خبر اختراع گلوله سربی اوتوفون گریکه را شنیده بود، طرح خویش را تکمیل کرد، و دست به کار آزمایشهایی برای اندازه ‌گیری حجم هوا در فشار کم و زیاد شد.

نتیجه کارهای وی چیزی است که اکنون به قانون بویل ماریوت معروف است، و بیان می‌کند که حجم مقدار معینی از هر گاز در دمای معین با فشاری که بر آن گاز وارد می‌شود، بطور معکوس ، متناسب است با فشاری که بر آن گاز وارد می‌شود.

حدود یک قرن بعد ، ژوزف گیلوساک فرانسوی ، در ضمن مطالعه انبساط گازها ، قانون مهم دیگری پیدا کرد که بیان آن این است: فشار هر گاز محتوی در حجم معین به ازای هر یک درجه سانتیگراد افزایش دما ، به اندازه ۲۷۳/۱ حجم اولیه‌اش افزایش می‌یابد. همین قانون را یک فرانسوی دیگر به نام ژاک شارل ، دو سال پیش از آن کشف کرده بود. و از این رو اغلب آن را قانون شارل گیلوساک می‌نامند. این دو قانون مبنای ساخت دماسنجهای گازی قرار گرفت.

 دماسنج مایعی

این نوع دماسنج یکی از رایج ترین انواع دماسنجهای مورد استفاد درصنعت و غیره می باشد. عمدتا این نوع دماسنج را بعنوان دماسنجهای جیوه ای یا الکلی می شناسیم. ساختمان این نوع دماسنجها از یک مخزن مایع و یک لوله مویین تشکیل شده که مایع درون مخزن در اثر انبساط از لوله مویین بالا رفته و دمای متناسب را نشان میدهد.

دماسنج جیوه ای را می توان برای اندازگیری دما از ۳۷٫۸- تا۳۱۵ سانتی گراد استفاده نمود. اما اگرفضای بالای سطح جیوه را از گاز ازت پر نمایند ، می توان تا دمای ۵۳۸ درجه از آن استفاده نمود.

 دماسنج انبساط سیال

این نوع دماسنج یکی از باصرفه ترین ، رایج ترین و تطبیق پذیر ترین وسایل اندازگیری دما در صنعت می باشد.اساس کار این دماسنج در شکل مقابل نشان داده شده است.همانگونه که ملاحظه می شود با افزایش دما فشار درون حباب که می تواند محتوی مایع ، گاز یا بخار باشد ، بالا رفته و توسط فشار سنج اندازه گیری می شود. طول لوله مویین می تواند تا ۶۰ متر باشد ؛ اما این مقدار بر دقت اندازه گیری دما تاثیر گذار خواهد بود.بهترین حالت زمانی است که از لوله مویین کوتاه که به یک ترانس دیوسر فشار الکتریکی متصل شده استفاده گردد.

دماسنج الکتریکی

این نوع دماسنجها اصولا کاربردهای فراوانی در صنعت داشته و قادرند از دماهای پایین تا دماهای بسیار بالا را اندازه گیری نمایند.که عمدتا بصورت مقاومتی و ترموکوپل هستند.

- دماسنج با مقاومت الکتریکی:

دماسنج مقاومتی به صورت یک سیم بلند و ظریف است، معمولا آن را به دور یک قاب نازک می‌پیچند تا از فشار ناشی از تغییر طول سیم که در اثر انقباض آن در موقع سرد شدن پیش می‌آید، جلوگیری کند. در شرایط ویژه می‌توان سیم را به دور جسمی که منظور اندازه گیری دمای آن است پیچید یا در داخل آن قرار داد. در گستره دمای خیلی پایین ، ( دماسنجهای مقاومتی معمولا از مقاومتهای کوچک رادیویی باترکیب کربن یا بلور ژرمانیوم که ناخالصی آن آرسنیک است و جسم حاصل در درون یک کپسول مسدود شده پر از هلیوم قرار دارد، تشکیل می‌شوند. این دماسنج را می‌توان بر روی سطح جسمی که منظور اندازه گیری دمای آن است سوار کرد یا در حفرهای که برای این منظور ایجاد شده است، قرار داد. دماسنج مقاومتی پلاتین را می‌توان برای کارهای خیلی دقیق در گستره –۲۵۳ تا ۱۲۰۰ درجه سانتیگراد به کار برد.

ترمیستور

ترمیستور یک وسیله نیمه رساناست که برخلاف فلزات ، دارای ضریب دمای مقاومت منفی است . بعلاوه مقاومت آن بصورت نمایی با دما تغییر می کند. ترمیستور یک وسطله بسیار حساس است و انتظار می رود که با درجه بندی مناسب ، دارای عملکرد ثابتی تا ۰٫۰۱ سانتی گراد باشد.یکی از ویژگی های جالب آن اینستکه می توان از آن بعنوان جبران کننده دمای مدار های الکتریکی استفاده نمود.

دماسنج کریستال کوارتز

یک روش جدید و بسیار دقیق اندازه گیری دما بر مبنای حساسیت فرکانس تشدید کریستال کوارتز به تغییر دما استوار است .وقتی از زاویه برش مناسب برای کریستال استفاد شود، یک تطابق کاملا خطی میان فرکانس و دما برقرار میگردد. مدلهای تجاری این وسیله از شمارنده های الکترونیکی و دستگاه قرائت رقم نما برای اندازه گیری فرکانس استفاده می کنند.گستره دمایی کار کرد این دستگاه از منفی ۴۰ درجه تا ۲۳۰ درجه سانتیگراد ادعا شده است.

