مقدمه

مسلماسنگواره‌های موجود در سنگها برای مطالعه حیات و تکامل موجودات گذشته کامل و کافی نیستند. زیراتعداد زیادی یاخته‌های موجودات زنده قبل از مدفون شدن و یا بعد از آن تحت تاثیرعوامل مختلف از بین می‌روند. ترکیبات شیمیایی نیز که بیانگر آثار حیاتی هستند دراثر عوامل مختلف به نحوی تغییر می‌کند که به راحتی قابل شناختنمی‌باشد.

موجودات زنده اولیه از نوع تک یاخته‌ای بودند که از آنها آثارمعدودی بر جای مانده است. استروماتولیت‌هااز نمونه‌های فسیلی هستندکه به تعداد نسبتا زیاد در رسوبات پرکامبرین بر جای مانده‌اند، این فسیلها در مقطعبه شکل لایه‌های چین خورده دیده می‌شوند. قدیمی ترین آثار استروماتولیتی به سن 3.4تا 3.5 بیلیون سال در غرب استرالیا گزارش شده است.

حیات در پروتروزوئیک

آغازپیدایش حیاترا به 4600 میلیون سال قبلتخمین می‌زنند. به علت وسعتسنگهای دگرگونیدرپروتروزوئیکآثار و بقایای موجودات کمترباقی مانده است. در سال 1883 والوچ (Walcoh) به آثار فسیلهای آهکی با ساختماندایره‌ای متحدالمرکز که از جلبکهای آهکی یااسفنجها به حساب می‌آیند پی برد که بعدا به استروماتولیت معروف شدند. آثاری ازمرجانها و باز و پایان مانند لینگوللا (Lingulella) و خاردارانی چون تری براکسیدیوم (Tribrachidium) متعلق به پروتروزوئیک جدید در بعضی نقاط یافت شده‌اند.

حیات در پالئوزوئیک

از نظر زیست چینه‌ای و گسترش و تنوع موجودات زنده ،اکثریت گروههایبی‌مهرگاندرپالئوزوئیکپسین وجود داشته‌اند. مهره‌دارانبه جزپرندگانوپستانداران نیز در این دوران ظهور نموده‌اند. مهمترین گروههای بی‌مهرگان از جمله روزنه داران ،اسفنج‌ها،بازوپایان،نرمتنان،خارپوستان ،گراپتولیت‌ها،بریوزوئرهادر این دوران می‌زیسته‌اند.

مزوزوئیک

مززوئیک از دو کلمه Meso به معنی میانه و Zoa به معنی حیات ساخته شده است. دوران مزوزوئیک که دوران میانه زیستی نیز نامیده می‌شود 160 میلیون سال به طول انجامیده است. این دوران از سه دوره زمین شناسی تشکیل شده است که به ترتیب از قدیم به جدید عبارتند از : تریاس ، ژوراسیک ، کرتاسه.
در رسوبات دوان مزوزوئیک آثار بقایای موجودات حد واسط بین موجودات دوران پالئوزویک و دوران سنوزوئیک وجود دارد. در این دوران دو دسته مهم جانوری وجود دارد که عبارتند از خزندگان غول پیکر به نام دایناسورها و آمونیت‌ها. آب و هوای دوران مزوزوئیک نسبتا گرم و از نوع آب و هوای استوایی و یکنواخت تر از آب و هوای فعلی بوده است.
حد و مرز مزوزوئیک با دورانهای دیگر

حد زیرین

حد بین پالئوزوئیک و مزوزوئیک همیشه در همه جا به خوبی مشخص نیست. در بیشتر نواحی دوره تریاس ادامه دوره پرمین به شمار می‌رود و به همین سبب زمین شناسان اصطلاح پرمر - تریاس را برای این حد بکار می‌برند. از لحاظ کوهزایی این حد ارتباط کوهزایی هرسی نین با کوهزایی آلپی را مشخص می‌نماید. از لحاظ فسیل شناسی حد بین دوران پالئوزوئیک و مزوزوئیک با از بین رفتن تریلوبیت‌ها و برخی دیگر از جانوران مشخص می‌شود.

حد بالایی

از لحاظ بیواستراتیگرافی حد بین دورانهای مزوزوئیک و سنوزوئیک به خوبی قابل تشخیص است. زیرا تغییرات شدیدی در بین جانوران این دو دوران قابل مشاهده است و علت این تغییرات شدید مربوط به تغییرات آب و هوایی و گسترش سرمای عمومی می‌باشد. در این مرز برخی از موجودات پلانکتون از بین رفته و گونه‌های جدیدی از آنها بوجود آمدند و همچنین آمونیت‌ها و بلمنیت‌ها در اواخر مزوزوئیک از بین رفتند.
جغرافیای دیرینه دوران مزوزوئیک

در دوران مزوزوئیک دو قاره در سطح کره زمین وجود داشته است. یکی از این قاره‌ها لورازپا نام داشت و شامل آمریکای شمالی و خشکی اروپا - آسیا بوده است و در تمام این دوران دریاها روی آن پیشروی داشته‌اند. شواهد نشان دهنده جدا شدن خشکی اروپا - آسیا در اواخر کرتاسه است که این جدایش منجر به تشکیل اقیانوس اطلس گردیده است. خشکی دیگر گندوانا نام داشت که در قسمت میانی کره زمین قرار داشت. این خشکی از پرمو - تریاس شروع به تقسیم شدن نموده است.

دو کمربند کوهزایی در دوران مزوزوئیک اتفاق افتاده است. یکی در اطراف اقیانوس آرام و دیگری کمربند کوهزایی مزوژه. اقیانوس هند در دوره‌های تریاس و ژوراسیک و اقیانوس اطلس در دوره کرتاسه بوجود آمده‌اند. اقیانوس آرام نیز بطور مداوم وجود داشته است. در ژوراسیک دو حوضه رسوبی مهم در اروپا وجود داشته است که دو حوضه عبارتند از : حوضه جنوبی تندیس به نام ThethyanRelean و حوضه شمالی به نام Boureal Releam. ایران در دوره‌های تریاس ژوراسیک در قسمتهای مرکزی تتیس قرار داشت.
آب و هوای دوران مزوزوئیک

بطور کلی آب و هوای دوران مزوزوئیک نسبت به دوران پالئوزوزوئیک گرفته و یکنواخت تر بوده است. در رسوبات این دوره هیچگونه آثار یخچالی مشاهده نمی‌شود مطالعات ایزوتوپی نشان می‌دهد که آب دریاهای این دوران حدود 10 درجه گرمتر از دریاهای معتدله کنونی بوده است.

