اصل تشویق و تنبیه در مدیریت علوی

مكانيزم ساختاري كه هر سازماني براي برانگيختن يا قدرداني از كاركنانش ايجاد مي‌نمايد ، سيستم پاداش (Reward System ) ناميده مي‌شود . در اين سيستم كه در اكثر سازمانهاي بزرگ امروزي وجود دارد ، عملكرد هر فرد مشخص گرديده و مورد ارزيابي دقيق قرار مي‌گيرد و سپس در صورت رشد و پيشرفت مورد تشويق و تقدير قرار مي‌گيرد . پاداشهاي عمده در بيشتر سازمانها ، جبران خدمات ، ترفيع ، ارتقاء ، مزايا ، پاداش مالي و يا گرفتن پست و مقام مي‌باشد كه هر يك از اين پاداشها ، مي‌تواند بر روي نگرشها ، رفتارها و انگيزه‌هاي افراد تأثير بگذارد . اصولاً اگر مدير بخواهد بر مبناي اصل انصاف و عدالت حركت كند ، نمي‌تواند به عملكرد همه كاركنان به طور يكسان بنگرد و تلاشها و كوششهاي برخي كاركنان مبدع و خلاق و احياناً سستيها و كم‌كاريهاي برخي ديگر را ناديده بگيرد .

خداوند متعال نيز در كتاب ارزشمند قران ، بارها به اين نكته اشاره فرموده است كه خوب و بد يكسان نيستند و بايد بين آنها تفاوت قائل شد . از جمله در آيات زير :

ـ بگو اي پيامبر ، آيا كور و بينا با هم مساويند ؟

ـ بگو اي محمد ، پليد و پاكيزه يكسان نيستند ؟

ـ اصحاب جهنم و اصحاب بهشت يكسان نيستند ؟

ـ خداوند مجاهدان را بر نشستگان برتري داده است .

ـ آيا تاريكيها و روشنايي را مساوي مي‌داني ؟

ـ آيا كساني كه مي‌دانند با كساني كه نمي‌دانند ، برابرند؟

چنانچه ملاحظه مي‌شود ، خداوند در اين آيات ،يك نوع مرز بندي بين افراد شايسته و افراد ناشايست ايجاد نموده است و آنان را از يكديگر متمايز ساخته است .

امام علي (ع) نيز اين نكته دقيق مديريتي و تربيتي را در دستورالعمل معروف خود به مالك اشتر گنجانده و مي‌فرمايد : « اي مالك ، هرگز نبايد نيكوكار و بدكار در نزد تو يكسان باشند كه همانا چنين حركتي ، نيكوكاران را در نيكي كردن ، بي رغبت و تبهكاران را به بدكاري وا مي‌دارد . بلكه با هر كدام از آنان ، متناسب با آنچه انجام داده‌اند ، برخورد نما »

از اين رهنمود ارزشمند امام ، چند نكته مهم مديريتي به دست مي‌آيد :

1- تشويق و تنبيه ، لازمه مديريت و زمامداري است .

2- تفاوت گذاشتن در مديريت اصل است اما تبعيض قائل شدن ممنوع .

3- ترك تشويق و تنبيه سبب بي رغبتي نيكوكاران(كاركنان كوشا و مُجِدّ) و جسور شدن بدكاران(كاركنان سست و كم كار)مي‌گردد .

4- در اثر ترك تنبيه و تشويق ، كاركنان به سستي و كاهلي گرايش مي‌يابند .

5-  تشويق و تنبيه بايد متناسب با عمل انجام شده باشد .

در اين مورد ، حضرت در جاي ديگري مي‌فرمايند: « خطاكار را متناسب با جرمي كه انجام داده ، مجازات كن نه آن سان كه از حد بگذرد».

از سوي ديگر ، انسان فطرتاً طالب جلب توجه و احترام است و نياز به قدرشناسي از سوي ديگران دارد و اين اصل طلايي مديريت كه :

« هر رفتاري تشويق و پاداش به دنبال داشته باشد ، تثبيت مي‌گردد » نيز ناظر به همين ويژگي انسان است . لذا خداوند پيامبران را با سلاح تبشير و انذار برانگيخت و خود نيز در آيات متعددي در قران به توصيف نعمتهاي معنوي و مادي بهشت و مجازاتها و عذابهاي جهنم پرداخته است تا تشويقي باشد براي حركت انسانها به سوي نيكيها و اعمال صالح و پرهيز و دوري از بديها و زشتيها .

