زير نظر :

دفتر بافت هاي تاريخي

به جهت حفظ و احياء ابنيه تاريخي محدوده 300 هكتاري شهر مشهد در بافت پيرامون حرم مطهر رضوي و زير نظر اداره ميراث فرهنگي مشهد‘ دفتر بافت هاي تاريخي ( خانم مهندس اكبري) بازديدهاي ميداني و بررسي و مطالعه آثار انجام پذيرفته و حاصل فعاليت ها در دفترچه پيش رو ارائه گرديده است.

اميد است فعاليت صورت گرفته در گام هاي بعدي به حفظ و ابقاء آثار ملي كشورمان كمك موثري نموده باشد.

دفترچه پيش رو حاصل مطالعه و بررسي وضع فعلي آثار ثبتي در چند بخش مجزا و در طول بازديدهاي ميداني از آثار مي باشد كه تنظيم هر بخش به علت احساس نياز به بازبيني در اطلاعات گذشته بوده است.

محله بندي ابنيه : از گذشته شهر مشهد محلات بزرگ و به هم پيوسته اي به يادها مانده است كه در مجموع مشهد قديم را تشكيل مي داده اند محلات : نوغان

در اين مجموعه به دسته بندي آثار و فصل بندي با توجه به اين موضوع پرداخته ايم .

در بررسي هر يك از آثار و ابنيه در بافت پيرامون حرم مطهر سه موضوع مهم و مجزا مورد توجه بوده است .

-       ارائه نقشه كروكي

-       اصلاح آدرس هاي موجود

-       جدول گوياي وضع ظاهري و فعلي هر بنا

... و عكس هاي الحاقي مربوط به هر اثر

كه به توضيح هر بخش و چگونگي تنظيم آن مي پردازيم:

-       در اولين گام از مطالعات بازديدهاي ميداني انجام شده در محدوده، ضرورت ارائه نقشه كروكي مناسب از موقعيت شهري هر اثر به منظور سهولت دسته بندي و نيز با توجه به نقايص موجود در دفترچه هاي ثبتي احساس شد.

بدين منظور كروكي هاي مربوط به هر بنا به طور اصلاحي ارائه گرديده است. شايان ذكر است كه به منظور شناسايي بهتر موقعيت هر اثر محدوده آن با توجه به موقعيت قرارگيري آن نسبت به يكي از چند خيابان بزرگ و اصلي مجاور حرم رضوي و نيز با توجه به جهت شمال جغرافيايي مشخص گرديده است.

- گفتني است چنانچه كروكي هاي ارائه شده به طور يكجا و در نقشه كلي شهر مشهد مورد نياز باشد مي توان از ارائه كامپيوتري آثار كه موجود در دفتر بافتهاي تاريخي (اداره ميراث فرهنگي) مي باشد بهره برد.

- دومين مرحله فعاليت مربوط به اصلاح آدرس هاي موجود براي هر يك از ابنيه ثبتي مورد بررسي مي باشد . در اين بخش با توجه به اين موضوع كه بافت قديمي شهر مشهد به طور طبيعي از لحاظ توزيع كوچه ها و خيابان ها داراي پيچ و خم ها و دشواريهايي مي باشد و نيز اين موضوع كه به همين دلائل آدرس هاي فعلي در دفترچه هاي ثبتي داراي نقايص و مشكلاتي است. آدرس هاي اصلاحي با ذكر خيابان هاي اصلي و محدوده هر يك از ابنيه تا حد امكان از مسيرهاي مناسب تر به منظور دسترسي سهل و آسان تر ارائه گرديده است.

- در بخش آخر جدولي از وضعيت فعلي بنا تنظيم گرديده است. در ارائه جدول سعي شده است از ديد بازديد به مطالعه وضعيت ظاهري و كلي بنا در حال حاضر و نيز كيفيت ماندگاري و كاربري كنوني و گذشته بنا و يك سري مطالب از لحاظ ارزش هاي معماري مانند تزئينات معماري پرداخته شود.

- توضيحات هر يك از عناوين جدول و منظور از آنها در ادامه آمده است.

ارزش گذاري ابنيه :

در ابنيه تاريخي مورد بررسي مواردي داراي تزئينات و ويژگي هاي معمارانه ارزشمند و قابل توجهي چه از لحاظ نما و تزئينات و چه از لحاظ خصوصيات فضايي مي باشند. اين بخش تحت عنوان با ارزش نام گذاري گرديده است. بناهايي كه از لحاظ ويژگي هاي ذكر شده در مرتبه پائين تري قرار مي گيرد با عنوان ارزش ميانه و آن دسته كه تقريباً فاقد ويژگي خاصي مي باشند در رديف كم ارزش طبقه بندي شده اند.

وضعيت كاربري:

با توجه به اين كه كاربري كنوني اغلب ابنيه با كاربري گذشته آنها متفاوت مي باشد، بخشي از جدول به بررسي اين موضوع اختصاص يافته است.

طبقات بنا :

با توجه به بازديدهاي ميداني انجام شده اكثر بناهاي ثبتي 1 يا 2 طبقه مي باشند. به همين دليل قسمت مربوطه در جدول به اين دو حالت تقسيم بندي شده است. (لازم به ذكر است كه تنها بناي 3 طبقه موجود در طرح 300 هكتاري سراي عزيزا... اف مي باشد كه در صفحه مربوطه ذكر شده است.)

كيفيت ماندگاري بنا:

در بررسي آثار آن دسته از ابنيه كه تا حدود 70% از آنها هنوز نياز چنداني به مرمت و بازسازي ندارد تحت عنوان سالم ارائه شده است. اگرچه اين ابنيه چندان كه قيد شد 100% سالم نيستند.

بخش قابل ملاحظه اين فهرست شامل ابنيه اي است كه تا حدود 40% سالم مي باشند و به عقيده ما براي جلوگيري از نابودي و تخريب طبيعي آنها نياز فوري به مرمت و بازسازي آنها احساس مي شود . اين دسته تحت عنوان نيمه سالم طبقه بندي گرديده وعده خيلي كمي از آثار تقريباً تا حدود 80% تخريب شده و شكل ظاهري و حتي كاربري فضاها در بخش هايي قابل تشخيص و مرزبندي نمي باشد. اين ابنيه در جدول ارائه شده در قسمت مخروبه جاي گذاري شده اند.

وضعيت بهره برداري :

در بازديد ميداني به عمل آمده بناهايي كه به طور كامل از همه بخش هاي آن استفاده مي شود در بخش فعال و آن دسته از ابنيه تاريخي كه بنا به دلايل بخشي از بنا توسط مالكين مورد اسفتاده قرار نمي گرفت. در بخش نيمه فعال و همچنين ابنيه اي كه هيچ بخش آن مورد استفاده قرار نمي گيرند تحت عنوان غير فعال طبقه بندي شد. به عنوان مثال منازل قديمي فاقد سكنه در اين دسته جاي مي گيرند.

تزئينات معماري:

مطالعه اين بخش بيشتر از لحاظ نمايي و تزئينات ظاهري صورت گرفته و از آنجائي كه تزئينات ابنيه تاريخي مشهد در اكثر موارد در دو قالب كلي كاشي كاري و آجركاري قرار ميگ رد. در دو بخش مجزا به بررسي اين موضوع پرداخته ايم. ساير تزئينات كه شامل تزئينات گچي، نقاشي، فلزكاري، چوب كاري و ... مي باشند در يك بخش كلي تحت عنوان ساير گنجانيده شده است.

مسجد بالاسر:

مسجد بالاسر بعد از روضه منوره از لحاظ قدمت تاريخي ترين بناي حوزه حرم مطهر است. اين مسجد كوچك در غرب بقعه منوره و بالاسر مبارك بين حرم و رواق دارلاسياده است و داراي هشت متر طول، چهار و نيم متر عرض و ده متر ارتفاع مي باشد.

مسجد بالاسر داراي سه صفه شرقي، غربي و شمالي است. صفه شرقي به حرم مطهر متصل مي باشد. زائران پس از طواف و زيارت از طريق آن به مسجد بالاسر وارد مي شوند. به اعتقاد: الصلوه عند راس الامام در آنجا دو ركعت نماز زيارت به جا مي آورند.

تزئينات و كاشي كاري ازاره مسجد بالاسر عين ازاره حرم مطهر و در ادامه آن است. در بالاي ازاره كتيبه سنگ حرم با ابيات فارسي به خط نستعليق و با رنگ سياه، حد فاصل بين ازاره مسجد و معرق كاري ديوارها را تشكيل مي دهد.

در معرق كاري مسجد بالاسر، آياتي از قرآن و نيز عباراتي مانند يا مجيب دعوه المضطرين مكتوب است.

سابقه تاريخي مسجد بالاسر:

بنا به شواهد تاريخي، مسجد بالاسر را ابوالحسن عراقي معروف به دبير در سال 425 هـ.ق حدود هزار سال قبل ساخته در دوره غزنويان و مدفن او در جوار همين مسجد است.

مدرسه پريزاد:

از بناهاي عهد تيموريان مربوط به قرن نهم و از آثار تاريخي حوزه حرم مطهر است. اين بناي تاريخي در جنوب غربي حرم مطهر و در شمال غربي مسجد گوهرشاد قرار دارد و به رواق دارالولايه متصل مي باشد.

مدرسه پريزاد تقريباً همزمان با مسجد گوهرشاد ساخته شده، باني مدرسه بانو پريزاد، نديمه گوهرشاد است. اين بنا در سال 1019 هـ.ق در عصر صفويه توسط نجف قليخان بيگلربيگي قندهاري تعمير و مرمت شد كه جريان مرمت مدرسه در كتيبه اي بر كاشي معرق مكتوب مي باشد. تزيينات اين مدرسه، نقوش اسليمي و كاشيكاري سر در غرفه هاي طبقه زيرين و آجركاري سر در آنها است. از اين مكان كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي بازسازي شد اكنون به عنوان بخش پاسخگويي به سوالات شرعي و اطلاع رساني استفاده مي شود.

مدرسه دودر:

اين بناي تاريخي نيز در جنوب غربي روضه منوره و در ضلع شرقي صحن جمهوري اسلامي مقابل مدرسه پريزاد قرار دارد. نام اصلي اين مدرسه، يوسفيه بوده كه بعدها به مدرسه دودر معروف شد. اين بنا نيز از آثار دوره تيموريان مي باشد كه در عصر شاهرخ تيموري ساخته شده است. باني مدرسه غياث الدين امير يوسف خواجه بهادر از امراي عصر تيموري در خراسان است.

وي در سال 843 هـ.ق مدرسه را بنا نهاد. اين بناي تاريخي كه از لحاظ تزيينات، نمايانگر هنر عصر تيموري است داراي كاشي كاري با خطوط و نقوش زيبايي مي باشد. بناي مدرسه به سبك چهار ايواني و در فواصل ايوانها، حجره هاي فوقاني و تحتاني آن محل سكونت طلاب بوده است.

اين مدرسه نيز پس از پيروزي انقلاب اسلامي بازسازي شد و امروزه تحت عنوان دارالقران استفاده مي شود.

دانشگاه علوم اسلامي رضوي : (مدرسه ميرزا جعفر)

بخشي از بناي اين مركز بزرگ علمي، تلفيقي از دو مدرسه علميه قديمي خيرات خان و ميرزاجعفر است.

بناي دانشگاه علوم اسلامي رضوي كه ساختمان آن مشتمل بر مدرس ها و حجره هاي متعدد است حول ميان سرايي كه با حوض ها و فضاي سبز با شكلي نو تلطيف شده با ساختاري 4 ايوانه شكل گرفته است.

در و پنجره

در: به طور كلي از ساختمان  گفته مي شود  كه با بازو و بسته  شدن فضاهاي داخلي و خارجي  رابه هم مربوط مي ناميد .ودر بعضي از مولرد نيز عبور نور و تبادل هوا را ممكن يا نا ممكن مي نمايد. وظيفه اوليه در ايجاد امكان دسترسي است و از جمله مقاومت و پايداري – حفظ حريم خصوصي و ايمني – عايق حرارتي و صوتي – حفظ محيط از باد و باران .

قسمتهاي مختلف در عبارتند از :

لنكه در: قسمتي كه درون چهار چوب قرار مي گيرد .

قاب : همان چهار چوب در .

آستانه : قسمت پتييني قاب در.

كتيبه :  قسمتي از در يا پنجره كه  در قسمت بالايي در مانند شكل مقابل قرار  مي گيرد و ممكن است  بازشو ثابت  باشد .

وادار : تقسيم كننده  لنگه در  به دو يا چند قسمت .

