از مهمترين يادگارهاي گرانقدر معماري ايران كاروانسرا است كه پيدايي و موجوديت آن در سرزمين پهناور ايران، از گذشتة بسيار دور آغاز شده و طي قرون متمادي به دلايل گوناگون اقتصادي، سياسي، نظامي و مذهبي به تدريج تكامل يافته است.

در كشور ايران، به علت قرار داشتن در شاهراه بازرگاني شرقي- غربي و نيز گستردگي خاك، از دير باز به ايجاد راههاي بازرگاني و نظامي و همچنين ساختن پلهاي متعدد و تامين امنيت كاروان و كاروانيان به ديدة عنايت نگريسته شده است. بر اسا شواهد مبتني بر اسناد تاريخي، ايران در احداث جاده و كاروانسرا و ايجاد سيستم ارتباطات خبررساني پيشقدم بوده است. به عقيدة محققين، ايجاد و توسعة ساخت و كاروانسرا در ايران از مهمترين دستاورهاي معماري ايراني بويژه در دورة ايران اسلامي است كه مطالعه و بررسي ويژگيهاي گوناگون و متفاوت آن مويد اين نظريه است.

تنوع ويژگيهاي كاروانسراهاي ايران شگفتي برانگيز و اعجاب آور است، بطوري كه با بررسي و مطالعه مي توان دريافت كه هر يك از اين كاروانسراها با نقشة خاص ساخته شده است و دو كارونسرا با نشقة واحد و مشابه مشاهده نمي شود.

بنياد كاروانسرا در دورة ايران اسلامي بخش مهمي از معماري ايران را شامل بوده و كاروانسراهاي متعددي با سبك و ويژگيهاي متفاوت در شهرها، جاده هاي كوهستاني و حاشية كويرها احداث شده است. آنچه مسلم است، اين پديده با ارزش معماري در رابطه با رونق تجارت شكل گرفته و عوامل دگير نظير كاربرد نظامي، اطلاع رساني و ... در توسعه و تكامل آن نقش داشته اند.

به هر حال، احداث كاروانسرا در ايران سابقه اي طولاني داشته و ساخت آن در جاده هاي كارواني به منظور استراحتگاه و سرپناه، در ادوار مختلف بويژه دورة اسلامي، از اهيمت خاصي برخوردار بوده است. در اين دوره، معماري كاروانسراها از ديدگاه سبك و تنوع نقشه ها به اوج شكوفائي رسيد و در مسير شهرها و روستاها، معابر كوهستاني و نواحي كويري، كاروانسرا و رباطهاي برونشرهي و در مراكز اقتصادي و راسته بازارها، كاروانسراهاي درونشهري با ويژگيهاي متفاوت كاربردي احداث شدند.

كاروانسراهاي ايران، علاوه بر ارزش هنري، از ديدگاه مسايل اجتماعي نيز حايز اهيمت فراوان بوده و شايسة مطالعه اي گسترده است. بسا كه طي قرون سپري شده، كاروانسراهاي درونشهري و برونشهري كه بارانداز و استراحتگاه كاروانها و كاروانيان اقصي نقاط معموري آن روزگاران به شمار مي آمده، محل تعاطي و انديشه ها و تبال و تقابل آداب و رسوم اقوام شگرف بر زندگي مردم اين مرز و بوم كهنسال داشته است.

نياز انسان به سر پناه و مامن، نه تنها در حضر بلكه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است. در ايران زمين، از گذشتة بسيار دور آثار و مظاهري از اين گونه پناهگاهها و استراحتگاههاي بين راهي ديده مي شود كه بسياري از آنها را مي توان از نظر شيوة ساختماني از شاهكارهاي معماري و هنري عصر خود به حساب آورد. در دوران اسلامي ايجاد اين گونه بناها با ويژگيهاي گوناگون، در شهر و روستا، جاده هاي حاشية كوير و معابر كوهستاني با نامهاي مختلف چون رباط و كاروانسرا رو به توسعه و گسترش نهاد. احداث كاروانسراها در ايران سابقه اي بس قديمي داشته و طبق منابع تاريخي، اين كشور در احداث كاروانسراها و همچنين سيستم ارتباطات مبتكر و پيشقدم بوده است.

بطور كلي، تحول و گسترش كاروانسراهاي ايران در ادوار مختلف بستگي به وضعيت اجتماعي، اقتصادي، مذهبي و ... داشته و شكل يافبي و توسعة آن با موارد ياد شده در ارتباط بوده است.

عملكردهاي گوناگوني كه در گذشته كاروانسرا به عهده داشته، باعث  گرديده نامهاي متفاوتي براي اين گونه بناها در فرهنگ لغت جاي گيرد، از جمله: كاربات، رباط، ساباط و خان.

اين بناها، در واقع داراي عملكرد و وظايفي مشابه كاروانسرا بوده ولي از نظر ويژگيهاي معماري، تفاوتهايي داشته اند. بنابراين، دلايل و علل بنياد و پيدايش اين گونه بناها را مي توان نياز مبرم كاروان و كاروانيان به حمايت در طول سفر دانست.

نام «كاروانسرا» تركيبي است از كاروان (كاربان) به معني جمعي مسافر كه گروهي سفر مي كنند، و سراي، به معني خانه و مكان. هر دو كلمه مأخوذ از پهلوي ساساني است.

منابع تاريخي حكايت از آن دارند كه بنيانگدار احداث بناهاي مورد بحث ما، هخامنشيان بودند. هرودت، مورخ، يوناني، در كتاب پنجم از خود منزلگاههايي گفتگو مي كند كه توسط هخامنشيان بين شوش و سارد ساخته شده بود. اين مورخ از 111 بناي شبيه كاروانسرا (چارپارخانه) نام مي برد كه در طول حدود 2500 كيلومتر فاصلة بين پايتخت هخامنشي و بابل ساخته شده و كاروانيان سه ماهه آن را طي مي كردند. گر چه نمونه اي از بناهاي ياد دشه از عهد هخامنشي به جاي نمانده، ولي روشن است كه در آن زمان نياز وافري به ايستگاههاي بين راه و امنيت و رفاه كاروانيان و بالاخره پيكهاي مخصوص احساس مي شده است.

در دوره اشكاني، همانند عهد هخامنشي، توسعة راهها و ايجاد ايستگاههاي بين راه و حمايت از كاروانيان اهيمت فوق العاده اي يافت و در مسير اغلب جاده ها، بويژه در مسير معروف جادة ابريشم، ساختمانهائي شبيه كاروانسرا ايجاد شد.

در معماري و توسة كاروانسراهاي پيش از اسلام، عصر ساساني را بايد يكي از ادوار مهم دانست. در اين دوره، به علت اقتصاد وسيع و گسترده، ايجاد راهها و همچنين امنيت كاروانيان اهميت داشته و در نتيجه، كاروانسراهاي بسيار در مسير جاده ه8ا و گذرهاي اصلي بنا شد.

در اوار اسلامي عوامل متعددي در شكل يابي، توسعه و گسترش كاروانسراها دخالت داشته كه اهم آن عوامل مذهبي، نظامي و اقتصادي است، و در اين ارتباط، انواع كاروانسراها از نظر نقشه به وجود آمد.

همانند ديگر ابنيه دورة اسلامي، اطلاعات دربارة دربارة كاروانسراهاي اوايل اسلام اندك است. در سفرنامه ها و كتب جغرافياي تاريخي مانند ابن حوقل و ناصر خسرو اطلاعاتي در مورد ايجاد كاروانسراها در ارتباط با تجارت و زيارت ديده مي شود. سلسله هاي اوايل اسلام ايران مانند، آل بويه، سامانيان و آل زيار به ايجاد بناهاي عام المنعفه چون كاروانسراها و آب انبارها اهيم تفوق العادي مي داند. و رباط چاهه يا ماهي در كنار جادة مشهد- سرخس كه به صورت چهار ايواني بنا گرديده، از جمله يادگارهاي آن زمانست.

بدون شك، عصر طلائي ايجاد كارونسراهاي ايران متعلق به دورة صفوي است. رونق تجارت داخلي و خارجي و اهميت دادن به راهها و شهرهاي زيارتي باعث شد كه كاروانسراهاي زيادي در اين گونه جاده ها ساخته شود. در اين مورد مي توان كاروانسراهاي راه زيارتي باعث شد كه كاروانسراهاي زيادي در اين گونه جاده ها ساخته شود. در اين مورد مي توان كاروانسراهاي راه زيارتي خراسان كه از كرمانشاه شروع و به مشهد ختم مي شده است نام برد. در اين مسير، كاروانهاي سياحتي و زيارتي قادر بودند از يك طرف به زيارت اماكن مقدسة نجف و كربلا و از طرف ديگر به زيارت امام هشتم شيعيات در مشهد مشرف شوند.

از بررسي كاروانسراهاي ايران چنين بر مي آيد كه اساس معماري كاروانسراهاي ايران، ماندن ساير بناها، تابع شيوه، سنت و سبك رايج زمان بوده است. به اين ترتيب مي توان پنداشت كه كاروانسراهاي پيش از اسلام نيز تابع شيوة معماري زمان خود است؛ ولي ذكر اين نكته ضروري است كه شيوة معماري، محل و منطقه، مصالح ساختماني و موقعيت جفرافيائي نقش موثري در ايجاد اينگونه بناها داشته است.

شيوة ساختمان و معماري كاروانسراها، از روزگاران كهن تا به امروز دگرگوني بسيار نيافته و معمولاً سبك بناي آنها همان ايجاد «باره بندها» و اطاقهائي است كه پيرامون حياطِ محصور ساخته مي شده است؛ ولي در طرح و خصوصيات هر كدام ويژگيهائي به چشم مي خورد، چنانكه انواع ساباط ساده تا كاروانسراهاي بزرگ با طرحهاي جالب معماري در سراسر ايران پراكنده است.

از نظر معماري، كاروانسراهاي ايران متنوع بوده و معماران ايران از طرحها و نقشه هاي گوناگوني براي ايجاد كاروانسراها استفاده مي كردند. تنوع طرحها و نقشه هاي كاروانسراهاي ايران ايجاب مي نمايد كه اين كاروانسراها به گروههاي مختلف تقسيم گردند و خصوصيات و ويژگيهاي هر گروه جداگانه مورد بررسي و تحقيق قرار گيرد.

تحقيقات بسيار ارزشمندي كه توسط ماكسيم سيرو دربارة طبقه بندي كاروانسراهاي ايران در دورة صفوي و بعد از آن انجام گرديده و تقسيم بناها به دو گروه كاروانسراهاي كوهستاني و كاروانسراهاي حياط دار دشت، براي شناخت همة كاروانسراهاي ايران كافي نيست، از آنجا كه احداث كاروانسراهاي ايران به دلايل گوناگوني شكل و گسترش يافته، شايسته است تمامي دلايل آن، از شرائط آب و هوائي تا شيوة معماري منطقه اي، مورد بررسي قرار گيرد. در درجة اول كاروانسراهاي ايران را مي توان به گروههاي زير تقسيم بندي كرد:

الف: كاروانسراهاي كاملاً پوشيده مناطق كوهستاني؛

ب: كاروانسراهاي كرانه اي پست خليج فارس؛

ج: كاروانسراهاي حياط دار مناطق مركزي ايران؛ گروه سوم از نظر پلان به انواع مختلف تقسيم بندي مي شوند. از نظر معماري، با اينكه طي قرنها پيشرفتهائي از لحاظ فرم بنا در ساختمان كاروانسراها بوجود آمده و علي رغم شباهت زيادي كه بين بناهاي هر گروه ديده مي شود، در جزئيات هر يك ويژگيهائي به چشم مي خورد كه از نظر تنوع حيرت آور است.

الف: كاروانسراهاي كاملاً پوشيده منطقه كوهستاني

اين نوع كاروانسراها، از توقف گاههاي كوچك كنار راهها تا ساختمانهاي سلطني زمان شاه عباس اول را شامل مي شود. نمونة ساده اين نوع كاروانسراها عبارت است از اطاقهاي گنبددار مركزي يا رديف اطاق گبنددار با تعدادي اصطبل كه در همان رديف مي باشد.

اين نوع كاروانسراها در مناطق كوهستاني و بويژه گذرگاههاي صعب العبور احداث و پيش از همه در عهد صفوي بنياد شده است.

ب: كاروانسراهاي كرانة پست خليج فارس

به علت شرائط اقليمي و جفرافيائي كرانه هاي خليج فارس، كاروانسراهاي اين منطقه معماري ويژه اي دارد. اين كاروانسراها عموماًٌ فاقد حياط مركزي بوده و شامل بنائي چهار گوش است با اطاق مركزي صليبي شكل و اطاقهاي جانبي. يك سكوي سنگي دوادور ساختمان ساخته شده و همة اطاقها به خارج بنا راه دارند.

ج: كاروانسراهاي حياط دار مركز ايران از دورة صفوي تا عصر حاضر

مهمترين، بهترين و زيباترين كاروانسراهاي ايران در اين گروه قرار مي گيرند. اين گروه از كاروانسراها نيز از نظر معماري به انواع ذيل تقسيم بندي مي‌شوند:

1 – كاروانسراهاي مدور

 2 – كاروانسراهاي چند ضعلي

3 – كاروانسراهاي دوايواني

4 – كاروانسرا با تالار و رستوران

5 – كاروانسراي چهار ايواني

6 – كاروانسرا با پلان متفرقه