دمانگاری کریستال مایع

کریستالهای مایع خمیری ، که از استرهای کلسترول ساخته شده اند پاسخ جالبی به دما از خود نشان می دهند . در یک گستره تکرار پذیر دما ، کریستال مایع همه رنگهای طیف رنگی را از خود آشکار می سازد.این پدیده بازگشت پذیر و تکرار پذیر است . با تغییر دادن فرمول مورد نظر می توان از کریستالهای مایع از کمتر از صفر درجه تا چند صد درجه سانتی گراد استفاده نمود.

ترموکوپل

ترموکوپل وسیله دیگری است که برای اندازه‌ گیری دما مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این نوع دماسنج از خاصیت انبساط و انقباض اجسام جامد استفاده می‌گردد. گستره یک ترموکوپل بستگی به موادی دارد که ترموکوپل. از ان ساخته شده است گستره یک ترموکوپل پلاتنیوم ـ ایرودیوم که ۱۰ درصد پلاتینیوم دارد از صفر تا ۱۶۰۰ درجه است است. مزیت ترموکوپل در این است که بخاطر جرم کوچک ، خیلی سریع با سیستمی که اندازه‌ گیری دمای آن مورد نظر است، به حال تعادل گرمایی در می‌آید. لذا تغییرات دما به آسانی بر آن اثر می‌کند، ولی دقت دماسنج مقاومتی پلاتین را ندارد.

انواع دماسنج های مورد استفاده در هواشناسی

-دماسنج معمولی استاندارد(Thermometer)

این دماسنج یک لوله بسیار باریک شیشه ای مسدود است که در انتهای آن محفظه ای تعبیه و از جیوه یا الکل پر شده است. در داخل لوله دماسنج خلاء کامل وجود دارد. گرم و سرد شدن مخزن باعث گرم و سردشدن مایع درون مخزن شده و متعاقب آن باعث بالا و پایین رفتن مایع در داخل مخزن شیشه ای می شود، با مشاهده سطح مایع در داخل لوله دماسنج و قرائت عددی که روی بدنه شیشه نوشته شده است دمای هوا در آن لحظه مشخص می شود.

-دماسنج حداکثر (Maximum Thermometer)

اغلب نیاز است علاوه بر دمای معمولی هوا حداکثر دمایی که در طول یک دوره معین مثلاً یک شبانه روز اتفاق افتاده است نیز اندازه گیری و تثبیت شود به این منظور از دماسنج حداکثر استفاده می کنند. این نوع دماسنج با یک تفاوت جزیی تقریبا مشابه دماسنج های معمولی است به این صورت که لوله مویین آن در محلی که به مخزن منتهی می شود بسیار باریک شده است. هنگامی که دما زیاد می شود جیوه داخل مخزن منبسط شده و نیروی حاصل می تواند باعث راندن جیوه از داخل مجرای باریک بالای مخزن به قسمت بالای لوله گردد به این ترتیب ارتفاع جیوه در داخل مخزن بالا می رود و با کاهش دما مایع داخل مخزن منقبض می شود ولی باریک بودن لوله از برگشت مایع به داخل مخزن جلوگیری می کند و سطح مایع در داخل لوله در محلی که بالاترین دمای قبلی اتفاق افتاده است باقی می ماند بنابراین سطح فوقانی جیوه نشان دهنده حداکثر دمای اتفاق افتاده است.

-دماسنج حداقل (Minimum Thermometer)

دماسنج های حداقل برای تثبیت پایین ترین دمای اتفاق افتاده در یک دوره معین به کار می رود دماسنج های حداقل مشابه دماسنج های معمولی است با این تفاوت که مایع داخل مخزن این نوع دماسنج به جای جیوه از مایعات رقیق تر مانند الکل استفاده می شود. به علاوه در داخل لوله مویین یک سوزن شیشه ای که دو سر آن گرد می باشد رها گردیده که به عنوان شاخص از آن استفاده می شود، وقتی دمای هوا کاهش می یابد با انقباض مایع سطح بالای الکل در داخل لوله مویین با اعمال نیروی کشش سطحی شاخص سوزنی را نیز به طرف پایین مخزن حرکت می دهد با افزایش دما مجدداً الکل در داخل لوله مویین از اطراف سوزن عبور کرده و به طرف بالا صعود می کند اما سوزن در پایین ترین محلی که قبلا در اثر کشش سطحی پایین آمده بود باقی می ماند. بنابراین قسمت بالایی شاخص شیشه ای پایین ترین دمایی را که اتفاق افتاده است نشان می دهد در حالی که انتهای سطح الکل در بالای لوله دمای لحظه ای هوا را نشان میدهد.

-دماسنج حداقل – حداکثر(Max- Thermometer)

این دماسنج ترکیبی از دو دماسنج حداقل و حداکثر می باشد، این دماسنج از یک لوله شیشه ای U شکل ساخته شده است که دو انتهای آن مسدود می باشد. قسمت پایینی لوله U شکل با جیوه پر شده است. علاوه بر جیوه قسمت بالایی لوله قسمت چپ به طور کامل از الکل پر شده است اما نصف حجم لوله سمت راست که انتهای آن به صورت یک مخزن گشاد شده می باشد از الکل پر شده است و نصف دیگر آن از یک نوع گاز پر شده است. در بالاترین سطح جیوه و در داخل الکل در هر دو ستون شاخص های شیشه ای رنگی که یک سوزن در وسط آن تعبیه شده است وجود دارد در اثر گرم و سرد شدن و متعاقب آن انبساط و انقباض سطح جیوه بالا و پایین می رود. بالاترین حدی که جیوه در شاخه سمت چپ بالا رفته است دمای حداقل و بالاترین حدی که جیوه در شاخه سمت راست بالا رفته دمای حداکثر را نشان می دهد.

