اصل تشویق و تنبیه در مدیریت علوی

مكانيزم ساختاري كه هر سازماني براي برانگيختن يا قدرداني از كاركنانش ايجاد مي‌نمايد ، سيستم پاداش (Reward System ) ناميده مي‌شود . در اين سيستم كه در اكثر سازمانهاي بزرگ امروزي وجود دارد ، عملكرد هر فرد مشخص گرديده و مورد ارزيابي دقيق قرار مي‌گيرد و سپس در صورت رشد و پيشرفت مورد تشويق و تقدير قرار مي‌گيرد . پاداشهاي عمده در بيشتر سازمانها ، جبران خدمات ، ترفيع ، ارتقاء ، مزايا ، پاداش مالي و يا گرفتن پست و مقام مي‌باشد كه هر يك از اين پاداشها ، مي‌تواند بر روي نگرشها ، رفتارها و انگيزه‌هاي افراد تأثير بگذارد . اصولاً اگر مدير بخواهد بر مبناي اصل انصاف و عدالت حركت كند ، نمي‌تواند به عملكرد همه كاركنان به طور يكسان بنگرد و تلاشها و كوششهاي برخي كاركنان مبدع و خلاق و احياناً سستيها و كم‌كاريهاي برخي ديگر را ناديده بگيرد .

خداوند متعال نيز در كتاب ارزشمند قران ، بارها به اين نكته اشاره فرموده است كه خوب و بد يكسان نيستند و بايد بين آنها تفاوت قائل شد . از جمله در آيات زير :

ـ بگو اي پيامبر ، آيا كور و بينا با هم مساويند ؟

ـ بگو اي محمد ، پليد و پاكيزه يكسان نيستند ؟

ـ اصحاب جهنم و اصحاب بهشت يكسان نيستند ؟

ـ خداوند مجاهدان را بر نشستگان برتري داده است .

ـ آيا تاريكيها و روشنايي را مساوي مي‌داني ؟

ـ آيا كساني كه مي‌دانند با كساني كه نمي‌دانند ، برابرند؟

چنانچه ملاحظه مي‌شود ، خداوند در اين آيات ،يك نوع مرز بندي بين افراد شايسته و افراد ناشايست ايجاد نموده است و آنان را از يكديگر متمايز ساخته است .

امام علي (ع) نيز اين نكته دقيق مديريتي و تربيتي را در دستورالعمل معروف خود به مالك اشتر گنجانده و مي‌فرمايد : « اي مالك ، هرگز نبايد نيكوكار و بدكار در نزد تو يكسان باشند كه همانا چنين حركتي ، نيكوكاران را در نيكي كردن ، بي رغبت و تبهكاران را به بدكاري وا مي‌دارد . بلكه با هر كدام از آنان ، متناسب با آنچه انجام داده‌اند ، برخورد نما »

از اين رهنمود ارزشمند امام ، چند نكته مهم مديريتي به دست مي‌آيد :

1- تشويق و تنبيه ، لازمه مديريت و زمامداري است .

2- تفاوت گذاشتن در مديريت اصل است اما تبعيض قائل شدن ممنوع .

3- ترك تشويق و تنبيه سبب بي رغبتي نيكوكاران(كاركنان كوشا و مُجِدّ) و جسور شدن بدكاران(كاركنان سست و كم كار)مي‌گردد .

4- در اثر ترك تنبيه و تشويق ، كاركنان به سستي و كاهلي گرايش مي‌يابند .

5-  تشويق و تنبيه بايد متناسب با عمل انجام شده باشد .

در اين مورد ، حضرت در جاي ديگري مي‌فرمايند: « خطاكار را متناسب با جرمي كه انجام داده ، مجازات كن نه آن سان كه از حد بگذرد».

از سوي ديگر ، انسان فطرتاً طالب جلب توجه و احترام است و نياز به قدرشناسي از سوي ديگران دارد و اين اصل طلايي مديريت كه :

« هر رفتاري تشويق و پاداش به دنبال داشته باشد ، تثبيت مي‌گردد » نيز ناظر به همين ويژگي انسان است . لذا خداوند پيامبران را با سلاح تبشير و انذار برانگيخت و خود نيز در آيات متعددي در قران به توصيف نعمتهاي معنوي و مادي بهشت و مجازاتها و عذابهاي جهنم پرداخته است تا تشويقي باشد براي حركت انسانها به سوي نيكيها و اعمال صالح و پرهيز و دوري از بديها و زشتيها .