بائو : واردار عمودي طرفين در يا پنجره كه قفل و لولا نيز به آن متصل و يا درون آن قرار مي گيرد را بائو مي گويند.

قيدهاي فوقاني و تحتاني : وادارهاي بالا وپايين .

تنكه : قسمت صفحه مانندي از در كه مابين دو وادار قرار گيرد را تنكه گويند.

پاخور : يال پاييني لنگه در كه معمولاً پهنتر از يالهاي  جانبي بوده و به منظور جلوگيري از صدمه ديدن در از ضربه پيش بيني مي شود .

شيشه خور : قسمتي از يالهاي  دركه شيشه را بر روي آن تكيه  مي دهند .

دماغه : قسمتي از لنگه در كه روي نماي قاب قرار مي گيرد .

زهوار : قسمتي از در كه  به منظور زينت يا درز گيري  و يا سهولت نصب شيشه بر روي در يا پنجره نصب مي گردد.

يراق : قسمتي از لوازم در است كه  به منظور باز وبسته شدن و قفل كردن در مانند لولا ،دستگيره ،….. به كار مي رود؟

انواع در :

برحسب شرايط زير داراي انواع مختلفي هستند.

محل قرارگيري : درها از نظر محل قرار گيري به دو دسته كلي درهاي خارجي و درهاي داخلي تقسيم مي گردند.

تعداد لنگه : يك لنگه،دو لنگه       3- جهت بازشو : مانند درهاي يك لنگه از نظر محل قرار گيري لولا به درهاي راست كه با دست راست به سمت خارج باز مي شود  ودرهاي چپ كه با دست چپ به سمت خارج  باز مي شوند . معمولاً بازشوها به طرف داخل است و جزء محل هاي كه از 20 نفر بيشتر جمعيت داشته باشد .كه در اين صورت  به سمت خارج باز مي شود .

مصالح مورد استفاده در درها :

درهاي چوبي : معمولاً براي فضاهاي داخلي

درهاي فولادي : به عنوان درهاي خارجي

درهاي آلومينيومي : با توجه به مقاومتي كه  در برابر رطوبت  دارند براي فضاهاي مرطوب استفاده مي شوند .

درهاي شيشه اي : اين نوع درها كه از شيشه هاي ضخيم و آبديده ساخته شده اند معمولاً در فضاهاي تجاري و اداري  و در مكانهايي كه حفظ محرميت داخلي مورد نظر نباشد پيش بيني مي شوند .

درهاي پلاستيكي : اين  نوع مصالح كه به تازگي وارد صنعت ساختمان شود است به سرعت جاي مصالح  مختلف  را پر مي كند درهاي ساخته شده از مقاطع pvc مخصوصاً در مكانهاي مرطوب پيشنهاد مي شود .

انواع ديگر درها عبارتند از :

درهاي با لولاي كنار : درها با لولا هاي محوري ـدرها با لولاي دورانه .

درهاي كشويي : اغلب به منظور جلوگيري از به هدر رفتن فضاها از اين نوع درها و بيشتر در كارخانه ها و كارگاههاي صنعتي استفاده مي گردد.

در هاي آكاردئوني : اين درها نيز به منظور جلوگيري از به هدر رفتن فضاها مورد استفاده قرار گرفته و اغلب در مكانهاي صنعتي و گاراژ ها استفاده مي گردد.

موقعيت  قرارگيري درها

درهاي داخلي : درهاي  داخلي بايد در جايي قرار بگيرند كه فضاي قابل استفاده اتاق بيشتر شود . اما درباره اين كه در ،به داخل يابه بيرون ساختمان باز شود ، بايد  تصميم گيري درستي اتخاذ گردد كه معمولاً درها به داخل باز  مي شوند  درها بر اساس نوع ساختار ، مكان گيري و اهدافي كه لذاي آنان طراحي مي شود نامگذاري شده است . در متعادلا يا بالانس شده براي باز شدن به نيروي كمي نياز دارد و براي كريدورها بسيار مناسب است .

پهناي در، براساس نوع كاربردي آن براساس اتاق آن تعيين مي شود و كمترين مقدار  بازشوي يك دراز داخل 55 است . در ساختمانهاي مسكوني اندازه هاي استاندارد عرض درها در زير آورده شده است :

درهاي يك لنگه : اتاق هاي اصلي تقريباً 170 سانتي متر . درهاي ورودي 140 تا 325 سانتي متر  ارتفاع بازشوي در حداقل 185 سانتي متر  اما به صورت معمولي 195 تا 200 سانتي متر .درهاي كشويي و بادبزني معمولاً براي خروج و فرار مناسب نيستند ،زيرا در شرايط اضطراري ،ننكم است راه را ببندد.

اشخاص معمول احتياجات خاصي دارند كمترين پهناي مورد نياز  در، براي اين اشخاص 80 سانتي متر است . كه البته  براي استفاده  كنندگان از صندلي چرخدار بسيار كم است و90 سانتي متر معمولاً كافي مي باشد . ناگفته نماند كه براي  عبور صندلي چرخدار بايد  يك فضاي اضافي  در دو طرف در نظر گرفته  شود . كريدور ها نبايد  كمتر از 120 پهنا داشته  باشند . پس استفاده كنندگان از صندلي  چرخدار مي توانند  در ديوار انتهايي كريدور و يا در  ديوارهاي كناري ،براي خود دررا باز كنند . در انتهايي بايد جلوتر قرار بگيرد تا فضاي كافي در ،براي دستگيره را فراهم كند. در ضمن هنگامي كه يك  در گوشه اي از يك اتاق قرار مي گيرد ، لولاي آن بايد در گوشه نزديك به ديوار بسته شود .

اندازه  ها و چهار چوب : اندازه فاصله ها و حفره هاي ديوارها براي درها .

1)     اندازه هاي اسمي استاندارد  ساختمان مي باشند  اگر در موارد استثنايي ،اندازه هاي ديگري لازم است . اندازه استاندارد  ساختمان  براي آنها بايد  مضربي از 125 ميلي متر (براسا  استاندارد انگليس ) باشد  چهار چوب هاي سمت راست و سمت چپ به كار برده  شوند .

2)     درهاي چرخان و كشويي : درهاي چرخان در طرح ها متنوعي ساخته مي شوند و بعضي از آن ها قابل تنظيم هستند هنگامي كه تعداد  مصرف كنندگان زيادباشد (بخصوص در تابستان ) پانل ها مي توانند در وسط قرار گيرند تا به هنگام رفت و آمد زياد ،به طور همزمان عده اي بتوانند از يك دو وارد و عده اي از در ديگر خارج شوند. در برخي از طرح ها پانل هايي وجود دارند كه مي توانند هنگامي كه عبور  و مرور فقط در  يك جهت  است ،به گوشه اي جمع شوند (به عنوان مثال ) هنگامي كه در پايان  يك روز تجاري پر رفت و آمد موسسه تعطيل مي گردد وسايل دقيق كنترل كننده مي توانند براي كنترل درهاي اتو ماتيك  به كار برده  شوند  اين وسايل  شامل  /////و صفحات الكتريكي و يا ارتباط دهندگان پنوماتيك كف مي باشند . صفحات  تك جهتي و صفحات انعكاس  دهنده نور براي كنترل درهاي  كشويي اتوماتيك  كه داراي پانل هاي 6تا8 متر پهنا هستند  براي نصب راهها  فرار در بلوك هاب اداري ساختمان هاي عمومي و سوپر ماركت هاي ايده ال مي باشند .

در،در مكانهاي مختلف :

سينماها : خروجي هاي به بيرون  تقريباً بيش از 2 متر از پهناي كل و محاسبه آن شبيه  محاسبه  كريدور است . درهاي 5/1 متري اجازه  داده        مي شود در صورتيكه يك لنگه اصلي آن يك متر پهنا داشته باشد و اگر لنگه ثابت را بتوان  به داخل توسط لولا باز نمود ارتفاع در 20/1 كافي است و كف گير خودكار براي باز كردن در بايد  تعبيه  باشد  درهاي بدون آستانه بايد به بيرون باز شده ،بتوان  به داخل كريدور تقريباً 150 ميلي متر بريد اما پهنا محدود  نيست.

بيمارستانها :تمام درها  بايد جزم و كاملاً بسته  شوند ( لب كنگره دار توصيه  مي شود )

پهناي در براي تخت هاي متحرك  مساوي يا بزرگتر از 10/1 متر و بهتر آن 20/1 متر مي باشد  براي  سرسرا (حال ) درهاي دو لنگه  پروانه اي  خود بسته شد به پهناي 80/1 متر لازم است . براي محوطه آماده سازي برحسب استفاده معمولاً يك متر است درهاي تخته چند لاي قاب آهني دار لب كنگره اي  لاستيكي ضد صدا بسيار مناسب است .

دربهاي  گاراژ و انباري :

از دربهاي فوقاني و يكطرفه  مي توان  درگاراژ ها و مكانهاي مشابه  استفادهع  كرد اين  درها  مي توانند به صورت  درهاي  تاشو  يا درهاي  با وزنه تعادل  فنري و يا سنگيني  تعادل  باشند و اينكه به صورت  درهاي  تك جداره  و دو جداره  مقاوم و نيمه شيشه اي يا تمام شيشه اي  استفاده شوند .  صفحات  اين نوع  درها ،پلاستيكي ،آلومينيومي  يا ورقه  فولاد گالوانيزه مي باشند . بيشترين ابعاد اين درها 96/1 *82/4 و حداكثر محيط صفحه در m² 10 مي باشد . ازدرهاي طاق ماند هم مي توان در اين نوع استفاده كرد عملكرد  درهاي فوقاني  و يكطرفه  ساده است  . زيرا  اين نوع درها تا سقف بالا رفته  و توسط  دستگاههاي بي سيم كنترل شود .

1-     همچنين درها  بالا رونده تاشو.

2-     درهاي قسمت ////////

3-     درهاي تلسكوپي تاشو.

4-     درهاي كركره اي غلتكي و الومينيومي از انواع ديگر  درها هستند  كه هنگام باز بودن  شكل غير معمولي دارند . درهاي تك جداره  يا چند جداره  در ساختمانهاي صنعتي – شركتهاي حمل و نقل و كارگاههاي استفاده مي شوند . حداكثر اندازه  اين درها  از لحاظ پهنا 18 متر و از لحاظ ارتفاع 6 متر مي باشند . اين درها  با يك سوئيچ كشنده صنعتي مانع سبك يك چرخ زنجيردار يا كنترل از راه دور به صورت الكتريك  يا با استفاده  از هواي ف فشرده با بالشتك تماس حركت مي كنند . درهاي متحرك  بايد از جريان برق براي افزايش سرعت  باز و بسته  شدن استفاده نمايند .درهاي قاب دار پلاستيكي و درهاي  يك لايه  و شفاف pvc در برابر ضربه و سايش مقاوم  بوده و بدين ترتيب پرده هاي شبكه اي pvc نيز مناسب مي باشند .

درهاي پلاستيكي مثل درهاي /////// درز پلاستيكي  و بالشتك پلاستيكي براي باز زدن ويا تخليه  بار اندازها وورود و خورج از انبارهاي داروي سيستم حرارتي مناسب هستند اين درها طي عمليات بارزدن و تخليه بار اجناس واز اثرات بادو باران نگه مي دارند .

درهاي ضد حريق T90-T30 وجود دارد  هريك از درهاي مقاوم در برابر حريق مثل درهاي كشويي ، بالا رونده و يا تابدار بايد از تجهيزات برقي به صورت مستقيم و جداگانه استفاده كنند تا دريك حادثه آتش سوزي به صورت خود ار بسته شوند

توضيح كلي درباره درهاي مقاوم در برابر آتش :

مونتاژ درهاي مقاوم در برابر آتش ، به منظور جلوگيري از پخش دود و آتش ساخته شده اند كه از در مقاوم ،چهار چوب ، يراق آلات ، قفلو گچ بريهاي فلزي تشكيل شده است . هر جزء آن به عنوان عايق آتش عمل مي كند . اين نوع در طبق استاندارد NFPA80 است كه تامين كننده حداقل  معياد پخش دود و آتش دردريچه ها وروزنه هاي ديوار، سقف و كف است . درجه حفاظت برحسب ساعت بيان مي شود .

انواع درتنكه اي : 1)4ساعته و3 ساعته : دريچه هاي ديوار آتش ، ساختمان را به  نواحي مختلف آتش تقسيم مي كند . 2) 1و5/1 ساعته : دريچه هاي ارتباطات عمومي و //////// قسمتهاي مجزا ي افقي را فراهم مي كند .3) سه چهارم  ساعت و 20 دقيقه اي : دريچه هاي بين اتاقها  و كريدور ها نكته حفاظت ساعتي براي دريچه ها ، بستگي به استفاده  از عايق دارد كه در دريچه هاي عمودي ، ديوارهاي تقسيم كننده ،ديوار كريدور ، عايق دود و مكانهاي خطرناك  استفاده شده است .