-دمانگار (Thermograph)

دمانگار یک وسیله کاملاً مکانیکی است و با استفاده از یک عنصر فلزی که انحنای آن با دما تغییر می کند ساخته شده است یک طرف عنصر فلزی حساس به تغییرات دما که دارای انحنا می باشد به بازوی اهرم طویل و متحرکی بسته شده است که این بازو ممکن است مستقیماً دما را از روی یک مقیاس ساده درجه بندی شده نشان دهد و یا اینکه انتهای بازو به یک قلم ثبات متصل گردد. با تغییر دمای هوا انحنای فلز تغییر می کند و این امر با توجه به نحوه تغییرات دما باعث انحراف قلم در انتهای بازوی مکانیکی به طرف بالا و پایین در روی کاغذ گراف می گردد و دماها ثبت می شوند

آذرسنج (Optical Pyrometer)

این نوع دماسنج که به آن دماسنج غیر تماسی هم گفته می شود ، بر پایه رنگ نور انتشار یافته از جسم بوده که در نهایت دمای جسم مورد نظر را براساس را اندازه گیری میکنیم این حقیقت که تمامی اجسام سیاه یک اندازه دمایی نور نشان خواهند داد ، نتیجه میگیریم که دامنه کاربردی این نوع دماسنج در دماهای بالای سرخ بوده و برای آهن تقریبا بالای ۵۰۰ درجه سانتی گراد می باشد.

طرز کار:

نور ایجاد شده توسط جسم از درون یک سیستم اپتیکال (با بزرگ نمایی معین) که در درون آن یک لامپ گداخته کوچک فرار داده شده ، گذرانده می شود . (بدین ترتیب اگر کسی از درون چشمی بدرون این سیستم نگاه می کند ، نوری بسیار باریکی را ملاحظه خواهد کرد.) در برخورد این نور با فیلمان لامپ ، جریانی را از فیلمان عبور خواهد داد که تعیین کننده میزان دمای جسم است. این جریان توسط پتانسیومتری که بین منبع تغذیه (یک باطری) و لامپ قرار داده شده کنترل میگردد. برای نمایش دما از یک آم متر (ammeter ) استفاده میگردد. دامنه آم متر از ۹۰۰F برای دمای ۵۰۰ درجه سانتی گراد تا۳۰۰۰F برای دمای ۱۶۰۰ درجه سانتی گراد متغییر است.

آذرسنج ثبتگر و کنترلگر

در اغلب تأسیسات صنعتی، تنها نشان دادن دما توسط دستگاه کافی نیست و باید با قراردادن یک قلم متحرک به جای عقربه پتانسیل سنج دما را ثبت کرد. این دستگاه آذرسنج ثبتگر نام دارد. همچنین با استفاده از مدارهای الکتریکی در دستگاه میتوان جریان گاز به مشعلها یا جریان برق به عنصرهای گرمایی را کنترل و دمای کوره را در مقدار مورد نظر ثبت کرد. این دستگاه آذرسنج کنترل گرنام دارد. امکان طراحی وسیله ای برای ثبت و کنترل دما متشکل از یک یا چند ترموکوپل نیز هست.

آذرسنج تابشی

اصول کارکرد آذرسنج تابشی بر پایه یک منبع تابشی استاندارد به نام جسم سیاه یا تابشگر کامل قرار دارد. تابشگر کامل، جسمی فرضی است که کلیه پرتوهای تابیده به خود را جذب می کند. در دمایی یکسان، چنین جسمی سریعتر از هر جسم دیگر از خود انرژی می تابد. آذرسنج های تابشی، عموماً برای نشان دادن دمای تابشگر کامل یا دمای حقیقی درجه بندی می شوند. قانون استفان-بولتزمن که مبنای مقیاس دمای آذرسنج های تابشی است، نشان می دهد که آهنگ تابش انرژی از یک تابشگر کامل متناسب با توان چهارم دمای مطلق آن است:

که در اینجا:

آهنگ تابش انرژی = W

ثابت تناسب =K

دمای مطلق تابشگر کامل= T

آذر سنج نوری

ابزار تشریح شده در قسمت قبل که به تمام طول موجهای تابش پاسخ می دهد آذر سنج تابشی نام دارد. با اینکه اصول کارکرد آذر سنج نوری با اذر سنج تابشی یکسان است اما آذر سنج نوری با طول موج منفرد یا نوار باریکی از طول موج طیف مرئی کار میکند. آذر سنج نوری، دما را از طریق مقایسه درخشندگی نور گسیل شده توسط منبع، با نور گسیل شده از یک منبع استاندارد، اندازه می گیرد. برای سهولت مقایسه رنگها، یک فیلتر قرمز که تنها طول موج پرتو قرمز را عبور میدهد به کار می رود.

متداول ترین نوع آذرسنج نوری که در صنعت به کار می رود، نوع رشته پنهان شونده است. این آذرسنج شامل دو قسمت، یک تلسکوپ و یک جعبه کنترل است. تلسکوپ شامل یک فیلتر شیشه ای قرمز که جلوی چشمی نصب شده و یک لامپ با رشته درجه بندی شده است که عدسی های شیء تصویر از جسم مورد آزمایش را بر آن متمرکز می کند. این دستگاه دارای یک کلید برای بستن مدار الکتریکی لامپ و یک پرده جاذب برای تغییر گستره اندازه گیری دما توسط آذرسنج است.