ائمه معصومين سلام ا… عليهم اجمعين نيز همواره در اداره جامعه از اين دو اصل مهم بهره برده‌اند و از سلاح تبشير و انذار به خوبي استفاده نموده‌اند كه نمونه بارز آن را مي‌توان در دستورات و فرامين امام علي (ع) به واليان و فرمانروايان بلاد اسلامي جستجو كرد .

امام علي (ع) به مالك توصيه مي‌كند : « با تشويق و قدرشناسي ، خود را با افراد درستكار مرتبط كن خدمات صادقانه آنها را به ربان بياور و صريحاً قدرداني نما ، زيرا تحسين و حق‌شناسي ، افراد شجاع را در نيكوكاري برمي‌انگيزد و افراد تنبل را به خواست خداوند به تحرك وا مي‌دارد ».

در جاي ديگر در همين نامه خطاب به مالك مي‌فرمايد : « و اگر يكي از كارگزارانت ، دست به خيانت آلود و گزارش بازرسان تو نيز آن را تأييد كرد ، بدان اكتفا كن و بي درنگ خيانتكار را كيفر ده و از كارش بازخواست كن ، سپس او را به خواري كشان و داغ خيانت بر پيشاني او زن وحلقه ننگ و بد نامي بر گردنش آويز».

چنانچه ملاحظه مي‌گردد ، امام همانگونه كه به تشويق كارگزاران و عوامل ساعي توجه و عنايت دارد به توبيخ و تنبيه عوامل خاطي و خائن نيز مُصّر است و آن را به شدت تأكيد مي‌كند .

روزي به امام خبر دادند كه شريح قاضي ، خانه‌اي به هشتاد دينار خريده است . امام به سرعت او را احضار نموده و خطاب به وي فرمود: « به من خبر دادند كه خانه‌اي به هشتاد دينار خريده‌اي سندي براي آن نوشته‌اي و گواهاني آن را امضاء كرده‌اند . اي شريح ، به زودي كسي به سراغت مي‌آيد كه به نوشته‌ات نگاه نمي‌كند و از گواهانت نمي‌پرسد تا تو را از آن خانه بيرون كرده و تنها به قبر بسپارد . اي شريح، انديشه كن كه آن خانه را با مال ديگران يا پول حرام نخريده باشي كه آن گاه خانه دنيا و آخرت را از دست داده‌اي.اما اگر هنگام خريد خانه ، نزد من آمده بودي ،‌ براي تو سندي مي‌نوشتم كه ديگر براي خريد آن به درهمي يا بيشتر ، رغبت نمي‌كردي . آن سند را چنين مي‌نوشتم : اين خانه‌اي است كه بنده‌اي خوار آن را از مرده‌اي آماده كوچ خريده است ، خانه‌اي از سراي غرور كه در محله نابود شوندگان و كوچه هلاك شدگان قرار دارد ».

اصول و ضوابط تشويق و تنبيه از زبان امام علی ( ع )

1- تشويق و توبيخ بايد متناسب با عملكرد فرد باشد .

امام در اين باره مي‌فرمايد : « خطاكار را متناسب با جرمي كه انجام داده ، مجازات كن ».

2- در تشويق و توبيخ بايد اعتدال را رعايت كرد .

امام مي‌فرمايد : « زياده‌روي در ملامت و سرزنش ، آتش لجاجت را شعله‌ور مي‌كند ».

3- تشويق و توبيخ بايد به موقع انجام گيرد .

امام (ع) به محض رسيدن اخبار از سوي بازرسان خويش ، فرمان تشويق يا توبيخ را صادر مي‌نمود .

4- تشويق و توبيخ بايد هماهنگ با معيارهاي ارزشي و كاري باشد .