این آبهای گرم محیط مسلعدی را برای تشکیل رخساره‌های آهکی بیوشیمیایی با صدفهای فراوان نرم تنان و انواع جلبکها و آهک االیتی و ریفی بوجود آورده بود. در آغاز مزوزوئیک ، قطب شمال با مختصات 140 درجه عرض جغرافیایی در اقیانوس آرام قرار داشت. مهاجرت و جابجایی استوا به سمت جنوب در کرتاسه موجب پایین آمدن درجه حرارت در اروپا گردیده است. با سرد شدن هوا در خشکی لوازیا ، خشکی گندوانا گرمتر شده و باعث ایجاد رسوبات تبخیری در آفریقای شمالی شده است.
کوهزایی های دوران مزوزوئیک

مراحل کوهزایی های این دوران به نام کوهزایی آلپ مشهور است. این کوهزاییها از اوایل این دوران تا زمان حال ادامه داشته است و شامل :

سیمرین پیشین (Earlykimerian) در پایان تریاسسیمرین یا کمبرین پسین (Latckimenian) در پایان ژوراسیک.


آترایشین یا استرین (Autrichian Or Austrian) بین کرتاسه زیرین تا کرتاسه میانی

لارامید که مربوط به اواخر کرتاسه پسین می‌باشد.

کامبرین

بعضی از جانورانی که در تشکیلات کامبرین مشاهده شده‌اند، از اینجانوران مرجانها را می‌توان نام برد، خارپوستان نیز در این دوره ظهور نموده‌اند، ازنرمتنان وجود دوکفه‌ایها مشکوک است و ازشکم پایانهم جز چند نمونه ساده آثار بیشتریباقی نمانده است. تریلوبیت‌هاسخت پوستان دریاییهستند که در اوایل دورانپالئوزوئیک ظاهر شده و در اواخر همین دوران از بین رفته‌اند.

اردوسین

گذر بیناردوسینوکامبرین معمولا بر اساس گراپتولیت و گونه‌های جدید کنودونتها تعیین شده است. گذر فوقانی ایندوره با سیلورین نیز بر پایه فسیلهای گراپتولیت‌ها و کنودونتها استوار است. سه گروهاز جانوران در کامبرین ظاهر شده‌اند اما تنوع و گسترش آنها مربوط به دوره اردوسیناست.

این جانوران عبارتند از : بازوپایان لولادار ، گراپتولیتها وکنودونتها. فسیل مرجانهای شاخی شکل یامرجانهای چین‌دار و مرجانهای تابولاتا و استروماتوپروئید‌ها از سازندگان ریفهایمرجانی این دوره بشمار می‌روند. کرینوئیدها،بریوئیدهاوبریوزوئرهانیز در این دوره ظهور نموده و گسترشیافته‌اند. فسیل ماهیهای زرده‌دار که از نخستینمهره‌دارانبوده‌اند در رسوبات متعلق بهاردوسین دیده شده‌اند.

سیلورین

گذر از این دوران با فسیل گراپتولیتی به نام گلیپتوگراپتوس مشخصشده است. علاوه بر گراپتولت‌ها ،براکیوپودها،مرجانها و کنودونتها نیز در این دوره گسترش و توسعه فراوان داشته‌اند. تعدادی ازترلوبیت‌هادر این دوره می‌زیسته‌اند. ظهورماهیهای حقیقی و همچنین ماهیهای زره‌دار نیز متعلق به این دوره بوده است. نخستینجانوران خشکی هم درسیلورین دیده شده‌اند.

دونین

پیشروی دریادر این دوره باعث افزایشمرجانهای روگوزا و تابولاتا که گاهی تا چندین متر بالاتر از سطح دریاوبه وسعت چندکیلومتر دیده می‌شوند گردید. بی‌مهرگان از جمله بازوپایان ودوکفه‌ایهادر این دوره فراوان بوده‌اند. ازبراکیوپودها اسپریفریده ، رینکونلیده و استروفومنیده تنوع زیادیداشته‌اند.

در اوائل این دورهآمونوئیدهاکه نرمتنان باصدفپیچیده بودند به جای ناتیلوئیدها که صدفمستقیم داشتند فراوان شدند. گرچهدونین به نام دوره ماهیها مشهور شده است ولی تعداد گونه‌ها در این دوره بیشتر از دوره‌هایبعد نبوده‌ است. اولین حشره در دونین ظهور می‌یابد. گراتپولیتهااز بین ‌رفتند و تری‌لوبیتها روبه کاهش گذاردند.

کربونیفر

براکیوپودها ، کرینوئیدها و بریوزوئوها از فسیلهای مهم این دورهبه شمار می‌روند. بعضی از موجودات از جمله مرجانهای تابولاتا و استروماتوپوروئیدهاکه دوره‌های قبلی قسمت مهمی از ردیفهای مرجانی را تشکیل می‌داده‌اند درکربونیفرناپدید شدند.

پرمین

تریلوبیتها تقریبا در این دوره از بین رفته‌اند. درپرمین آثاری ازخزندگان مشهور است. بطور کلی مهره‌داران پرمین با کربونیفر اختلاف زیادی نداشته‌اند.

تریاس

نام تریاس برای اولین بار توسط آلبرتی (Alberti) در سال 1834 در ناحیه مرن آلمان بکار برده شد. چون رسوبات این دوره از سه قسمت کاملا مشخص تشکیل گردیده است نام آن را تریاس نهاده‌اند. در دوره تریاس آب و هوا بسیار گرم و مقدار بارندگی کم بوده است. اکسید شدن مواد آهنی ، ماسه سنگهای قرمز ، ترکهای گلی در رسوبات و همچنین وجود مواد تبخیری مانند گچ و نمک موید خشکی هوا هستند. در این دوره بیابانها توسعه پیدا کرده‌اند.

نوعی از آمونیت‌ها در دوره تریاس گسترش یافته و بسیار فراوان بودند. همچنین در این دوره خزندگان تنوع و گسترش زیاد داشته اند. جلبک ها از مهمتری گیاهان دریایی دوره تریاس می‌باشند. نهانزادان آوندی بخصوص سرخسها در این دوره فراوان بوده‌اند. البته لازم به ذکر است که دوره تریاس به دلیل داشتن آب و هوای خشک چندان برای رشد و توسعه گیاهان مناسب نبوده است. ظهور اولین حشره با دگرشیبی کامل و اولین پستاندار مربوط به این دوره می‌باشد.