انواع در :

1)درهاي مركب : شامل صفحات پلاستيكي ، فولادي و چوبي است كه توسط يك قسمت توپر به همديگر متصل مي شوند. 2) درهاي فلزي مجوف : پانل هايي كه از ريل ، با هو ، قسمت اصلي چوبي با پوشش فلزي فولاد شماره 20 يا سبكتر .3) در فلزي روكش دار : پانل با روكش چوبي و پوشش فولاد شماره 24 .4) درب صفحه فلزي : فولاد با شماره 22 با سبكتر .

5) درفلي با روكش قلع با قسمت اصلي چوب ، پلميت «ترن » فولاد گالوانيزه .

6) درب قسمت اصل يا چوبي : با صفحه روكش پلاستيك ، چوب سخت و يك قسمت خرده چوب

انواع چهار چوب :

چارچوب ها به صورت كارخانه اي يا ساخت در محل كار ، ساخته مي شوند  چار چوب بايد  در لغاز و كف كاملاً مهار شود .  از چار چوب سبك : اعضاي لغاز و سريا كلاهك چارچوب از آلومينيوم (حداكثر45دقيقه ) و يا از فولاد با شماره  سبك (5/1 ساعت)

چارچوب فولاد پرسي مجوف : اعضاي لغاز و سر يا كلاهك چارچوب از فولاد شماره 18 و يا سنگين (3ساعته)

يراق الات : يراق الات نيز به صورت  فابريك يابعداً در محل كار ، بروري در نصب مي شوند  سازنده در بايد  يراق الات را اماده  كند طوري كه آنها براقي در جاي خود قرار گيرند . در برروي لولاي فولادي بلبرينگي نصب مي شود . بسته شدن و قفل شدن در اتوماتيك صورت  مي گيرد .

اين درها  دارده ي سيستم اعلان حريق اتوماتيك نيز مي باشند .

محل نصب چهارچوب در

محل نصب چهار چوب  در بروي ريوارها ي داخلي و خارجي نبايد در گوشه اطاق پيش بيني شود.

حداقل 10 سانتيمتر ودر شرايط خاص مانند قرار گرفتن رادياتور و يا كابينت و كمد در پشت در تا70 سانتيمتر فاصله براي بهتر باز شدن در قرار گرفتن دستگيره در فاصله مناسبي از رايوار الزامي است.

وچون محل گچ نازك كاري يا اندود ذلخلي با چارچوب فلزي يا چوبي ترك برمي دارد. براي رفع اين مساله  در چهارچوب فلزي (چفت) ودرچارچوب چوبي از روكوب يا فيتيله  استفاده مي گردد.  چارچوب درهاي ورودي بايد به طريقي نصب شوند كه از عبور جريان هواو رطوبت به داخل جلوگيري نمايند. براي منظور درمحل اتصال ديوار به چارچوب لز ماستيك استفاده مي نمايند. ويا نماسازي راتاحداقل 2CM برروي چارچوب در ادامه مي دهند.

پنجره : قسمتي از يك ديوار است  كه امكان ورود نور ازطريق شيشه هاي شفاف يا نيمه شفاف فراهم مي آورد. اين وظيفه  اوليه پنجره با نصب جام شيشه در قالب پنجره به انجام مي رسد . اين نوع  پنجره را پنجره ثابت  يا نورگير مي نامند زيرا هيچ يك ازقسمت هاي ان باز است .

پنجره ها بخش  مهمي از پوشش ساختمان  به شمار مي روند . وبايد چندين عملكرد را انجام دهند علاوه برعملكرد هاي اوليه پنجره  كه عبارتند از تامين نور طبيعي در داخل ساختمان و ارتباط بصري با خارج – پنجره ها  حافظي هستند دربرابر باران باد گرما وسرما وهمچنين عايقي در برابر صداهاي ناهنجار خارج از ساختمان .

وظايف اوليه پنجره  عبارتند از :

1-     فراهم  ساختن امكان ورود  نور طبيعي

وظايف ثانويه پنجره  عبارتند از :

1-     امكان روئيت منظره خارجي

2-     ايجاد تهويه

ديگر وظايف پنجره عبارتند از :

1-     مقاومت و استحقام .

2-     حفاظت در برابر باد وباران .

3-     عايق بندي حرارتي .

4-     عايق بندي صوتي .

استفاده از نور طبيعي روز :

وظيفه  اوليه پنجره   فراهم ساختن  امكان ورود  نور كافي براي اجراي موثر فعاليتهاي روزانه است  عقل سليم حكم مي كند كه با توجه به هزينه تامين  نور الكتريكي و هدررفتن مقدار زيادي از منابع سوخت طبيعي از اين منبع رايگان روشنايي حداكثر استفاده به عمل آيد.

حداقل ميزان نور طبيعي روز براي اجراي فعاليتهاي  مختلف برحسب عملكرد  فضاي معماري متفاوت است و بر حسب نياز به نور تعيين مي شود . 

ديد مناسب براي دست يابي به ديد مناسب عرض و ارتفاع پنجره  اهميت زيادي دارد . فاصله  كف پنجره  از كف اتاق ها بسيار مهم است .در مكانهايي كه مبل و صندلي استفاده مي شود  ارتفاع  مناسب كف پنجره  با فضاهايي كه افراد برروي زمين  مي نشينند.

حفاظت دربرابر باد وباران :

باد به سرعت به نماي ساختمان مي كوبد و از منافذ پنجره  وارد اتاقها مي شود . به غير از نفوذ هواي سرد و گرم باد به همراه خود گرد و غبار والودگي هاي مختلف را  وارد فضاهاي داخل ساختمان  مي نمايد . قطرات آب  باران  به علت اختلاف فشار مابين خارج و داخل از كوچكترين روزنه اي وارد مي شود  و باعث خرابيهاي فراواني مي گردد. ناچيزي وجود نداشته  باشد .

درزمان بسته بودن پنجره   جابه جايي هوا از ميان  چارچوب پنجره  محيطي ،شكافهاي ميان شيشه و قاب بندي  واز همه بيشتر از شكاف باز ميان لنگه هاي بازشو و چار چوب پنجره  صورت مي گيرد .

از نشت هوادر اطراف چارچوب پنجره  و اطراف شيشه  مي توان  با دقت در طراحي جلوگيري كرد . شكاف باز///// اطراف لنگه هاي پنجره بازشورا مي توان با دقت  در طراحي و استفاده از نوارهاي هوا بند تا اندازه  معقولي  هوا بندي كرد .

به كمك تعبيه آبچكان  و شيارهاي مناسب جهت خروج آب ناشي از تعريف مشكل را مي توان بر طرف نمود .

عايق بندي حرارتي :

-          از طريق ضريب هدايت گرمايي شيشه كه حرارت  وبرودت رابه راحتي از خود عبور مي دهد .

-          از راه  نفوذ گرماي تابشي خورشيد كه موجب افزايش دماي داخل مي گردد.

با توجه به اينكه ضريب هدايت حرارتي شيشه هاي دو جدار- تقريباً نصف يك جداره مي باشد . بنابراين استفاده از اينگونه شيشه ها به منظور جلوگيري از نفوذ حرارت  حائز اهميت فراواني مي باشد. عايق بندي صوتي : انتقال سرعت از طريق مواد به وزن آنها بستگي دارد ، به طوري  كه هر چه مواد متراكم تر و سنگين تر باشند به همان  نسبت در كاهش انتقال صوت نقش موثرتري خواهند داشت .

البته بافت و توانايي جذب امواج صوتي نيز بر كاهش انتقال صوت موثر است كه در مورد شيشه صدق نمي نمايد. به علت  نازكي شيشه پنجره ها  و شكافهاي باز اطراف لنگه هاي باز شو پنجره  ها عايق بندي ضعيفي در  برابر سرو صداي خارجي ايجاد مي كنند. درضمن پنجره  هاي باز مسير بدون مانعي براي صداهاي مزاحم فراهم مي سازند و گاهي موجب انعكاس صداهاي خارجي در داخل اتاقهاي مي شوند.

براي كاهش قابل توجه صوت بايد از پنجره  مضاعف استفاده نمود  كه فاصله دو جام شيشه در اين حالت 10 تا 30 سانتيمتر مي باشد .

پنجره  ها بر حسب نكات زير داراي انواع مختلفي مي باشند .:

1-     محل قرار گيري

2-     تعداد لنگه و طريقه باز و بسته شدن

3-     مصالح

4-     نحوه ساخت و مشخصات ظاهري

5-     ابعاد و اندازه

6-     مشخصات ويژه

براي انتخاب نوع پنجره  با توجه  به اينكه در نماي خارجي ساختمان  به كار مي رود. رعايت نكات معمارانه  از اهميت زيادي برخودار است .

علاوه برآن به دليل  تاثير نيروهاي محيطي(مانند: تابش آفتاب ،اقليم ، صوت، مناظر خارجي ،…) انتخاب پنجره  مناسب را دشوارتر مي نمايد.

مهمترين عامل انتخاب نوع پنجره  محل قرارگيري پنجره  است .

در نگاه كلي پنجره  ها به دو گروه زير تقسيم مي شوند .

پنجره  هاي خارجي :

براي  استفاده از نور طبيعي و مناظر و همچنين  تهويه پنجره  را در نماي ساختمان قرار مي دهند . براساس شرايط خاص اقليمي و همچنين قرار گيري پنجره  و ساختمان (شمال ،جنوب ، شرق و غرب ) مشخصات آن مي تواند تغيير كند.

پنجره  داخلي :

بعضي اوقات به منظور استفاده  از نور درجه دوم از ساير فضاهاي ساختمان  از پنجره  هاي داخلي سود مي بريم  اين گونه  پنجره  ها از طريق نورگيرها (پاسيو ) نور را به اتاق مي رسانند.

بعضي از ساختمان ها نورگيري از طريق كتيبه بالاي درها انجام مي شود .

تعداد لنگه  و نحوه بازو بسته شدن :

براسا ويژگيهاي  نما و همچنين به منظور ورود هوا پنجره  را به لنگه هاي متعدد  تقسيم مي نماييم . لنگه هاي پنجره  ممكن است  ثابت يا باز شو باشند .

پنجره ها از نظر بازو بسته شدن به چنددسته تقسيم مي شوند كه عبارتند از :

-          پنجره هاي لولايي

-          پنجره  هاي محوري

-          پنجره هاي كشويي

-          پنجره  هاي مركب

مصالح مورد استفاده در پنجره  

پنجره  هاي چوبي گرانتر و حجيمتر از انواع ديگر هستند و انتخاب آنها بستگي به ساير مصالح  به كار رفته در نما دارد .

پنجره  هاي فولادي :

پنجره  هاي فولادي به علت استحكام و ///// و همچنين سرعت اجراي كار از محبوبيت زيادي برخودار ند به منظور جلوگيري از زنگ زدن فولاد از رنگ آميزي استفاده مي نماييم  لكن در اقليم مرطوب و نقاطي كه رطوبت در كنار پروفيلها جمع مي شود و پوسيدگي تقريباً غير قابل جلوگيري است

پنجره  آلومينيومي :

توسعه آلومينيوم در صنعت ساختمان به علت  دو ويژگي منحصر به فردآن است .

اول عدم نياز به رنگ آميزي به علت آنكه هرگز آلومينيوم زنگ مخرب نمي شود بنابراين ازآن مي توان در مناطق فوق العاده مرطوب بدون نياز به نگهداري زياد استفاده كرد . دوم به علت توانايي ايجاد پروفيلهاي با اشكال بسيار پيچيده  از اين مصالح  مي توان  پنجره  هايي با هوابندي بسيار مطلوب ساخت . به منظور افزايش توان مكانيكي اين مصالح معمولاً از ميلگردهاي فولادي استفاده مي نماييم .

پنجره  آلومينيومي به كمك تسمه هاي فولادي به ديوار اطراف محكم مي شوند .

پنجره  پلاستيكي استفاده از پلاستيك در جهان پس از جنگ جهاني دوم  رايج شد . اين مصالح  مزاياي آلومينيوم را با عمر طولاني و فرم پذيري و همچنين رنگ آميزي متنوع خود تكميل مي نمايد .از پي وي سي (p .v.c) خشك پروفيلهاي //// با هوابندي بسيار عالي براي پنجره  ها مي سازند. كه به وسيله پروفيلهاي فولادي گالوانيزه تقويت مي شوند . اين پنجره  ها نيز به كمك تسمه هاي فولادي به ديوار متصل مي شوند .

