دانشگاه آزاد اسلامي واحد ورامين، پيشوا

دانشكده ادبيات و علوم انساني

عنوان مقاله:

پوشش در شعر گويندگان پس از مشروطه

مقدمه و پيشگفتار

از دوران كهن، شخصيت و خلق و خوي زن توجه دانشمندان و فلاسفه هر عصري را هميشه به خود جلب كرده است. در فرهنگ اسلامي و شرقي ما، زن در اجتماع مقامي بس والا دارد. در تاريخ و فرهنگ ما، زنان بسيار ارجمند و عاليمقامي وجود دارند و شخصيت بزرگ آنان اصولاً در قالب فرهنگ غربي نمي گنجد و يكي از آن موارد كه زن مسلمان را از زن غربي ممتاز مي نمايد حجاب و پوشش اسلامي اوست. حجابي كه دين او آن را تائيد مي‌كند و كتاب آسمانيش بر آن صحه مي گذارد.

نوع پوشش در كشور و فرهنگ ما از ديرباز به عنوان يك امر فقهي و تكليف شرعي بر شمرده مي شد و هيچگونه بحث و اظهار نظر خاصي در باب آن نمي شد و البته حدود پوشش مورد بحث فقها بود ولي اصل آن از طرف طوايف مسلمان مورد تائيد و قبول بوده است.

ولي بحث از حجاب در كشور‌ما، همزمان با آشنايي ايران و ايراني با عالم تجدد بوده است. احساس شكست در برابر غرب، روشنفكران ما را كه ساده انگاراني بيش نبودند در باب نوع لباس و آرايش و زينت به فكر انداخت كه شايد پيروزي غربي‌ها به علت همين تفاوت در ظواهر بوده است و نظريه‌اي بدنبال آن مطرح شد مبني بر اينكه اگر به غربي‌ها تشبه جوييم مي توانيم به پايه و مرتبة آنان برسيم.

اين تفكر بر اقشار مختلف جامعه تأثير خود را نهاد از جمله در جامعة ادبي كشور و نويسندگان و شعرا. حجاب در شعر شاعران پس از مشروطه به دو صورت مطرح گرديد. يكي به حالت دفاع از پديدة كشف حجاب و ديگر به صورت دفاع از حجاب و جواب به كساني كه پديدة كشف حجاب را ستوده‌اند.

آنچه را بايد بدان توجه داشت آن است كه شعر گفتن دربارة زن، سابقه طولاني در ادب فارسي دارد. در دوره مشروطه نيز، اشعار فراواني گفته شد كه در برخي موارد به انتقاد كلي از برخوردي كه بازن در طول تاريخ صورت گرفته، مي پرداخت. از جمله مسائل مربوط به آموزش زنان، موقعيت اجتماعي آنان و …

از جمله مباحث مطرح در شعر پس از مشروطه مسأله حجاب و كشف حجاب است كه در اين مقاله سعي مي‌شود تا به بررسي اشعار شاعران اين دوره پرداخته گردد. شاعراني كه به دفاع از دين و ديانت به توصيف حجاب و پوشش و محسنات آن پرداخته‌اند و يا در پاسخ‌گويي بر اشعار گويندگان كشف حجاب پرداخته‌اند.

حجاب از ديدگاه قرآن و اسلام

انعكاس مسأله حجاب و پوشش در شعر شعرا و ادبيات معاصر ما ريشه در همان باور‌هاي ديني و مذهبي دارد. آنجا كه گويندگان پس از مشروطيت به دفاع از حجاب پرداخته‌اند برخاسته از باور‌هاي ديني و تعاليم قرآني دارد. بنابراين لازمست كه با نگاهي گذرا حجاب را از ديدگاه قرآن و اسلام بررسي كنيم.

در باب محجوبيت معنوي و حفظ عفاف مردان و زنان آيه‌هاي سي‌ام و سي و يكم از سوره نور تعيين تكليف كرده است.

