آموزش و پژوهش در سند تحول بنیادین

چکیده

در سالیان اخیر با توجه به افزایش سطح تحصیلات فرهنگیان و اقبال آن ها به پژوهش و اهمیت یافتن مباحثی نظیر نهضت نرم‏افزاری، تولید علم و تحقیقات در کشور، نظام آموزش و پرورش به پژوهش و پژوهشگری توجه نشان داده است. ولی مقوله پژوهش در آموزش و پرورش تا رسیدن به جایگاه شایسته خود، فاصله بسیار زیادی دارد. بایسته های متعددی در زمینه توسعه پژوهش در نظام تعلیم و تربیت عمومی کشور وجود دارد. این مقاله، به دنبال طرح تعدادی از بایسته ها و راهکارها برای بهبود وضعیت پژوهش در این نهاد است.

پژوهش در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش

از آن جایی که سند تحول بنیادین مهم ترین سند راهبردی آموزش و پرورش است، برای شناخت جایگاه پژوهش در آموزش و پرورش باید بندهای مرتبط با پژوهشگری در این سند را بررسی نمود.

سند تحول بنیادین در راهکار 7/11 به توسعه زمینه پژوهشگری، ایجاد فرصت های بازآموزی مستمر علمی و تحقیقاتی و مطالعاتی و اختصاص اعتبارات خاص برای فعالیت های پژوهشی معلمان اشاره دارد. راهکار 3/18 این سند، به ایجاد شبکه پژوهشی فعال و فراگیر در درون ساختار نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی با استفاده از فناوری های نوین و در قالب شبکه ملی اطلاعات و ارتباطات می پردازد.

این سند در راهکار 23/1 استفاده بهینه از ظرفیت های موجود برای گسترش فرهنگ تفکر و پژوهش در بین مدیران، مربیان و تامین پژوهشگر مورد نیاز نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی و حمایت از پژوهشگران فعال و مجرب را مورد نظر قرار می دهد. راهکار 2/23 اشاره به تدوین نظام جامع حمایت از پژوهشگران حوزه آموزش و پرورش و هدایت موضوعات و اهداف پژوهشی در راستای تحقق اهداف تعلیم و تربیت رسمی دارد. راهکار 3/23 سند تحول بنیادین حمایت های مادی و معنوی از طرح های موفق و نوآوری های تربیتی بومی، مستندسازی و انتشار یافته های پژوهشی در داخل و خارج از کشور و ایجاد بانک اطلاعاتی فعال و کارآمد را مورد توجه قرار می دهد.

همان طور که ملاحظه می شود، سند تحول بنیادین به حمایت از پژوهش در نظام تعلیم و تربیت عمومی کشور می‏پردازد، ولی در عمل فاصله زیادی بین مفاد این سند و اقدامات انجام شده مشاهده می شود.

مقدمه

یکی از اصول متمم برنامه ریزی آموزش پرورش اصل تغییر و تحول است(فیوضات،1390: 74). «اگر قرار باشد آموزش پرورش بر اساس روند موجود پیش برود، رشد کند و توسعه یابد، دیگر احتیاجی به برنامه ریزی نیست. برنامه ریزی برای آن است که در روند موجود تغییر و تحول ایجاد کند و آن را در مسیر جدیدی قرار دهد و کمبودهای کمی و معایب کیفی آن را بر طرف سازد »(فیوضات،1390 : 79).

سند تحول بینادین در آموزش پرورش با اتکا به آموزه های قرآن، اسناد بالادستی من جمله سند چشم انداز بیست ساله (افق 1404 هجری و شمسی)، نقشه جامع علمی کشور تنظیم شده است. آموزش پرورش باید در پایان دوره به اهداف تعیین شده در سند تحول دست یابد. در این مسیر قطعا با موانع و چالش هایی روبرو خواهد شد. بررسی موانع و چالش ها عیب جویی نیست. همه از سیستم آموزش پرورش سهمی برده ایم و در خوب و بد آن شریک هستیم. مقصود از توجه کردن به کمبودها و نقایص این است که با آگاهی و بینش لازم در پی چاره باشیم و برای اصلاح آنها بکوشیم(وردي نژاد،1390: 1).

چالش ها، قابل پیشگیری نیستند؛ زیرا ـ طبق تعریف ـ بیرونی‌اند و اجتناب‌ناپذیر. چالش ها، قابل زدودن و بر طرف‌کردن نمی‌باشند؛ چرا که وضعیتی جدید و عینی‌اند که با فراگیری خود، به جامعه هجوم می‌آورند. گاه می‌توان تهدیدهای بالقوه را به فرصت های بالفعل تبدیل ساخت و از چالش های ناخواسته، بستری برای پویایی و رشد فراهم کرد. گرچه چالش ها موجب بیم‌ می‌شوند، ولی همین بیم ها و دغدغه‌ها، عوامل برانگیزنده‌ای برای دستیابی به راهبردهای نویدبخش خواهند بود. (ذوعلم، 1390)

چنانچه مواجهه با چالش ها براساس مبانی فکری و چارچوب عملی و رفتاریِ مبتنی ‌بر حقیقت، عقلانیت و منطق صورت گیرد، هرگز چالش ها، به تهدید و بحران تبدیل و تأویل نخواهند شد و در ارتباط با آنها محلی برای نگرانی‌ و یاس‌ نخواهد بود.

ضرورت و اهمیت برنامه معلم پژوهنده در تحول آموزش و پرورش

پژوهش سبب رشد علمی و فرهنگی می شود و انسان را از جهل و ناآگاهی به علم می رساند و حقایق و واقعیت ها را آشکار می کند و راه را برای حل مسایل و مشکلات پیچیده هموار می کند. در باره اهمیت و ضرورت پژوهش در عمل در آموزش و پرورش می توان به موارد زیر اشاره کرد

1) مناسب ترین راه برای حل مسأله است. بسیاری از دست اندرکاران از جمله معلمان و دیگر کارکنان آموزشی می توانند از این راه بسیاری از مسایل مربوط به کلاس و مدرسه را کاهش یا حل کنند.

2) نوعی آموزش ضمن خدمت است. افراد درگیر در پژوهش، مثل معلمان و مدیران در حین پژوهش به مهارت ها و دانش هایی دست می یابند که قبلاً با آن آشنا نبودند.

3) پاسخ گویی علمی: چون گستره وسیعی از افراد درگیر پژوهش می شوند، پاسخ گویی به مسایل موجود صورت علمی پیدا می کند، عوام زدگی و راه حل های غیر منطقی جای خود را به راه حل های علمی و منطقی می دهد. همگان تلاش می کنند تا برای پاسخ گویی به مسایل راه علمی و منطقی پیش گیرند.

4) دوری از نخبه گرایی: در این روش همه دست اندرکاران وارد عرصه پژوهش می شوند و پژوهش از انحصار افراد کارشناس و نخبه بیرون می آید و عمومی می شود.

5) امروزه، توجه به امر پژوهش جهت ارتقای سطح علمی معلمان و دانش آموزان امری بسیار لازم و ضروری است. ضرورتی که موجب تغییر نظام آموزشی از کتاب محوری به پژوهش محوری و همچنین باعث ایجاد روش های علمی در فرآیند یاد دهی یادگیری می شود که در نهایت به تحول در آموزش و پرورش می انجامد. طرح معلم پژوهنده این تحول را تسریع می کند.

6) اصلاح وضع نامطلوب: هدف اساسی در این روش اصلاح وضع نامطلوب و کاهش مسایل است.