ابعاد اندازه پنجره  

موقعيت جغرافيايي ساختمان و جهت نورگيري آن در تعيين سطح پنجره  موثر است

انرژي تابشي

همه ما احساس مطبوع  گرما ي خورشيد درليك روز سرد  زمستاني را تجربه  كرده ايم .

وقتي كه در معرض نورخورشيد قرار مي گيريم  دماي محيط  تغيير نمي كند  بلكه  اين انرژي تابشي است  كه باعث احساس گرما مي شود .

تقريباً 60% از گرماي حاصله در سيستم گرمايش كمي به صورت تابشي  است كه به طور مستقيم  و به سرعت احساس مي شود .

انتخاب صحصح يك سيستم گرمايشي نقش موثري در تامين آيسايش ساكنين ساختمان دارد .

سيستم گرمايش كف يك سيستم مدرن و امروزي است كه مزاياي غير قابل انكاري نسبت به رادياتور و ساير روش هاي  گرمايش دارد.

( محيط هاي مسكوني )

نحوه كار :

سيستم گرمايش كمي سوپر پايپ //// در نحوه گرم كردن  ساختمان  ها است . در اين سيستم گردش آب گرم از درون شبكه اي  از لوله هاي سوپر پايپ  كه در زير كف نصب شده اند . حرارت  رابه ارامي توزيع  مي كند .

از انجا  كه شبكه اي  لوله تمام  كف را پوشش مي دهد توزيع حرارت  كاملاً يكنواخت است .

حداكثر دماي كف در اين سيستم 29 درجه سانتيگراد است آب گرم  رورودي با دماي حدود 50 درجه ي سانتيگراد از طريق موتورخانه  //// يا پانل هاي خورشيدي  تامين  و از طريق كلكترهاي ويژه  توزيع  مي شود .

سيستم گرمايش كفي براي كف هاي مختلف با پوشش هاي متفاوت از جمله  سنگ ،سراميك ، پاركت ، و موكت مناسب است .

به غير از محيط هاي مسكوني ،گرمايش كفي از جمله در مكانهاي زير قابل استفاده است .

-          گرمايش دور استخر

-          سالن هاي ورزشي

-          كتابخانه ها

-          بيمارستانها

-          مساجد

-          رستوران ها

-          سالن هاي اجتماعات

-           هتل ها

-          دفاتر اداري

-          فروشگاهها

-          موزه ها

-          زمين  هاي فوتبال

-          گل خانه ها و محيطهاي صنعتي  مانند انبارها سالن هاي توليد

سيستم هاي حرارتي كف

گرمايش كفي يك سيستم  ساده  با پيچيدگي هاي بسياري است بنابراين  از ابتدا بايد طراحي آن بدرستي و با دقت  انجام شود . محاسبات و طراحي يك خورده مهم از سيستم  طراحي كفي است  كه بر مبناي نقشه هاي معماري اماده مي شود .

سيستم گرمايشي كفي با چرخش آب گرم  از ميان شبكه اي  از لوله اي //// پنج لايه  سوپر پايپ كه در كف نصب مي شود  كاري كند با توجه به اينكه  سيستم گرمايش كفي از  كف توزيع كننده حرارتي و همچنين انبار حرارتي استفاده مي كند  وبه منظور  موثر تر كردن  اين سيستم  بايد انتقال حرارت  به سمت پايين به حداقل برسد .

نگاهي  به برخي از مزاياي سيستم گرمايشي كف :

برخي از مزايا

گرماي يكنواخت به منظور  تامين  بالاترين  شرايط آزمايش و راحتي

طراحي راحت فضا  و معماري داخلي

انعطاف پذيري در چيدمان اثاثيه

سياه نشدن ديوارها و پردها

ايمني بالا به دليل  عدم  وججود لبه هاي تيز و داغ برخلاف رادياتور

كاهش مصرف سوخت از 30% تا 50%

مزاياي جانبي

عدم نياز به تعمير و نگهداري

قابليت  كاربا انرژي خورشيدي

سلامتي و بهداشت  بخاطر حفظ رطوبت و هوا

حفاظت  از محيط زيست  به دليل كاهش و رود آلاينده هاي سوخت به هوا

مزايا ي استفاده  از سيستم  هاي حرارتي كف

        ·          گرماي مطبوع و يكنواخت

        ·          معماري راحت تر

        ·          ديوارهاي تميز

        ·          فضاهاي مفيد بيشتر

        ·          ايمني و بهداشت

        ·          صرفه جويي در مصرف انرژي

احساس مطبوعي راكوسيستم گرمايشي كف فراهم مي كند كه تنها با تجربه قابل  لمس است .

تغييرات  دمادر گرمايش با رادياتور بخاطر توزيع نامناسب حرارت  بسيار زياد است  اما در سيستم گرمايش كفي با موازنه چهار عامل اصلي  راحتي – معني هاي محيط، گرماي تابشي ، جريان هوا و رطوبت نسبي – براي انسان  احساس مطبوعي  فراهم  مي شود .

جانمايي رادياتور ها به صورتي ككه ضمن استفاده از  حداكثر فضا ،به زيبايي طرح لطمه نخورد

از دغدغه  هاي معماران  در طراحي خانمه هاي مدرن است . درسيستم گرمايش كفي مسطح حرارتي زير كف قرار دارد .

بدين ترتيب  ضمن استفاده  اقتصادي  از فضا ، امكان طراحي با جلوه ها و ايده هاي نو فراهم  مي شود.

سياه شدن ديوارها و پرده ها  از اثرات  نامطلوبي است كه همه با آن  آشنا هستند در سيستم گرمايش كفي لزومي به رنگ  كردن يا تميز  كردن ديوار و خود رادياتور نيست پرده ها تميز تر مي مانند و به دليل  حفظ رطوبت  هوا و گرد و غبار  كمتر //// و ساير  اثاثيه منزل نيز ديرتر كثيف مي شوند نتيجه دردسر كمتر آسايش بيشتر است .

ارزش  فضاي مفيد  در يك خانه امروزي  بيشتر  از هر زمان  ديگري است ودرست  نيست  كه اين فضا با وسايلي مثل رادياتورها اشغال شود  در سيستم گرمايش كفي امكان بهره برداري حداكثر از فضاي موجود فراهم شده  و محدوديت  رايج در تعيين  محل اثاثيه  منزل هم ديگر وجود ندارد .

در سيستم گرمايش كفي هيچ سطح داغ و يا لبه تيزي وجود ندارد  وايمني بيشتري براي كودكان وجود دارد  . كف گرم و خشك مانع رشد ئوو تكثير قارچ ها  و موجودات  ريز ميكروسكوپي كه باعث بروز انواع بيماري هاي پوستي و تنفسي هستند مي شود.

اما رطوبت هوا  به طور  مطلوب  حفظ شده  باعث شادابي  و طراوت پوست  مي شود .

ميزان  ذارات غبار نيز كاهش مي يابد  بنابراين  مشكلات بيماريهاي مانند آسم ،///// آلرژيك وبيماريهاي مفصلي مانند رماتيسم به حداقل مي رسد .

سيستم گرمايش كفي به جاي گرم كردن هوا ، اجسام و ساكنين  ساختمان را گرم  مي كند .

بدليل  انرژي تابشي ،دماي آب پاينتر ،كاهش اتلاف حرارت و دلايل ديگر مصرف انرژي در سيستم گرمايش كفي بين 30تا50درصد كمتر از ساير روش هاي گرمايش است .

ساختار اين لوله ها در گرمايش كف

ويژگي برجسته  و منحصر به فرد اين لوله ها ، چگونگي تلفيق پنج لايه آن است .

لايه هاي دروني و بيروني اين لوله ها  از پايمري با عمر بسيار طولاني و مقاوم در برابر حرارت است كه باعث مي شوند لوله ها دربرابر خوردگي زنگ زدگي و رسوب مقاوم  باشد .

لايه ي مياني يك لوله آلومينيومي با جوش طولي لولتراسونيك است كه  مقاومت در برابر فشار حرارت و نفوذ اكسيژن را تامين  مي كند .

لايه هاي فلز و پليمر طي يك فرايند دقيق توسط دو لايه  چسب مخصوص مي شوند برايند ويژگي هاي پنج لايه ي لوله ها  همراه با به كارگيري تكنيك هاي خاص ،آن رابه لوله هاب يكپارچه با خصوصيات استثنايي و متمايز تبديل  مي كند.

لوله اي بابالاترين ضريب  كه درعين مقاومت مكانيكي بالا  شكل پذير  و سبك است و به سرعت و سهولت  نصب  مي شود.

ضريب انبساط طولي اين لوله ها  كم و تقريباً معادل لوله هاي فلزي است .

سيستم گرمايش كف  براي محوطه هاي استخر    مزيتها در يك نگاه

        ·          تامين شرايط بسيار مطبوع

        ·          تامين گرماي يكنواخت دركل محوطه استخر

        ·          سرد نبودن كف محوطه استخر

        ·          مقاوم بودن در برابر خوردگي  وپوسيدگي  به علت  استفاده از لوله هاي سوپر پايپ

        ·          صرفه جويي در مصرف انرژي از 30% تا 50%

        ·          هزينه بهره برداري بسيار كم

        ·          عدم نياز به تعمير و نگهداري

        ·          ايمني

        ·          عدم اشغال فضاي مفيد

        ·          كاملاً بي صدا

سيستم گرمايشي :

با بار حرارتي مورد نياز برابر با 5 كيلو وات براي هر واحد بيش از صد واحد مسكوني را مي توان  با يك ////110 ميلي متري تغذيه كرد.

سيستم گرمايش كفي براي محوطه هاي استخر

انتخاب يك سيستم گرمايش  مناسب براي محوطه ي استخر كار بسيار مشكل است  چرا كه روش هاي متاول و نسبي براي اين منظور  نقاط ضعف زيادي دارند .

محوطه استخر به طور يكنواخت گرم نمي شود .

گرماي حاصله  بيشتر زير سقف جمع مي شود

كف محوطه استخر سرد است

رطوبت بالاي محوطه استخر باعث خوردگي در اجزاي آنها مي شود

مصرف انرژي انها زياد است

برخي از آنها آلودگي صوتي دارند  و برخي فضاي مفيدرااشغال مي كنند دريك كلام شرايط راحتي انسان را فراهم نمي كنند.

نحوه اجرا :

برخلاف روش هاي سنتي ذر گرمايش كفي گرما از كف –يعني جايي كه  به ان نياز است تامين  مي شود .دراين سيستم  گردش آب گرم  ازدرون شبكه اي  از لوله ها  كه درزير كف نصب شده اند  حرارت  رابه طور يكنواخت توزيع مي كند  بدين ترتيب  كف محوطه استخر شرايط بسيار مطلوبي رابراي راه  رفتن با پاي برهنه و يا دراز كشيدن روي آن  فراهم مي اورد  . تقريباً 60% از گرماي خروجي به صورت  تابشي است كه  به طور مستقيم و به سرعت احساس مي شود .

ومصرف انرژي حتي وقتي كه ارتفاع  سقف زياد است  بسيار كم است .

-          كف استخر سريع تر خشك  مي شود كه احتمال ليز خوردن را كم مي كند  ودر ضمن هيچ سطح داغ يا سردي تيزي هم وجود ندارد

-          سيستم  گرمايش كفي همين مزايا رابراي گرمايش در محوطه سونا  ،قسمت رختكن ، و دوش ها نيز به ارمغان مي آورد .

-          به غير از سيستم گرمايش كفي براي محوطه هاي استخر ،امكان خدمات  كلي براي گرمايش محيط هاي مسكوني لوله كشي آب سرد و گرم . لوله كشي سيستم هاي گرمايشي و سرمايشي و همچنين كاربدهاي گوناگون صنعتي ارايه مي كند .