ژوراسیک

اولینپرندگاندرژوراسیکظهور نموده‌اند. نخستینقورباغهشبیه به انواع امروزی در این دورهظهور نموده است. گسترشدایناسورهادر این دوره زیاد است.

کرتاسه

علاوه بر مهره‌داران قبلی در اواخر دوران میانه زیستیپستانداران کوچکی به ظهور می‌رسند. در اواخردورهکرتاسه دایناسورها از بین می‌روند.

حیات در سنوزوئیک

دورانی است که پرندگان در هوا و پستانداران در روی زمینتنوع و گسترش یافتند و زمین خود را برای فرمانروایی انسان آماده کرد. در اواخرکرتاسه داینوسورها ،آمونوئیدها،رودسیتهاو خزندگان دریایی به کلی نابودشدند. فقط گروههایی از نرمتنان،ماهیهای استخوانیو گونه‌های دیگر که شبیهنمونه‌های عهد حاضرند باقی ماندند.

پستانداران که در ابتدای این دوره دارایجثه‌‌ای کوچک بودند کامل و گسترش یافتند و به وضع کنونی در آمدند. نهنگهادر این دوران ظهور و تکامل یافتند. پنگوئنها ،خوکهاوشیرهای دریاییدردوره پالئوژنحضور یافته‌اند. فسیل خفاشهارا نیز مربوط به ائوسن دانسته‌اند. دردوره ائوسنجانوران سم‌دار ظهور یافتند.

حیات در نئوژن

تعداد نهنگها در این دوره افزایش یافت. جانوران خشکی ازقبیلگوزنها ،گاو،زرافه ،خرس ،خوکافزایش قابل ملاحظه‌ای یافتند. ازمهمترین گونه‌هایی که در این دوره ظهور یافتند می‌توان گونه‌های جدید میمونها رانام برد. در طول عمردوره نئوژنتکامل مهره‌دارن و پستانداران وافزایش گونه‌های دیگر جانوری مثلمارها ،مرغهای آوازخوان،قورباغه‌ها،خفاشها ،جوندگان ،‌میمونها اتفاق افتاده است.

کواترنری

در سال 1829 میلادی یکی از استادان زمین شناسی موسوم به دانویه جدیدترین ته نشینهای تشکیل دهنده قشر فوقانی زمین را به نامزمینهای دوران چهارم خوانده است. ولی در تقسیمات اخیر از آن به نامدورهیادمی‌کنند.

 مشخصات دوره کواترنری

این دوره بر خلاف دیگر دوره‌های زمین شناسی بسیار کوتاه و بیش از یک و نیم میلیون سال از عمر آن نمی‌گذرد. چون کوهزایی دوره کواترنری دنباله کوهزایی آلپ در پلیوسن است، بعضی از زمین شناسان آن را به نام پلیوکواترنر می‌نامند. از طرفی نظر به اینکه یخچالها در این دوره توسعه زیادی داشته‌اند، آن را دوره توسعه یخچالها نیز نامیده‌اند. در این دوره است که کوههای اروپای شمالی کانادا قسمت مهمی از آمریکای شمالی از یخ پوشیده بوده است.

 پیدایش انسان

چون پیدایش انسان در دوره کواترنری گرفته است، برخی از زمین شناسان و دیرینه شناسان آن را دوره انسان یا دوره آنتروپوزوئیک نیز نامیده‌اند. از نقطه نظر دیرینه شناسی ، دوره کواترنری با توسعه فیلها ، شترها و دیگر پستانداران امروزی که در پلیوسن نیز وجود داشته‌اند مشخص می‌گردد. از نظر دیرینه شناسی ، دوره کواترنری را بر اساس فسیل انسانهای اولیه تقسیم بندی می‌نمایند.
برای مثال در روسیه مقیاس تقسیمات چینه شناسی این دوره بر اساس مطالعات انسان شناسی مبتنی بر دلایلی نظیر اندازه‌های مختلف قد و اعضاء بدن از بدو پیدایش تاکنون صورت می‌گیرد. بطور کلی دوره کواترنری با عقب نشینی دریا و پیدایش دوره‌ای یخچالی و همچنین پیدایش انسان آغاز می‌گردد.

 تقسیمات دوره کواترنری

 دوره کواترنری را اغلب به دو زیر دوره تقسیم می‌کنند:

·         پلیتوسن: که مطابق با دوره‌های قبل از یخبندان و دوره‌های یخبندان است.

·         هولوسن: که شامل دوره‌های بعد از یخبندان و از چند هزار سال تجاوز نمی‌کند.

 حیات در کواترنری

در نواحی خارج از محیطهای یخچالی دوره کواترنری در دریاها دو گروه از موجودات تشخیص داده است. یکی موجودات مربوط به محیطهای گرم مانند گاستروپودها و دیگری موجوداتی که مربوط به محیطهای سرد هستند، مانند بعضی از لاملی برانکیاها. در این دوره یک دسته از موجودات به طرف شمال و دسته دیگر در دوره یخچالی به طرف جنوب کره زمین مهاجرت کرده‌اند. از جانوران خشکی مخصوص نواحی گرم می‌توان: فیلها ، رینوسرسها و ماستودونها را نام برد.
مهمترین موجودات اولین دوره بین یخچالی عبارتند از: الفاس‌انتی‌کاس و رینوسراس مرکی و بالاخره از موجودات خشکی نواحی سرد می‌توان فیل ماموت را نام برد. بطور کلی گیاهان کواترنر شبیه به گیاهان دوره نئوپن و گیاهان امروزه بودند. در موقعی که یخچالها توسعه یافته‌اند، گیاهان مشخص نواحی سرد مانند بید علفی توسعه یافته‌اند. بر عکس در مواقع سردی یخچالها گیاهان نواحی گرم مانند ماگنولیا در آمریکا دیده شده‌اند گیاهانی مانند شمشماد ، سرو خمره‌ای و مو در دوره بین یخچالی دیده شده‌اند.