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع :

نقش ورزش بر سلامت جامعه

تهیه و تنظیم :

دبیر گرامی :

مقدمه

ورزش و حرکات منظم بدنی علاوه بر سلامت جسم بر سلامت روحی و روانی و اجتماعی فرد فواید زیادی دارد و در سازگاری فرد در جامعه و شخصیت فرد تءثیر می گذارد.ورزش در درمان بیماری های نظیر افسردگی و نیز بر حافظه تآثیر می گذارد.ورزش برای جوانان تکیه گاهی امن به حساب می آید تا در پناه آن به نهایت رشد و کمال مطلوب انسانی دست یابند .

در دنیای معاصر ، ورزش به عنوان پدیده ای موثر در همه ی جوامع جایگاه ویژه ای پیدا کرده است. ارتباط فعالیت های بدنی و ورزش با علوم مختلف زمینه های جدیدی را برای مطالعه ی انسان فرا هم کرده و گستردگی مطالب و مسائل مرتبط با ورزش و تربیت بدنی به حدی است که نیاز به علوم تخصصی و مطالعات ویژه را ایجاد کرده است در این مقاله مطابق با موضوعی که انتخاب شده است بخش روانی و اجتماعی ورزش مور بررسی قرار گرفته و تمامی مطالب ارائه شده جنبه ی کاربردی دارد و تمامی افراد در گرو ه های سنی مختلف می توانند مورد استفاده قرار دهند.

تعریف ورزش و تندرستی

ورزش عبارت است از یک فعالیت نهادینه شده که مستلزم کاربرد نیروی جسمانی شدید با استفاده از مهارت های جسمانی پیچیده به وسیله شرکت کنندگانی است که توسط عوامل درونی و بیرونی تحریک می شوند. این تعریف با فعالیت های ورزشی سازمان یافته ارتباط پیدا می کند. (کوشافر ،۱۳۸۱، ص ۵۸ ) در جوامع اسلامی با توجه به این که کلیه سیاستگذاری ها در خدمت مکتب می باشد ، تربیت بدنی نیز جدا از این اصل کلی نبوده و ضمن این که پی‌ریزی این علم  بر مبنای مسائل جسمانی و فیزیکی است ولی در نهایت وسیله‌ای است که در کمال و تعالی انسان‌ها موثر بوده و می تواند در جهت اهداف غایی انسان‌ها که همان سیر الی‌الله است  گام بردارد. (عزیز آبادی فراهانی ،۱۳۷۳ ،ص ۷). همانطوری که با ورزش قوت جسمانی خودتان را تقویت می کنید، قوای روحانیتان را هم تهیه و تقویت کنید. همان‌طوری که کوشش می‌کنید جسمتان قوی باشد، کوشش کنید که روحتان هم قوی باشد.(امام خمینی (ره)،۱۳۸۶،ص۲۵۵). از نظر سازمان بهداشت جهانی، تندرستی صرفاً نداشتن بیماری و ضعف نیست؛ بلکه منظور از آن سلامتی کامل جسمی، ذهنی، اجتماعی و روحی است . در حقیقت  دو هدف عمده تندرستی، به تأخیر انداختن مرگ  و بیماری است.( گائینی ، ۱۳۸۶ ،ص ۲۷)

چکیده‌ای از تاریخچه پیوند تن و روان

فیلسوفان در بستر تاریخ همواره درباره دوگانگی یا یکپارچگی تن و روان تردید داشته‌اند. از شواهد موجود چنین بر می‌آید که در روزگاران کهن، تن و روان را یکپارچه می داشتند .در فرهنگ‌های نخستین عقیده بر این بود که بیماری از رسوخ ارواح خبیثه در بدن ناشی می‌شود . باستان‌شناسان جمجمه‌های سوراخ شده از عصر سنگی پیدا کرده اند که به عمد با ابزارهای سنگی سوراخ شده بودند .گمان می‌رود که انسان های عصر سنگی می خواستند با سوراخ کردن جمجمه ، ارواح خبیثه را از بدن بیمار خارج کنند .

یونانیان از نخستین مردمانی بودند که فرضیه ی جدایی تن و روان را مطرح کردند . آنان به جای آن‌که بیماری را به ارواح خبیثه نسبت دهند آن را پیامد بر هم خوردن تعادل مایعات بدن می‌دانستند . بر طبق این فرضیه، که ابتدا توسط بقراط عنوان شد و جالینوس آن را بسط داد بیماری از برهم خوردن تعادل چهار خلط در بدن ایجاد می‌شود. این چهار خلط عبارتند از: خون، سوداء، صفرا و بلغم.

از این‌رو درمان بیماری مستلزم برقراری تعادل مجدد بین این چهار خلط بود. از شواهد چنین بر می‌آید که در این دوران تأثیر عوامل روانی بر بیماری کاملاً نادیده گرفته می‌شد. در سده‌های میانه سبب‌شناسی و درمان بیماری در قلمرو جن شناسی قرار گرفت. علت بیماری را تنبیه خدایان می‌دانستند و برای درمان آن بیماران را شکنجه و آزار می‌دادند.