راه ابريشم

مقدمه:

راه و ساختمان وابسته به آن از آغاز تاريخ تا كنون در اين سرزمين اهميت به سزايي داشته است و مردم ايراني تبار دسته دسته زادگاه خود را رها مي كردند و اسبان تيزتك و گردونه هاي روان به سوي سرزمين ايران و گوشه كنار آن راهسپار مي شدند، رههاي هموار و آسايشگاههاي ساخته و پرداخته مي خواستئند و شايد هم در ميان راه به اين گونه ساختمانها برخورد مي كردند كه مردم بومي اين سرزمين ساخته بودند، اين است كه از آغاز ايراني به راه و وابسته هاي آن چشم داشته است. وجود تعدادي بسياري از واژه ها و اصطلاحات مربوط به راه و راهداري در زبان فارسي مانند كاروانسرا، خان ساباط، آب انبار پل و مانند آنها مي نمايد كه زندگي مردم اين كشور تا چه اندازه به راهي وابسته بوده است. پيدايش راه در ايران و تاسيسات مربوط به آن سرگذشتي بسيار كهن دارد. راهها و معابر كنوني ايران كه شرق را به غرب و شمال را به جنوب و كشور را به سرزمينهاي بيرون از مرز آن پيوند مي دهد كم و بيش با جزئي تغيير كه علم و صنت جديد در اين اواخر در آن بوجود آورده همان مسيرهاي قديمي است كه ساختمان طبيعي اين آب و خاك آن را الزام كرده و از همان روزگاري كه سرزمين ايران مورد استفاده مردم آن واقع شده است در حقيقت مي توان گفت طرح راهها و جاده هاي ايران قديم و ايران كنوني طبق الگويي است كه طبيعت آب و خاك بر اهالي آن تحميل كرده است، منتهي هر چه بر ميزان تمدن و درجه قدرت صنعتي مردمش افزوده شده، توانسته اند با دستكاري و رفع دشواريهاي اين الگوي طبيعي راه خود را براي رسيدن به هدفها آسانتر و كوتاهتر سازند.

1-5-1 اهميت راه ابريشم

شايد برخي از بر اين باور باشند كه در عصر ارتباطات پيچيده انساني و در دوراني كه شرق و غرب زمين را طرفه العين در هم گره مي خورد، اين روي آوردن به پژوهش تاريخ جاده اي كه چيزي جز گذرگاهي براي كاروانيان بوده است، نادرست بنمايد و جاده اي كه در دوره اي از تاريخ كهن بخشي از كره خاكي، شاهد گذر مسافراني از اين سو بدان سو بوده است. امروزه كه از قطار شترهاي صحرانوردي اثري به جا نمانده و نه از سرزمينهاي گسترده پهناوري كه تنها يك نام را بر خود مي شناختند. پس چه سود از جست و جو در پيچ و خم و فراز و نشيب راهي كه نه نشان از خود آن باقي است.

ارتباطات، زير بناي تمدن هر جامعه است، تنها بر اين پايه است كه گردونه حيات يك جامعه به گردش در مي آيد و به آن رشد و بالندگي مي بخشد راه ابريشم با گذر از چندين كشور بزرگ و گسترده، مهمترين پل پيوند ميان اقوام و ملل آن روزگاران بوده، و سده هايي چند اين بار سنگين تاريخي را بر دشو است. امروز گر چه كشورهاي پهناور باستان را مرزهايي تحميلي، پاره پاره كرده است، فرهنگ و آيين مردمان اين سرزمينها از سرچشمه اي يگانه سيراب مي شود. راز اين يگانگي را بايد در پيوندهاي تاريخي ميان اين ملتها جست و از ايران تا روم، داده ها و ستاده ها به چند كالاي مادي محدود نشده است، بلكه آنچه انديشه و دست مردمان فراهم مي آورده اين سو و آن سو رفته است، از فرآورده هاي صنعتي و طبيعي گرفته تا دست آفرينه هاي بومي و آيينهاي ملي و اديان آسماني اين همه از اهميت جاده اي نشان داد كه خاور را به باختر پيوند مي داد. اهميت ديگرش دراين نهفته است كه امروزه بيش از هر زمان ديگر زمينه ساز گشايش در دوران معاصر، ضرورتهاي همگرايي ميان كشورهاي هر منطقه از جهان رخ نموده است. اين تلاش در جهت پيوندهاي چند سويه مي تواند بار ديگر زمينه ساز گشايش راهي باشد كه ارتباط ميان ملتها را استوارتر بسازد. ارتباطي كه جز با پيمودن راههاي زميني و تماس رو در رو استوار نمي يابد.

اينك كه كشورهاي منطقة آسياي مركزي در كنار جمهوري اسلامي ايران بر آن شده اند تا بار ديگر مرزهاي زميني خود را براي گذر كاروانهاي بزرگ امروزي بگشايند و ارزانترين و درست ترين راه را براي داد و ستد با ديگر كشورهاي جهان برگزينند، مي توان اين كوشش را گامي به سوي احياي را باستاني ابريشم دانست كه پشتيبان آن را مهم ترين گذرگاه خود مي ديدند.

1-5-2- تاريخچه راه ابريشم

براي آشنايي با راه ابريشم نخست بايد راههاي قديم ايران را كه زير بناي راه ابريشم است، شناخت. قديمي ترين راه بزرگ ايران، جاده شاهي است كه از بايل شروع مي شد و با گذر از تنگناي زاگرس، به كرمانشاهان و اكباتان (همدان) مي رسيد از آنجا كه به ري مي رفت و در امتداد جنوب البرز به باكتريا (بلخ) مي انجاميد. اين راه از روزگاران كهن، اصلي ترين راه پيوند ميان شرق  غرب بوده است. بدين ترتيب راه ابريشم، راهي نو بنياد نيست، بلكه همان مسير قديم است كه در گذر روزگاران از آسياي مركزي به چين پيوسته و سرازير شدن كاروانهاي ابريشم آنها نهاده است. اما اين راه چگونه از آسياي مركزي گذشت و ايران را به چين پيوند داد.

در حدود سال 140 ق . م او و، امپراتوري نامدار دودمان (Han) قدرت را در چين به دست گرفت. وي پس از شكست اشراف طايفه مجاور (Hunnish Race) كه مهمترين مانع راهيابي چينيان به سرزمينهاي باختري بودند، رو به غرب آورد تا هم به دره فرغانه، مركز توليد و پرورش اسب دست يابد و هم امپراتوري خويش را تا مرزهاي امپراتوري پارت بگستراند. از اين رو در سال 139 ق . م نماينده اي به نام جانگ چيان راهي را براي گشودن راهي به سوي غرب فراهم آورد.

در سال 116 ق . م جانگ چيان براي دومين بار، در راس هياتي سيصد نفره در حالي كه مقدار زيادي طلا و نقره و پارچه ابريشم همراه خود داشت، به سرزمينهاي غربي اعزام شد. در همين سفر، دستيار وي، نيز تا كشور اشكاني راه پيمود و بدين سان، بين حكومتهاي غربي و اشكانيان روابط رسمي برقرار شد. با اين تمهيدات امپراتوري چين كوشيد تا ابريشم چين را به كشورهاي باختري صادر كند. براي اين منظور نيروي انساني فراواني به كار گرفته گمارد و سرمايه كلاني گذارد تا از اين راه نو گشوده بهره را بررد. او موفق شد كه در كرانه هاي شمالي و جنوبي كوير تا كلامان (paklamak) راهي برزگ و پركاروانسرا، را پديد آورد كه تا آنسوي پامير (pamir) امتداد يابد، و از آنجا به راههاي مركز، غرب و جنوب آسيا بپيوندد. با گشوده شدن اين راه نخست ماموران سياسي چين و سرزمينهاي آسياي مركزي، كالاهاي گوناگون را از اين سو به آن سو مي برد، اما ديري نپاييد كه بازرگانان مغدذ و كوشان و پارت رشته كار داد و سند را در دست گرفتند، كسانيكه كه در سالنامه هاي چيني از آنها به نام بازرگانان جو (chou) يعني بيگانگان ياد شده است، مرداني با چشمهاي فرو رفته، بيني هاي بزرگ و ريشهاي انبوه، آن گونه كه در نگاره هاي آن زمان پيداست. اين بازرگانان كه به گويشهاي گوناگون ايراني سخن مي گفتند كاروانهاي بزرگي از شتر را روانه مي كردند كه بارشان عطر بود و جواهر و بلور.

1-5-3- وجه تسميه راه ابريشم

گفته اند اين راه را از آنرو بدين نام نهاده اند كه ابريشم چين، يعني مهمترين كالايي كه در اين مسير حمل مي شد، از اين رهگذر به مغرب زمين رسيده است و آغاز نامگذاري آن را از روزگار ماركوپولو مي دانند. برخي نيز به اين باورند كه ريت هوفن (1833-1905) دانشمند آلماني، نخستين كسي باست كه اين راه را بدين نام خوانده، اما درست آن است كه اين جاده از روزگاران باستان به همين نام خوانده مي شده است ابريشمي هم كه در راه آمد و شد بود، بر خلاف پندار برخي از محققان، تنها خاص كشور چين نبوده است، بلكه سرزمينهاي پيرامون چين و حتي ايران نيز، ابريشم بسياري فرا مي آورند و از اين راه به سرزمينهاي غربي مي فرستاند.

1-5-4- ايران و راه ابريشم

 برقراري اربتاط رسمي بين ايران و چين، كه با آمدن نماينده هايي از امپراتوري هاي غرب به دربار اشكانيان آغاز شد، طليعه اي بود بر پيوندهايي گسترده كه با آمد و شد نمايندگان دو كشور روز به روز بر گستره آن افزوده مي شد. هم چينيان به موقعيت حساس ايران آگاه بودند و هم ايرانيان به نقشي كه مي توانستند به عنوان پايگاه پل شرق و غرب ايفاء كنند و بنابراين هر دو طرف مي كوشيدند تا با گشايش راه ابرايشم، اقتصاد خويش را رونق بخشند.

ايران كه همواره از جانب روميان مورد يورش قرار داشت، با شجاعت در برابر حملات آنان ايستاد و روميان را واداشت تا برازگاني خود را با خاور دور تنها از راه ابريشم عملي سازند براي در انحصار داشتن راه حمل و نقل كالا ميان خاور و باختر، سرمايه هنگفتي را نصيب ايران زمين كرد و اقتصاد آن را، كه تا آن روز بر كشاورزي و دامپروري تكيه داشت، رونقي روز افزون بخشيد و در پي آن مراكزي براي راهنمايي بازرگاني واسطه چگونگي حمل و نقل كالا، پرورش رهبران كاروان و تشكيلاتي نيز براي حمل و نقل دريايي كه شاخه اي از راه ابريشم بود، شكل گرفتم.

راه ابريشم از بخار (به خجده) خجاده در جنوب غربي مي رفت و سپس به بيكنه مي رسيد، كه منزل مهمي بوده و هزار كاروانسرا داشته است. از آنجا به فرير (فرب) مي رفت و پس از گذر از جيحون به آمل (آمويه يا چهار جوب) مي پيوست. رود جيحون، دو تا پنج ماه از سال چنان پخ مي بست كه كاروانها با بارهاي سنگين خود از روي آن مي گذشتند و در گرماي تابستان قابل كشتيراني بود. منازل بعدي را گشماهن مرو، سنج، دندانقان و سرخش تشكيل تا نيشابور، منازل رابط شرف، رباط ماهي، رباط چاهك، توس، نوغان، طرق، شريف آباد، الحمراء و ديزباد قرار داشت.

از ديرباز ارتباط شرقي ترين مركز تجاري دنيا در كشور چين با غربي ترين مركز تجاري در اروپا از طرق جاده ابريشم برقرار بود. اين مسير امكان دسترسي شرق به غرب را فراهم مي كرد. اين مسير كه ابتداي آن شرق كشور چين بوده است با عبور از شمال چين و جنوب شروري سابق و شمال افغانستان وارد ايران شد و پس از طي كردن كشور ايران و عبور از طول كشور تركيه با پشت سر گذاشتن استانبول وارد اروپا مي شد.

در واقع آنجاييكه خط مستقيم ارتباطي بين پكن و اروپا درياي خزر را قطع مي كرد، جاده ابريشم به سمت جنوب دريا متمايل شد وجود چنين مسير تجاري سبب رونق گرفتن مناطق مستقفر در طول آن شد و بدين دليل ارزش اين مناطق به علت امكان عبور كالا به مقدار زياد از آنها افزايش يافت.

با گذشت زمان و تكامل سيستمهاي حمل و نقلي ديگر از جمله سيستم حمل و نقل آبي همچنين اختلافات منطقه اي اين مسير عليرغم داشتن پتانسيل لازم مورد بهره برداري قرار نگرفت. احداث راه آهن در مسير نويدي در احياء مجدد اين مسير قديمي شده زيرا با استفاده از راه آهن جابجايي حجم زيادي از كالا در مسير زميني امكان پذير مي گردد.