ترجمة آيات چنين است:

«اي پيغمبر به مومنان بگوي چشمان خود را از ديدن نامحرم فروبندند و عفاف خود را حفظ كنند. اي پيغمبر به زنان مومنه بگو: تا چشمان خود را از ديدار نامحرمان بپوشند و عفاف خود را نگاهدارند و زينت خود يا مواضع زينت خود را جز براي محارم و زنان مسلمان، تابعان فاقد شهوت و اطفال غير بالغ ظاهر نسازند و روسري‌هاي خود را برگريبان خويش استوار كنند و به قصد اظهار زينت و نشان دادن خلخال، پاي بر زمين نكوبند و از آرايش‌هاي جاهليت خودداري كنند.»

با توجه يه اين آيات ارزش و مقام حجاب از ديدگاه قرآن ثابت مي‌شود. (1)

در سخن بزرگان دين نيز مسأله پوشش و حجاب انعكاس يافته است:

پيامبر گرامي اسلام مي فرمايند: از بهترين زنان شما آن زني است كه بسيار با محبت و با حجاب كامل و نزد خانواده‌اش محترم و با شخصيت باشد.

و نيز در جاي ديگر مي فرمايند: به زنان سورة نور را بياموزيد.(2)

و حضرت علي (ع) مي فرمايند: حفظ (حجاب و عفت) زن به حال خودش سودمند تر و موجب پايداري بيشتر زيبايي اوست.

و امام باقر (ع) نيز فرمودند: همان‌گونه كه مردان دوست دارند زينت و آراستگي را در زنانشان ببينند، زنان نيز دوست دارند زينت و آراستگي را در شوهرانشان ببينند.

امام صادق (ع) مي فرمايند: پيامبر، مرد را نهي مي كرد كه شبيه زنان شود و زن را نهي مي نمود كه در لباس پوشيدن شبيه به مردان باشد. (3)

حال كه با ديدگاه قرآن و بزرگان دين در باب حجاب آشنا شديم مي‌توان نتيجه گرفت كه چرا در دورة مشروطيت در دفاع ازحجاب اينهمه شعر سروده شده است و شاعران ما زنان را به حفظ حجاب ترغيب مي نمودند.

پديدة كشف حجاب

اهميت نوع «پوشش» همانند «رنگ و شكل» به عنوان يك نماد براي سنت‌هاي ملي و ديني، از ديرباز شناخته شده بود. براستي پوشش و شكل و ماهيت آن در آغاز فقط به عنوان يك ضرورت زندگي يا ضرورت مذهبي تلقي مي شد. هرگاه پوشش به عنوان يك ضرورت مذهبي تلقي شود ديگر نمي توان به راحتي در نوع و شكل آن تغيير ايجاد كرد. بلكه هر نوع تغيير علامت نوعي تحول فرهنگي به حساب مي آيد.

گاه قضية پوشش اينگونه اهميت مي يابد كه ملتي با پوششي خاص، تقليد از فرهنگ و لباس ملتي ديگر را آغاز مي‌كند. مسأله لباس، خود به تنهايي اهميت ندارد، اما زماني كه تفاوت فرهنگي و ميل به پيروي و تقليد كوركورانه و گاه متضاد با فرهنگ آن ملت پيش مي آيد حساسيت و اهميت لباس را پديد مي آورد.

در پاره‌اي از موارد پس از حادثة جنگ و رويارويي دو ملت با هم و مغلوب شدن يكي از ديگري سبب مي‌گردد كه قوم شكست خورده، به دنبال تقليد از آداب و رسوم و مذهب و فرهنگ و لباس قوم غالب برآيد.(4)

اين غلبه را در موارد ديگر جامعه نيز مشاهده مي كنيم به ويژه در ادب فارسي. براي نمونه رشيد ياسمي در اين زمينه چند نمونه شعر دارد. (5) اشعاري كه در واقع از شاعران كهن كه تعابير بدبينانه‌اي دربارة زنان دارند، انتقاد كرده است. اما پس از چندي اين مسائل به حجاب و آزادي زنان كشيده شد. شاعران متجدد دورة مشروطه، مسائل مختلفي را در هم آميختند، در حالي كه با اندكي دقت، روشن مي شد كه هدف اساسي آنها برداشتن حجاب است. سه شاعر دورة مياني مشروطه تا رسمي شدن كشف حجاب، يعني عارف، عشقي و ايرج ميرزا، در اين مسأله پيشگام بودند. اما در مقابل شاعران ديندار، كوشيدند تا افزون بر استفاده از تعابير ادبي، شرعي بودن حجم حجاب و نيز فوايد اجتماعي آن را در شعر خود گوشزد كنند. شيخ يوسف گيلاني با اشاره به آن كه زن اردشير تا چه اندازه به عفت و حجاب خويش پاي بند بود،به شعر ايرج ميرزا شاهزاده اشاره مي‌كند كه :«اما شاهزادگان امروزي، شعر مي گويند و برخلاف ديانت افسانه مي‌بافند.»