 امام در اين باره مي‌فرمايد : « اگر كارمند تو نافرماني خدا را كرد ، او را تنبيه كن ولي اگر از شخص تو ( در امور شخصي و غير اداري ) نافرماني كرد ، او را ببخش ».

5- تشويق و توبيخ بايد عامل رشد و پيشرفت باشد نه وسيله انحطاط يا غرض‌ورزيهاي شخصي .

خداوند در قران خطاب به پيامبر اكرم (ص) مي‌فرمايد : « از اموال آنها صدقه دريافت كن تا بدينوسيله پاك شوند و زمينه رشد و پاكيزگي در آنها فراهم آيد و بر آنها درود فرست و دعا كن زيرا دعاي تو موجب آرامش خاطر آنهاست و خداوند شنوا و داناست ».

چنانچه ملاحظه مي‌گردد در اين آيه خداوند به پيامبرش دستور داده كه هر گاه مسلماني براي پرداخت زكات به تو مراجعه نمود ، تو بعد از دريافت زكات ، او را تشويق كن ( در حق او دعا كن ) زيرا اين تشويق تو مايه آرامش خاطر اوست .

تاثیر سیستم تشویق و تنبیه در روشهای مدیریتی سازمان ها

در سیستم تشویق و تنبیه تنها جنبه مادی قضیه مطرح نیست تشویق به معنی شوق آفرینی مطرح ا ست كه مدیر با ایجاد الگوی مناسب سازمان را هدایت می كند و در درجه اول این الگو را در خور پیاده می كند تشویق باعث می شود سطح رشد افراد بالا رفته و به مدیر امكان می دهد كه سبك رهبری خود را از صدور دستور العمل به دستور كمتر و حمایت بیشتر ( تفویض اختیارات ) تغییر دهد تنبیه عكس این جریان است تنبیه عملكرد ضعیف را متوقف نموده و ممكن است به این معنی باشد كه مدیر به تدریج باید از دستور كم و حمایت كم به حمایت بیشتر با دستور العمل بیشتر بازگشت نماید البته در این بین از انگیزه های مادی و تاثیر مثبت آن بر میزان بهره وری كاركنان غافل بود بالا بردن بهای كالاها از قدرت خرید مردم كم كرده و بر معیشت مردم تاثیر سوئی می گذارد و همین موضوع در كاهش انگیزش و تترل بهره وری مشهود است این موضوع یكی از علل شغل دوم كارمندان بخش دولتی است كه به نوبه خود موجب نزول كیفیت ضرورت به شمار می آید .

حضرت اميرالمومنين عليه‌‌السلام در خطبه‌هاي خود بارها اين مسئله را خاطر نشان ساخته و به مديران خود تذكرات به جايي داده كه چنين نگرشي در آن عصر و زمان كه هنوز فرهنگ مديريتي به صورت علمي مطرح نبوده، يك نكته برجسته و جستاري شگفت مي‌نمايد، آن حضرت در نامه 53 خطاب به دولتمردان خود مي‌فرمايد: و اصل في حسن الثناء عليهم و تعديدما ابلي ذوو البلاء منهم.

با تشويق كارمندانت، ارتباطت را با آنها برقرار كن و خدمات صادقانه آنان را به زبان بياور (صريحاً‌ از آنها قدرداني نما،) زيرا تشويق، مردان شجاع را در راه نيكوكاري به هيجان مي‌آورد و مسامحه‌كاران را به فعاليت و حركت وامي‌دارد0002

در اين روايت بسيار زيبا چند نكته اساسي از تشويق كاركنان استنباط مي‌گردد كه مي‌توان آنها را جزء همان راهبردهاي اساسي در تشويق به شمار آورد:

1- تشويق كاركنان نوعي ارتباط با كاركنان است.

2- تشويق را بايد آشكار را انجام داد.

3- تشويق بهترين راهكار تهييج كاركنان براي ادامه فعاليت‌هاست.

آيه شريفه نيز دقيقاً بر اين مطلب تاكيد دارد: لئن شكرتم لازيدنكم.3 اگر قدرداني كنيد، خداوند آن نعمت را افزون مي‌سازد.

منابع :

 1) سوره انعام – آيه 50 .