تا پيش از سال 1991 ميلادي فقط سه كشور ايران، تركيه و پاكستان اعضاي سازمان همكاريهاي اقتصادي (ECO) را تشكيل مي دادند ولي پس از اين سال تعدادي كشورهاي تازه استقلال يافته از جمله كشورهاي واقع در مسير جاده ابريشم به عضويت اين سازمان در آمدند، اين موضوع خود نشانگر اهميت اين جاده مي باشد. با توجه به اين موضوع، تكميل خط راه آن در مسير جاده ابريشم ضرروي به نظر مي نمود. كه با احداث خط راه آهن مشهد – سرخس- تجن اين عمل انجام شده و جاده باستاني و طلايي ابريشم عملا احيا گرديد. نظر به اينكه بخش اعظمي از اين مسير از ايران عبور مي كند ، اين كشور نقش به سزايي در ارتباطات كشورهاي همسايه خود خواهد داشت. منطقه سرخس كه محل ورودي جاده ابريشم به ايران مي باشد از مركزيت خاص خود در مسير برخوردار مي باشد. در صورت وجود امكانات در

 اين منطقه مي توان مواد خاص خود در مسير برخودار مي باشد. در صورت وجود امكانات در اين منطقه مي توان مواد خام صادراتي را به محصولات مصرفي تبديل كرده و سپس به نقاط ديگر صادر نمود. در حقيقت با فراهم نمودن چنين امكاناتي علاوه بر استفاده از مزايايي ترانزيتي كه اين مسير را فراهم مي سازد، ارزش افزوده كالا نيز مورد بهره برداري قرار خواهد گرفت.

در حال حاضر ميزان صادرات و واردات كشورهاي تازه استقلال يافته رقم قابل توجهي است كه با استفاده از مسير جاده ابريشم افزايش خواهد يافت از طرف ديگر تقاضا براي استفاده از جاده ابريشم و منطقه ويژه تجاري سرخس مختص به اين كشورها شده و شركتهايي كه محصولات خود را به كشورهاي منطقه صادر مي كنند نيز متقاضي استفاده از اين منطقه ويژه تجاري خواهند بود. زيرا استقرار اين منطقه در مركز جاده ابريشم و امكان حمل و نقل كالا از اين جاده عامل مهمي در انتخاب آنها خواهد بود.

از طرفي كاربري منطقه تجاري سرخس صرفاً به ذخيره سازي، آماده سازي و صادرات كالا منحصر نخواهد شد، اين منطقه با توجه به راههاي زميني، ريلي و هوايي آن و همچنين قابليت بالاي پذيرش مسافر مي تواند براي جلب توريست و رونق بخشيدن به صنعت توريسم باشد.

تجزيه و تحليل و بررسي مصاديق

1-6-1- كشور آلمان

الف) نظام استقرار مجتمع هاي خدماتي – رفاهي

در كشور آلمان اتوبان ها نقش مهمي در ايجاد ارتباط بين مراكز مهم جمعيتي و صنعتي دارند. در اين كشور مجتمع هاي خدماتي – رفاهي در اتوبان ها براي ارائه خدمات مناسب به وسايل نقليه و مسافران داخلي و خارجي در دو شكل مجتمع با امكانات كامل و مجتمع با امكانات محدود ساخته مي شوند.

مجتمع هاي خدماتي – رفاهي با امكانات كامل معمولا به صورت قرينه در طرفين اتوبان ايجاد مي شوند و در مواردي كه موانع طبيعي و انساني مانع از احداث مجتمع در يك طرف اتوبان مي شوند و در مواردي كه موانع طبيعي و انساني مانع از احداث مجتمع در يك طرف اتوبان شود. مجتمع در نزديك ترين فاصله ساخته مي شود. اگر مجتمع به صورت قرينه احداث شود يك گذرگاه هوايي جهت ارتباط بين مجموعه ايجاد شده و فروشگاه و رستوران مشترك بين آنها ساخته مي شود

مجتمع هاي با امكانات ساده نيز در دو طرف اتوبان و در حد فاصل مجتمع هاي با امكانات كامل جهت امكانات بيشتر دسترسي به خدمات رفاهي براي رانندگان و جلوگيري  از تمركز وسايط نقليه مسافران داخلي و خارجي در مجتمع هاي كامل ايجاد مي شوند. مجتمع هاي ساده به رغم قرار گيري در طرفين اتوبان فاقد ارتباط از طريق گذرگاه هوايي بوده و هر يك مستقلاً به ارائه خدمات مي پردازند.

ب) سطح و نظام عملكرد مجتمع هاي خدماتي – رفاهي

مجتمع هاي خدماتي – رفاهي با امكانات كامل در مساحتي بين 5 تا 12 هكتار معمولاً به صورت قرينه اتوبان ساخته مي شوند. اين مجتمع ها خدمات متعددي مانند رستوران هتل پاركينگ وسايط نقليه فروشگاه اتاق هاي مخصوص معلولين اتاق هاي پذيرايي مخصوص دوش اتاق تعويض كهنه بچه محوطه بازي كودكان اتاق بازي بچه ها پمپ بنزين كليسا دستگاه هاي اتوماتيك سكه اي امكانات مخابراتي (تلفن و درونگار) و محل كفرانس براي ارائه خدمات به وسايط نقليه و مسافران داخلي و خارجي مي باشند. البته كميت و كيفيت خدمات مذكور در برخي مجتمع ها تفاوت دارد به طوري كه از 383 مجتمع خدماتي رفاهي با امكانات كامل تعداد 59 مجتمع فاقد پمپ سوخت و 324 واحد داراي پمپ سوخت هستند. همچنين 221 مجتمع داراي يك اتاق تعويض كهنه بچه يا دوش يا هر دوي آنها مي باشند و 103 مجتمع نيز فاقد امكانات مذكور مي باشند. فضاي پاركينگ و محوطه مجتمع هاي خدماتي رفاهي با امكانات كامل آسفات است اين مجتمع ها فقط با درخت از فضاي اطراف مجزا مي شوند.

مجتمع هاي خدماتي – رفاهي با امكانات ساده مساحتي بين 3 تا 5 هكتار دارند. اين مجتمع ها خدمات كمتري نسبت به مجتمع هاي خدماتي – رفاهي با امكانات رفاهي كامل دارند. اين مجتمع ها با دارا بودن خدماتي مانند رستوران پاركينگ فروشگاه حمام اتاق تعويض كهنه بچه و پمپ بنزين به كليه رانندگان و مسافران داخلي و خارجي خدمات ارائه مي دهند. البته كميت و كيفيت خدمت در اين مجتمع هاي نيز تغيير مي كند به طوري كه در بعضي از آنها متل نيز وجود دارد و تعدادي نيز فاقد پمپ بنزين هستند. در مجتمع هاي مورد نظر فضاي پاركينگ و محوطه آسفالت است و محصور كردن فضا به وسيلة نهال يا درخت انجام مي شود.

نكته حائز اهميت در بررسي مجتمع هاي خدماتي – رفاهي كشور آلمان عدم احداث تير پارك و امكان استفاده از رانندگان كاميون هاي ترانزيت و خودروهاي سواري و مسافري خارجي از مجتمع هاي خدماتي – رفاهي است. موضوع حايز اهميت ديگر عدم نياز به واحدهاي تعمير و گاهي مجهز به مجتمع هاي خدماتي – رفاهي است. علت اينكه اين امر برنامه ريزي متمركز احداث مجتمع هاي خدماتي – رفاهي به وسيله وزارت راه و ترابري و خدمات رساني بين راهي توسط كانون هاي خدماتي اتومبيلراني تحت نظارت وزارتخانه است. در اين كشور كانون هاي اتومبيلراني از جمله بهره گيري از سيستم ماهواره اي وظيفه روان سازي حركت در اتوبان جلوگيري از تصادفات و ارائه خدمات تعمير و نگهداري را بر عهده دارد.

ج: نظام مالكيت

تا سال 1994 احداث مجموعه هاي خدماتي بر عهده دولت بوده است. و بخش ساخت جاده ها در وزارت راه و ترابري اقدام به احداث اين مجموعه ها مي نمود. در سال 1994 با تصويب قانوني، شيوه ساخت و ساز تغير و كار بين بخش دوليت و خصوصي تقسيم گرديد. بر اساس قانون مربوطه، كار ساخت و ساز به دو بخش داراي سود تقسيم شده است و مقرر شده كه بخش غير سود ده به وسيله وزرات راه و ترابري و بخش سود ده به وسيله بخش خصوصي احداث شود و همواره راهكارهايي براي اشتراك عمل بخش دولتي و خصوصي وجود داشته باشد.

در راستاي مفاد قانون مذكور، مجتمع هاي خدماتي – رفاهي به دو دسته قديم و جديد تقسيم شده است. در خصوص پروژه هاي جديد، دولت نسبت به تملك و آماده سازي زمين اقدام مي كند و براي احداث پروژه ها و بهره برداري از آن مزايده مي گذارد. معمولا برندگان هر پروژه كه سرمايه گذاري جهت ساخت مجتمع را بر عهده دارند. خود بهره بردار نيستند و پس از احداث مجتمع، بهره برداي كل يا قسمت هايي از آن به افراد ديگر از طريق اجاره واگذار مي كنند. وازرت راه و ترابري براي اين كه ريسك پذيري ساخت مجتمع تنها متوجه سرمايه گذار نباشد، در قرار داد ساخت و بهره برداي مجتمع اجازه گيرنده ها را نيز سهيم كرده است.

در اين كشور، به رغم اينكه بهره برداري از مجتمع خدماتي – رفاهي پس از مزايده به بخش خصوصي داده مي شود اما در راستاي حمايت بيشتر دولت براي ارائه خدمات مطلوب تر رانندگان و مسافران داخلي و خارجي و حفظ سود آوري مجتمع، دولت بخشي از هزينه تعمير و نگهداري اموال غير معقول (ساختمان، محوطه پاركينگ، برق و نظاير اينها) را بر عهده مي گيرد و در عوض، طرف قرار داد بايد سالانه مبلغي را به وزرات راه و ترابري اجاره دهد و همچنين 5/7 درصد از فروش را نيز به صندوق دولت (خزانه) واريز نمايد.

د) بررسي نمونه ها

د -1 مجتمع خدماتي رفاهي الواكن

كاري از آدات و هايش و ولز در شره اشتوتگارت

اين مجتمع بيشتر مورد استفاده مسافراني است كه از شهر بيلفند به الم همراه خانواده خود مسافرت مي كنند. اين مجتمع از لحاظ ويژگي معماري و عملكردي در خور توجه است و در دو قسمت اتوبان A7 ساخته شده است. از اولين مجتمع هاي خدماتي رفاهي است كه در دو قسمت ساخته مي شوند كه يك نوآوري جديد محسوب مي شود. از ويژگيهاي منطقه اطراف مجتمع مي توان به كوهي اشاره كرد كه در ديد مسافرين مي باشد و خود يك نشانه است. اين پروژه با آينده نگري خاص شده است و از سري مجتمع هاي خدماتي رفاهي است كه بخش توقفگاهي و رفاهي در كنار بخش خدماتي (پمپ بنزين) بطور فشرده قرار گرفته اند و تلفيق اين دو فعاليت در پروژه، سبب كارآيي بيشتر آن شده است.

اين مجتمع از دورن اتوبان ديد جذابي دارد و در امتداد آن قرار گرفته است. سقف آن از جنس شيشه است. اين سقف هرمي شكل است. فرمها و حركات روي سقف آنرا زيباتر كرده است.

اين مجتمع چهار بخش مساوي دارد و از لحاظ سلسله مراتب دسترسي هر چهار قسمت در يك درجه اهميت اند. سرويس هاي عمومي و رستوران و غذا خوري طوري طراحي شده اند كه براحتي در ديد و دسترس باشند.

فضاي دروني پروژه بصورت يك بازار (Market place) طراحي شده بطوريكه جذابيت زيادي به مجتمع بخشيده است فضاهاي نشيمن و استراحت بهترين ديد را به پاركينگ دارد و علاوه بر آن به محوطه بازي بچه ها نيز اشراف دارد. در ساير قسمتهاي مجتمع فضاي سبز انبوه تر است و ديد به جنگل دارد. پروژه تراسهاي آفتابگير زيادي طراحي و ساخته شده است.

در سقف رستوران از صداگير استفاده شده است تا در محيط آرامش بيشتري بوجود آيد. حتي شيشه هاي رستوران نيز دو جدار مي باشند. رستوران نسبت به ديگر نقاط مجتمع در كد ارتفاعي بالاتري قرار گرفته است تا اشراف بيشتري داشته باشد. مجتمع در شب به دليل روشنايي فضا و شيشه اي بودن جداره ها كاملا ديده مي شود. و از اتوبان ديد بصري زيبايي دارد. اين مجتمع در شب هنگام مانند يك كريستال ديده مي شود و نور زيادي به اطراف ساطع مي كند.