 حرکات کوهزایی در کواترنری

کوهزایی در دوره نئون به بیشینه توسعه خود رسیده است. لذا در دوره کواترنری حرکات کوهزایی چندان اهمیت نداشته و چین خوردگی مهمی به وقوع نپیوسته است. مع هذا از این دوره جنبشهای خفیفی در کنار دریاها به موازات چین خوردگیهای دوره نئون مشاهده شده است.

 پدیده‌های آتشفشانی کواترنری

با اینکه برخی از زمین شناسان عقیده دارند که پدیده‌های آتشفشانی در دوره کواترنری اهمیت چندانی ندارند، ولی در این دوره ، آتشفشانها فعالیتهای زیادی داشته و گدازه های فراوان از آنها باقی مانده است. یکی از مهمترین مراکز آتشفشانی دوره کواترنری آتشفشان ایسلند است که گدازه‌های بازالتی از آن به بیرون رانده شده است. پدیده‌های آتشفشانی در ناحیه شرقی بن در فرانسه نیز دیده شده است.

در اروپای مرکزی و جنوبی چندین آتشفشان متعلق به این دوره شناخته شده است، ولی هم اکنون کاملا خاموش هستند. در آمریکا فعالیتهای آتشفشانی دوره کواترنری در نواحی سیرا (Seerra) کوههای اورگان واشنگتن (آمریکای شمالی) دیده می‌شود. در ایران نیز فعالیتهای آتشفشانی کواترنری از جمله سهند و سبلان و تفتان گزارش شده‌اند.

 جغرافیای دیرینه کواترنری

بطور کلی باید خاطر نشان کرد که گسترش و پیشروی یخچالها و تشکیلات مربوط به آنها با پیشروری و پسروی دریاها نسبت معکوس داشته است. یعنی هر وقت دریاها پیشروی داشته‌اند از وسعت یخچالها کاسته شده و هر گاه دریاها پسروی نموده‌اند پیشروی یخچالها و تشکیلات مربوط به آنها توسعه یافته‌اند.
تغییرات شدید و وسیع دبی آبهای حاصل از ذوب یخچالها موجب ایجاد پادگانه‌ای رودخانه شده و نوسان سطح آب دریا یعنی پیشروی و پسرویهای مقدار دریا نیز پادگانه‌های ساحلی را بوجود آورده است. تعداد پادگانه‌های دریایی کواترنری در مناطق مختلف متغیر بوده و بیشتر در شمال اروپا و یا نواحی مدیترانه شناسایی شده‌اند و سن مطلق آنها نیز محاسبه شده است.

 پرکامبرین

پرکامبرین نخستین ائون (Eon )زمین‎شناسى است و از نظر تاریخ کرة زمین، پیش از دوره کامبرینقرار دارد. جداى از پرکامبرین، واژه‎هاى حیات اولیه(Protozoic) ، بى حیات (Azoic) ،آغاز حیات (Eozoic) ، قدیمی‎ترین حیات (Archeozoi) ، حیات ناشناخته (Angustozoic) ،حیات پنهان (Crypotozoic )نام‎هاى دیگرى است که به این ائون داده‎اند که از میانآنها آرکئوزوییک براى بخش قدیمى و پروتروزوییک براى بخش جدیدتر قابل قبول‎تر است.
مرز زیرین پرکامبرین باید هم‎زمان با پیدایش زمین (4600 میلیون سال) باشد. ولى آخرین نمودار تهیه شده توسط IUGS و یونسکو عدد 540 میلیون سال راپذیرفته‎اند.

پرکامبرین ایران

یکى از رویدادهاى زمین‎ساختى عمده و سرنوشت‎ساز ایران،حرکت‎هاى کوهزایى است که بارخدادکاتانگایى (Katangan )در قارهگندواناو یا رخداد بایکالى (Baikalian) درقارهاوراسیاقابل قیاس است.
سن‎سنجى سنگ‎هاىپرکامبرین ایران به روش پرتوسنجى، به ویژه شواهد سنگى و حتى زیستى گویاى آن است کهکوهزایى یاد شده (کاتانگایى) در زمان پروتروزوییک پسین و به احتمالى در فاصلة زمانىدو آشکوب ریفئن (Riphean) و وندین (Vendian) روى داده است. پیامدهاى کوهزایى وابستهبه این رویداد سبب شده تا بتوان همه سنگ‎هاى پرکامبرین ایران را به دو گروه بزرگتقسیم کرد. گروه نخست مجموعه‎هاى دگرگون و دگرشکل اند که به طور عموم از آنها بهعنوان پی‎سنگ پرکامبرین (Precambrian Basement) ایران یاد می‎شود و در زیرناپیوستگى کاتانگایى قرار دارند. گروه دوم بیشتر ردیف‎هاى کنار قاره‎اى هستند که پس از رخدادکاتانگایى انباشته شده و سنگ‎هاى پرکامبرین پسین (Late Precambrian) نام دارند.
سنگ‎هاى قدیمی‎تر از پرکامبرین پسین ایران، به لحاظ نبود و یا کمبود آثار حیاتىقابل استناد و به ویژه تأثیر فرآیندهاى دگرگونى و دگر شکلى، با ابهام توصیفشده‎اند. به گونه‎اى که مقایسه و هم‎ارزى آنها در نقاط مختلف دشوار است. با اینحال، در نقاطى که تأثیر فرآیندهاى کوهزایى کمتر بوده، نتایج پرتوسنجى سنگ‎ها،نشانگر سن 600 تا 1000 میلیون سال است. با استناد به نتایج پرتوسنجى می‎توان نتیجهگرفت که بخش درخور توجهى از پی‎سنگ پرکامبرین ایران، سن نوپروتروزوییک دارد. بهگفتة دیگر، وجود هسته‎هاى قدیمىآرکئندر ایران، پرسش‎آمیز است.
دربیشتر ایران، سنگ‎هاى پرکامبرین متشکل از سنگ‎هاى رسوبى – آذرین دگرگون شده و یانادگرگونى با خاستگاه قاره‎اى است. پژوهش‎هاى زمین‎شناسى انجام شده در ناحیة انارکنشان می‎دهد که در این ناحیه و شاید در بعضى نقاط دیگر، مجموعه‎هاىافیولیتى با خاستگاه اقیانوسى وجود دارد که ممکن است به سن پرکامبرین باشند. افزون بر دو نوعپوستة قاره‎اى و اقیانوسى، می‎توانتوده‎هاى نفوذى آذرینو هم ردیف‎هاى خروجىآنها را که هم‎زمان با سخت شدن پی‎سنگ و یا پس از آن شکل گرفته‎اند، نوع سومسنگ‎هاى پرکامبرین ایران دانست. بدین‎سان می‎توان سنگ‎هاى پرکامبرین ایران را به سهدستة بزرگ زیر، با سه خاستگاه متفاوت تقسیم کرد.