7) نزدیکی نظر و عمل: چون در این روش هدف نهایی بهبود و اصلاح عمل است، و هر عملی نیز بر بنیاد نظری انجام می گیرد، در این رویکرد بیش از دیگر روش ها فاصله نظر و عمل کم می شود.

8) نوآوری و دانش افزایی: چون در این روش به دنبال حل مسأله هستیم احتمال این که به نوآوری هایی دست یابیم بیشتر است. به سخن دیگر، ضمن جست و جوی راه های مناسب برای حل مسأله این امکان نیز وجود دارد که پژوهنده به راه های نو و خلاقانه دست یابد.

● اهداف و چگونگی و روش اقدام پژوهی در ایجاد تحول در آموزش و پرورش

در طرح بزرگ برنامه معلم پژوهنده پژوهش در عمل تحقیق عملی ، عمل پژوهی یا اقدام پژوهی (action research) که هر ساله بین شاغلان رسمی واحدهای آموزشی اعم از دبستان، راهنمایی، متوسطه نظری، فنی و حرفه ای کاردانش، پیش دانشگاهی مراکز تربیت معلم، مراکز آموزش عالی اجرا می شود مدیران، معاونان، دبیران، آموزگاران مدرسان، مربیان تربیتی و ورزشی و مشاوران می توانند شرکت کنند و مقاله های پژوهشی آنها از سوی کمیته های پژوهشی ادارات آموزش و پرورش و شوراهای تحقیقات استان ها مورد ارزیابی قرار گرفته و به افراد منتخب علاوه بر لوح تقدیر امتیازهایی از قبیل حق الزحمه پژوهش و شرکت در دوره های پژوهشیاری در نظر می گیرند و تعدادی هم به مرحله کشوری راه می یابند.

یکی از اهدافی که این طرح دنبال می کند آن است که معلمان واحدهای آموزشی به جای اینکه فقط به یافته های پژوهشی پژوهشگران دانشگاهی اتکا کنند خودشان وارد صحنه پژوهش شده و تلاش کنند با مطالعه و تحقیق و مصاحبه و بحث و تبادل نظر با والدین بچه ها و دیگر همکاران و کارشناسان و صاحب نظران طی جلسات مختلف به گردآوری اطلاعات بپردازد و ضمن تجزیه و تحلیل اطلاعات و انتخاب راه های پیشنهادی و ارایه راهکارهای مختلف جهت حل مشکلات دانش آموزان اقدام کنند و به آنها اعتماد به نفس بدهند. در این طرح عقیده بر این است که تا خود معلمان وارد میدان پژوهشی نشوند نمی توانند فقط با اتکای یافته های پژوهشی پژوهشگران دانشگاهی و مرسوم، تحول چشمگیری در آموزش و پرورش به وجود آورند.

● چیستی و چرایی معلم پژوهنده و پژوهش در عمل

معلم پژوهنده به هر معلم یا دست اندرکار آموزش و پژوهش گفته می شود که به نحوی با مسایل آموزشی و پرورشی سروکار دارد و علاقه مند است برای بهسازی و اصلاح وضعیت نامطلوب آموزشی، به اقدام هایی دست بزند تا نتیجه آن تغییر وضعیت موجود و حل برخی از مسایل آموزشی و پرورش شود. پس اینجا معلم به معنی عام در نظر است و مدیران و مسؤولان امور تربیتی و مشاوران... و هر شخصی دیگری که در بدنه آموزش و پرورش مسؤولیتی به عهده دارد می تواند به پژوهش بپردازد.

● برنامه معلم پژوهنده در آموزش و پرورش و چالش های پیش روی معلمان

اقدام پژوهی در آموزش و پرورش با تمام حسن ها و مزایایی که دارد، دارای مشکلات و کاستی ها و تنگناهایی هم هست که فراروی معلمان و دیگر دست اندرکاران علاقه مند و با ذوق قرار گرفته است که اینک بنا بر موجز بودن کلام و رعایت اختصار به شمه ای از آنها اشاره کوتاهی می شود.

- پژوهشگران حرفه ای و ورزیده یا دانشجویانی که می خواهند پایان نامه خود را ارایه دهند معمولاً با شرکت در کلاس های آمار و روش های تحقیق حضوری و نیز شرکت در همایش های پژوهشی مختلف و در اختیار داشتن منابع گوناگون و سیر مطالعاتی و نیز دسترسی داشتن به استادان راهنما و مشاور در امر پژوهش مهارت یافته و پخته شده اند حال آنکه پژوهشگران اقدام پژوهی در آموزش و پرورش خود جوش هستند و بدون اینکه دوره ی خاص حضوری دیده باشند تنها به صرف علاقه و دغدغه مشکلات دانش آموزان به این سمت گرایش پیدا کرده اند. آنها با تمام گرفتاری ها و مشکلات فراوانی که زمانه برای آنها تدارک دیده است تلاش می کنند که مشکلات دانش آموزان را حل کنند و سپس اقدامات بهینه و حاصل کار خود را در قالب یک طرح پژوهشی ارایه کنند و مسلماً کمیته های پژوهشی و شوراهای تحقیقات و هییت داوران همایش های پژوهشی نباید انتظاری را که از پژوهشگران حرفه ای و آکادمیک دارند از پژوهشگران تازه کار اقدام پژوهی داشته باشند. (آتش دامن، 1386)

- بسیاری از معلمان و دست اندرکاران تعلیم و تربیت از طرح ها و ایده های خوبی در رابطه با حل مشکلات دانش آموزان برخوردارند و می توانند با علاقه و ذوق فراوان به تحقیقات وسیع و گسترده ای اقدام کنند و در این راستا اقدامات مختلفی هم انجام داده اند و در کار خود هم موفق بوده اند، اما از این هراس دارند که گزارش های تحقیقی آنها مورد تأیید کمیته های پژوهشی و شوراهای تحقیقات قرار نگیرند و احیاناً رد شوند.

از این جهت گزارش های تحقیق خود را ارایه نمی دهند. در این خصوص کارشناسان و رابطین و مسؤولین تحقیقات ادارات و مدیریت ها هر از گاهی به واحد های آموزشی بروند و از نزدیک با طرح ها و ایده های معلمان علاقه مند آشنا شوند و پژوهش های آنها را در هر سطحی مورد حمایت قرارداده و به آنها جهت دهی مناسب بدهند و در نظر داشته باشند که کوچک زیباست و برای رسیدن به قله های مرتفع باید ابتدا از تپه ماهورهای کوچک عبور کرد.

- نشریات تخصصی پژوهشی که در دسترس همه معلمان قرار گیرند بسیار کم است، آنچه هم هست کفایت نمی کند. هم اکنون به جز نشریات پژوهشی که در تیراژی محدود در سطح بعضی از ادارات آموزش و پرورش منتشر می شود، کمبود این نشریات کاملاً محسوس است. مقالات برگزیده طرح معلم پژوهنده راهنمایان خوبی برای پژوهشگران نو پا جهت تهیه و ارایه هر چه بهتر فعالیت ها و پژوهش ها هستند که باید در نشریات پژوهشی چاپ شوند و در تیراژی وسیع در اختیار تک تک معلمان قرار گیرند.

- پژوهشگران اقدام پژوهی با دست خالی کار می کنند و حق الزحمه پژوهشگران برگزیده و دیگر دست اندرکاران امر پژوهش هم بسیار ناچیز است و صرفاً علاقه فراوان و دغدغه مشکلات دانش آموزان، آنها را به این سمت و سو کشانده است که مسؤولین امر باید در این خصوص توجه جدی مبذول دارند.