كمپوزيسيون رنگي: در مجتمع از رنگهاي ملايمي همچون آبي و سبز و سياه استفاده شده بطوريكه از لحاظ رواني آزار دهنده نباشد و اين رنگها به دليل همجواري با جنگل همخواني و هماهنگي با آن پيدا نموده است. بدليل وجود معدن سنگ در نزديك پروژه بخشي از سنگهاي نماي مجتمع از آن تامين شده است و كمپوزيسيون زيبايي بين شيشه و سنگ بوجود آمده است. اين سنگها كه بيشتر آهكي هستند چهره بومي مجتمع را نشان مي دهند. كف مجتمع از گرانيت كار شده است و حتي در مبلمان بعضي از فضاها مانند رستوران اين سنگ استفاده شده است ولي هدف طراح اين بوده است كه از تنوع مصالح پرهيز شود تا مدرن بودن پروژه نمود پيدا كند.

د – 2 – مجتمع هاي خدماتي رفاهي لورش در اتوبان A67

استاد: پروفسور فرايشلد

حركت: هر چه سرعت حمل و نقل بيشتر مي شود گذرگاهها و راهها از معناي سابق خود دورتر احساس مي شود تا بتواند با وجود سرعت حركت وسايل با ايجاد مناظر و فعاليتهاي متنوع بين راه مخاطب را به درون خود جذب نمايد.

توقف: در طول اتوبانهاي آلمان بيش از 725 مكان توقف وجود دارد كه اكثراً داراي خدمات 24 ساعته هستند و داراي پمپ بنزين، كيوسك تلفن، غرفه هاي فروش، متل و ... مي باشند.

تا سال 98 تعداد 294 پمپ بنزين – 330 رستوران – 54 متل با 3000 تخت و 48 كيوسك وجود داشته است.

مكانهاي خدماتي و رفاهي علاوه بر امكانات مادي كه در اختيار مسافر مي گذارند سبب تجديد قوا نيز مي شوند و همچنين امكان ارتباط سريع را فراهم مي كنند و در كل شرايط بهتري را براي ادامه سفر مسافرين بوجود مي آورند.

طرح مساله: در مجتمع لورش كه در طرفين اتوبان قرار خواهد گرفت مي بايست ايده اي كامل و جامع زير بناي طرح آن باشد منطقه اطراف سايت – وضع ترافيك موجود و حجم ترددي بايد تحليل گردد تا ايده طرح بتواند با واقعيات حمل و نقل و زمان و فضاي طرح سازگار شود. اين طرح مي بايست عملكرد ها و كيفيتهاي در سطح غرب داشته باشد و بايد بيانگر اين باشد كه در آينده جابجايي براي حمل كالا و خريد نيست بلكه مبحت توسعه يافته تر و پيچيده تري است. زمان توقف در آينده بايد بيشتر شود و مجتمع تنها پاركينگي براي توقف و ارائه خدمات كوتاه نباشد بلكه به مجتمع بايد به شكل يك فضاي تفريحي خدمات وسيع نگريسته شود كه علاوه بر عملكردهاي خدماتي عمكلرد تفريحي نيز داشته باشد و لنداسكيپ در خور توجهي در آن طراحي گردد.

از 34 پروژه به 2 نمونه اكتفا مي كنيم و به طور مختصر آنها را بررسي مي كنيم.

پروژه نخست: الكساندر بروكهارد: در پروژه من كه به نام مجتمع ميانراهي لورش نام گرفته تفكيك دو عملكرد بخش خدماتي از رفاهي در گام نخست طراحي مد نظر قرار گرفته است. بطوريكه پمپ بنزين كه شاخصه بخش خدماتي مجموعه است كاملاً مجزا از بخش رفاهي است.

در طرح توسعه شده پروژه از اتوبان جدا باشد بطوريكه مخاطب پروژه با ورود به مجتمع از ازدحام و ترافيك اتوبان جدا شده و خود را در محيط كاملاً متفاومت احساس كند.

مجتمع لورش بطور قرينه در شرق و غرب اتوبان قرار گرفته است و در هر دو جهت پروژه با طبيعت هماهنگ شده است در لورش شرقي آبگير طبيعي وجود دارد كه ديد و فضاي مطبوي ايجاد نموده است همچنين امكانات پيك نيك بازي و محوسط چمن در پروژه در نظر گرفته اشده است. ساختمان پروژه بالاتر از سطوح پاركينگها است. ساختمان با چوب مخصوص محلي ساخته شده است. ورودي اصلي مجتمع به موازات اتوبان مي باشد علاوه بر آن چند ورودي فرعي نيز به پروژه ارتباط دارند. ساختمان لورش دو طبقه است. طبقه پايين براي خدمات سريع مسافر مانند آشاميدني، غذا (Fast Food) و ... طراحي شده است و در طبقه بالا فضاهاي لابي و تالار نشين طراحي شده است كه با پارتيشن هاي سبك از هم جدا سازي شده اند.

در پروژه، فضاهاي سبز گاهي به عنوان جدا كننده عملكردها از يكديگر هستند.

پروژه دو: گونتر بروكر: اين مجتمع در يك محيط جنگلي است كه جاده و اتوباتن در كنار آن قرار دارد از لحاظ عملكردي همانند لورش شرقي غربي است و ولي در مكاني بالاتر از اتوبان قرار گرفته بطوريكه مخاطب با ورود به مجتمع سر و صداي اتوبان را فراموش خواهد كرد و از فضاهاي آرامش بخش استفاده خواهد نمود. مسافري كه از ترافيك، آلودگي و سر و صداي اتوبان گريخته با ورود به اين مجتمع از آرامش محيط و مناظر فضاهايي كه در درون كوه طراحي و تعبيه شده اند لذت خواهد برد.

مجتمع در شب و روز از درون اتوبان به وضوح قابل رويت است.

مجتمع در اتوبان ساخته شده و در دو بخش توسط پل به هم متصل شده اند اين پل دو طبقه است در طبقه پايين پل، رستوران قرار گرفته و در رستوران بالا فضاي استراحت و نشمين طراحي شده است.

1-6-2- كشور انگلستان

الف) نظام استقرار مجتمع هاي خدماتي – رفاهي

در كشور انگلستان اتوبان ها نقش مهمي در ايجاد ارتباط مراكز مهم صنعتي بين مراكز مهم صنعتي و پر جمعيت كشور مانند لندن منچستر بيرهنگام ليورپول دان كاستر گلاسكو ادينبرا نيوكاسل سات همتون بريستول و نظاير اينها دارد. راه هاي اصلي نيز ايجاد ارتباط بين مراكز جمعيتي و صنعتي كم اهميت تر را بر عهده دارند. در اين كشور مجتمع هاي خدماتي – رفاهي به عنوان تسهيل كننده نظام حمل و نقل جاده اي مورد توجه هستند و در اتوبان ها و جاده هاي اصلي براي ارائه خدمات مناسب به وسايط نقليه و مسافران داخلي و خارجي احداث مي شوند. نوع و استقرار اين مجتمع ها در اتوبان ها و جاده هاي اصلي متفاوت است. در اتوبان هاي مجتمع هاي خدماتي – رفاهي با امكانات كامل در فاصله اي حدود 50 الي 70 كيلومتر از يكديگر احداث مي شوند اما در جاده هاي اصلي مجتمع هاي خدماتي – رفاهي با امكانات محدود در فواصل نامشخص ساخته مي شوند.

مجتمع هاي خدماتي – رفاهي با امكانات كامل داراي فرم مستطيل بوده و معمولاً به صورت قرينه در طرفين اتوبان احداث مي شوند. در مواردي كه به دليل وضعيت طبيعي زمين با وجود موانع فيزيكي امكان احداث يكي از آنها وجود ندارد مجتمع در نزديك ترين فاصله ايجاد خواهد شد. در صورتي كه مجتمع هاي خدماتي – رفاهي به صورت قرينه ساخته شود ما بين آنها يك گذرگاه بزرگ به طول 45 الي 50 متر به عرض حدود 15 الي 20 متر جهت اتصال دو مجتمع و همچنين احداث رستوران و فروشگاه مشترك ايجاد مي شود. در اين گذرگاه عرض پياده رو حدود 2 متر و بقيه رستوران و فروشگاه اختصاص مي يابد. مجتمع هاي خدماتي با امكانات محدود نيز فرم مستطيل يا مربع دارند و به صورت منفرد در يك طرف جاده هاي اصلي ساخته مي شوند.

استقرار مجتمع هاي خدماتي - رفاهي  بزرگ و كوچك در كنار مراكز جمعيتي محدوديتي ندارد و اصلي ترين معيارها در انتخاب محل تجمع رعايت موارد مربوط به جاده امكان تامين آب و برق و نبود موانع طبيعي انساني است.

ب) سطح و نظام عملكرد مجتمع هاي خدماتي رفاهي

مجتمع هاي خدماتي – رفاهي با امكانات كامل در مساحتي بين 6 تا 7 هكتار در اتوبان ها به صورت قرينه احداث مي شوند. اين مجتمع ها خدمات متعددي مانند رستوران متل يا هتل سوپر ماركت تعميرگاه (مكانيكي برق اتومبيل و آپاراتي) فروشگاه لوازم يدكي كارواش فروشگاه انواع و اقسام غذاهاي سرد و گرم واحد سرگرمي كودكان قسمت اطلاعات جهانگردي عابر بانك سرويس هاي بهداشتي پمپ سوخت فضاي سبز تلفن و مكان سخنراني درباره مسافت و ايمني جاده براي مسافران و رانندگان دارند. فضاي پاركينگ و محوطه مجتمع آسفالت است و محدوده جاده براي مسافران و رانندگان دارند. فضاي پاركينگ و محوطه مجتمع آسفالت است و محدود آن فاقد حصار يا ديوار كشي است. در مجتمعهاي مورد نظر پاركينگ وسايط نقليه سبك و سنگين (سواري كاميون اتوبوس) به وسيله خط كشي تفكيك شده و خدمات مختلف به سرنشينان وسايل نقليه داخلي و خارجي ارائه مي شود.

مجتمع هاي خدماتي – رفاهي با امكانات محدود در مساحتي بين 3000 تا 6000 متر مربع در امتداد جاده هاي اصلي پرتردد در فواصل نامشخص ساخته مي شوند. اين مجتمع هاي داراي خدمات رفاهي محدودي شامل پاركينگ سرويس بهداشتي فروشگاه كوچك محوطه باز جهت استراحت و صرف غذاي خانگي تعدادي نميكت و چند كانكس براي اقامت شبانه مسافران هستند. به طور كلي اين مجتمع ها براي استراحت كوتاه رانندگان و مسافران در طول سفر و كاهش تصادفات ناشي از خستگي رانندگان ساخته مي شوند. فضاي پاركينگ و محوطه مجتمع با هزينه بسيار كم تسطيح و شن ريزي مي شود و جدا سازي فضاي مجتمع از اطراف نيز معمولاً با درخت انجام مي گيرد.

 ج) نظام مالكيت مجتمع هاي خدماتي – رفاهي

در كشور انگلستان وزارت راه و ترابري اقدامات تملك و آماده سازي زمين مجتمع هاي خدماتي – رفاهي را انجام مي دهد و سپس اراضي آماده سازي شده در اختيار متقاضيان بخش خصوصي و عمومي براي ساخت مجتمع قرار مي گيرد. در اين كشور مهم ترين سازندگان مجتمع هاي خدماتي – رفاهي شركت هاي بزرگ نفتي مانند b..p-ESO-SHELL و نظاير اينها هستند. اين شركت ها پس از ساخت مجتمع امتياز بهره برداري از فروشگاه تعميرگاه رستوران و ديگر عناصر عملكردي را از طريق مزايده به افراد حقيقي و حقوقي واگذار مي كنند.

از مهمترين يادگارهاي گرانقدر معماري ايران كاروانسرا است كه پيدايي و موجوديت آن در سرزمين پهناور ايران، از گذشتة بسيار دور آغاز شده و طي قرون متمادي به دلايل گوناگون اقتصادي، سياسي، نظامي و مذهبي به تدريج تكامل يافته است.

در كشور ايران، به علت قرار داشتن در شاهراه بازرگاني شرقي- غربي و نيز گستردگي خاك، از دير باز به ايجاد راههاي بازرگاني و نظامي و همچنين ساختن پلهاي متعدد و تامين امنيت كاروان و كاروانيان به ديدة عنايت نگريسته شده است. بر اسا شواهد مبتني بر اسناد تاريخي، ايران در احداث جاده و كاروانسرا و ايجاد سيستم ارتباطات خبررساني پيشقدم بوده است. به عقيدة محققين، ايجاد و توسعة ساخت و كاروانسرا در ايران از مهمترين دستاورهاي معماري ايراني بويژه در دورة ايران اسلامي است كه مطالعه و بررسي ويژگيهاي گوناگون و متفاوت آن مويد اين نظريه است.