با آغاز دوره رنسانس و انجام پژوهش‌های پزشکی نظریه برهم خوردن تعادل خلط‌ها در بدن مردود شناخته شد و نظریه‌ای به عنوان آسیب‌شناسی یاخته‌ای رواج یافت. بر پایه این نظریه آسیب‌های وارد بر یاخت‌های بدن عامل کلیه بیماری‌ها به شمار می‌آمدند. پژوهش‌های آزمایشگاهی و پیشرفت‌های روز افزون علم پزشکی در این دوره باعث شدند که توجه این علم به جای روان به عوامل جسمانی معطوف گردد. دانشمندان در تلاش برای در هم شکستن خرافات گذشته، از نظریه دوگانگی تن و روان قویاً جانبداری کردند. اکنون ما شاهد تغییرات زیادی در این شیوه تفکر هستیم. در حال حاضر دانشمندان معتقدند سلامت جسمی فرد با عوامل روانی و محیط اجتماعی وی در ارتباط است. تن و روان با یکدیگر در تعاملند و هر دو در سلامت و بیماری دخالت دارند. (منشئی ،۱۳۷۶،صص۳و۴)

تأثیر ورزش در اجتماعی شدن

پژوهش‌های اجتماعی‌شدن در ورزش با توسعه جامعه‌شناسی ورزش ارتباط مستقیم داشته است. طی دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰ برای تبیین جنبه‌های گوناگون شرکت در فعالیت‌های ورزشی تلاش بسیاری شده است. اغلب مطالعات اجتماعی شدن در ورزش حول دو مسأله متمرکز بوده است. یکی پیشایندهای شرکت در ورزش یعنی اینکه چگونه و تحت چه شرایطی شخص به ورزش رومی‌آورد و دیگری پیامدهای شرکت در ورزش. این دو فرایند را اجتماعی‌شدن در نقش اجتماعی و اجتماعی‌شدن از طریق نقش اجتماعی نیز نامیده‌اند. لذا در اغلب منابع دو عنوان اجتماعی‌شدن در ورزش و اجتماعی‌شدن از طریق ورزش به چشم می‌خورد. در اولی فرد در نقش ورزشی مانند «ورزشکار » اجتماعی می‌شود و در دومی به یادگیری نگرش‌ها، ارزشها، مهارت‌ها و گرایش هایی کلی مانند جوانمردی، انضباط اشاره دارد که تصور می‌شود در فعالیت های ورزشی حاصل آید. اجتماعی‌شدن از طریق ورزش عبارت است از تأثیر ورزش بر باورها، نگرش‌ها و… .

چنین پنداشته می‌شود که در درس‌هایی که از شرکت‌کردن در ورزش می‌آموزیم به سایر جنبه‌های اجتماعی انتقال پذیر است و از این طریق فرد را برای شرکت موفقیت آمیز در آن زمینه‌ها یاری می‌دهد .

دانش اظهار می‌دارد که کودکان مهارت‌های ارتباط و تصمیم‌گیری را با شرکت در ورزش کسب می‌کنند. (عبدلی ، ۱۳۸۶ ،صص ۱۳۶و ۱۳۹ ) تربیت‌بدنی در قبول مسولیت برای پرورش و القای ارزش‌های اجتماعی در افراد جامعه به‌خصوص دانش‌آموزان مدارس سهیم بوده و به عنوان عاملی در جهت تقویت ارزش‌های اجتماعی و رفتارهای مطلوب انسانی موثر است .(عزیز آبادی فراهانی ، ۱۳۷۳ ،ص ۱۱ ) اهتمام به موضوع اجتماعی‌شدن و رابطه آن با ورزش زمانی به اوج خود رسید که سمیناری بین المللی با موضوع" اجتماعی‌شدن از طریق ورزش"بر پا شد این سمینار که در سال ۱۹۷۱ در کانادا برگزار گردید به این نتیجه رسید که فرهنگ بدنی عاملی مهم در اجتماعی‌شدن فرد می‌باشد. (انور الخلولی ،۱۳۸۳ ،ص۲۰۰ ) به عقیده راجر کایوآ، تمدن فقط در سایه برتری و ارزش والای قهرمانی یعنی بازی رقابت‌آمیز و مسابقه‌ای که سر چشمه دموکراسی و حکومت مردم بر مردم است به وجود آمده است. (توماس ،۱۳۷۰ ،ص ۹۳ ) روند اجتماعی شدن  کودکان با فعالیت‌های اولیه ورزشی آنان آغاز می‌شود و موجبات رشد و تکامل حرکتی در دوره کودکی و مشارکت ورزشی آنان در سال‌های بعد را فراهم می‌کند .(ام .هی وود ،۱۳۸۷،ص۴۷۴ )

