زير نظر :

دفتر بافت هاي تاريخي

به جهت حفظ و احياء ابنيه تاريخي محدوده 300 هكتاري شهر مشهد در بافت پيرامون حرم مطهر رضوي و زير نظر اداره ميراث فرهنگي مشهد‘ دفتر بافت هاي تاريخي ( خانم مهندس اكبري) بازديدهاي ميداني و بررسي و مطالعه آثار انجام پذيرفته و حاصل فعاليت ها در دفترچه پيش رو ارائه گرديده است.

اميد است فعاليت صورت گرفته در گام هاي بعدي به حفظ و ابقاء آثار ملي كشورمان كمك موثري نموده باشد.

دفترچه پيش رو حاصل مطالعه و بررسي وضع فعلي آثار ثبتي در چند بخش مجزا و در طول بازديدهاي ميداني از آثار مي باشد كه تنظيم هر بخش به علت احساس نياز به بازبيني در اطلاعات گذشته بوده است.

محله بندي ابنيه : از گذشته شهر مشهد محلات بزرگ و به هم پيوسته اي به يادها مانده است كه در مجموع مشهد قديم را تشكيل مي داده اند محلات : نوغان

در اين مجموعه به دسته بندي آثار و فصل بندي با توجه به اين موضوع پرداخته ايم .

در بررسي هر يك از آثار و ابنيه در بافت پيرامون حرم مطهر سه موضوع مهم و مجزا مورد توجه بوده است .

-       ارائه نقشه كروكي

-       اصلاح آدرس هاي موجود

-       جدول گوياي وضع ظاهري و فعلي هر بنا

... و عكس هاي الحاقي مربوط به هر اثر

كه به توضيح هر بخش و چگونگي تنظيم آن مي پردازيم:

-       در اولين گام از مطالعات بازديدهاي ميداني انجام شده در محدوده، ضرورت ارائه نقشه كروكي مناسب از موقعيت شهري هر اثر به منظور سهولت دسته بندي و نيز با توجه به نقايص موجود در دفترچه هاي ثبتي احساس شد.

بدين منظور كروكي هاي مربوط به هر بنا به طور اصلاحي ارائه گرديده است. شايان ذكر است كه به منظور شناسايي بهتر موقعيت هر اثر محدوده آن با توجه به موقعيت قرارگيري آن نسبت به يكي از چند خيابان بزرگ و اصلي مجاور حرم رضوي و نيز با توجه به جهت شمال جغرافيايي مشخص گرديده است.

- گفتني است چنانچه كروكي هاي ارائه شده به طور يكجا و در نقشه كلي شهر مشهد مورد نياز باشد مي توان از ارائه كامپيوتري آثار كه موجود در دفتر بافتهاي تاريخي (اداره ميراث فرهنگي) مي باشد بهره برد.

- دومين مرحله فعاليت مربوط به اصلاح آدرس هاي موجود براي هر يك از ابنيه ثبتي مورد بررسي مي باشد . در اين بخش با توجه به اين موضوع كه بافت قديمي شهر مشهد به طور طبيعي از لحاظ توزيع كوچه ها و خيابان ها داراي پيچ و خم ها و دشواريهايي مي باشد و نيز اين موضوع كه به همين دلائل آدرس هاي فعلي در دفترچه هاي ثبتي داراي نقايص و مشكلاتي است. آدرس هاي اصلاحي با ذكر خيابان هاي اصلي و محدوده هر يك از ابنيه تا حد امكان از مسيرهاي مناسب تر به منظور دسترسي سهل و آسان تر ارائه گرديده است.

- در بخش آخر جدولي از وضعيت فعلي بنا تنظيم گرديده است. در ارائه جدول سعي شده است از ديد بازديد به مطالعه وضعيت ظاهري و كلي بنا در حال حاضر و نيز كيفيت ماندگاري و كاربري كنوني و گذشته بنا و يك سري مطالب از لحاظ ارزش هاي معماري مانند تزئينات معماري پرداخته شود.