تنوع ويژگيهاي كاروانسراهاي ايران شگفتي برانگيز و اعجاب آور است، بطوري كه با بررسي و مطالعه مي توان دريافت كه هر يك از اين كاروانسراها با نقشة خاص ساخته شده است و دو كارونسرا با نشقة واحد و مشابه مشاهده نمي شود.

بنياد كاروانسرا در دورة ايران اسلامي بخش مهمي از معماري ايران را شامل بوده و كاروانسراهاي متعددي با سبك و ويژگيهاي متفاوت در شهرها، جاده هاي كوهستاني و حاشية كويرها احداث شده است. آنچه مسلم است، اين پديده با ارزش معماري در رابطه با رونق تجارت شكل گرفته و عوامل دگير نظير كاربرد نظامي، اطلاع رساني و ... در توسعه و تكامل آن نقش داشته اند.

به هر حال، احداث كاروانسرا در ايران سابقه اي طولاني داشته و ساخت آن در جاده هاي كارواني به منظور استراحتگاه و سرپناه، در ادوار مختلف بويژه دورة اسلامي، از اهيمت خاصي برخوردار بوده است. در اين دوره، معماري كاروانسراها از ديدگاه سبك و تنوع نقشه ها به اوج شكوفائي رسيد و در مسير شهرها و روستاها، معابر كوهستاني و نواحي كويري، كاروانسرا و رباطهاي برونشرهي و در مراكز اقتصادي و راسته بازارها، كاروانسراهاي درونشهري با ويژگيهاي متفاوت كاربردي احداث شدند.

كاروانسراهاي ايران، علاوه بر ارزش هنري، از ديدگاه مسايل اجتماعي نيز حايز اهيمت فراوان بوده و شايسة مطالعه اي گسترده است. بسا كه طي قرون سپري شده، كاروانسراهاي درونشهري و برونشهري كه بارانداز و استراحتگاه كاروانها و كاروانيان اقصي نقاط معموري آن روزگاران به شمار مي آمده، محل تعاطي و انديشه ها و تبال و تقابل آداب و رسوم اقوام شگرف بر زندگي مردم اين مرز و بوم كهنسال داشته است.

نياز انسان به سر پناه و مامن، نه تنها در حضر بلكه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است. در ايران زمين، از گذشتة بسيار دور آثار و مظاهري از اين گونه پناهگاهها و استراحتگاههاي بين راهي ديده مي شود كه بسياري از آنها را مي توان از نظر شيوة ساختماني از شاهكارهاي معماري و هنري عصر خود به حساب آورد. در دوران اسلامي ايجاد اين گونه بناها با ويژگيهاي گوناگون، در شهر و روستا، جاده هاي حاشية كوير و معابر كوهستاني با نامهاي مختلف چون رباط و كاروانسرا رو به توسعه و گسترش نهاد. احداث كاروانسراها در ايران سابقه اي بس قديمي داشته و طبق منابع تاريخي، اين كشور در احداث كاروانسراها و همچنين سيستم ارتباطات مبتكر و پيشقدم بوده است.

بطور كلي، تحول و گسترش كاروانسراهاي ايران در ادوار مختلف بستگي به وضعيت اجتماعي، اقتصادي، مذهبي و ... داشته و شكل يافبي و توسعة آن با موارد ياد شده در ارتباط بوده است.

عملكردهاي گوناگوني كه در گذشته كاروانسرا به عهده داشته، باعث  گرديده نامهاي متفاوتي براي اين گونه بناها در فرهنگ لغت جاي گيرد، از جمله: كاربات، رباط، ساباط و خان.

اين بناها، در واقع داراي عملكرد و وظايفي مشابه كاروانسرا بوده ولي از نظر ويژگيهاي معماري، تفاوتهايي داشته اند. بنابراين، دلايل و علل بنياد و پيدايش اين گونه بناها را مي توان نياز مبرم كاروان و كاروانيان به حمايت در طول سفر دانست.

نام «كاروانسرا» تركيبي است از كاروان (كاربان) به معني جمعي مسافر كه گروهي سفر مي كنند، و سراي، به معني خانه و مكان. هر دو كلمه مأخوذ از پهلوي ساساني است.

منابع تاريخي حكايت از آن دارند كه بنيانگدار احداث بناهاي مورد بحث ما، هخامنشيان بودند. هرودت، مورخ، يوناني، در كتاب پنجم از خود منزلگاههايي گفتگو مي كند كه توسط هخامنشيان بين شوش و سارد ساخته شده بود. اين مورخ از 111 بناي شبيه كاروانسرا (چارپارخانه) نام مي برد كه در طول حدود 2500 كيلومتر فاصلة بين پايتخت هخامنشي و بابل ساخته شده و كاروانيان سه ماهه آن را طي مي كردند. گر چه نمونه اي از بناهاي ياد دشه از عهد هخامنشي به جاي نمانده، ولي روشن است كه در آن زمان نياز وافري به ايستگاههاي بين راه و امنيت و رفاه كاروانيان و بالاخره پيكهاي مخصوص احساس مي شده است.

در دوره اشكاني، همانند عهد هخامنشي، توسعة راهها و ايجاد ايستگاههاي بين راه و حمايت از كاروانيان اهيمت فوق العاده اي يافت و در مسير اغلب جاده ها، بويژه در مسير معروف جادة ابريشم، ساختمانهائي شبيه كاروانسرا ايجاد شد.

در معماري و توسة كاروانسراهاي پيش از اسلام، عصر ساساني را بايد يكي از ادوار مهم دانست. در اين دوره، به علت اقتصاد وسيع و گسترده، ايجاد راهها و همچنين امنيت كاروانيان اهميت داشته و در نتيجه، كاروانسراهاي بسيار در مسير جاده ه8ا و گذرهاي اصلي بنا شد.

در اوار اسلامي عوامل متعددي در شكل يابي، توسعه و گسترش كاروانسراها دخالت داشته كه اهم آن عوامل مذهبي، نظامي و اقتصادي است، و در اين ارتباط، انواع كاروانسراها از نظر نقشه به وجود آمد.

همانند ديگر ابنيه دورة اسلامي، اطلاعات دربارة دربارة كاروانسراهاي اوايل اسلام اندك است. در سفرنامه ها و كتب جغرافياي تاريخي مانند ابن حوقل و ناصر خسرو اطلاعاتي در مورد ايجاد كاروانسراها در ارتباط با تجارت و زيارت ديده مي شود. سلسله هاي اوايل اسلام ايران مانند، آل بويه، سامانيان و آل زيار به ايجاد بناهاي عام المنعفه چون كاروانسراها و آب انبارها اهيم تفوق العادي مي داند. و رباط چاهه يا ماهي در كنار جادة مشهد- سرخس كه به صورت چهار ايواني بنا گرديده، از جمله يادگارهاي آن زمانست.

بدون شك، عصر طلائي ايجاد كارونسراهاي ايران متعلق به دورة صفوي است. رونق تجارت داخلي و خارجي و اهميت دادن به راهها و شهرهاي زيارتي باعث شد كه كاروانسراهاي زيادي در اين گونه جاده ها ساخته شود. در اين مورد مي توان كاروانسراهاي راه زيارتي باعث شد كه كاروانسراهاي زيادي در اين گونه جاده ها ساخته شود. در اين مورد مي توان كاروانسراهاي راه زيارتي خراسان كه از كرمانشاه شروع و به مشهد ختم مي شده است نام برد. در اين مسير، كاروانهاي سياحتي و زيارتي قادر بودند از يك طرف به زيارت اماكن مقدسة نجف و كربلا و از طرف ديگر به زيارت امام هشتم شيعيات در مشهد مشرف شوند.

از بررسي كاروانسراهاي ايران چنين بر مي آيد كه اساس معماري كاروانسراهاي ايران، ماندن ساير بناها، تابع شيوه، سنت و سبك رايج زمان بوده است. به اين ترتيب مي توان پنداشت كه كاروانسراهاي پيش از اسلام نيز تابع شيوة معماري زمان خود است؛ ولي ذكر اين نكته ضروري است كه شيوة معماري، محل و منطقه، مصالح ساختماني و موقعيت جفرافيائي نقش موثري در ايجاد اينگونه بناها داشته است.

شيوة ساختمان و معماري كاروانسراها، از روزگاران كهن تا به امروز دگرگوني بسيار نيافته و معمولاً سبك بناي آنها همان ايجاد «باره بندها» و اطاقهائي است كه پيرامون حياطِ محصور ساخته مي شده است؛ ولي در طرح و خصوصيات هر كدام ويژگيهائي به چشم مي خورد، چنانكه انواع ساباط ساده تا كاروانسراهاي بزرگ با طرحهاي جالب معماري در سراسر ايران پراكنده است.

از نظر معماري، كاروانسراهاي ايران متنوع بوده و معماران ايران از طرحها و نقشه هاي گوناگوني براي ايجاد كاروانسراها استفاده مي كردند. تنوع طرحها و نقشه هاي كاروانسراهاي ايران ايجاب مي نمايد كه اين كاروانسراها به گروههاي مختلف تقسيم گردند و خصوصيات و ويژگيهاي هر گروه جداگانه مورد بررسي و تحقيق قرار گيرد.

تحقيقات بسيار ارزشمندي كه توسط ماكسيم سيرو دربارة طبقه بندي كاروانسراهاي ايران در دورة صفوي و بعد از آن انجام گرديده و تقسيم بناها به دو گروه كاروانسراهاي كوهستاني و كاروانسراهاي حياط دار دشت، براي شناخت همة كاروانسراهاي ايران كافي نيست، از آنجا كه احداث كاروانسراهاي ايران به دلايل گوناگوني شكل و گسترش يافته، شايسته است تمامي دلايل آن، از شرائط آب و هوائي تا شيوة معماري منطقه اي، مورد بررسي قرار گيرد. در درجة اول كاروانسراهاي ايران را مي توان به گروههاي زير تقسيم بندي كرد:

الف: كاروانسراهاي كاملاً پوشيده مناطق كوهستاني؛

ب: كاروانسراهاي كرانه اي پست خليج فارس؛

ج: كاروانسراهاي حياط دار مناطق مركزي ايران؛ گروه سوم از نظر پلان به انواع مختلف تقسيم بندي مي شوند. از نظر معماري، با اينكه طي قرنها پيشرفتهائي از لحاظ فرم بنا در ساختمان كاروانسراها بوجود آمده و علي رغم شباهت زيادي كه بين بناهاي هر گروه ديده مي شود، در جزئيات هر يك ويژگيهائي به چشم مي خورد كه از نظر تنوع حيرت آور است.

الف: كاروانسراهاي كاملاً پوشيده منطقه كوهستاني

اين نوع كاروانسراها، از توقف گاههاي كوچك كنار راهها تا ساختمانهاي سلطني زمان شاه عباس اول را شامل مي شود. نمونة ساده اين نوع كاروانسراها عبارت است از اطاقهاي گنبددار مركزي يا رديف اطاق گبنددار با تعدادي اصطبل كه در همان رديف مي باشد.

اين نوع كاروانسراها در مناطق كوهستاني و بويژه گذرگاههاي صعب العبور احداث و پيش از همه در عهد صفوي بنياد شده است.

ب: كاروانسراهاي كرانة پست خليج فارس

به علت شرائط اقليمي و جفرافيائي كرانه هاي خليج فارس، كاروانسراهاي اين منطقه معماري ويژه اي دارد. اين كاروانسراها عموماًٌ فاقد حياط مركزي بوده و شامل بنائي چهار گوش است با اطاق مركزي صليبي شكل و اطاقهاي جانبي. يك سكوي سنگي دوادور ساختمان ساخته شده و همة اطاقها به خارج بنا راه دارند.

ج: كاروانسراهاي حياط دار مركز ايران از دورة صفوي تا عصر حاضر

مهمترين، بهترين و زيباترين كاروانسراهاي ايران در اين گروه قرار مي گيرند. اين گروه از كاروانسراها نيز از نظر معماري به انواع ذيل تقسيم بندي مي‌شوند:

1 – كاروانسراهاي مدور

 2 – كاروانسراهاي چند ضعلي

3 – كاروانسراهاي دوايواني

4 – كاروانسرا با تالار و رستوران

5 – كاروانسراي چهار ايواني

6 – كاروانسرا با پلان متفرقه