 تأثیر ورزش در شخصیت

شخصیت اجتماعی بیان‌کننده رشد صحیح و طبیعی روانی افراد است. چنانچه تربیت‌بدنی در یک جامعه مطابق با اصول این علم در نظر باشد، افراد ورزشکار را از فردگرایی و خودمحوری خارج کرده و رشد روحیات طبیعی را در فرد بهبود می‌بخشد که در نتیجه شکوفا شدن این استعداد، فرد باسایر افراد اجتماع آسان‌تر ارتباط بر قرار کرده و در کنار آنها زندگی می‌نماید .(عزیز آبادی فراهانی ،۱۳۷۳،ص ۲۰ ) جرج کلی از روانشناسان معروف، شخصیت را روش و شیوه خاص هر فردی در جستجو برای پیداکردن و تفسیر معنای زندگی تعریف می کند. مطالعات انجام یافته نشان می‌دهد که ورزشکاران و قهرمانان، با شهامت و فداکار می‌باشند و بر اراده خود تسلط دارند .(کوشافر، ۱۳۸۱ ،صص۱۷۱و۱۷۲ ) بازی و ورزش  پیوند تنگاتنگی با رشد و تکامل شخصیت کودک دارند و آن را به مرحله نضج و آگاهی اجتماعی می‌رسانند. پژوهشگران تحقیقات فراوانی پیرامون نقش بازی وگیم‌ها در اجتماعی‌شدن و همچنین درباره این مسأله به انجام رسانده اند که چگونه فعالیت‌های بدنی، روی هم رفته در تکوین تصویر روشنی از بدن در ذهن کودک، که به تصویر بدن معروف است، تأثیر می‌گذارد. تصویری که مفهوم خود بدنی و در نتیجه مفهوم خود پنداره بر پایه آن استوار است و نخستین خشت بنای شخصیت کودک به شمار می‌آید. فعالیت حرکتی عموماً فرصت پر باری برای خود شکوفایی کودک فراهم می‌آورند . کودک در ضمن پرداختن به بازی تجربه های پیروزی و شکست  را از سر می گذراند  و این تجربه ها در گسترش تصورات او و پیوند دادن مفاهیم و اهداف و چشم انداز های وی با واقعیت خویش تأثیر می گذارد و ادراک واقع بینانه و غیر مبالغه آمیز او از حدود و توانایی های جسمش را افزایش می دهد که این خود ، شخصیت اجتماعی او را نضج می‌دهد و به وی اعتماد به نفس می‌بخشد و باعث دور شدنش از خصلت‌هایی چون خود شیفتگی و غرور  می گردد بی آنکه از ارزش او چه در برابر خودش چه در برابر دیگران  چیزی بکاهد.(انور الخلولی ، ۱۳۸۳ ،صص ۸۲و ۸۳) دیدگاهی نیز اعتقاد دارد که ورزش به عنوان واسطه و عامل ارتباط بین فرد با خودش یا دیگران است. این شناخت چند جنبه ای می تواند در سازگاری‌های اجتماعی و شخصیت دخیل باشد .درباره ارتباط ورزش با صفات شخصیتی، آیزاک با گرد آوری لیست مهمی از نتایج تحقیقات ورزش و شخصیت بیان کرد که سه زمینه خوب از شخصیت در رابطه با ورزش از قبیل برون گرایی، روان رنجوری و سایکوتیسم وجود دارد و برخی از صفات، حالات و خلق و خوی ارتباط خوبی با رفتار ورزشی دارند. وی می‌گوید: تغییرات ناشی از ورزش در شخصیت به تدریج و آهسته و پس از سال‌ها روی می‌دهد، زیرا ورزش اعمال سیستم عصبی سمپاتیک، انتظارات و ارزش‌ها را تغییر می‌دهد.(عبدلی ،۱۳۸۶ ،صص۶۰ و ۶۱)

تأثیر ورزش در اخلاق و رعایت حقوق دیگران

چون برنامه‌های تربیت‌بدنی امکان و شرایطی دارد که شخصیت و ماهیت افراد بروز می‌کند و آشکار می‌گردد لذا رفتار و اعمال ناشایسته شناخته می‌شود و جایگزینی خصایص انسانی و رعایت قوانین صورت می‌گیرد. بدین‌گونه هر فرد می‌تواند از احترام لازم در بین دسته و جامعه خود برخوردار گردد. این ارتباط مطلوب شکل‌گرفته و به صورت اخلاق در آمده و به قلمروهای خارج نیز انتقال یافته و مشاهده می‌شود.(کوشافر،۱۳۸۱،ص۶۸ )

هربرت رید اغراق نکرده است آنجا که می گوید : من کاملاً موافقم که تربیت ورزشی تا حدی به پرورش اراده می‌انجامد. همچنین از این که در مدارس ما زمانی را به بازی‌ها اختصاص می دهند متأسف نیستم،بلکه بر عکس، این زمان تنها زمانیست که به بهترین وجه می‌گذرد. اخلاق ورزشی روحیه تیمی و گروهی، به سنتی، در کنار دیگر سنت‌های اجتماعی، تبدیل شده است. (انور الخلولی ، ۱۳۸۳ ،ص ۸۰ ) انتقال و کاربرد آموخته‌های اجتماعی ورزش‌ها و انعکاس این رفتارهای آموخته شده فرد را برای زندگی در گروه آماده‌تر می‌سازد. تجربه اجتماعی کسب شده از راه فعالیت‌های گروهی تربیت‌بدنی در حل مسائل اجتماعی بسیار مفید می باشد. تصمیم‌گیری‌های منطقی، قضاوت‌های اخلاقی و تجربه آنها در میادین ورزشی قابل انتقال به زندگی هستند . تقلید از مربیان و رهبران در گفتار و کردار که مورد احترام شرکت‌کنندگان در فعالیت‌های ورزشی هستند باعث ایجاد صفات برجسته و مطلوب در ورزشکاران و دانش‌آموزان می‌گردد. کنترل احساسات، احترام به قوانین، رعایت منافع جمعی از جمله عاداتی هستند که در ورزش امکان آموزش آنها موجود است. اغلب ورزشکاران اذعان دارند که فلسفه زندگی مربیان و طرز رفتار آنها در زندگی اجتماعی و اخلاقی این گروه موثر است زیرا آنان در موقعیت بهتری برای الگو برداری قرار دارند . تربیت اخلاقی ورزشکاران از رفتار مربیان نشأت می‌گیرد پس مربیان با اعتماد به کار و نقش خود لازم است اصول انسانی و اخلاقی را رعایت کنند . (کوشافر ،۱۳۸۱ ،ص ۱۷۷ ) از آنجا که انجام مهارت‌های ورزشی طبق قوانین و مقررات خاص هر رشته اجرا می‌گردد و رعایت مقررات بازی برای کلیه بازیکنان الزامی می‌باشد، در نتیجه بازی موقعیتی است برای آموزش رعایت مقررات و قراردادهای ‌اجتماعی، خصوصاً برای کودکان که درسنین اولیه با مقررات اجتماعی درگیر نیستند اثرات کاربردی را به همراه دارد.(عزیز آبادی فراهانی ،۱۳۷۳، ص ۲۰ )