3) سوره حشر – آيه 20 .

4) سوره نساء – آيه 95 .

5) سوره رعد – آيه 16 .

6) سوره زمر – آيه 9 .

۷) نهج البلاغه – نامه 53 .

۸)نهج البلاغه – نامه 53 .

۹) سوره بقره – آيه 213 .

۱۰) نهج البلاغه – نامه 53 .

۱۱) همان منبع .

۱۲) نهج البلاغه – نامه 3 - ترجمه محمد دشتي .

۱۳) نهج البلاغه – نامه 43 – ترجمه محمد دشتي .

۱۴) نهج البلاغه – نامه 53 – ترجمه فيض .

۱۵) تحف العقول – ص 84 .

۱۶) غرر الحكم و درر الكلم – ص 205 .

۱۷) سوره توبه – آيه 103 .

 18) سوره مائده – آيه 100 .

خودمان را بهتر بشناسیم

تا به حال از خودتان پرسیده اید که من کیستم؟ کجای این دنیا قرار دارم؟ چه ویژگی هایی دارم؟

شما در روز یا در هفته چند ساعت را به فکر کردن در مورد خودتان اختصاص می دهید؟

اصلا بگذارید از یک جای دیگر شروع کنم. این که ما در مورد خودمان فکر کنیم چه فوایدی دارد؟ اصلا فکر کردن در مورد خودمان ارزش وقت گذاشتن را دارد؟

این ها سوالاتی هستند که هر از چند گاهی گوشه ای از ذهن ما را به خود مشغول می کند و بعد از مدتی آنها را فراموش کنیم و وقتی به آنها نیاز پیدا می کنیم دوباره  این سوالات به ذهن ما می آید.

اگر موافقید اول در مورد اهمیت خودشناسی با هم بحث کنیم. این که من خودم را بشناسم در و در مورد خودم مطالعه و تفکر کنم فواید زیر را می تواند برایم داشته باشد:

1ـ به ظرفیت های وجودی انسان پی می برم:  همه ی ما قبل از اینکه هر لقب خاصی یا هر جایگاه اجتماعی را بگیریم، انسانیم. همانطور که می دانید، انسان اشرف مخلوقات خداوند است و خداوند در قرآن کریم او را جانشین خود روی زمین معرفی کرده است. خداوند فقط و فقط در هنگام خلق کردن انسان به خود آفرین گفت. وقتی به این چیزها فکر می کنیم، وقتی فکر می کنیم که ما چقدر برای خدا عزیزیم و خداوند چه قدرت بیکرانی به ما عنایت کرده، به خود می بالیم و در می یابیم که انسان هر چقدر هم که از نظر امکانات بیرونی ضعیف باشد، در درون خود قدرتی بیکران دارد و با این قدرتی که خداوند به او عطا کرده است، می تواند به نهایت خواسته خود برسد.

2ـ ویژگی های مثبت خود را پیدا می کنم: شاید این سوال برای شما پیش بیاید که اینکه من ویژگی های مثبت خود را پیدا کنم چه فایده ای دارد. جالب است بدانید که مشکل اساسی خیلی از ماها این است که ویژگی های مثبت و استعدادهای خود را نمی دانیم . اگر استعدادهای خود را بشناسیم می فهمیم که دیگر کمبود امکانات اهمیت چندانی ندارد و ما می توانیم با کار کردن در زمینه استعدادهای خود حداکثر بازدهی را داشته باشیم و موفق شویم.

3ـ با ویژگی های منفی خود آشنا می شوم: اینکه من ویژگی های منفی خود را بشناسم کمک می کند تا در صدد جبران آنها برآیم و برای آنها برنامه ریزی کنم.

4ـ امکانات خود را بهتر می بینم: یکی دیگر از مشکلات ما این است که امکانات خود را نمی بینیم و این موضوع دو نتیجه ی بد را به دنبال دارد، یکی اینکه از آنها به خوبی استفاده نمی کنیم و دوم اینکه به خاطر آنها خدا را شکر نمی کنیم و خداوند هم نعمت های بیشتری به ما نمی دهد زیرا همان نعمت هایی را که به ما داده شکر نکرده ایم.