ائمه معصومين سلام ا… عليهم اجمعين نيز همواره در اداره جامعه از اين دو اصل مهم بهره برده‌اند و از سلاح تبشير و انذار به خوبي استفاده نموده‌اند كه نمونه بارز آن را مي‌توان در دستورات و فرامين امام علي (ع) به واليان و فرمانروايان بلاد اسلامي جستجو كرد .

امام علي (ع) به مالك توصيه مي‌كند : « با تشويق و قدرشناسي ، خود را با افراد درستكار مرتبط كن خدمات صادقانه آنها را به ربان بياور و صريحاً قدرداني نما ، زيرا تحسين و حق‌شناسي ، افراد شجاع را در نيكوكاري برمي‌انگيزد و افراد تنبل را به خواست خداوند به تحرك وا مي‌دارد ».

در جاي ديگر در همين نامه خطاب به مالك مي‌فرمايد : « و اگر يكي از كارگزارانت ، دست به خيانت آلود و گزارش بازرسان تو نيز آن را تأييد كرد ، بدان اكتفا كن و بي درنگ خيانتكار را كيفر ده و از كارش بازخواست كن ، سپس او را به خواري كشان و داغ خيانت بر پيشاني او زن وحلقه ننگ و بد نامي بر گردنش آويز».

چنانچه ملاحظه مي‌گردد ، امام همانگونه كه به تشويق كارگزاران و عوامل ساعي توجه و عنايت دارد به توبيخ و تنبيه عوامل خاطي و خائن نيز مُصّر است و آن را به شدت تأكيد مي‌كند .

روزي به امام خبر دادند كه شريح قاضي ، خانه‌اي به هشتاد دينار خريده است . امام به سرعت او را احضار نموده و خطاب به وي فرمود: « به من خبر دادند كه خانه‌اي به هشتاد دينار خريده‌اي سندي براي آن نوشته‌اي و گواهاني آن را امضاء كرده‌اند . اي شريح ، به زودي كسي به سراغت مي‌آيد كه به نوشته‌ات نگاه نمي‌كند و از گواهانت نمي‌پرسد تا تو را از آن خانه بيرون كرده و تنها به قبر بسپارد . اي شريح، انديشه كن كه آن خانه را با مال ديگران يا پول حرام نخريده باشي كه آن گاه خانه دنيا و آخرت را از دست داده‌اي.اما اگر هنگام خريد خانه ، نزد من آمده بودي ،‌ براي تو سندي مي‌نوشتم كه ديگر براي خريد آن به درهمي يا بيشتر ، رغبت نمي‌كردي . آن سند را چنين مي‌نوشتم : اين خانه‌اي است كه بنده‌اي خوار آن را از مرده‌اي آماده كوچ خريده است ، خانه‌اي از سراي غرور كه در محله نابود شوندگان و كوچه هلاك شدگان قرار دارد ».

اصول و ضوابط تشويق و تنبيه از زبان امام علی ( ع )

1- تشويق و توبيخ بايد متناسب با عملكرد فرد باشد .

امام در اين باره مي‌فرمايد : « خطاكار را متناسب با جرمي كه انجام داده ، مجازات كن ».

2- در تشويق و توبيخ بايد اعتدال را رعايت كرد .

امام مي‌فرمايد : « زياده‌روي در ملامت و سرزنش ، آتش لجاجت را شعله‌ور مي‌كند ».

3- تشويق و توبيخ بايد به موقع انجام گيرد .

امام (ع) به محض رسيدن اخبار از سوي بازرسان خويش ، فرمان تشويق يا توبيخ را صادر مي‌نمود .

4- تشويق و توبيخ بايد هماهنگ با معيارهاي ارزشي و كاري باشد .

 امام در اين باره مي‌فرمايد : « اگر كارمند تو نافرماني خدا را كرد ، او را تنبيه كن ولي اگر از شخص تو ( در امور شخصي و غير اداري ) نافرماني كرد ، او را ببخش ».

5- تشويق و توبيخ بايد عامل رشد و پيشرفت باشد نه وسيله انحطاط يا غرض‌ورزيهاي شخصي .

خداوند در قران خطاب به پيامبر اكرم (ص) مي‌فرمايد : « از اموال آنها صدقه دريافت كن تا بدينوسيله پاك شوند و زمينه رشد و پاكيزگي در آنها فراهم آيد و بر آنها درود فرست و دعا كن زيرا دعاي تو موجب آرامش خاطر آنهاست و خداوند شنوا و داناست ».