-کمبود منابع تحقیق یکی دیگر از مشکلات فرا روی معلمان است که به شدت احساس می شود. کتب و نشریاتی که جهت ادبیات پژوهش احتیاج است در دسترس همه نیست و استفاده از اینترنت هم برای همه معلمان مقدور نیست. از این جهت باید مراکز اطلاع رسانی فرهنگیان به صورت وسیع گسترش یابند و نرم افزارهای آموزشی و مجلات علمی پژوهشی و تألیفات و منابع اطلاعاتی در خصوص اقدام پژوهی تدارک دیده شده خود را به راحتی در اختیار همه معلمان پژوهنده قرار دهند و نیز آدرس سایت های پژوهشی را در اختیار کاربران پژوهشگر بگذارند تا آنها بتوانند به راحتی از آن سایت ها بازدید کنند.

- یکی دیگر از محدودیت ها و مشکلات، نداشتن امکانات رفاهی از قبیل وسایل تکثیر و چاپ است که انرژی و وقت زیادی از معلمان را به خود اختصاص می دهد. اکثر پژوهشگرانی که در قالب اقدام پژوهی کار می کنند مقاله های خود را نزد مراکز خدمات کامپیوتری غیر معتبر تایپ می کنند که اغلب پر از غلط است و نیز قسمت هایی حذف می شود که تسلسل و مفهوم گزارش را به کلی عوض می کند. در این خصوص ادارات آموزش و پرورش باید تسهیلاتی تدارک ببینند و در اختیار پژوهشگران علاقه مند قرار دهند تا آنها از این جهت دغدغه نداشته باشند.

- به منظور تشویق و ترغیب و حمایت معلمان پژوهشگر و معرفی و ترویج آثار برتر آنها لازم است هر از گاهی همایش های اقدام پژوهی در مناطق و استان ها برگزار شود تا صاحبان مقالات برگزیده بتوانند آثار خود را در آن همایش ارایه دهند و مقاله های برتر را مورد تقدیر قرار دهند، تا معلمان پژوهشگر اعتماد به نفس بیشتری پیدا کرده و بتوانند در این مسیر گام های محکم تری بردارند و دیگران هم از یافته های آنها بهره ببرند.

● نتیجه گیری:

از آنچه گذشت، این نتیجه حاصل می شود که آموزش و پرورش پژوهش ویژه خود را می طلبد که محور اساسی آن باید تغییر و تحول در کلاس و جریان یاددهی و یادگیری باشد. یکی از محورهای تحول در آموزش و پرورش که باعث تحول اساسی در نظام تحقیق و توسعه می شود طرح معلم پژوهنده پژوهش در عمل یا اقدام پژوهی است. این برنامه توانسته است سال به سال بر تعداد علاقه مندان خود بیافزاید و انبوه زیادی از فرهنگیان را به سوی مطالعه و تحیقیق سوق دهد و بر این گفته که عنوان می شد: پژوهش فقط مختص به آدم های دانشگاهی و دانشمندان است و هر کس نمی تواند پژوهش کند خط بطلان کشید. پژوهش در عمل که یکی از روش های تحقیق توصیفی است هر ساله بین شاغلان رسمی واحدهای آموزشی اجرا می شود و بر این باور بنا شده است که تا خود معلمان وارد میدان پژوهش نشوند، نمی توانند فقط به اتکای یافته های پژوهشی پژوهشگران دانشگاهی و مرسوم تحول چشم گیری در نظام آموزشی و پرورش به وجود آورند.

بایسته ها و راهکارهای پژوهش و پژوهشگری در آموزش و پرورش

در این بخش برخی از بایسته ها و راهکارها برای توسعه تحقیقات در نهاد آموزش و پرورش به صورت دسته بندی شده مطرح می گردد.

بایسته های راهبردی

مهمترین گام آغازین در توسعه تحقیقات در آموزش و پرورش، تدوین یک برنامه راهبردی و جامع است، که بتواند چشم انداز، ماموریت، اهداف و راهبردهای حوزه پژوهش در آموزش و پرورش را تعریف نموده و به اقدامات مرتبط با آن جهت بدهد. در این راستا مطالعه و بررسی نمونه های مشابه در نظام آموزش و پرورش سایر کشورها و الگو برداری آگاهانه از نمونه های موفق بسیار راهگشا خواهد بود.

در همه نظام های پژوهشی، نیازسنجی پژوهشی و شناسايي اولویت های پژوهشی اهمیت بسیاری دارد، زیرا باعث جهت دادن تحقیقات فرهنگیان به سمت موضوعات اولویت دار می شود. استفاده از نتايج تحقيقات پژوهشگران فرهنگی در برنامه ريزي ها دیگر راهکار راهبردی برای توسعه تحقیقات است.

راهکارهای اداری

در حوزه تحقیقات، داشتن نگاه اداری صرف یکی از آسیب های این حوزه است. در مقوله پژوهش باید نگاه علمی حاکمیت داشته باشد و از نگرش محض اداری پرهیز شود. برای تحقق این امر، انتصاب افراد علاقه مند به تحقیق و دارای دغدغه پژوهشی به عنوان مدیران و کارشناسان پژوهش در ادارات آموزش و پرورش، راهکاری اداری در توسعه تحقیقات است. علاوه بر آن باید مدیران را به بهره گیری از کارمندان و معلمان اهل تحقیق ترغیب نمود

بایسته اداری دیگر در توسعه پژوهش، همکاری ادارات با پژوهشگران فرهنگی در توزیع پرسش نامه ها و جمع آوری داده های لازم برای تحقیقاتی است، که جامعه آماری آن ها ادارات یا مدارس هستند.

بایسته های تشویقی و انگیزشی

تشویق های مادی عامل بسیار مهمی در انگیزه بخشی به فرهنگیان اهل پژوهش است. در نظر گرفتن فعالیت های پژوهشی در نظام رتبه بندی و ارتقاء فرهنگیان، توجه بیشتر به فعالیت های پژوهشی در نظام ارزیابی عملکرد و امتیازدهی و حمایت مادی از فعالیت های پژوهشی و تاثیر دادن آن ها در نظام حقوق و دستمزد بایسته های تشویقی اثرگذار هستند.

در نظر گرفتن جایگاه ویژه برای معلمان و کارمندان پژوهشگر در آموزش و پرورش راهکار تشویقی غیر مادی است، که در انگیزه بخشی به پژوهشگران فرهنگی کمک بسیاری می کند.

بایسته های خدمات علمی و پژوهشی

ارایه انواع مختلف خدمات علمی و پژوهشی، ضمن افزایش انگیزش پژوهشگران، مسیر تحقیقاتی آن ها را تسهیل می کند. در این راستا، یکی از مهمترین راهکارها، ارایه خدمات مشاوره پژوهشی به فرهنگیان پژوهشگر است.

دسترسی به منابع علمی و مقالات روز دنیا، ابزاری مهم در توسعه تحقیقات است. بنابراین، عضویت آموزش و پرورش در پایگاه های علمی و اطلاعاتی ملی و بین المللی و تاسیس و راه اندازی کتابخانه در ادارات آموزش و پرورش برای استفاده پژوهشگران فرهنگی راهکاری موثر خواهد بود.

راه اندازی مراکز علمی، نظیر پژوهشکده ها و مراکز پژوهشی، تاسیس کانون پژوهشگران آموزش و پرورش، راه اندازی دفتر ارتباط با صنعت و جامعه در ادارات کل آموزش و پرورش استان ها و تاسیس انجمن های علمی، فضاها و فرصت های تحقیقاتی مناسبی را در اختیار محققان فرهنگی قرار می دهد.