5ـ هدف خود را می شناسیم: یکی دیگر از فواید خود شناسی این است که از خود بپرسم که اصلا می خواهم چه کار کنم؟ چه شغلی می خواهم داشتم باشم؟ از نظر مالی و درآمد در چه سطحی می خواهم باشم؟ از نظر معنوی در کجا می خواهم قرار گیرم و ...

همانطور که دیدید اینکه خودمان را بشناسیم، فواید بسیار زیادی می تواند برای ما داشته باشد. حالا که با فواید آن آشنا شدید، پیشنهاد می کنم زمانی را در طول روز به «خودشناسی» اختصاص دهید و به سوالات زیر به صورت مکتوب (حتما به صورت مکتوب) پاسخ دهید:

1ـ من کیستم؟

2ـ چه کارهایی را خود انجام می دهد؟ ویژگی های مثبت من کدامند؟

3ـ چه کارهایی را آن طور که باید و شاید خوب انجام نمی دهد؟ ویژگی های  منفی من کدامند؟

4ـ آیا ویژگی های منفی من قابل جبرانند یا غیر قابل جبران؟

5ـ برای جبران ویژگی های منفی خود چه کارهایی می توانم انجام دهد؟

در صورت نیاز برای پاسخ دادن به سوالات زیر با یک فرد مورد اطمینان مشورت کنید. آن وقت تاثیر فکر کردن در مورد خود را خودتان در می یابید.

سید احسان حسینی

تغییر شیمیایی

تغییر شیمیایی ، فرایندی است که در آن ساختار ذره‌هایتشکیل دهنده مواد اولیه دچار تغییر می‌شود و به عبارتی ، تغییری است که طی آن ، یکیا چندمادهشیمیایی دیگر تبدیل می‌شود.

تغییراتی که در واکنشی بر روی مواد واکنش دهنده صورت می‌گیرد،بطور کلی به دو نوعتغییرفیزیکی وتغییر شیمیایی، تقسیم می‌شوند. در تغییر فیزیکی ، فقطحالت فیزیکیماده تغییر می‌یابد. یعنی ساختار ذره‌های تشکیل دهنده ماده تغییر نمی‌کند. بنابراین تغییر کلیهحالاتماده نظیرذوبوانجماد وتبخیر وتصعید و غیرههمچنینانحلال نمک ها و بازها درآب ، تغییر فیزیکی محسوبمی‌شوند.

لیکن در تغییر شیمیایی ، در واقع اتصالاتم‌ها به یکدیگردر واکنش دهنده ها دستخوش تغییر می‌شود و همچنینآرایشالکترونی اتم‌ها نیز تغییر می‌یابد. البته باید توجه داشت که در جریان یکواکنششیمیایی ، اتم‌ها نه بوجود می‌آیند و نه از بین می‌روند و تنها شاملترکیب ،تجزیه یا بازآرایی اتم‌هاست.

واکنش شیمیایی در واقع توصیفی برای یک تغییر شیمیاییاست. واکنش‌های شیمیایی ممکن است با آزاد کردن انرژی بصورت گرما ، نور یا صوت همراهباشند و تولید یکگاز ، تشکیل یک رسوب یا تغییررنگ در پی داشته باشند.

تغییر گرماگیر و تغییر گرماده

مطابققانون پایستگی انرژی، در هرواکنش ، باید انرژی کل ثابت بماند. بنابراین در واکنش‌ها ، اختلاف انرژی میانفراورده‌ها و واکنش‌دهنده‌ها به صورت گرما ظاهر می‌شود. از این رو ، واکنش‌هایینظیرواکنش‌هایسوختن متانو با تشکیلکلرید هیدروژنکه در آنها ، سطح انرژیفراورده‌های واکنش از مواد واکنش‌دهنده پایین‌تر باشد، بعلت تولید انرژی گرماییگرماده می‌گوییم و در مقابل ، واکنش‌هایی که در آنها سطح انرژی شیمیایی فراورده‌ها بیشتراز واکنش‌دهنده‌ها باشد،واکنش‌هایگرماگیر نامیده می‌شوند و برای انجام چنین واکنشی باید مقداری گرما به اجزایواکنش‌دهنده داده شود، مانندتجزیهکردن کلرید آمونیومجامد که با گرم کردن ،به دوگاز آمونیاکو کلریدهیدروژن تبدیل می‌شود.

