امروز در سطح بين‌المللي با اصطلاح ”مدرسه پيشرو“ مواجهيم. مدرسه پيشرو مدرسه‌اي است كه در آن نقش مدير، ساختار مدرسه، كاركردها و اصول و مباني حاكم بر آن به شكل نويني تعريف و بازسازي شده است.(1) 
مدرسه پيشرو مدرسه‌اي است كه مي‌تواند كاركرد خود را با توجه به نيازهاي روز جامعه و كودكان تغيير دهد و آن را ارزيابي كند. آنچه مدرسه پيشرو را از مدارس صنعتي متمايز مي‌سازد، تفاوت در ساختار و كاركردهاي مدرسه است. در رويكرد سنتي توجه همه به كميتهاست؛ بنابراين راه‌حل بيشتر مسائل در امكانات اقتصادي جست‌وجو مي‌شود ولي آنچه مدرسه پيشرو را مي‌سازد نگاه متفاوت به تعاملات درون نظام آموزشي، كيفيت برون‌داد‌هاي مدرسه‌ و نقش امكانات مالي در بهبود كيفيت آموزشي است. براساس اين نگرش، داشتن مدرسه پيشرو با وجود كمبود منابع مالي نيز امكان‌پذير است و حتي مدرسه‌اي كه در آن كامپيوتر نباشد، مي‌تواند شوق‌انگيز باشد. در رويكرد نوين، فناوري آموزشي پيچيده و گران‌قيمت ضامن بهبود كيفيت تلقي نمي‌شود بلكه كم‌ارزش‌ترين شيء پيرامون فرد، خانه، مدرسه، كلاس، معلم و دانش‌آموز نيز مي‌تواند يك وسيله كمك آموزشي باشد و فرد را در فرآيند ياددهي ـ يادگيري براي آموزشي اثربخش ياري دهد.

• ويژگيهاي مدرسه پيشرو 
اولين ويژگي مدرسه پيشرو توجه به همه ابعاد وجودي و شخصيتي دانش‌آموز در مدرسه است. مدرسه پيشرو مدرسه‌اي است كه ضمن آموزش مفاهيم پايه رياضي، علوم تجربي، زبان و علوم اجتماعي، جهت ايجاد فرصتهاي عملي، تمرين مهارتهاي لازم براي داشتن يك زندگي موفقيت‌آميز را با در نظر گرفتن تحولات اجتماعي به دانش‌آموزان بياموزد. چنين مدرسه‌اي در درجه نخست همگام با تحولات اجتماعي به ايجاد تغيير در ساختار و نحوه اداره خود مبادرت مي‌كند.

دومين ويژگي مدرسه پيشرو همگامي با تحولات اجتماعي است. البته مدرسه جزئي از نهادهاي اجتماعي است ولي ميان تأثيرپذيري صرف و منفعلانه و واكنش نشان دادن يا فعالانه برخورد كردن و كنش نشان دادن، تفاوت عمده‌اي وجود دارد. مدرسه‌اي پيشرو قلمداد مي‌شود كه بتواند پاسخگوي انتظارات جامعه و والدين باشد، براي آنها چشم‌اندازهاي نويني را مطرح كند و انتظارات آنها را به افقهاي جديدي متوجه سازد.

ويژگي سوم مدرسه پيشرو قابليت نوسازي و به روز كردن خود است. امروز جوامع به سرعت به سوي جهاني شدن(2) سوق مي‌يابند، يا به عبارت ديگر سوق داده مي‌شوند. در چنين موقعيتي مدرسه پيشرو بايد قادر به تربيت شهرونداني باشد كه ضمن علاقه‌مندي به مسائل جهاني، نسبت به تحولات آن واكنش نشان دهند. ضمن اينكه فرهنگ بومي خود را خوب بشناسند و به حد شايسته‌اي از جامعه‌پذيري و هويت‌شناسي رسيده باشند.

چهارمين ويژگي مدرسه پيشرو كاهش عوامل دروني مدرسه است كه باعث بيزاري كودكان از مدرسه مي‌شود. در مدرسه پيشرو مسائلي از قبيل افت تحصيلي، ترك تحصيل، گريز و عدم تعلق به مدرسه در بين دانش‌آموزان وجود ندارد؛ زيرا مدرسه براي آنها مكاني شوق‌انگيز است كه كودكان در آن با حوصله و علاقه به عمق مطالب پي مي‌برند و آنها را مي‌فهمند، تجربه مي‌كنند و با زندگي خود مرتبط مي‌سازند و از اين رو با علاقه به مدرسه مي‌آيند و با اكراه آن را ترك مي‌كنند. در ژاپن بيش از 30 درصد از برنامه‌هاي آموزشي دوره ابتدايي به دروسي چون هنر، موسيقي، كاردستي، ورزش، نقاشي، مهارتهاي خانه‌داري، فعاليتهاي ويژه مانند گردش علمي و تفريحي‌، برپايي جشنواره‌هاي فرهنگي،‌ هنري، ورزشي و … اختصاص يافته است. 
در اين كشور سي روز از سال تحصيلي به برگزاري جشنواره‌هاي مختلف اختصاص دارد كه همه دانش‌آموزان نيز فعالانه در آن مشاركت مي‌كنند.(3)

پنجمين ويژگي مدرسه پيشرو اين است كه درهاي خود را به روي جامعه مي‌گشايد و با آن تعاملي سازنده دارد. والدين مي‌توانند ضمن حضور در كلاس و مشاهده كلاس در مورد فعاليتهاي آموزشي فرزندانشان با معلم گفت‌وگو كنند تا بدانند كه چرا فرزندانشان در درسي ضعيف‌اند و … به عبارت ديگر، در مدرسه پيشرو نه تنها معلم و دانش‌آموزان بلكه والدين نيز در اداره و اجراي برنامه‌هاي آموزشي و درسي نقش مؤثري دارند.