فراهم کردن زمینه ها عرضه و ارایه فعالیت ها و دستاوردهای پژوهشی معلمان و کارمندان محقق، فرصت خوبی را برای نمایش عملکرد تحقیقاتی آموزش و پرورش فراهم می کند و ظرفیت ها و توانمندی های پژوهشی فرهنگیان را به جامعه علمی کشور معرفی می کند. در این جهت می توان به راهکارهایی نظیر برگزاری مسابقات و جشنواره های پژوهشی ویژه فرهنگیان، برگزاری کنفرانس ها و همایش های علمی ویژه محققان فرهنگی، برگزاری نمایشگاه های معرفی دستاوردهای پژوهشی فرهنگیان محقق، انتشار مجلات و نشریات علمی – پژوهشی و علمی – تخصصی توسط معاونت پژوهش ادارات کل آموزش و پرورش استان ها، حمایت از نظریه پردازی محققان و نظریه پردازان فرهنگی در آموزش و پرورش و برگزاری کرسی های نظریه پردازی، حمایت از حضور فرهنگیان در کنفرانس ها ی علمی داخلی و خارجی و حمایت از چاپ آثار و تالیفات فرهنگیان اشاره کرد.س

راهکارهای آموزشی

کارائی و اثربخشی پژوهشگران، تحت تاثیر دانش ها و مهارت های پژوهشی آن هاست. این دانش ها و مهارت ها از طریق آموزش، تامین و به روز رسانی می شود.

روش های تحقیق کمی و کیفی، شیوه استفاده از اینترنت و پایگاه ها و منابع علمی، روش های آماری و استفاده از نرم افزارهای آماری، شیوه های نگارش و ویرایش، روش های نیازسنجی پژوهشی و تعیین اولویت های پژوهشی، مدیریت پروژه های پژوهشی، روش های نگارش پروپوزال، مقاله، پایان نامه و طرح های پژوهشی، مبانی فلسفه علم و روش شناسی علمی برخی از دوره ها و کارگاه های آموزشی مورد نیاز پژوهشگران فرهنگی است که می توان از طریق آموزش های ضمن خدمت ارایه نمود.

راهکارهای سیستمی

استفاده از ابزارهای فناوری اطلاعات و سیستم های اطلاعاتی کمک شایانی به مدیریت پژوهشی در آموزش و پرورش می کند، در این راستا می توان از راهکارهایی نظیر راه اندازی سامانه جامع مدیریت پژوهشی و راه اندازی بانک اطلاعات پژوهشگران فرهنگی و آثار پژوهشی فرهنگیان نام برد.

منابع:

1. وزارت آموزش و پرورش، سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، 1391

راهنمای تهیه محلول غذایی برای کشت هیدروپونیک

  آزمایشها نشان می دهد که هر یک از عناصر مورد نیاز گیاه کار بخصوصی در رشد گیاه انجام می دهد. بنابراین شناخت نقش عناصر و علائم کمبود و زیادی آنها برای کنترل تغییرات محلول الزامی است .

 عناصر اصلی و مهم

 نیتروژن:

نیتروژن یکی از اجزای موجود در پروتئین است که به صورت غذا در گیاه ذخیره می شود. نیتروژن معمولا در بخشهای دیگری از سلول مثل کلروفیل و همچنین در ساختار آمینو اسیدها نیز وجود دارد.

علائم کمبود: روشن تر شدن قسمتهای سبز گیاه - تغییر رنگ برگهای پیر به رنگ سبز روشن و علائم شدیدتر رنگ برگ به زردی می گراید و سرانجام موجب مرگ برگ می شود.

علائم زیادی: افزایش نیتروژن باعث تولید گیاه پر آب و ضخیم و در نتیجه تغییر رنگ شاخ و برگ به رنگ سبز تیره می شود. همچنین گیاه نسبت به بیماریها و آفات حساسیت زیادی پیدا می کند.افزایش نیتروژن در محصولات میوه ای باعث آسیب شکوفه و گل می شود و کیفیت محصول را کاهش می دهد.

بهترین میزان برای یونهای نیترات 75% و برای آمونیوم25% می باشد. در سیستم های چرخه ای 5% آمونیوم از کل نیتروژن کافی است ولی در سیستم های غیر چرخه ای یک درصد بیشتری احتیاج است.

افزایش غلضت نیترات باعث کاهش تعداد تارهای کشنده ریشه نیز می شود. اگر منبع اصلی تامین نیتروژن آمونیوم با شد می تواند گیاه را مسموم کند. آثار این مسمومیت در ساقه و برگها توسعه پیدا می کند و برگها به صورت پیاله ظاهر می شوند و همچنین بافت های آوندی خراب می شوند. آمونیوم مانع از عملکرد کلسیم، که برای نگهداری دیواره سلولی لازم است می شود در نتیجه گیاه پژمرده می شود. اگر شاخه های مبتلا شده را از وسط ستون ریشه ای ببریم یک محیط سیاه و فاسد از بافت پیوندی را مشاهده می کنیم.

غلظت نیتروژن در اکثر فرمولهای محلول غذایی بین 100 تا 200 mg/l است و نسبت نیترات به آمونیوم در حدود 3 یا 4 به 1 است .

منابع نیتروژن عبارتند از : منو یا دی هیدروژن فسفات آمونیوم به عنوان معمولی ترین منبع تهیه آمونیوم می باشد. ولی در کل از نیترات کلسیم ، نیترات پتاسیم و اسید نیتریک برای تهیه نیترات و از نیترات آمونیوم برای تهیه آمونیوم استفاده می شود .

فسفر:

میزان فسفر در گیاهان از 2/0 تا 5/0 درصد در ماده خشک تغییر می کند.

علائم کمبود: اولین علامت کمبود در رشد دیده می شود و سپس برگهای پیرتر به رنگ زرشکی سیر(ارغوانی) تبدیل می شوند.

علائم زیادی: اگر از 1% در ماده خشک بیشتر باشد باعث مسمومیت فسفر می شود. مسمومیت فسفر بر روی سایر عناصر مانند آهن، منگنز و روی تاثیر می گذارد.

غلظت فسفر در محلول غذایی: در اکثر فرمولهای غذایی غلظت فسفر بین 30 تا 50 mg/l می باشد. شکل فسفر در محلول غذایی به صورت منو یا دی هیدروژن فسفات است.

پتاسیم:

میزان پتاسیم در گیاه 25/1 تا 3 درصد در ماده خشک تغییر می کند.

علائم کمبود: کاهش رشد و کلورز حاشیه ای. علائم کمبود پتاسیم مانند سوختگی برگ است به صورتی که در کنار برگها بیشتر است. در اکثر فرمولهای محلول غذایی غلظت پتاسیم در حدود 200 mg/l و به صورت کاتیون است.

منابع تهیه پتاسیم: نیترات پتاسیم - سولفات پتاسیم یا کلرید پتاسیم

کلسیم:

میزان کلسیم در گیاهان در حدود 5/0 تا2% در ماده خشک است.

علائم کمبود: کمبود کلسیم به صورتی است که برگها به رنگ قهوه ای و یا سیاه ظاهر می شوند و حاشیه برگها نیز در هم فرو می روند. یکی دیگر از تاثیرهای کمبود کلسیم مرگ و پوسیدگی شکوفه و گل است.

علائم زیادی: باعث کمبود کاتیونهای مهم مثل پتاسیم و منیزیم می شود. غلظت کلسیم در اکثر محلول های غذایی در حدود 200 mg/l می باشد.