1- پوسته‎هاىاقیانوسى

2- پوسته‎هاى قاره‎اى که ممکن است دگرگون (قدیمى) و یانادگرگون (جدیدتر) باشد.

3- سنگ‎هاى ماگمایى درونى و بیرونی

پوسته‎هاى اقیانوسى پرکامبرین

در ناحیة انارک – جندق، حدود 7000 متر، ازسنگ‎هاىپریدوتیتى (مثلهارزبورژیتو کمى لرزولیت)،گابرو،دیاباز،بازالت،شیل،سنگ آهک‎هاى پلاژیکوچرتهاىنوارى وجود دارد که به دلیل قرارگیرىدر زیر سنگ‎هاى پرکامبرین پیشین (مرمرهاى لاک) به سن نوپروتروزوییک (آشکوب وندین) دانسته شده‎اند. این ردیف سنگى را (از پایین به بالا) مشتمل بر چهار واحد زیرمی‎دانند.

سنگ‎هاى پریدوتیتى همراه با توده‎هاى پراکندةگابرو، دیاباز و پلاژیوگرانیت،

2- رسوب‎هاى پلاژیک (شیل، چرت، سنگ‎آهک نازکلایة سیاه‎رنگ) با همراهانى از پریدوتیت و بازالت،

3- بازالت‎، توف‎،برش‎هاى بازالتى با میان‎لایه‎هایى از رسوب‎هاى پلاژیک،

4- رسوب‎هاىپلاژیک، مانند شیل، چرت و کربنات‎هاى تیره‎رنگ،

این مجموعه یک بار دررخسارهگلوکوفان – ولاستونیتو در رویدادهای‎بعدى در رخساره‎هاىآمفیبولیتتاشیست سبزدگرگون شده‎است.

وهمچنین مجموعه‎هاى افیولیتى انارک را بقایاى‎تتیسکهن، به سنکربونیفرو ادامه افیولیت‎هاى هرات می‎دانندکه در اثر چرخشخردقاره ایران مرکزىبه ناحیة انارک نقلمکان کرده‎اند، ولى، بعضی دانشمندان این مجموعه افیولیتى را قدیمی‎تر ازدگرگونی‎هاى انارک و به سن قبل از نوپروتروزوییک می‎داند. که در ارتباط با نواحىپشت کمان اقیانوسى است. دانشمندان این افیولیت‎ها را مربوط به یک اشتقاق درونقاره‎اى می‎داند که از انارک تا بیابانک – بافق دو صفحه قاره‎اى را از یکدیگر جدامی‎کرده است.
اگرچه تاکنون، پی‎سنگ افیولیتى پرکامبرین ایران تنها از انارک – جندق گزارش شده است ولى وجود چنین پوسته‎هایى در نقاطى اززون سنندج – سیرجانهمچنان محتمل است

پوسته‎هاى قاره‎اى پرکامبرین

بیشتر سنگ‎هاى پرکامبرین ایران، خاستگاهقاره‎اى دارند که ازهوازدگىو فرسایش سنگ‎هاى ماگمایى ودگرگونى قدیمى و در رژیمى کم و بیش آوارى تشکیل شده‎اند. به دلیل داشتن خاستگاه و شرایطرسوبى یکسان، سنگ‎هاى قاره‎اى پرکامبرین باید سنگ رخساره‎اى به تقریب مشابه داشته‎باشند، ولى دگرگونى و دگرسانی‎شدید بعدى، سبب شده تا سنگ‎هاى قاره‎اى پرکامبرینایران را بتوان به دو دستة بزرگ سنگ‎هاى دگرگونى و سنگ‎هاى نادگرگونى تقسیم کرد.