چنانچه ملاحظه مي‌گردد در اين آيه خداوند به پيامبرش دستور داده كه هر گاه مسلماني براي پرداخت زكات به تو مراجعه نمود ، تو بعد از دريافت زكات ، او را تشويق كن ( در حق او دعا كن ) زيرا اين تشويق تو مايه آرامش خاطر اوست .

تاثیر سیستم تشویق و تنبیه در روشهای مدیریتی سازمان ها

در سیستم تشویق و تنبیه تنها جنبه مادی قضیه مطرح نیست تشویق به معنی شوق آفرینی مطرح ا ست كه مدیر با ایجاد الگوی مناسب سازمان را هدایت می كند و در درجه اول این الگو را در خور پیاده می كند تشویق باعث می شود سطح رشد افراد بالا رفته و به مدیر امكان می دهد كه سبك رهبری خود را از صدور دستور العمل به دستور كمتر و حمایت بیشتر ( تفویض اختیارات ) تغییر دهد تنبیه عكس این جریان است تنبیه عملكرد ضعیف را متوقف نموده و ممكن است به این معنی باشد كه مدیر به تدریج باید از دستور كم و حمایت كم به حمایت بیشتر با دستور العمل بیشتر بازگشت نماید البته در این بین از انگیزه های مادی و تاثیر مثبت آن بر میزان بهره وری كاركنان غافل بود بالا بردن بهای كالاها از قدرت خرید مردم كم كرده و بر معیشت مردم تاثیر سوئی می گذارد و همین موضوع در كاهش انگیزش و تترل بهره وری مشهود است این موضوع یكی از علل شغل دوم كارمندان بخش دولتی است كه به نوبه خود موجب نزول كیفیت ضرورت به شمار می آید .

حضرت اميرالمومنين عليه‌‌السلام در خطبه‌هاي خود بارها اين مسئله را خاطر نشان ساخته و به مديران خود تذكرات به جايي داده كه چنين نگرشي در آن عصر و زمان كه هنوز فرهنگ مديريتي به صورت علمي مطرح نبوده، يك نكته برجسته و جستاري شگفت مي‌نمايد، آن حضرت در نامه 53 خطاب به دولتمردان خود مي‌فرمايد: و اصل في حسن الثناء عليهم و تعديدما ابلي ذوو البلاء منهم.

با تشويق كارمندانت، ارتباطت را با آنها برقرار كن و خدمات صادقانه آنان را به زبان بياور (صريحاً‌ از آنها قدرداني نما،) زيرا تشويق، مردان شجاع را در راه نيكوكاري به هيجان مي‌آورد و مسامحه‌كاران را به فعاليت و حركت وامي‌دارد0002

در اين روايت بسيار زيبا چند نكته اساسي از تشويق كاركنان استنباط مي‌گردد كه مي‌توان آنها را جزء همان راهبردهاي اساسي در تشويق به شمار آورد:

1- تشويق كاركنان نوعي ارتباط با كاركنان است.

2- تشويق را بايد آشكار را انجام داد.

3- تشويق بهترين راهكار تهييج كاركنان براي ادامه فعاليت‌هاست.

آيه شريفه نيز دقيقاً بر اين مطلب تاكيد دارد: لئن شكرتم لازيدنكم.3 اگر قدرداني كنيد، خداوند آن نعمت را افزون مي‌سازد.

منابع :

 1) سوره انعام – آيه 50 .

3) سوره حشر – آيه 20 .

4) سوره نساء – آيه 95 .

5) سوره رعد – آيه 16 .

6) سوره زمر – آيه 9 .

۷) نهج البلاغه – نامه 53 .

۸)نهج البلاغه – نامه 53 .

۹) سوره بقره – آيه 213 .

۱۰) نهج البلاغه – نامه 53 .

۱۱) همان منبع .

۱۲) نهج البلاغه – نامه 3 - ترجمه محمد دشتي .

۱۳) نهج البلاغه – نامه 43 – ترجمه محمد دشتي .

۱۴) نهج البلاغه – نامه 53 – ترجمه فيض .

۱۵) تحف العقول – ص 84 .

۱۶) غرر الحكم و درر الكلم – ص 205 .

۱۷) سوره توبه – آيه 103 .

 18) سوره مائده – آيه 100 .