مهمترین منابع تهیه کلسیم در محلول غذایی نیترات کلسیم می باشد. در صورتی که حلالیت در آب کم باشد می توان از سولفات کلسیم به عنوان یک منبع تکمیلی استفاده کرد.

منیزیم:

میزان منیزیم در گیاه باید حدود 5/0 تا 2/0 درصد باشد. منیزیم در ساختار کلروفیل موجود است.

علائم کمبود: کلروز داخلی برگهای پیر. غلظت منیزیم حدود 50 mg/l و به شکل +mg2 در محلول غذایی است. منبع تهیه منیزیم سولفات منیزیم است.

گوگرد:

حجم گوگرد در گیاهان در حدود 15/0 تا 5/0 درصد در ماده خشک است.

علائم کمبود گوگرد شبیه نیتروژن است به صورتی که تمام گیاه به رنگ سیز روشن تغییر می کند. غلظت گوگرد در بیشتر محلول های غذایی 50 mg/l به صورت -so42 است. نمک های سولفات پتاسیم، منیزیم و آمونیوم از مهمترین منابع تهیه گوگرد است.

عناصر کم مصرف

بر:

غلظت مناسب بر در حدود 50 تا 10 mg/l در ماده خشک است.

علائم کمبود: کاهش رشد و آسیب قسمتهای فوقانی گیاه و ریشه

علائم زیادی : بی رنگی و لکه دار شدن حاشیه برگها و همچنین مرگ حاشیه برگها

غلظت بر در انواع محلولهای غذایی در حدود 3/0 mg/l می باشد. اسید بوریک یکی از منابع تهیه بر است.

کلر:

غلظت کلر در برگها حدود 15/0 درصد است. میزان بیش از 1/0 برای اکثر میوه جات زیاد خواهد بود.

علائم کمبود: ازدیاد نمک در محیط - علائم مسمومیت سوختگی برگها یا حاشیه آنها و همچنین زردی بی موقع برگها است.

برخی از منابع تامین کلر عبارتند از : کلرید پتاسیم یا کلرید کلسیم - اگر غلظت کلر در محلول زیاد باشد مانع از جذب یونهای دیگر مانند نیترات می شود.

مس:

میزان مطلوب مس در حدود 10 تا 2 mg/l در (ppm) ماده خشک است. مس در فتوسنتز و همچنین در ترکیب پروتئین کلروپلاست نقش دارد. مس بعنوان یک آنزیم فعال کننده شناخته می شود.

علائم کمبود: توقف رشد گیاهان و کلروز برگهای پیر از علائم کمبود مس است . همچنین در رشد محصولات میوه ای  تاثیر می گذارد و محصولات آنها از حالت طبیعی کوچکتر هستند.

غلظت مطلوب در محلول غذایی 001/0 تا 01/0 mg/l می باشد. میزان بیشتر از 4 mg/l در محلول غذایی باعثشیوع بیماری های قارچی می شود.

منبع تهیه مس سولفات مس می باشد.

آهن:

میزان مناسب آهن در اکثر محصولات حدود 50 تا 100 mg/l در (ppm) ماده خشک است.

علائم کمبود: کم شدن رنگ سبز گیاه بدلیل کاهش کلروفیل. تفاوت علائم کمبود آهن با منیزیم در این است که کمبود آهن ابتدا در برگهای جوان ظاهر می شود ولی منیزیم در برگهای پیر زودتر مشاهده می شود.

منابع تهیه:FeEDTA به عنوان معمولی ترین منبع و آهن های دیگر به صورت مرکب هستند. مثل سولفات آهن، فسفات آهن که شکل های غیر آلی آهن هستند و سیترات آهن و تارتارات آهن که دو شکل آلی آهن هستند.

منگنز:

میزان مطلوب منگنز در میوه جات حدود 100 تا 20 mg/l در (ppm) ماده خشک است.

علائم کمبود: در برگهای جوان به شکل یک کلروز داخلی و میانی نمایان می شود.

علائم زیادی: به صورت نقاط قهوه ای در بعضی از برگهای پیر و یا لکه های سیاه رنگ روی شاخه و میوه ظاهر می شود.این علائم در کمبود آهن نیز مشاهده می شوند که برای اطمینان یک تجزیه گیاهی لازم است.

غلظت منگنز در حدود 5/0 تا 1 mg/l در (ppm) در گیاه وجود دارد و برای تهیه آن از سولفات منگنز استفاده می شود.

مولیبدن:

 مولیبدن در حدود 5/0 تا 1 mg/l در (ppm) در گیاه وجود دارد.

مولیبدن یک ترکیب مهم در دو آنزیم است. آنزیم تثبیت نیتروژن و احیاء یون نیترات.

علائم کمبود: این علائم شبیه کمبود نیتروژن است و رشد و نمو گل کم می شود.افتادگی گل کلم یکی از نمونه های کمبود مولیبدن است.

در بیشتر فرمولهای محلول غذایی غلظت آن حدود 5/0 mg/l در (ppm) و به شکل آنیون -MoO42 در محلول موجود است.

منبع تهیه: مولیبدات آمونیوم

روی:

غلظت آن50 تا 5 mg/l در (ppm) در ماده خشک موجود است.

علائم کمبود: شبیه یک کلروز داخلی در برگهای تازه یافت می شود و باعث شکستگی و پارگی بعضی از برگها می شود. زیادی روی باعث کمبود آهن می شود.

غلظت در محلول غذایی: در بیشتر فرمولهای غذایی میزان آن 05/0 mg/l در (ppm) و به صورت کاتیون دو ظرفیتی است.

منبع تهیه : سولفات روی

مخلوط کردن مواد و ساخت محلول:

شما می توانید این مواد را جداگانه تهیه کنید و طبق نسبت های موجود با هم مخلوط کنید. قبل از مخلوط مواد به چند نکته توجه کنید.

به وزن و اندازه مواد غذایی دقت کنید.

مواد غذایی را در ظروف جداگانه قرار دهید تا از تناسب آنها مطمئن شوید.

مواد را یکباره با هم مخلوط نکنید و پس از مخلوط کردن آنها را دوباره بسنجید.

دقت محلول باید حدود 5% باشد.

هنگامی که از تناسب مواد مطمئن شدید آنها را در آب بریزید و آنها را در آب به خوبی مخلوط کنید و ظرف را به شدت تکان دهید.

بهتر است برای مخلوط کردن مواد  از آب گرم استفاده کنید.

تفاوت سیستم های کشت:

دو نوع روش کشت هیدروپونیک وجود دارد که هر کدام احتیاج به مدیریت خاصی دارد. در سیستم باز محلول غذایی فقط یکبار بکار می رود ولی در سیستم بسته محلول بصورت پیوسته و چرخه ای می باشد.

کیفیت آب:

کیفیت آب مهمترین مساله در تهیه محلول مناسب است. آبی که دارای مصارف خانگی و کشاورزی است حتما باید آزمایش شود و سپس مورد استفاده قرار گیرد. زیرا ممکن است این آبها دارای موادی باشند که در رشد گیاه تاثیر بگذارند. آب سطحی ممکن است شامل میکروارگانیسم های بیماری زا یا جلبک ها باشد. این عوامل مشکلاتی در سیستم های کشت بوجود می آورند مثلا جلبک ها باعث انسداد دو راهی ها و دریچه ها می شوند. بنابراین برای تهیه آب مناسب باید از روشهای مختلفی استفاده کرد که استفاده از صافی برای تصفیه آب از مواد معلق نامطلوب یکی از این راههاست. در ضمن هزینه آزمایش کردن آب کمتر از هزینه از بین بردن مشکلات ناشی از استفاده آب نامطلوب است.