• چگونه مدرسه پيشرو بسازيم؟ 
اولين شرط داشتن مدرسه پيشرو، نگرش و نگاه نو نسبت به برنامه‌هاي آموزشي است. برنامه‌هاي آموزشي در كنار درسهاي رايج به ويژه در دوره آموزش عمومي بايد مشتمل بر هنر، كاردستي، ورزش، گردشهاي تفريحي، علمي، موسيقي و … نيز باشد. در صورت وجود اين فعاليتها در مدرسه، دانش‌آموزان با اشتياق وارد مدرسه مي‌شوند؛ زيرا اين فعاليتها براي آنان شوق‌انگيز و شادي‌آور است.(4)

در مدرسه پيشرو، دانش‌آموزان نه تنها در فعاليتهاي آموزشي و درسي مشاركت فعال دارند بلكه در اداره مدرسه و حتي پرورش حرفه‌اي معلمان نيز شركت مي‌كنند. در يكي از شماره‌هاي مجله ”نشنال جئوگرافيك ورد“(5) ويژه كودكان در سال 1998 كودكي 11 ساله در پاسخ به اين سؤال كه ”به نظر شما بزرگسالان چه مطالبي را بايد بياموزند؟“ مي‌گويد: ”بزرگترها خيلي چيزها را مي‌دانند اما يك چيز را نمي‌دانند و آن اين است كه اگر به دقت به صحبتهاي ما گوش دهند خيلي چيزها از ما مي‌آموزند و ما مي‌توانيم به آنها خيلي چيزها ياد بدهيم“.(6)

دومين شرط داشتن مدرسه پيشرو تجزيه و تحليل برنامه‌هاي آموزشي با رويكرد نوين است. رويكرد سنتي به برنامه‌ريزي آموزشي، رويكردي سيستم‌گراست و به درون‌دادها توجه دارد؛ مثلاً وقتي از مسائل اساسي آموزش و پرورش سخن به ميان مي‌آيد، كمبود منابع مالي، نيروي انساني، فضاي آموزشي، وسايل كمك‌ آموزشي، جمعيت دانش‌آموزي و مسائلي از اين دست را حايز اهميت فوق‌العاده مي‌داند. آنها در اولويت نخست قرار مي‌دهد و كاستيهاي نظام آموزشي را نيز به آنها مربوط مي‌كند. در مقابل رويكرد نوين نتيجه‌گراست و به محصول و برون‌دادها توجه دارد و فرآيند ياددهي ـ يادگيري را مدنظر قرار مي‌دهد. در اين رويكرد فعاليتهاي مدرسه، برنامه‌هاي آموزشي، ساختار مدرسه و اينكه حاصل همه اين فعاليتها چيست و چه انساني از اين نظام بيرون مي‌آيد، مورد نظر است. در اين رويكرد، كيفيت آموزش اهميت ويژه‌اي دارد.

به بيان ديگر فقط اهميت ندارد كه كلاس درس در زير يك چادر يا در مكاني مدرن با تجهيزات كامل برگزار شود،‌ بلكه نكته مهم فعاليتهايي است كه در آن صورت مي‌گيرد، تعاملات انساني است كه آنها را مي‌سازد، روشهايي كه به كار گرفته مي‌شود و تأثيراتي است كه به همراه دارد. در رويكرد نوين به برنامه‌هاي آموزشي، دغدغه مسئولان آموزش و پرورش ميزان بهره‌گيري دانش‌آموز از فعاليتهاي كلاسي، ميزان مشاركت آنها در مدرسه، كلاس و تمرين مهارتهاي فردي و اجتماعي و به عبارتي مهارتهاي زندگي است. برپايه اين نگرش هر مشكلي ناشي از مسائل مالي نيست و با امكانات اقتصادي هم رفع نمي‌شود.

امروزه، بيش از هر چيز بر محصول و كاركرد نظام آموزشي تأكيد مي‌شود؛ بنابراين همه ما به بازسازي رويكردهاي خود به نظام آموزشي نيازمنديم تا مسائل و تواناييهاي آن را بار ديگر تعريف و سازمان‌دهي كنيم و از منظر نويني به آن بنگريم. براي تغيير در ساختار، كاركردها و بهبود كيفيت آموزشي مدرسه بايد قبل از ايجاد هرگونه تغييري، نگرشها و رويكردهاي خود را نسبت به تواناييها، نيازها و دشواريهاي آموزش و پرورش از نو بسازيم.

• پي‌نوشت منابع: 
1) H.j. Freiberg,(ed.), School climate: Meauring, Improring and sustaing Hea Lthy Learning Enviranments, (London: Falmer Press, 1999). 
2) Globalisation. 
3) سركار آراني، محمدرضا، 1382، اصلاحات آموزشي و مدرن‌سازي با تأكيد بر مطالعه تطبيقي آموزش و پرورش ايران، نشر روزنگار، چاپ اول، تهران. 
4) A., Harris, I. Jamieson and L. Rass, School Effectiveness and School Impvovement, (London: Pitman Publishing, 1996). 
5)National Geoqraphic World. 
6) C. Millsap, Kids Network National Geographic, Number 276, 1998.