با بالا گرفتن نهضت مشروطه و رواج روزنامه نگاري به سبك غربي، حجاب مورد توجه قرار گرفته و كساني به آن حمله آوردند اما بيست و پنج سال طول كشيد تا رضا شاه كه مجري طرح كشف حجاب بود آن را به صورت قانون درآورد. در مقابل شاعران ديندار به دفاع از مسئله حجاب پرداخته و بخشي از ادبيات فارسي آن دوره از ايران شامل اين مبحث گرديد.

پوشش در شعر شعراي مدافع حجاب پس از مشروطه

1-   اشرف الدين حسيني و شعر حجاب

اشرف الدين حسيني (م 1313ش/1352ق) معروف به نسيم شمال از شاعراني است كه در برزخ سنت و تجدد سير مي‌كند. وي اشعاري دارد كه نشانگر داغ بودن بحث حجاب در روزگار وي است و او طبعاً به عنوان فردي روحاني و ديندار، از حجاب جانبداري مي‌كند كه چند بيت از اشعار وي را ذكر مي كنيم:

…

2-   وافي عراقي

يكي از شعراي مدافع حجاب در دورة پس از مشروطه وافي عراقي است كه به چند بيت از اشعار وي اشاره مي كنيم:

…

3-   دكتر محمود افشار

دكتر افشار غزلي در باب حجاب دارد و آن شعري است كه در سال 1300 ه.ش. در شهر يزد سروده و در آنجا، براساس ظاهر شعر، از نقاب و حجاب و عصمت زنان دفاع كرده است. غزل وي در زمان آغاز تبليغات كشف حجاب بوده است، مورد استقبال هواخواهان حجاب واقع شده و آنان شعر وي را در مطبوعات و كتاب‌هاي خويش آورده و برخي هم به دفاع از آن شعر سرودند و ابياتي از غزل وي چنين است:

…

4-   سناد الاسلام

يكي از شعراي دورة مشروطه كه درباب حجاب اشعار چندي سروده است كه در اينجا چند بيت از آن را نقل مي كنيم:

5-   طلوعي

يكي از شعراي اين دوره كه به اشعار شعراي مدافع كشف حجاب پاسخ مي گفت و آنان را مرتد و بي دين معرفي مي كرد، آقاي طلوعي بود كه اشعارش در نشريه‌هاي مختلف از جمله نشرية دعوت اسلامي كرمانشاه چاپ شد. از جمله:

6-   غراي نجف آبادي

در نشريه ‌محلاتي، اين قصيده در دفاع از حجاب از شاعري به نام غراي نجف آبادي نقل شده است.

7-   نجفدري فيروزكوهي

او نيز شعري دربارة حجاب سروده است:

8-   اميري فيروز كوهي (1288-1363)

استاد سيد كريم اميري فيروز كوهي متخلص به «امير» از شاعران و نويسندگان به نام ايران اسلامي دورة اخير است از كارهاي وي دو جلد ديوان است مشحون از غزليات و قصايد و مثنوي. دينداري و تعهد و عشق به امامان، به ويژه امام رضا وحضرت صاحب الامر (ع) در اشعار او موج مي زند.