صاف کردن آب و محلول غذایی:

آب برای اینکه در سیستم کشت بکار گرفته شود باید از یک صافی مناسب مثل لایه های ماسه عبور داده شود. این کار می تواند ذرات معلق که ممکن است شامل موجودات ریز بیماری زا، جلبک ها و یا حتی رسوب بعضی از عناصر باشد را از آب جدا کند.

محلول غذایی را می توان با عبور اشعه ماوراء بنفش (UV) استریل کرد. برای این کار می توان از دو لامپ 16 وات(UV) در مسیر محلول غذایی استفاده کرد.

فرمولهای محلول غذایی:

فرمولهای محلول غذایی هوگلند

 احتیاجات غذایی گیاه و انواع محلول های غذایی (خصوصیات یک محلول غذایی مناسب)

فرمول های غذایی متعددی برای کشت هیدروپونیک وجود دارد که بیش از 40 سال بر روی آنها تحقیق و مطالعه شده است.بعضی از این محلولها برای گیاهان خاصی طراحی شده اند ولی بعضی نیز برای تمام گیاهانی که در کشت هیدروپونیک استفاده می شوند بکار می روند. برای رشد گیاهان در کشت هیدروپونیک باید مقدار عناصر مختلف در یک رنج مشخص حفظ شوند که این کار نیاز به آزمایش مرتب محلول غذایی دارد. در کشت هیدروپونیک اشتباهات را به سختی می توان جبران کرد زیرا در این روش هر عنصر اثر خود را به سرعت نمایان می کند. بنابراین باید دقت زیادی در انتخاب یا ساخت محلول غذایی بکار برد.

میانگین عناصری که در یک محلول غذایی مناسب وجود دارد

عنصر

نیتروژن(شکل نیترات)       70-300

نیتروژن(شکل آمونیوم)       0-31

پتاسیم     200-400

فسفر      30-90

کلسیم

گوگرد    60-330

منیزیم    25-75

آهن        0.5-5.0

بر         0.1-1.0

منگنز     0.1-1.0

روی      0.02-0.2

مولیبدن   0.01-0.1

مس       0.02-0.2

پتاسیم دی هیدروژن فسفات  1

نیترات پتاسیم       5

نیترات کلسیم        5

سولفات منیزیم      2

محلول 2

فسفات دی هیدروژن آمونیوم 1

نیترات پتاسیم       6

نیترات کلسیم        4

سولفات منیزیم      2

ریز مغذیهای محلول پایه

اسید بوریک        2/86

کلرید منگنز         1/81

سولفات روی       0/22

سولفات   0/08

اسید مولیبدات       0/02

آهن

برای محلول شماره 1: 5/0 درصد سیترات آمونیوم آهن   1

برای محلول شماره 2: 5/0 شلات آهن            2

<>        150-400           مقدار بر حسب PPM

محلول مادر (پایه) Stock   میزان کاربرد ml/l

محلول 1

برخی دیگر از فرمولهای غذایی محلول Knop

منبع      mg/l یا (g/l)

KNO3 0/2

Ca(NO3)2       0/8

NH2PO4         0/2

MgSO4 . 7H2O           0/2

برخی فرمولهای غذایی تولید تجاری سبزیجات

FePO4   0/1   Ca(NO3)2   0/82   MgSO4 . 7H2O   0/49

میزان (g در 100 گالن آب)

منبع      Johnson            Jensen  Larson  Cooper

میزان (

cg در 100 گالن آب)

منبع      Johnson            Jensen  Larson  Cooper

نیتروژن 105      106      172      236

فسفر      33        62        41        60

پتاسیم     138      156      300      300

کلسیم     85        93        180      185

منیزیم    25        48        48        80

گوگرد    33        64        158      68

ریز مغذیها

بر         0/23     0/46     1          0/3

مس       0/01     0/05     0/3       0/1

آهن        2/3       3/8       3          0/1

منگنز     0/26     0/81     1/3       2

مولیبدن   0/007   0/03     0/07     0/2

روی      0/024   0/09     0/3       0/1

گونه های مختلف در ابتدای رشد احتیاج به اصلاح در ترکیب محلول غذایی دارند. بعضی از محصولات نسبت به دیگر محصولات حساسیت بیشتری دارند. بنابراین، امکان دارد فرمولی که برای یک محصول خوب کار می کند، برای گیاه دیگر مناسب نباشد. تنظیم محلول غذایی به عهده شما است. ممکن است در استفاده از این محلول ها به مشکلاتی برخورد کنید که با داشتن آگاهی از نیازهای هر گیاه و علائم کمبود و اطلاعات دیگر می توانید محلول مناسب خود را تهیه کنید.

مقادیر شناخته شده عناصر اصلی در برخی محصولات

محصول نیتروژن فسفر      پتاسیم     کلسیم     منیزیم

خیار      230      40        315      175      42

بادمجان  175      39        235      150      28

گیاهان علفی         210      80        175      180      67

کاهو      200      50        300      200      65

هندوانه   186      39        235      180      25

فلفل       175      39        235      150      28

گوجه فرنگی        200      50        360      185      45

فرمول محلول غذایی برای محصولات مختلف

میزان (g در 100 لیتر)

منبع       گوجه فرنگی        کاهو      گل سرخ

عناصر اصلی

نیترات کلسیم        680      407      543

سولفات منیزیم      250      985      185

نیترات پتاسیم       350      404      429

کلرید پتاسیم         170      -           -

فسفات منو پتاسیم  200      136      204

نیترات آمونیوم      -           60        20

ریز مغذیها

شلات آهن           15        19/6     19/6

  سولفات منگنز   1/78   0/96   3/9   بر   2/43   0/97   1/1   سولفات روی   0/28   0/552   0/448   سولفات روی   0/12   0/12   0/12   مولیبدات سدیم   0/128   0/128   0/127   نیترات پتاسیم   95   77   67   221   فسفات منو پتاسیم   54   103   -   99   سولفات منیزیم پتاسیم   -   -   167   -   سولفات پتاسیم   -   -   130   -   نیترات کلسیم   173   189   360   380   سولفات منیزیم   95   187   -   194   اسید فسفریک 75%   -   -   40ml   -   آهن شلات FeDTPA   9   9/6   12   30   اسید بوریک   0/5   1   2/2   0/6   سولفات مس   0/01   -   0/5   0/15   کلرید مس   -   0/05   -   -   سولفات منگنز   0/3   0/9   1/5   2/3   سولفات روی   0/4   0/15   0/5   0/17   اسید مولیبدیک   0/005   0/02   0/04   -   مولیبدات آمونیوم   -   -   -   0/14

فرمول تولید سبزیجات به روش تجاری

کنترل EC:

راهنمای کلی میزان مناسب EC       گیاهان میوه ای مثل خیار گوجه         گیاهان برگی مثل کاهو و ریحان

مرحله ابتدایی رشد (کاشت دانه)       

1600 -1800 mMho/cm

1120 -1260 ppm         

1400 -1600 mMho/cm

980 -1120 ppm

متوسط EC         2500 mMho/cm

1750 ppm        1800 mMho/cm

1260 ppm

میوه دهی            2400 -2600 mMho/cm

1680 -1820 ppm          --------

شرایط کمی نور (زمستان)   2800 -3000 mMho/cm

2000 ppm        2000 mMho/cm

  1320 ppm

شرایط زیادی نور(تابستان)  2200 -2400 mMho/cm

1700 ppm        1600 mMho/cm

1120 ppm

 KH2PO4   0/136   تارتارات فریک   1mg/l در 5/0 درصد محلول   ترلیز Trelease   KNO3   0/683   NH4)2SO4)   0/0679   KH2PO4   0/3468   K2HPO4   0/01233   CaCL2   0/4373   MgSO4  . 7H2O   0/4373   FeSO4  . 7H2O   0/00278   محلول Crone   منبع  a   b   c   KNO3   1   0/75   0/75   Ca3(PO4)2   0/25   0/25   0/25   CaSO4  . 2H2O   0/25   0/25   0/50   Fe3(PO4)2  . 8H2O   0/25   0/25   0/25   MgSO4  . 7H2O   0/25   0/25   0/50   محلول هوگلند و اشنایدر  KNO3   0/31