نقش ورزش در پر کردن اوقات فراغت

فراغت شامل فعالیت‌هایی جدا از اجبارهای شغلی، خانوادگی و اجتماعی است که در آن فرد فقط به میل خود عمل می‌کند. در نتیجه فراغت، کاریا بی کاری نیست، بلکه یک تجربه با ارزش زندگی است و به قول ارسطو، فراغت جدیدترین مشغله انسان است (جمشیدی،  ۱۳۸۷ ). دکتر ناش در کتاب فلسفه‌تفریحات سالم و اوقات فراغت را آن بخش از زندگی تعریف می‌کند که شخص کار موظف و تکالیف دینی و اجتماعی خود را انجام دارده و در خواب نیست. بنابراین شامل ساعتی است که با تفریحات و ورزش سپری می‌کند. در فراغت اندکی که امروزه میسر و ممکن است  اجرای برنامه‌های مناسب تفریحی و ورزشی برای تلطیف زندگی، کاستن از فشارهای زندگی ماشینی، ارضای غرایز و تمایلات ذاتی، تأمین سلامت جسمانی و روانی ضرورت دارد. این امر مورد توجه برنامه‌ریزان تعلیم و تربیت بوده و از هفت بند اهداف تعلیم و تربیت در بند ششم : استفاده صحیح از اوقات فراغت جایگاه پیدا کرده و آموزش‌های لازم نظری و عملی در مدارس صورت می‌پذیرد (کوشافر ،۱۳۸۱ ، ص ۸۹ ). یکی از روش‌هایی که  می‌تواند اوقات فراغت افراد جامعه را زیر پوشش قرار دهد و بسیاری از ضعف‌ها و کمبودهای جسمانی و روانی را رفع و درمان کند، ورزش و تفریحات سالم است. تربیت‌بدنی و ورزش گذشته از جبران ضعف‌ها و حفظ تندرستی، افراد را برای زندگی، تلاش و اهداف مشترک آماده می‌سازد . استفاده از بازی در اوقات فراغت فرصتی برای پیشرفت فرد فرا هم می‌نماید ( جمشیدی ، ۱۳۸۷ ). فراغت همیشگی انسان را گرفتار بی‌حوصلگی و دلتنگی می‌سازد. انسان بی‌کار فرصت پیدا می‌کند که خاطرات گذشته را تجدید کند و در غم و اندوه گرفتار شود یا به آینده فکر کند و دچار دلهره و اضطراب شود . تربیت‌بدنی در رفع این عوارض سهیم است و عامل موثری برای مبارزه با بی‌حوصلگی و پرکردن اوقات فراغت فرد می‌باشد (عزیز آبادی فراهانی  ، ۱۳۷۳ ، صص ۲۵ و ۲۶ ) . ورزش به‌عنوان یکی از روش‌های گذران اوقات فراغت در جذب ارزش‌های فرهنگی موثر است. در ورزش‌های گروهی بازیکن تلاش می‌کند تا برای جذب بهتر درگروه، رضایت سایر بازیکنان را به دست آورد و از این طریق ملاک‌های سازگاری در جمع را در خود ایجاد نماید. از دیدگاه جامعه ‌شناسی، گذران اوقات فراغت با ورزش از غیر پویا شدن و به انحراف رفتن توانایی‌های افراد جامعه به ویژه جوانان جلوگیری می‌کند و در مقابل، قابلیت تولید و بهره‌وری آنها در قالب‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی را هر چه بیشتر تقویت می‌نماید ( عبدلی، ۱۳۸۶، ص ۱۸۰ ) .

به‌طورکلی ورزش در تمام دوران زندگی انسان‌ها حائز اهمیت است ولی چون مبنای تربیت جسمی و روحی در سنین جوانی گذاشته می‌شود باید اهمیت بیشتری در این دوران برای ورزش قائل بود. ورزش علاوه بر آن که موجب می‌شود جوانان سرگرمی مناسبی برای گذران اوقات فراغت خود داشته باشند در نأمین سلامت جسمی و روحی آنان تأثیر بسزایی دارد. بسیاری از آثار نامطلوب محیط اجتماعی، اقتصادی وضع خانوادگی، وراثت و نظایر آن با استفاده از ورزش می تواند کاهش یابد یا حتی به طور کلی از میان برود. تربیت بدنی و ورزش اگر به طور اصولی و بر اساس یک برنامه منظم و صحیح استفاده شود در تحقق بسیاری از نیاز های مهم دروران جوانی ، شناخت زندگی سالم اجتماعی و اصلاح یا جلو گیری از رفتار های انحرافی نقش موثری می تواند داشته باشد. (قنایی ، ۱۳۸۷ ) .