مثنوي عفاف نامة وي در اين باب بسيار معروف است كه ابياتي از آن را نقل مي كنيم:

9-   عصمت ايزدي

بانو عصمت ايزدي شعري در دفاع از حجاب دارد:

          (14)

10-           اقبال لاهوري

اقبال به رغم ستايشي كه در برخي از آثارش از رضاخان دارد، به طور اصولي مخالف با تقليد كوركورانة شرقي‌ها، به ويژه مسلمانان از غرب است و در اين باب اشعار فراواني دارد. يك مصداق آن، اشعاري است كه در اين باره با لطافت تمام سروده است:

11-           آيت الله صافي

آيت الله ملامحمد جواد صافي گلپايگاني منظومه‌اي با عنوان كلمة الحق سروده است كه بخشي از آن چنين است:

…

در اينجا به اشعار كوتاهي از چند شاعر ناشناخته اشاره مي‌گردد كه دربارة حجاب سروده شده است.

مهر انگيز نامي اشعاري در ستايش بي حجابي سخت وقيحانه سرود كه زني عفيفه و محجبه جواب اشعار كفر مهر انگيز را داده و آن اشعار اين است:

…

يا شاعري ديگر دبارة حجاب و عفت چنين سروده است:

(18)

…

اما در اين ميان شاعراني هم بودند كه بخاطر موقعيت اجتماعي و سياسي خود يا تحت تأثير محيط جامعه يا به علل شخصي در مذمت از حجاب و دفاع از كشف حجاب اشعاري سروده‌اند، كه به اسامي آنان اشاره مي‌گردد:

در اوج مسأله كشف حجاب عارف قزويني، ميرزاده عشقي و ايرج ميرزا، فاني، نصيري بروخي، غلامرضا روحاني، سليم ايزدي، امير الشعراء نادري، جهانگير خليلي، مرتضي شكسته، عباس فرات و زندخت اشعاري سروده‌اند.

نتيجه:

يكي از ابزار‌هاي مهم طرفداران حجاب در مقابل پديدة كشف حجاب و ترويج بي حجابي، استفاده از ادبيات منظوم است. در اين زمينه شاعران ديندار در مقابل شاعران نوگرا و متجدد، اشعار زيادي در ستايش حجاب سرودند و كوشيدند تا با زمينة ادبي، حجاب را جزئي از دين و قرآن در كلام منظوم نشان دهند. طبيعي است كه دامنة نفوذ شعر و ادبيات مي تواند تأثير عميقي بر تودة مردم و مخالفان حجاب باقي گذارد. در مقابل هجوم اشعار در نفي حجاب و همكاري مطبوعات و دولت كار بسيار سختي به نظر مي رسيد؛ اما همان طور كه بررسي گرديد جامعة ادبي ما به خوبي در آن دوران بحراني از عهدة اين مهم برآمد.

دشتي در سالگرد هفدهم دي در روزنامة اطلاعات خبر از «نظم و نثر» فراواني مي دهد كه در ستايش از اقدام كشف حجاب نوشته و منتشر شده است. همين طور، شيخ ابوالفضل خراساني كه نمونه‌اي از اشعار حجاب و ضد حجاب را مي آورد، به فعاليت متجددين در اين باره اشاره كرده، مي نويسد «اگر بدانيد لا مذهبان ايران و شعراي بيدين از ايشان زماني كه براي كشف حجاب زنان بر ميان بستند، چه شعر‌ها بهم بافتند و چه مقاله‌ها كه نوشتند! خدادادِ مشتي از دوشيزگان و عفايف از زنان را به زودي بگيرد و زمين را از لوث وجود اين قبيل جنايت كاران پاك نموده، و هر يك را به كيفر و جزاي خود برساند.»(19)

اما با بررسي اشعار شعراي مدافع كشف حجاب به پاره‌اي از اعتقادات آنان مي‌توان پي برد كه آنان اغلب به مفهوم اسلامي و ملي پوشش و عفاف توجهي نداشتند و در مقابل گويندگان مدافع حجاب به حمايت از دستورات الهي و تعاليم قرآني آن را ارج نهادند و در كلام خود انعكاس دادند.

پانوشت

1-   اعلام قرآن خزائلي ص 61-62

2-   همان گونه كه ذكر شد در سورة نور حدود پوشش اسلامي در آيات 30-31 بيان شده است.

3-   مكارم الاخلاق، ترجمة سيد ابراهيم مير باقري، جلد اول.