برنج-تیپ های برنج- خصوصیات خاک برنج های غرقابی و شناور- کود های بیولوژیکی- نکات قابل توجه در عملیات

برنج

مقدمه :

برنج یکی از غلات قدیمی و غذای عمده بیش از نیمی از مردم جهان است . در طول سالیان متمادی اکثر دانشمندان توجه کمی به این محصول مبذول نموده اند . چون برنج غذای مهم در کشورهای توسعه یافته نبوده است . ایشی زوکا گزارش کرد که تا سال 1971 فقط 7 کتاب در مورد تولید برنج در انگلستان انتشار یافته است . البته در طی یک دوره 20 ساله پیشرفت در تحقیقات برنج منجر به افزایش تولید آن گشته است. تاسیس انستیتو تحقیقات بین المللی برنج (IRRI)درسال 1960 و پیشرفت های سریع در اصلاح و تولید برنج ، آن را به یک محصول قابل توجه تبدیل کرده است که برنامه اصلاحی آن در جهت تولید ارقام پاکوتاه ، ساقه ضخیم ، کود پذیر و روز خنثی بودن انجام گرفته است.

از موفقیت های مرکز IRRI تاسیس یک کلکسیون بزرگ زرم پلاسم و امکان اجرای برنامه های اصلاح نباتات طولانی مدت بود که تا سال 1982 نزدیک به 5500 رقم برنج که از سرتاسر دنیا جمع آوری شده بود را شامل می شود.

توصیف کلی برنج :

برنج مربوط به خانواده گراس ها می باشد . و دارای ریشه افشان است که شامل یک ریشه سمینال و ریشه نابجا که از گره های بالای گره پایه بوجود می آیند می باشد. ساقه برنج تو خالی و دارای 10 تا 20 میانگره هستند که از هر گره یک برگ یا غلاف باز به وجود می آید. در محل اتصال پهنک برگ یک لیگول طویل وجود دارد. پهنک های برگ باریک ، دراز و دارای ناخنک بلند و کرکدار می باشند.

برگ برنج به دلیل وجود لیگول و ناخنک خاص خودش از سایر گرامینه ها قابل تشخیص است دانه ها بر روی یک پانیکول آزاد که در امتداد بالاترین گره ساقه تولید می شوند و عموما غلاف دارند. در هر پانیکول تعداد 75 تا 150 سنبلچه وجود دارد که هر سنبلچه حاوی یک گلچه بارور می باشد.گلچه ها شامل 6 پرچم ، 1 مادگی ، 2 کلاله پر مانند ، و 2 لودیکول می باشند. طول خوشه ها cm 25-10 است. دانه برنج در غلافی قرار گرفته که همان لما و پالئا ست. میوه غلاف دار شلتوک نامیده می شود .

سازگاری :

برنج عموما یک محصول نیمه آبزی که به خوبی با شرایط غیر هوازی خاک سازگار شده ، توصیف می شود. ارقامی از برنج با شرایط هوازی و خشک خاک سازگاری یافته اند . این ارقام به عنوان برنج آپلند یا برنج کوهی شناخته می شوند. در مقابل ارقام برنج های مناطق پست یا غرقابی می باشند.

توانایی تولید برنج تحت شرایط نیمه آبزی صفت مهمی است و این امکان را می دهد که در سواحل رودخانه های بزرگ که ممکن است برای تولید غذا مورد استفاده قرار نگیرند رشد کند.

آب و هوا :

برنج یک گیاه C3 بوده و در درجه حرارت های بالا از درجه فتوسنتزی بالایی برخوردار است . بیشترین عملکرد برنج در مناطق معتدل بدست آمده است. برنج در تمام قاره ها به جز قطب جنوب کشت شده و تولید آن از 53 درجه شمالی تا 40 درجه جنوبی گسترش داشته است.

خاک :

تحمل برنج به تغییرات وسیع PH خاک ، به توانایی آن به رشد در خاک های غرقابی ارتباط داده شده است. در شرایط غرقابی PH خاکهای اسیدی افزایش و PH خاک های قلیایی کاهش می یابد. برخی ارقام برنج به نمک موجود در خاک متحمل هستند . چون گیاهان C3 مثل برنج کارایی مصرف آب بالایی ندارند.

برنج غرقابی :

ارقام برنج غرقابی به عمق کم ، متوسط و یا عمق زیاد آب سازگاری یافته اند . عمق آب می تواند بوسیله آبیاری تامین شود و ممکن است سیستم های تک کشتی یا دو کشتی را شامل شود و یا ممکن است برای کنترل عمق آب یا برای ایجاد عمق بیشتر آب از آب بند که وابسته به باران می باشد استفاده کنند.

ارقام برنج غرقابی که به عمق کم آب سازگاری یافته اند ممکن است بوسیله عمق بیشتر آب خصوصا در طی زمان ظهور خوشه صدمه ببینند. بالاترین عملکرد در برنج های غرقابی در عمق های کنترل شده آب ، در حدود cm 15 یا کمتر بدست می آید..

در شرایط غرقابی ، اکسیژن برای جوانه زنی بذر ، استقرار ریشه ، رشد و نمو ریشه های موئین ، و متابولیسم طبیعی ریشه مورد نیاز است . بدون وجود اکسیژن در شرایط مرطوب و غرقابی ، اکثر غلات زرد و پژمرده شده و در نهایت می میرند.

برنج غرقابی به اکسیژن موجود در خاک برای بقای خود متکی نیست. چون قادر است درشرایط غوطه ور در آب رشد کند که این به خاطر 3 مکانیزم سازگاری در این گیاه است.

1 – یک سیستم بسیار توسعه یافته تنفس غیر هوازی مخصوصا در مراحل اولیه رشد که به گیاه اجازه می دهد شرایط بدون اکسیژن را تحمل کند.

2 – توانایی انتقال اکسیژن از برگ ها به ریشه ها توسط ساختمان های لوله مانندی که بوسیله سلولهای آئرانشیم در برگ ، ساقه و ریشه شناخته شده اند. سلولهای آئرانشیم این امکان را می دهند که هوا از برگ ها به سمت ریشه حرکت کند.

3- رشد و نمو خوب ، انشعابات فراوان ، زمین گرایی منفی ریشه ها روی سطح خاک در زمان ظهور خوشه.

وقتی که ساقه طویل می شود موقتا شکسته میشود و اکسیژن از داخل به سمت پایین جریان می یابد.

برنج شناور :

در مناطقی از بنگلادش ، تایلند ، هند، یتنام و .... که همه ساله شرایط غرقابی را دارند ارقام برنج شناور را تولید می کنند. ارقام برنج شناور ممکن است در شرایط غرقابی cm 30-4 طویل شوند.

با قطع آب ، ساقه و برگ های شناور روی هم می افتند. یک خصوصیت مطلوب برنج شناور ، توانایی در راست شدن برگ ها و ساقه های بالیی بعد از اینکه به صورت افقی روی سطح آب غرقابی قرار گرفته بودند ، می باشد. شرایط غرقابی به همراه باد های قوی و جریان سنگین آب مکن است گیاهان را از ریشه در آورد .