مثالهایی از فرایندهای شیمیایی

همانظور که قبلا ذکر شد، در تغییر شیمیایی، ماهیت شیمیایی مواد تغییر می‌یابد و فراورده‌های جدید با خواص متفاوت از مواداولیه تولید می‌شود. بنابراین پدیده های زیر نمونه هایی از تغییرهای شیمیایی محسوبمی‌شوند:

*سوختن انواع سوخت‌ها. مانند بنزین ،نفت ، گاز طبیعی و... در مجاورت هوا

* زنگ زدن فلزات

*گوارش غذا

*رسیدن میوه

*پختن غذا

*فساد مواد

*محکم شدن تدریجی سیمان.

*انحلال آمونیاک در آب. زیرا در اثرانحلال ، قسمتی از مولکولهای آمونیاک با مولکولهای آب ترکیب شده و ماده جدیدی به نامهیدروکسیدآمونیومتولید می‌نمایند. بهمین دلیل که واکنش شیمیایی بینحلال و حل شونده رخمی‌دهد، حل شدن بیشتر جنبه شیمیایی دارد.

* لخته شدن مواد کلوئیدی. در اثر لختهشدن ، پیوندهای جدیدی تشکیل می‌گردد که باعث تجمع مولکولهای یکمحلولکلوئیدی می‌شود.

* تشکیل بخارات در اثر حرارت دادن اکسیدجیوه

چگونگی انجام یک واکنش شیمیایی

برای اینکه واکنش شیمیایی رخ دهد، بایدپیوندهایبیناتمها ومولکولها شکسته شوند و به نحو دیگری تشکیل شوند. از آنجا که این پیوندها معمولا قوی هستند،اغلب برای شروع یک واکنش انرژی لازم است. این انرژی معمولا به شکل گرما است. موادجدید (محصولات واکنش) خواص متفاوت با مواد اولیه (واکنش دهنده ها) دارند. واکنشهایشیمیایی فقط در آزمایشگاه رخ نمی‌دهند. این واکنشها دائما در اطراف ما در حال وقوعاند، مانندزنگ زدناتومبیلها و پخته شدن غذا.

اعياد ملی ايران

نوروز برابر با یکم فروردین ماه (روزشمار خورشیدی)، جشن آغاز سال و یکی از کهن‌ترین جشن‌های به جا مانده از دوران باستان است. خاستگاه نوروز در ایران باستان می باشد و هنوز مردم مناطق مختلف فلات ایران نوروز را جشن می‌گیرند. امروزه زمان برگزاری نوروز، در آغاز فصل بهار است. نوروز در ایران و افغانستان آغاز سال  نو محسوب می‌شود و در برخی دیگر از کشورها تعطیل رسمی است.

بنا به پیشنهاد جمهوری آذربایجان، مجمع عمومی سازمان ملل در نشست ۴ اسفند ۱۳۸۸ (۲۳ فوریه ۲۰۱۰) ۲۱ ماه مارس را به‌عنوان روز جهانی عید نوروز، با ریشهٔ ایرانی به‌رسمیت شناخت و آن را در تقویم خود جای داد. در متن به تصویب رسیده در مجمع عمومی سازمان ملل، نوروز، جشنی با ریشه ایرانی که قدمتی بیش از ۳ هزار سال دارد و امروزه بیش از ۳۰۰ میلیون نفر آن را جشن می‌گیرند توصیف شده‌است.

سيزده فروردين

روز سيزده نوروز يا فروردين جشن عمومي بود. روز سيزده را پاره اي روز نحسي دانسته وعقيده دارند به بيرون از خانه بروند.

جشن مهرگان

وابسته به فرشته يا ايزد بزرگ (مهر) به علت حوادث و اوضاع ديگر در تاريخ ايران مقام بسيار ارجمند داشت.