کره زمین

زمین زیست پذیر
زمین شناسان مدت ها تصور می کردند شرایط ناپایدار و سوزان زمین پس از تولدش در ۵/۴ میلیارد سال پیش، تنها با گذشت زمان و در حدود ۸/۳ میلیارد سال پیش متعادل و زیست پذیر شده است.
زمین شناسان مدت ها تصور می کردند شرایط ناپایدار و سوزان زمین پس از تولدش در ۵/۴ میلیارد سال پیش، تنها با گذشت زمان و در حدود ۸/۳ میلیارد سال پیش متعادل و زیست پذیر شده است. حدود ۵/۴ میلیارد سال پیش، اقیانوس های ماگما سطح «زمین گداخته» را پوشانده بودند. زمین در معرض برخوردهای پیاپی اجرامی جوان قرار داشت که در هر برخورد سطح ناپایدار آن را متلاشی می کردند و همه چیز ذوب یا بخار می شد. با فرو رفتن آهن سنگین در اقیانوس های ماگما، هسته فلزی هم به تدریج تشکیل شد و در اعماق زمین فروپاشی عناصر رادیواکتیو، گرمایی شش برابر گرمای کنونی تولید می کردند. چنین حالت ناپایداری برای چند صد میلیون سال طول کشید. این شرایط جهنم بار باید آرام می شد تا سطح گداخته زمین به پوسته تبدیل شود، قاره ها شکل گیرند، اتمسفری متراکم و یکپارچه تشکیل شود و سرانجام اشکال نخستین حیات دوام بیاورند و تکامل یابند. اما سطح زمین با چه سرعتی سرد شد؟ اکثر دانشمندان چنین فرض کرده اند که این شرایط سوزان تا ۵۰۰ میلیون سال ادامه یافته است. دلیل اصلی این دیدگاه هم عدم وجود سنگ های دست نخورده ای است با عمر بیش از چهار میلیارد سال و همچنین وجود فسیل اشکال نخستین حیات که از جوان بودن آنها خبر می دهد. طی پنج سال گذشته زمین شناسان- از جمله گروه خودم از دانشگاه ویسکانسین و مدیسن _ کریستال هایی از کانی زیرکونیم با ساختار شیمیایی متفاوتی یافتند که تصور ما را نسبت به دوران آغازین زمین تغییر می دهد. خواص ویژه این کانی باعث می شود تا شرایط محیطی زمان پیدایش آن را درک کنیم. این کپسول های زمانی کوچک نشان می دهند که اقیانوس ها و شاید هم قاره ها حدود ۴۰۰ میلیون سال زودتر از آنچه تصور می شد، پدید آمده اند.
از قرن ۱۹ میلادی دانشمندان در پی یافتن سرعت سرد شدن زمین بوده اند اما هیچ کس انتظار یافتن شواهدی جامد را نداشت. چون دمای اقیانوس های ماگمایی ابتدایی بیش از ۱۰۰۰ درجه سانتی گراد بوده است. پیشنهادهای امیدوارکننده دیگر ناشی از محاسبات ترمودینامیک بود که نشان می داد پوسته زمین می تواند طی ۱۰ میلیون سال سخت شود و بدین صورت پوسته تازه سخت شده محیط بیرون را از درون سوزان جدا کند. در صورتی که دوره های آرامی بین برخوردهای شهاب سنگی وجود داشته باشد و پوسته پایدار بماند، و اگر اثر گلخانه ای گرمای چندانی را به دام نیندازد، دمای سطح زمین می تواند به سرعت به کمتر از دمای جوش آب برسد. علاوه بر این خورشید ابتدایی کم فروغ تر بوده و انرژی کمتری ایجاد می کرده است.
اما هنوز هم برای اکثر دانشمندان شواهد اندک زمین شناختی نشان دهنده شرایط فوق العاده سوزان طولانی مدت هستند. قدیمی ترین سنگ دست نخورده شناخته شده سنگی چهار میلیارد ساله است که در نواحی شمال غربی کانادا کشف شد. اما به دلیل اینکه در اعماق زمین تشکیل شده اطلاعات چندانی درباره سطح زمین به ما نمی دهد. اکثر پژوهشگران معتقدند شرایط جهنمی ابتدایی همه سنگ های جوان تر را نابود کرده است. قدیمی ترین سنگی هم که در زیر آب (و در شرایط نسبتاً خنک) پدید آمده عمری بیش از ۸/۳ میلیارد سال ندارد (مشابه قدیمی ترین نشانه های حیات در جنوب غربی گرینلند).
این ماجرا تا زمانی ادامه داشت که کریستال های زیرکونیم در دهه ۸۰ اطلاعات تازه ای فراهم کردند، قدیمی ترین ماده خاکی شناخته شده تا آن زمان که تا ۳/۴ میلیارد سال پیش قدمت داشت. این کانی ها در صخره ها و سنگ دامنه های ناحیه «جاک هیلز» (Jack Hills) و «ماوت نرریر» (Mount Narryer) دوام آورده بودند، اگرچه برخی دانشمندان درباره اطلاعات به دست آمده، به خاطر سنگ بستر این کانی ها تردید کردند. این کانی ها به قدری پردوام هستند که حتی با قرار گرفتن سنگ حاملشان در معرض هوازدگی و فرسایش به همان صورت باقی می مانند. بنابراین ممکن بود هزاران کیلومتر آن طرف تر تشکیل شده باشند و به کمک باد یا آب به آن منطقه حمل شده و پس از مدتی در آن سنگ ها دفن شوند. به همین خاطر به رغم هیجان اولیه همان دیدگاه قبلی باقی ماند تا زمانی که در سال ۱۹۹۹ با پیشرفت تکنولوژیکی امکان مطالعه درباره این کانی های باستانی به دست آمد.
صخره های «جاک هیلز» حدود سه میلیارد سال پیش نشست کرد ه اند. ما برای به دست آوردن یک بندانگشت زیرکونیم، مانند گشتن دنبال یک سوزن در انبار کاه، حدود چند صد کیلوگرم از سنگ ها را جمع آوری و بررسی کردیم. در می ۱۹۹۹ از «وایلد» یکی از پیشگامان این کار خواستم تا تاریخ گذاری این سنگ ها را به کمک تکنولوژی نوین انجام دهد و در نهایت شگفتی دیدیم که آنها ۴/۴ میلیارد سال قدمت دارند. نمونه هایی از ماه و مریخ هم چنین قدمتی داشتند و برخی شهاب سنگ ها حتی قدیمی تر هم بودند، اما هیچ چیزی قدیمی تر از آن در سیاره ما یافت نمی شد. تقریباً همه هم عقیده بودند که با تداوم شرایط جهنمی ابتدایی زمین این کانی ها از بین می رفتند. بنابراین تاریخ آغاز شرایط آرام زمین ۴۰۰ میلیون سال به عقب بازگشت، یعنی زمینی زیست پذیر در ۴/۴ میلیارد سال پیش.

قدیمی ترین سنگهای آتشفشانی کره زمین

قديمي ترين سنگهاي آتشفشاني كره زمين توسط زمين شناسان در كاناداكشف شدند. اين سنگها تقريباَ 4 ميليارد سال سن داشته و در شمال كبك، كشف شده اند. دانشمندان اميداورند با مطالعه اين سنگها به اطلاعات بيشتري در مورد چگونگي آغاز حيات بر روي كره زمين دست يابند. با مقايسه اين سنگها و سنگهاي مشابه يافت شده در گرينلند, مي توان اطلاعات بيشتري درباره تكامل يك ميليارد سال اوليه زمين، بدست آورد. اين سنگها در پورپوس كاو1 در سواحل خليج هودسون 2 واقع شده اند. آن ها تقريباَ به طور تصادفي يافت شده اند.

كشف هيجان انگيز

ابتدا زمين شناسان فكر مي كردند كه اين سنگها فقط در حدود 8/2 ميليارد سال سن دارند. اما مطالعات مفصل تر نشان داد كه حداقل يك ميليارد سال قديمي تر هستند. نمونه ها براي تعيين سن دقيق به دانشگاه كبك واقع در مونترال 3 و دانشگاه سيمون فريزر4 واقع در بريتيش كلمبيا5 فرستاده شد. اين كار توسط پيرنادو6 و دكتر جين ديويد7 انجام شد. دانشمندان با تعيين سن عناصر راديواكتيو موجود در سنگها سن نمونه ها را 16+825/3 ميليارد سال تخمين زدند. پروفسور روس استونسون 8 از دانشگاه كبك در مصاحبه با BBc News inline گفت اين كشفي بود كه همه دانشمندان را متعجب ساخت. او همچنين گفت: كشف اين سنگها شبيه جواهري است كه در دامن من افتاده باشد

حيات چگونه آغاز شد

سنگهاي كانادا از ماگمايي كه از جبه زمين مشتق شده، تشكيل شده اند . بنابراين, اين سنگها اطلاعاتي را در مورد يك چهارم اوليه سرگذشت زمين ارائه مي دهند. دانشمندان عقيده دارند كه سياره زمين 6/4 ميليارد سال قبل تشكيل شده است. اند كي پس از آن كره ماه تشكيل شد (احتمالاَ از برخورد بين زمين و ديگر توده هاي سياره اي بزرگ) و سپس جبه و پوسته توسعه يافتند. به دنبال آن اقيانوسها و اشكال حياتي ساده, مثل باكتريها, بوجود آمدند. تا امروز, اطلاعات بدست آمده درباره چگونگي تشكيل اينها خيلي كم است. اين سنگها خيلي شبيه به سنگهاي موجود در توالي ايزوآ 9 واقع در گرينلند هستند.

باتحقيقاتي كه قبلاَ بر روي اين سنگهاي بازالتي انجام شده،بنظر ميرسدآنها داراي تركيبات كربن داري باشند كه در اثر فعاليت بيولوژيكي ،توليد شده اند. اكنون مي توان سنگهاي كانادا و گرينلند را با هم مقايسه نمود. پروفسور استونسون گفت: همانند اين سنگها قبلاَ يافت نشده است. دكتر روزاليند وايت 10 از دانشگاه ليستر 11 انگلستان, براي مدتي سنگهاي گرينلند را مطالعه كرده است. او گفت: تا قبل از اين, سنگهاي ايزوآ منحصر به فرد تلقي مي شد، اما اين توالي 35 كيلومتري فقط نشان دهنده بخشي از يك ناحيه كوچك است و بنابراين مشكل است تا به نتايجي درباره كل زمين دست يابيم. او در خصوص سنگهاي جديد گفت كه آن ها به زمين شناسان كمك خواهند كرد تا تصوير بهتري از تكامل اوليه زمين ارائه دهند. سنگهاي پورپوس كاو بعنوان قسمتي از يك پروژه نقشه برداري كه زير نظر مارتين پرنت 12 از وزارت منابع طبيعي كبك انجام مي شد بدست آمدند.

چرخه‎هاى رسوبى سازند قم : 

عضوهاي تبخيري c2 و  dسازند قم، نشانگر خاتمة چرخه‎هاي رسوبي هستند. و لذا، اين سازند مي‎تواند شامل سه چرخة رسوبي جداگانه باشد. هر چرخة رسوبي با رخساره‎هاي دريايي کم عمق آغاز و به رخسارة کولابي پايان مي‎يابد .

 اليگوسن -  ميوسن در ايران مرکزى

در قسمت‎هاى باخترى ايران مرکزى، يک واحد سنگ‎چينه‎اى، به طور عمده کربناتى، شاخص با تغييرات سنى اليگوسن پسين تا ميوسن پيشين وجود دارد. ولذا پذيرفته شده که به دنبال رخداد پيرنئن و يک دورة رسوبگذارى قاره‎اى در اليگوسن پايينى، باريکه‎اى از باختر ايران مرکزى از ماکو تا جنوب جازموريان، با يک درياى پيشرونده پوشيده مي‎شده. زمان پيشروى و پسروى درياى موردنظر در همه جا يکسان نيست. در بعضى جاها مانند منطقة سبزواران و قم، اين پيشروى در آشکوب روپلين ( اليگوسن پيشين ) و در بعضى نقاط مانند آذربايجان، در آشکوب آکي‎تانين و حتى بورديگالين بوده است. پسروى درياى مذکور هم در همه جا همزمان نيست. در طول زمان روپلين تا بورديگالين و حتى جوان‎تر، اين حوضه دچار تحولاتى شده که در نهايت يک چرخة رسوبى بزرگ را به وجود آورده است

دایناسورها

خزندگانزندهبا وجود آنکه فراوان می‌باشند، غالبا کوچک بوده و میان جانوران موجود نقشکوچکی دارند. دردوره مزوزوئیککه به دوره خزندگان مشهور است (تریاسیک تا کرتاسه بالایی) خزندگان مهره‌داران مسلط بوده و بخش بیشتر محلهای زیسترا اشغال کرده بودند. بطوری که در نیمه صحراها و سرزمینهای مرتفع خشک درباتلاقهاومردابهاواقیانوسهاانتشار داشتند. این جانوران کوچکو بزرگ بوده و درازا و وزن بعضی از آنها از فیل خیلی تجاوز می‌کرده است و از لحاظساختمان و عادات نیز تفاوتهای بزرگی میان آنها وجود داشته است.

تاریخچه

بسیاری از آنها در مقایسه بامهره‌داران کنونیشکل خاصی داشته‌اند درحالی که دیگران دارای ظاهر جالب و حرکات زیبایی بوده‌اند. ابتدایی‌ترین خزندگانآنقدر بهدوزیستاناولیه شباهت داشتند که شناسایی این دو گروه از یکدیگر دشوار است. با این حالبرای پیدا نمودن اصل و منشا خزندگان دلیل و شاهد باارزشی هستند. تعدادی آثار وبقایای سنگواره که قطعا خزنده می‌باشند در رسوبات پنسیلوانیا یافت شده است. خزندگاندر زمانپرمینرو به ازدیاد نهادند و از لحاظساختمان راه زندگی شاخه‌های فراوانی پیدا کردند.

زمان تکامل خزندگان

خزندگان در انتهای آن دوره به مقیاس وسیعی جانشیندوزیستان شدند و در انتهای زمان تریاس قسمت بزرگ دسته‌های خزندگان پدیدار گشتند ودر زمان ژوراسیک و کرتاسه گونه‌ها و تعداد خزندگان به اوج خود رسید و از لحاظ شکل وراه زندگی نیز گوناگونی بسیار بوجود آمد. سپس در آخرکرتاسهبیشتر ذخیره‌های خزندگان از میانرفتند. فقط 4 گروه آنها تا به امروز باقی ماندند و خزندگان بعدی اصل و منشاپستانداران را تشکیل دادند.

عامل سازگاری خزندگان اولیه

مهمترین پیشرفت تکامل خزندگان سازش و سازگاریآنها با زندگی خاکی و بیرون از آب بوده است. بوجود آمدن پوست خشک و شاخی که از بینرفتن آب بدن جلوگیری می‌کند و تولید تخمهایی که قادر به تکامل جنین در روی زمینهستند در این سازگاری نقش برجسته‌ای داشته است.

خصوصیات دایناسورها

خزندگان کوچک اولیه بدن و دم دراز و 4 اندام کوتاه و 5انگشت داشتند. به جز شکل عمومی ویژگیهای کلی دیگر عبارتند از:

• افزایش اندازه به نسبتهای بسیار بزرگ در برونتوزورها.
• بوجود آمدن جوشن و سلاح دفاعی از جمله صفات پوستی و شاخها و یا خارهای سر دربعضیدینوزرها.
• ساختمان سبک به منظور دویدن تند با 4 یا 2 پا در سایر دینوزرها.
• سازش با پرواز بوسیله افزودن شدن درازای اندام پیشین و دم و تکامل پرده‌هایپرشی پوست درپتروداکتیلها.
• سازش شدید پوست با زندگی آبی به کمک پاهای بالشتک مانند و بدن دوکی شکل درایکتیوزرها.

ویژگیهای دایناسورهای مهم

درازایبرانتوزروسوبراکیوزروسبه ترتیب 22.5 و 24 متر و دیپلودوکوستا 27.5 متر بوده و اینها بزرگترین جانورانی هستند که تاکنون شناخته شده‌اند. وزنتخمینی آنها 25 تا 35 تن بوده و روزانه بیش از 250 کیلوگرم غذا می‌خوردند. استگوزروسیک رشته صفحات استخوانی بسیار بزرگی دردرازای یک خط برجسته پشت داشته است که از گردن تا انتهای دم امتداد می‌یافت. در تریسراتوپس جمجمه‌ای وجود داشته که از لحاظ اندازه و وزن بجز والان کنونی در جانوراندیگر به ندرت دیده می‌شد.

بخشهای قابل ذکرجمجمه عبارت بودند از یک نوک (منقار) تیز و بران در آرواره بالا یک شاخ کوتاه و کلفت رویبینی و یک جفت شاخ دراز و نوک تیز و متوجه به پیش در قله سر. بسیاری از این خزندگاندر روی 4 پا راه می‌رفتند و عده‌ای دیگر مانندکانگورومی‌توانستند روی پاهای پشتی بهایستند. جوشن یا زره و خارها و شاخهای دفاعی را منحصرا از ویژگیهای نمونه‌هایگیاهخوار می‌دانند. مغز دینوزرهای بسیار بزرگ از نظر تناسب کوچک بوده مثلا مغز تریسراتوپس 10 تنی فقط 906 گرم وزن داشته است.

وزن مغز استگوزروس 18 پایی بیشاز 70گرم نبوده است. خزندگان پرنده پتروداکتیلها ساختمان سبک وزنی داشته اند. سراین جانور دراز و انگشت پنجم آنها بلند شده بوده است. اندامهای پسین و قاعده دمپرده پرواز را تقریبا شبیه به آنچه که در خفاشهای امروزی دیده می‌شود تقویت و حمایتمی‌کرده است. در یکی از این اشکال پترانودون فاصله بین دو سر پرده پرواز 7.5 متردرازا داشته است. ایکتیوروزهای دریایی شبیه وال بوده و یک پرده دمی بزرگ و 4 اندامبالتشک مانند (به جای دو اندام) داشته‌اند که برای شنا بکارمی‌رفتند.

خزندگان دوره مزوزوئیک ازگونه‌هایعلفخواروگوشتخوارتشکیلمی‌شدند. لانه‌های تخم دینوزور که در مغولستان کشف شده است ثابت می‌کند که بعضی ازاین خزندگان قدیم مانند اخلافشان تخم‌گذار بوده اند. بقایای خزندگان سنگواره در همهقاره‌ها به خز نواحی مجاورقطبجنوب پیدا شده‌اند و در بعضی از صخره‌های ایالات غربی بویژه در ویومینگ ، یوتاو کولورادو فراوان می‌باشند. بسیاری از گونه‌ها را امروز اسکلتهای کامل و بیشمارآنها را از زمین بیرون آورده و پس از بررسی در موزه‌ها بر پا داشته‌اند به خوبیمی‌شناسیم.

دلیل از بین رفتن دایناسورها

درباره اینکه خزندگان قدیم از دیدزمینشناسی چگونه ناگهان ناپدید شدند گفته‌های فراوانی وجود دارد. بر طبق یک نظریهابتدایی‌ترین پستانداران تخمهای خزندگان بزرگ را خورده‌اند و به موجب نظریه دیگر کهپذیرفتنی‌تر است. تغییرات آب و هوا مانند کم شدن دما و رطوبت متغیر در خزندگان ومسکنشان تاثیر مخالف گذارده است. در نتیجه از بین رفتن خزندگان در اواخر دورهمزوزوئیک برای پستانداران موقعیت مناسبی بوجود آمده در آن موقع اندازه پستاندارانکوچک بوده و در دوره سوم شروع به تکامل شگفت آوری نموده‌اند.

دایناسورهای گوشتخوار

این دایناسورها بر روی دو پای عقبی خود حرکتمی‌کردند. برخی نظیر تری نازا روس بدنی سنگین و پاهای قدرتمندی داشتند. آنها ازچنگالها و دندانهای تیز برای کشتن دایناسورهای گیاه خوار استفاده می‌کردند. بعضیدایناسورها نظیر دینونی چوس کوچکتر ، سبکتر و سریعتر بودند. آنها دایناسورهای گیاهخوار ،پستانداران وحشرات را می‌خوردند. این شکارچیان چابک برای غلبه بر شکارخود به صورت گروهی شکار می‌کردند . دینونی چوس دارای پنجه‌ها و چنگالهای بهم پیچیده‌ای بود که طی شکار برای دریدنطعمه به سمت جلو به حرکت در می‌آمد.

دایناسورهای گیاهخوار

دایناسورهای گیاه خوار از جمله بزرگترین حیواناتیبودند که تا کنون بر روی زمین زندگی کرده اند و برای حفاظت از خود در مقابل حیواناتشکاری به جثه بزرگ خود و بدن مسلح خود متکی بودند. آنها بیشتر اوقات روز را بهچریدن بر رویگیاهان می‌گذراندند. براکیوزاروس عظیم‌الجثه 25 متر طول و 76 تن وزن داشت . گردن بلندش اورادر رسیدن به رستنی‌هایی که برای دیگر دایناسورها بالا بودند یاری می‌کرد.