گیاهانی که از ریشه در آمده اند قادرند مواد غذایی را توسط ریشه های جانبی که از گره های بالاتر تولید می شوند بدست آورند . گیاهان می توانند پس از نشست کردن آب غرقابی مجددا در خاک استقرار یافته و رشد نمایند و تولید پنجه کنند. برنج شناور معمولا در شروع فصل بارندگی کشت می شود تا قبل از اتمام بارندگی در خاک استقرار یابد . بذر ها معمولا روی خاک خشک یا مرطوب پاشیده می شود. به برنج شناور به ندرت کود داده می شود . چون عکس العمل محصول به کود ضعیف است.

برنج آپلند ( کوهی ):

برنج آپلند را می توان با تولید برنج هایی که نیاز به ایجاد آب بند برای نگهداری آب ندارند متمایز کرد.

معمولا مزارع برنج آپلند قبل از فصل باران کشت می شوند . بذر برنج بر روی بستر تهیه شده پخش می شود

بستر کشت می تواند به صورت کپه ای یا شنی به روشی باشد که آب را نگه نداشته و یا آن را بی اثر کند. عملکرد برنج آپلند به دلیل نا منظم بودن بارندگی ، کنترل ضعیف علف های هرز ، در شرایط غرقابی استفاده کم از کود های مور نیاز و شیوع بیماری ها کم می باشد. در مناطقی که فقط برای برنج آپلند مناسب است کشت دیگر غلات ( ذرت ، سورگوم و ارزن) که تحمل بیشتری به خشکی دارند ممکن است با صرفه باشد.

مقاله ای با عنوان زراعت غلات شامل موضوعاتی چون (جنبه های فیزیولوژیکی غلات- فتوسنتز و عملکرد غلات- گیاهان C3 و C4- اختلافات گیاهان C3 و C4- نمو گیاه و فتو سنتز- روابط مخزن – منبع- برنج- تیپ های برنج- خصوصیات خاک برنج های غرقابی و شناور- کود های بیولوژیکی- نکات قابل توجه در عملیات برنج- مقایسه سیستم های کشت برنج)

چند نکته در خصوص طراحی آموزشی ، نوشتن طرح درس و تدریس راحت در کلاس

سعی کنید برای اینکه تدریس خوبی داشته باشید، ابتدا محتوای کتاب درسی را با دقت مطالعه و بررسی کنید.... نکات کلیدی آموزشی و مطالب طلایی درسی و یا مهارتهای قابل تمرین را از روی متن استخراج کرده و روی کاغذی بنویسید. (گاهی برخی از دروس دارای بار عاطفی و روانی هستند پس برای نکات انگیزشی هم مطالب مهم را بنویسید).

به این ترتیب شما 3 حیطه یادگیری دانش(شناختی) ، مهارت ( روانی –حرکتی) و نگرش ( عاطفی) را کشف کرده اید نیمی از طراحی آموزشی را انجام داده اید

با خود کمی فکر کنید : چگونه و با چه روشی این مطالب را می توان یاد داد که کمترین زمان و بیشترین تاثیر را  داشته باشد بطوری که کلاس شاد و فعال هم داشت. برنامه ریزی کنید؛ به چه مقدار زمان ، چگونه فضایی ( کلاس و چیدمان صندلی) و چه  امکاناتی آموزشی نیاز دارید ؟ روی تکه کاغذی بنویسید.

نکات طلایی و مهم درسی ( اهداف جزیی) را با دقت بررسی کنید ؛ آیا با مطالب جلسه قبل و یا حتی مطالب آموخته شده در سنوات قبل ارتباط مستقیم دارد؟ یعنی ادامه مطالب قبلی است در اینجا باید برای آمادگی ذهنی چند سوال یا پرسش کلاسی از مطالب قبلاً دانسته ، پرسید که به آن ارزشیابی ورودی می گویند.

اگر مطالب بکر و نو است ، فراگیرهیچ آمادگی ذهنی قبلی ندارند باید با مثال های ملموس ، کاربرد مطالب فوق در زندگی روز مره ، ایجاد چالش ویا ایجاد انگیزه بوسیله داستان و یا ... ذهن فراگیر را آماده پذیرش مطالب درسی نمایید.

برای نکات کلیدی چند سوال طراحی کنید که اگر فراگیران جواب دادند ، متوجه شویم درس را یاد گرفته اند به این نمونه سوالات می گویند ارزشیابی پایانی( تکمیلی) که حتماً با اهداف جزیی باید هماهنگ باشند. در این مرحله شما اهداف رفتاری تدریس خود را طراحی کرده و آموزش را به یاددهی تبدیل کرده اید.

اگر تعدادی از این سوالات را کوچکتر و ساده تر کنیم و هنگام درس دادن از گروه ها و یا فراگیران بپرسیم می شود ارزشیابی تکوینی. این ارزشیابی می تواند بصورت نمره و یا کلمات توصیفی و حتی کارت جایزه تقدیر گردد. اگر همگی سوالات را جواب دادند می توانیم گام بعدی تدریس را به اجرا در آورید و اگر نتوانستند جواب دهند چند کار می توان انجام داد : 1- با روشی دیگر یک گام به عقب برگردید و رفع نقص کنید و تدریس مجدد انجام دهید 2- گروه بندی کنید یک گروه به گروه دیگر مطالب را با روش تفحص گروهی ، تدریس اعضای تیم ، تدریس همسالان و یا ... تکرار و تمرین کنند. 3- درس را متوقف کرده برای ریشه یابی مطالب را از خیلی قبل تر دوره کنید و یا تدریس را به زمان و مکانی دیگر موکل کنید . 4- ....

گام های تدریس را با حوصله بردارید حتما گروه ها را کنترل کنید هر چند وقت دقایقی را در گروه ها بنشینید و با ایشان مشورت و مباحثه کنید . به چهره فراگیران نگاه کنید و با آنها در مورد مطالب درسی صحبت کنید و زمان محاسبه و تفکر به آنها بدهید . سعی کنیم مطالب درسی را کم کم و بصورت جرعه جرعه ارائه دهید و بین هر مبحث یک ارزشیابی تکوینی داشته باشید. بصورت گروهی بپرسید و به فراگیران فرصت بحث و مشورت بدهید .

در پایان برای کنترل اینکه آیا اهداف و حیطه ها به تحقق رسیده اند یک تکلیف خلاقانه که سطح دشواری آن از اهداف درس بالاتر است ، ارائه دهید. این تکالیف می توانند بصورت حل مسئله و یا تحقیق و یا راه حل ابتکاری باشد، گاهی دیدن این تکالیف و ارائه پاسخ آنها توسط فراگیران در کلاس میتواند گام اول تدریس و یا ایجاد انگیزه جلسه آینده باشد.

 توجه :

شما فرهنگیان گرامی می توانید تحقیقات اقدام پژوهی ، گزارش تخصصی ، درس پژوهی ، تجربیات ارتقای شغلی ، طرح جابر  و مقالات پرسش مهر مورد نیاز خود را از لینک های زیر تهیه نمائید :( سایت علمی و پژوهشی آسمان ) بر روی هر لینک کلیک نمائید :

• 
  بیش از سیصد طرح جابر برای شرکت در مسابقات طرح جابر
• 
  

• مقالات مخصوص برای دانش آموزان و معلمان  در مورد  پاسخ به پرسش مهر رئیس جمهوری در مورد مهارت آموزی