4-  ابن خلدون مي گويد: در نهاد انسان اعتقاد به كمال قوم غالب بر ملت شكست خورده حاصل مي‌شود و منشاء آن احترام به قوم غالب است و هر گاه چنين پندار غلطي پيش آيد سرانجام به اعتقادي مبدل مي‌شود. اين اعتقاد به پيروي از طرز لباس و رفتار آنان مي انجامد. مقدمه ابن خلدون (ترجمة گنابادي)، ج 1، ص 281.

5-   ديوان رشيد ياسمي، انتشارات امير كبير، صص 43-45.

6-   كشف الغرور، صص 112-113

7-   احسن الحكايات، ص 134؛ كشف الغرور، ص 43.

8-   وسيلة العفائف، ص 141

9-   كشف الغرور، صص 8-10

10-           همان منبع، صص 17-18

11-           همان منبع، صص 49-50

12-           همان منبع – ص 56

13-           همان منبع ، مثنوي عفاف نامه.

14-           هفدهم دي ماه مناظرة جوان دانشجو و دهقان پير، صص 117-119. به نقل از سيد جلال كاشاني.

15-           كليات اشعار فارسي مولانا اقبال لاهوري، (به كوشش احمد سروش،تهران، سنائي) ص 465.

16-     كلمة الحق يا تاريخچة منظوم دوره منحوس رضا خان پهلوي (محمد جواد صافي، به كوشش علي صافي گلپايگاني) قم، انتشارات هادي، صص 43-47

17-           احسن الحكايات، صص 131-132، كشق الغرور، ص 30

18-           همان منبع، ص 142-143 ، همان منبع صص 140 – 141

19-           داستان حجاب، صص 159-160 به نقل از احسن الحكايات في حجاب السافرات، ص 70

فهرست منابع و مآخذ

1-   قرآن مجيد، به خط طاهر خوشنويس، انتشارات اسلاميه

2-   احسن الحكايات في حجاب السافرات، ابوالفضل خراساني، تهران 1365 ق.

3-   اعلام قرآن، محمد خزائلي، انتشارات اميركبير، تهران 1371.

4-   داستان حجاب در ايران پيش از انقلاب، رسول جعفريان، مركز اسناد انقلاب اسلامي، تهران 1383

5-   ديوان رشيد ياسمي، تهران، اميركبير، 1362.

6-   كشف الغرور، تهران، دارالكتب الاسلاميه آخوندي، 1368ق

7-  كلمة الحق (تاريخچه منظوم دوره منحوس پهلوي)، محمد جواد صافي، به كوشش علي صافي، قم، هادي، 1358 ش.

8-   كليات اشعار فارسي مولانا اقبال لاهوري، به كوشش احمد سروش، تهران، سنايي.

9-   مكارم الاخلاق، تأليف رضي الدين الطبرسي، ترجمه سيد ابراهيم مير باقري، انتشارات فراهاني.

10-           وسيلة الفعايف يا طومار عفت، شيخ يوسف گيلاني، رشت، 1346 ق.

11-           هفدهم دي، مناظرة جوان دانشجو و دهقان پير، تهران 1329 ش.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                              صفحه

مقدمه و پيشگفتار.................................................................................................. 1

حجاب از ديدگاه قرآن و اسلام ............................................................................ 2

پديدة كشف حجاب................................................................................................. 4

پوشش در شعر شعراي مدافع حجاب................................................................... 6

-         اشرف الدين حسيني........................................................................................ 6

-         وافي عراقي ..................................................................................................... 7

-         دكتر محدود افشار.......................................................................................... 7

-         سناد الاسلام.................................................................................................... 8

-         طلوعي.............................................................................................................. 8

-         غراي نجف آبادي ........................................................................................... 9

-         نجفدري فيروزكوهي....................................................................................... 9

-         اميدي فيروزكوهي........................................................................................... 10

-         عصمت ايزدي.................................................................................................. 10

-         اقبال لاهوري................................................................................................... 11

-         آيه الله صافي.................................................................................................... 11

-         نتيجه گيري...................................................................................................... 14

-         پانوشت............................................................................................................ 16

-         فهرست منابع و مآخذ ..................................................................................... 18