تأثیر ورزش بر فرهنگ

فرهنگ را می‌توان به عنوان مجموع ویژگی‌های رفتاری و عقیدتی اکتسابی اعضای یک جامعه خاص  تعریف کرد واژه تعیین کننده در این تعریف همان واژه اکتسابی است. ( کوئن ، ۱۳۸۶ ،ص ۳۹) ورزش بخش مهمی از فرهنگ ملل در جهان معاصر است بحث‌های محافل گوناگون، سرفصل روزنامه‌ها، برنامه‌های رادیوئی و تلویزیونی جایگاه آن را روشن ساخته است . اعلام موفقیت در مسابقات ملی و بین‌المللی میلیون‌ها نفر را شاد و و شکست در برنامه‌ها مردم را غمگین و خشمگین می‌سازد. جلب میلیون‌ها نفر تماشاچی  به استادیوم‌ها، تبلیغات تجاری در کنار و خلال مسابقات، حمایت تماشاگران و استقبال آنان از تیم‌های مورد علاقه در کمک به بالا بردن استعداد ها و ارائه مطلوب و موزون حرکت‌ها و فعالیت‌های ورزشی موثر می باشد.( کوشافر ، ۱۳۸۱ ، ص ۱۶۷ )ورزش، تمرین تفکر واقع‌گرایانه و پرهیز از تفکر ذهن‌گرایانه است. با ورود  ورزش به فرهنگ ایده آلیست این تفکر به نفع فرهنگ رئالیست رنگ می‌بازد. ابعاد غیر مادی فرهنگ نظیر اعتقادات، آداب و رسوم و ارزش و نیز ابعاد مادی فرهنگ نظیر معماری و تکنولوژی ، تحت تأثیر ورزش وارد سیر تکاملی می‌شوند. یکی از جلوه‌های غیرمادی فرهنگ، جایگاه زن در جامعه است. در جهان ورزش تجلی آزادی زن از قیومیت مرد مشاهده می‌شود . پس از تربیت ورزشی زن به‌عنوان یک انسان شجاع  و سرسخت به جامعه باز می‌گردد (خزایی ، ۱۳۸۸ )

تأثیر ورزش بر حافظه

مدت‌ها است که فواید ورزش برای قلب و عروق شناخته شده است . اما امروزه مشخص شده است که ورزش برای همه ی بدن حتی مغز سودمند است . ورزش جریان خون را در کل بدن افزایش می‌دهد و بالطبع جریان خون در مغز نیز افزایش می‌یابد . به نظر می‌رسد افزایش جریان خون در مغز فرایند از دست‌رفتن بافت سلولی مغز را که در حدود ۴۰ سالگی شروع می شود کند می کند. محققان هنوز مطمئن نیستند که میزان مورد نیاز ورزش برای بهترشدن حافظه چقدر است، اما چیزی که می‌دانیم این است که حتی مقدار بسیار کمی ورزش و فعالیت فیزیکی می‌تواند به بهترشدن حافظه شما کمک کند و این تأثیر وقتی بیشتر می‌شود مرتباً و حداقل سه بار در هفته ورزش کنید ( ترکمان ،۱۳۸۸ ) تحقیقات دکتر هیتر .س.اولیف در دانشگاه علوم تندرستی اورگان در آمریکا نشان داد سالمندانی که یک برنامه تمرینی شامل راه رفتن سریع بر روی نوارگردان را سه بار در هفته و به مدت یک ساعت، در طول چهار ماه انجام می‌دادند حافظه و زمان واکنش آنها، بهبود یافته بود. تحقیقات بیشتر نشان داد که آهسته دویدن، راهپیمایی، دوچرخه‌سواری و حرکات موزون نیز مانند راه رفتن سریع موجب بهبود حافظه و زمان واکنش در سالمندان می شود. پژوهشگران همچنین دریافتند سالمندانی که در یک برنامه تمرینی، قدرتی و انعطافی به مدت یک ساعت ۳ بار در هفته و در طول ۴ ماه شرکت کردند عملکردشان در اجرای آزمون های حافظه بهبود یافت . اگر چه این‌گونه بهبود حافظه بیشتر در سالمندانی که تمرین‌های هوازی انجام می‌دهند رخ می‌دهد اما تحقیقات بیشتر نشان داده است که هیچ تمرین ورزشی نسبت به تمرین‌های ورزشی دیگر از لحاظ تأثیر بر حافظه برتری ندارد. به عبارت دیگر بین ورزش‌های مختلف از حیث تأثیر بر حافظه تفاوت معنی داری مشاهده نمی‌شود ( اچ. ویلمور وال . کاستیل ، ۱۳۸۶ ، صص۲۴۱ و۲۴۲ ). در نتیجه تمرین‌های ورزشی مداوم میزان جریان خون در مغز افزایش می‌یابد. افزایش جریان خون موجب اکسیژن‌رسانی و تغذیه بهتر نرون‌های مغز شده و از تنگ‌شدن عروق مغز جلوگیری می‌کند. این تأثیرات خود موجب پیشگیری از فراموش و زوال توانمندی‌های ذهنی درسالمندی می‌شود. تمرین‌های ورزشی همچنین موجب آزادسازی نوعی فاکتور رشد به نام B.D.N.F  می شود که می‌تواند نرون‌ها را درمقابل آسیب و صدمه مقاوم نموده و از بروز بیماری‌های آلزایمر و پارکینسون تا حدودی جلوگیری کند. ( دانغیان ، ۱۳۸۸)

نتیجه گیری

ورزش و فعالیت بدنی در صورتی که به صورت منظم و مستمر صورت گیرد آثار مفیدی در فرد برجای  می‌گذارد . آثار اجتماعی و روانی ورزش در فرد عبارت است از کمک به فرد در جریان اجتماعی شدن و سازگاری با محیط، کمک به فرد در تکامل شخصیت مناسب، پرکردن اوقات فراغت و جلوگیری از انحرافت اجتماعی به خصوص در دوران جوانی ،تصحیح و تکمیل اخلاق مناسب و آماده کردن فرد برای رعایت حقوق دیگران، کمک به فرد در جریان فرهنگ‌سازی  و داشتن فرهنگی مناسب. همچنین هنگام ورزش با توجه به فعل و انفعالاتی که در بدن صورت می‌گیرد بیماری‌هایی از قبیل : افسردگی، اضطراب و استرس، آلزایمر که در طول عمر به سراغ آدمی می آیند به تدریج از میان می روند.

منابع:

www.tebyan.ir

www.seemorgh.com

www.elmiran.com