اهميت جشن مهرگان برابر جشن نوروز و به عقيده بعضي از محققين بيشتر از آن هم بوده.

جشن سده

مطابق تقويم قديم در روز دهم بهمن مي باشد و بمناسبت پيداش آتش در واقع جشن آتش است. در شب دهم بهمن ايرانيان دور هم جمع مي شدند و آتش افروزي مي كردند و موبدان پيرامون آتش مي گشتند و اوستا مي خواندند و مردم بشادماني مي پرداختند.

امام علی

علی، بن ابی‌طالب (۱۳ رجب سال ۲۴ قبل از هجرت، ۲۱ رمضان ۴۰ قمری) پسرعمو، داماد و نزدیکترین اصحاب محمد ابن عبدالله، (پیامبر اسلام) و از اهل بیت پیامبر است. بنا بر روایات محمد او را به برادری خود برگزید و با او پیمان برادری بست.^[۱] او از دیدگاه اهل سنت چهارمین خلیفه مسلمانان و از نظر شیعیان بنابر وصیت و سفارش‌های محمد جانشین پیامبر و امام اول می‌باشد. دو کنیه معروف او «ابوالحسن» و «ابو تراب» است و بین گروه‌های مختلف با لقب‌های گوناگونی (به مانند امیرالمومنین، اسدالله و حیدر کرار) خوانده می‌شود. مدت خلافت وی ۵ سال (از ۶۵۶ م تا ۶۶۱ م.) بود.

او در مکه به دنیا آمد، پدرش ابوطالب و مادرش فاطمه بنت اسد بود. در خانه محمد پرورش یافت و در حالی که حدود ده سال بیشتر نداشت، اولین مردی بود که دعوت محمد به اسلام را پذيرفت و با او بيعت كرد. علی زمانی که پیامبر در مکه اسلام را تبلیغ می‌کرد و مورد آزار و اذیت مشرکان قرار می‌گرفت، یار و مددکار او بود. هنگام هجرت محمد، علی به جای وی در بسترش خوابید تا نقشه قتل پیامبر را خنثی کند و او بتواند از مکه بگریزد؛ سپس امانات وی را ادا نمود و به همراه فاطمه زهرا، مادرش و زنی دیگر به مدینه هجرت کرد. در سال دوم پس از هجرت محمد گفت که به فرمان خدا وی را به همسری دخترش فاطمه در می‌آورد که حاصل این ازدواج چهار فرزند از جمله حسن و حسین بود. در طول دورانی که پیامبر اداره جامعه مسلمانان در مدینه را بر عهده داشت علی او را یاری می‌کرد و در تمام جنگ‌ها به جز جنگ تبوک شرکت داشت. همچنین وی حامل پیام‌ها و دستورات او بود. محمد هنگام بازگشت از آخرین حج خود در غدیر خم، او را «مولای مسلمانان» معرفی کرد و مردم با او بیعت کرده و تبریک گفتند و این از دید شیعیان به معنی معرفی علی به جانشینی پیامبر است

پس از درگذشت پیامبر در ماجرای انتخاب جانشین پیامبر بین او و ابوبکر اختلاف رخ داد.وی تا شش ماه از بیعت با ابوبکر سرباز زد و مدتی پس از درگذشت فاطمه زهرا به ظاهر با او بیعت کرد اما همچنان بر غصب خلافت از جانب وی عقیده داشت. علی در دوران خلافت سه خلیفه اول جز در انتخاب خلیفه سوم فعالیت سیاسی نداشت و در جنگ‌ها شرکت نمی‌کرد و تنها گاهی در امور دینی، قضایی و سیاسی به خلفا مشورت می‌داد. پس از قتل عثمان، خلیفه سوم، علی با اصرار مردم خلافت را پذیرفت و از سال ۳۵ تا ۴۰ هجری قمری این منصب را بر عهده داشت. وی با مخالفت برخی از بزرگان قریش و عایشه مواجه شد. این امر منجر به بروز سه جنگ جمل، صفین و نهروان در دوران خلافتش شد. نهایتا ابن ملجم مرادی یکی از بازماندگان خوراج نهروان در مسجد کوفه به هنگام نماز صبح با شمشیر زهرآلود فرق او را شکافت و دو روز پس از آن در ۲۱ رمضان سال ۴۰ هجری درگذشت.