- توضيحات هر يك از عناوين جدول و منظور از آنها در ادامه آمده است.

ارزش گذاري ابنيه :

در ابنيه تاريخي مورد بررسي مواردي داراي تزئينات و ويژگي هاي معمارانه ارزشمند و قابل توجهي چه از لحاظ نما و تزئينات و چه از لحاظ خصوصيات فضايي مي باشند. اين بخش تحت عنوان با ارزش نام گذاري گرديده است. بناهايي كه از لحاظ ويژگي هاي ذكر شده در مرتبه پائين تري قرار مي گيرد با عنوان ارزش ميانه و آن دسته كه تقريباً فاقد ويژگي خاصي مي باشند در رديف كم ارزش طبقه بندي شده اند.

وضعيت كاربري:

با توجه به اين كه كاربري كنوني اغلب ابنيه با كاربري گذشته آنها متفاوت مي باشد، بخشي از جدول به بررسي اين موضوع اختصاص يافته است.

طبقات بنا :

با توجه به بازديدهاي ميداني انجام شده اكثر بناهاي ثبتي 1 يا 2 طبقه مي باشند. به همين دليل قسمت مربوطه در جدول به اين دو حالت تقسيم بندي شده است. (لازم به ذكر است كه تنها بناي 3 طبقه موجود در طرح 300 هكتاري سراي عزيزا... اف مي باشد كه در صفحه مربوطه ذكر شده است.)

كيفيت ماندگاري بنا:

در بررسي آثار آن دسته از ابنيه كه تا حدود 70% از آنها هنوز نياز چنداني به مرمت و بازسازي ندارد تحت عنوان سالم ارائه شده است. اگرچه اين ابنيه چندان كه قيد شد 100% سالم نيستند.

بخش قابل ملاحظه اين فهرست شامل ابنيه اي است كه تا حدود 40% سالم مي باشند و به عقيده ما براي جلوگيري از نابودي و تخريب طبيعي آنها نياز فوري به مرمت و بازسازي آنها احساس مي شود . اين دسته تحت عنوان نيمه سالم طبقه بندي گرديده وعده خيلي كمي از آثار تقريباً تا حدود 80% تخريب شده و شكل ظاهري و حتي كاربري فضاها در بخش هايي قابل تشخيص و مرزبندي نمي باشد. اين ابنيه در جدول ارائه شده در قسمت مخروبه جاي گذاري شده اند.

وضعيت بهره برداري :

در بازديد ميداني به عمل آمده بناهايي كه به طور كامل از همه بخش هاي آن استفاده مي شود در بخش فعال و آن دسته از ابنيه تاريخي كه بنا به دلايل بخشي از بنا توسط مالكين مورد اسفتاده قرار نمي گرفت. در بخش نيمه فعال و همچنين ابنيه اي كه هيچ بخش آن مورد استفاده قرار نمي گيرند تحت عنوان غير فعال طبقه بندي شد. به عنوان مثال منازل قديمي فاقد سكنه در اين دسته جاي مي گيرند.

تزئينات معماري:

مطالعه اين بخش بيشتر از لحاظ نمايي و تزئينات ظاهري صورت گرفته و از آنجائي كه تزئينات ابنيه تاريخي مشهد در اكثر موارد در دو قالب كلي كاشي كاري و آجركاري قرار ميگ رد. در دو بخش مجزا به بررسي اين موضوع پرداخته ايم. ساير تزئينات كه شامل تزئينات گچي، نقاشي، فلزكاري، چوب كاري و ... مي باشند در يك بخش كلي تحت عنوان ساير گنجانيده شده است.

مسجد بالاسر:

مسجد بالاسر بعد از روضه منوره از لحاظ قدمت تاريخي ترين بناي حوزه حرم مطهر است. اين مسجد كوچك در غرب بقعه منوره و بالاسر مبارك بين حرم و رواق دارلاسياده است و داراي هشت متر طول، چهار و نيم متر عرض و ده متر ارتفاع مي باشد.

مسجد بالاسر داراي سه صفه شرقي، غربي و شمالي است. صفه شرقي به حرم مطهر متصل مي باشد. زائران پس از طواف و زيارت از طريق آن به مسجد بالاسر وارد مي شوند. به اعتقاد: الصلوه عند راس الامام در آنجا دو ركعت نماز زيارت به جا مي آورند.

تزئينات و كاشي كاري ازاره مسجد بالاسر عين ازاره حرم مطهر و در ادامه آن است. در بالاي ازاره كتيبه سنگ حرم با ابيات فارسي به خط نستعليق و با رنگ سياه، حد فاصل بين ازاره مسجد و معرق كاري ديوارها را تشكيل مي دهد.

در معرق كاري مسجد بالاسر، آياتي از قرآن و نيز عباراتي مانند يا مجيب دعوه المضطرين مكتوب است.

سابقه تاريخي مسجد بالاسر:

بنا به شواهد تاريخي، مسجد بالاسر را ابوالحسن عراقي معروف به دبير در سال 425 هـ.ق حدود هزار سال قبل ساخته در دوره غزنويان و مدفن او در جوار همين مسجد است.

مدرسه پريزاد:

از بناهاي عهد تيموريان مربوط به قرن نهم و از آثار تاريخي حوزه حرم مطهر است. اين بناي تاريخي در جنوب غربي حرم مطهر و در شمال غربي مسجد گوهرشاد قرار دارد و به رواق دارالولايه متصل مي باشد.

مدرسه پريزاد تقريباً همزمان با مسجد گوهرشاد ساخته شده، باني مدرسه بانو پريزاد، نديمه گوهرشاد است. اين بنا در سال 1019 هـ.ق در عصر صفويه توسط نجف قليخان بيگلربيگي قندهاري تعمير و مرمت شد كه جريان مرمت مدرسه در كتيبه اي بر كاشي معرق مكتوب مي باشد. تزيينات اين مدرسه، نقوش اسليمي و كاشيكاري سر در غرفه هاي طبقه زيرين و آجركاري سر در آنها است. از اين مكان كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي بازسازي شد اكنون به عنوان بخش پاسخگويي به سوالات شرعي و اطلاع رساني استفاده مي شود.

مدرسه دودر:

اين بناي تاريخي نيز در جنوب غربي روضه منوره و در ضلع شرقي صحن جمهوري اسلامي مقابل مدرسه پريزاد قرار دارد. نام اصلي اين مدرسه، يوسفيه بوده كه بعدها به مدرسه دودر معروف شد. اين بنا نيز از آثار دوره تيموريان مي باشد كه در عصر شاهرخ تيموري ساخته شده است. باني مدرسه غياث الدين امير يوسف خواجه بهادر از امراي عصر تيموري در خراسان است.

وي در سال 843 هـ.ق مدرسه را بنا نهاد. اين بناي تاريخي كه از لحاظ تزيينات، نمايانگر هنر عصر تيموري است داراي كاشي كاري با خطوط و نقوش زيبايي مي باشد. بناي مدرسه به سبك چهار ايواني و در فواصل ايوانها، حجره هاي فوقاني و تحتاني آن محل سكونت طلاب بوده است.

اين مدرسه نيز پس از پيروزي انقلاب اسلامي بازسازي شد و امروزه تحت عنوان دارالقران استفاده مي شود.

دانشگاه علوم اسلامي رضوي : (مدرسه ميرزا جعفر)

بخشي از بناي اين مركز بزرگ علمي، تلفيقي از دو مدرسه علميه قديمي خيرات خان و ميرزاجعفر است.

بناي دانشگاه علوم اسلامي رضوي كه ساختمان آن مشتمل بر مدرس ها و حجره هاي متعدد است حول ميان سرايي كه با حوض ها و فضاي سبز با شكلي نو تلطيف شده با ساختاري 4 ايوانه شكل گرفته است.