علی پس از مرگش نیز تأثیر زیادی بر جامعه مسلمانان نهاد. از او احادیث، سخنرانی‌ها، نامه‌ها، اشعار و دعاهای فراوانی بر جامانده‌است که در کتاب‌های مختلف نظیر نهج البلاغه و غررالحکم، به جای مانده‌است. عموم مسلمانان او را برترین مفسر قرآن و عالم ترین شخص به دانش فقه می‌دانند.^] همچنین اکثریت صوفیه برای او مرتبه بالای ولایت را قائلند. فیلسوفان شیعه او را بنیانگذار فلسفه الهی می‌دانند. علاوه بر این مسلمانان او را به جهت کوشش‌های بیدریغ و از جان گذشتگیش در راه اسلام ارج می‌نهند و همچنین به خاطر شجاعت، کرم، گذشت، عدالت و بزرگواری اش نسبت به مردم او را دوست می‌دارند. به همین جهت در دانش، فرهنگ و هنر مسلمانان آثار فراوانی در مورد او و برای او ایجاد شده‌است.

تولد و دودمان

پدر وی ابوطالب و مادر وی فاطمه دختر اسد بود. علی و برادرانش (طالب، عقیل و جعفر) نخستین کسانی هستند که از دو سو (هم از ناحیه پدر و هم از ناحیه مادر) از نسل هاشم پسر عبدمناف هستند.

او در روز جمعه سیزدهم رجب سال سی‌ام عام الفیل مطابق با ۵۹۹ میلادی (ده سال قبل از بعثت محمد) در مکه و بنا بر روایات در مسجد الحرام و داخل کعبه به دنیا آمد

هنگامی که به علی حامله بود به طواف خانه خدا اّمد و در آن حال دچار درد زایمان شد. او پروردگار کعبه را به یاری طلبید. ناگهان دیوار کعبه شکافت. وی به درون خانه خدا داخل شد و در اّن جا «علی بن ابی طالب» را به دنیا آورد.

تا امروز متولد شدن هیچ فردی در کعبه بجز تولّد علی در تاریخ ثبت نشده

کودکی

زمانی که علی شش ساله بود، در مکه قحطی شد و پدراو ابوطالب، دچار مشکل مالی گردید.محمد که خود در کودکی تحت سرپرستی ابوطالب قرار گرفته بود و در این زمان سنش از سی سال گذشته بود، برای سبک کردن بار عایلهٔ وی به او پیشنهاد کرد که سرپرستی علی را او بر عهده بگیرد. ابوطالب پذیرفت و علی از کودکی در خانه محمد و تحت نظر او قرار گرفت. و زیر دست او بزرگ شد و پرورش یافتن به دست محمد امتیازی بود که او آن را از شرافت‌های خود بر می‌شمرد. و شاید همین امر ، پایه‌ای برای توجیه سخن محمد در برادری با اوست.

اسلام آوردن

علی که از کودکی در خانه محمد بزرگ شده بود، اولین مردی بود که پس از بعثت محمد به پیامبری، به او ایمان آورد. البته سنت گرایان که منکر باور شیعیان هستند او را از آن جهت که در آغاز اعلام نبوت محمد، نوجوانی بیش نبوده‌است،نخستین مرد گرویده به اسلام نمی‌دانند.

در سال سوم پس از بعثت، محمد از طرف خداوند وظیفه یافت تا اعضای خانوادهٔ خود را به اسلام دعوت کند. او به این منظور حدود چهل نفر از خاندان عبدالمطلب را به مهمانی ناهار دعوت کرد و در پایان آن مجلس سه بار از مهمانان درخواست کرد که به پیامبریش ایمان بیاورند و او را یاری کنند که از این جمع در هر سه بار فقط علی بود که آمادگی خود را اعلام کرد. پس از آن محمد گفت: ای خویشاوندان و بستگان من، بدانید که علی برادر و وصی و خلیفه پس از من در میان شماست.

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد