تحقیق درباره تربیت و اخلاق از دیدگاه اسلام

مقدمه:

پرورش فضايل اخلاقي يكي از مهمترين اهداف والاي رسالت پيامبران خدا بوده است تا انسان در مسير كمال، كه علت غايي آفرينش است، قرار گيرد و پيامبر عظيم الشأن اسلام (ص) با اشاره به فلسفه بعثت خويش در حديث معروف: «انما بُعُثَت لأتمم مكارم الاخلاق» بدان تصريح فرموده اند. فلاسفه و انديشمندان حتي پيروان مكتبهاي مادي نيز هر يك با بينش و اهداف خاص خود از تربيت و اخلاق سخن گفته و اصول و روش هايي را براي آن ارائه داده اند، كه اين خود بيانگر اهميت و سرنوشت ساز بودن اين مسأله براي انسان، در هر شرايط و همه جوامع است.

امروزه به دليل غرق شدن انسان در امور مادي كمتر به اين مسأله مهم پرداخته مي شود و در بيشتر جوامع دور شدن از بحثهاي اخلاقي و نپرداختن به تربيت و تهذيب فساد، قتل، غارت، نيرنگ و نظاير اينها را اشاعه مي دهد دانشمندان غربي در آثار خود به اين واقعيت اشاره كرده اند.

اخـلاق و تربيـت اسـلامي، با ويژگي خاص و بعد تعالي خود تضمين كننده ي سعادت انسانها در همه ي عـصرها و ره توشـه ي همه ي ره پويان راه كمال است و فراگيري علمي و تخلق عملي به آن، با شيوه ي منطقي و در چهارچوب برنامه هاي آموزشي و تربيتي، امري ضروري و لازم است.

جايگاه تربيت و اخلاق در اسلام:

هرگاه بدين حقيقت بنگريم كه خلقت انسان به منظور تكامل و رشد معنوي اوست و هدف از بعثت انبياء، به ويژه رسالت خاتم پيامبران (ص)، تكميل فضايل اخلاقي و فراهم كردن تجهيزات اين رشد و كمال است، جايگاه تربيت و اخلاق و مقصد نهايي آن مبرهن مي گردد. در اين ديدگاه شخصيت اخلاقي عنصر اساسي و جوهره اصلي وجود انسان را تشكيل مي دهد كه هدف شرايع و برنامه هاي انسان سازي است. از اين رو تربيت اخلاقي در نظر و عمل در صدر تعاليم و تكاليف ديني و در كنار عقايد و شرايع قرار دارد و روايات از جايگاه بلند اخلاق و تربيت سخن گفته است.

هنگامي كه پيامبر اكرم (ص)، معاذبن جبل را براي ابلاغ رسالت اسلام به يمن اعزام فرمود بدو توصيه كرد: كتاب خدا را به آنان بياموز و به اخلاق خجسته تربيتشان كن.

علاوه بر اين فلسفه شرايع و آداب و احكام الهي كه همانا تكامل انسان و جاودانگي اوست، جز با تخلق به اخلاق فاضله ميسر نيست. كليه واجبات و مستحبات و روزه و زكات، حج و ساير واجبات چنانكه خواهيم ديد، رمز انسانسازي است و اگر از خصلت انسان سازي نمي شدند، فاقد ارزش و فلسفه واقعي خواهند بود. همانگونه كه در آيات و روايات به اين حقيقت تصريح شده است.

قرآن كريم در بيان فلسفه نماز مي فرمايد: «اِنَّ الصّلوة تنمي عن الفَحشاء و المنكر». با اين تعبير نقش نماز را در تزكيه نفس بيان مي كند و از سوي ديگر، ارزش عمل عبادي و قبولي آن را به تقوا و اخلاص و طهارت نفس و اخلاق فاضله وابسته مي داند: «اِنّما يتقبل الله من المتقين».

امام صادق (ع) فرمود: به طولاني بودن ركوع و سجود شخص ننگريد؛ چرا كه اين عملي است كه بدان عادت كرده و از ترك آن متوحش مي گردد، بلكه به راستگويي و امانت داري او بنگريد. چنانكه ملاحظه مي كنيد در روايت به صدق و امانت كه دو اصل اخلاقي اند، بيش از طول دادن عبادت تأكيد شده است و نماز و سجود و ركوع را در مسير انسانسازي و تربيت اخلاقي مؤثر مي داند.

علي (ع) مي فرمايد: بسا روزه داري كه از روزه خود جز گرسنگي و تشنگي بهره ندارد و بسا شب زنده داري كه جز بيداري و خستگي نتيجه اي نمي برد.

حضرت امام (ره) با تمثيلي در اين خصوص مي فرمايد: مُثل كسي كه اصلاح اخلاق نكرده يا از معاصي اجتناب نكرده، اعمالي گند، مثل كسي است كه بذر را در شوره زار كشت كند. البته چنين زراعتي نتيجه مطلوبه ندهد.»

بدين ترتيب اخلاق و عبادت مكمل يكديگرند و هر يك در ديگري مؤثر و از ديگري متأثر است و اين همگوني است كه از دين مجموعه اي به هم پيوسته نمي سازد كه هر يك از اجزاء آن در تكامل انسان نقش آفرين است.

در روايات آمده است: «مؤمن با حسن اخلاق به درجه شب زنده داران و روزه داران مي رسد» و «چيزي در ترازوي عمل سنگين تر از حسن اخلاق نيست» و «بر شما باد به حسن اخلاق؛ زيرا صاحب خلق نيكو بي چون و چرا جايگاهش بهشت است و از خوب بد بپرهيز كه صاحب خوي بد به ناچار جايگاهش دوزخ است» و «محبوب ترين شما نزد خدا كساني هستند كه اخلاقشان نيكوتر و انعطاف پذيرتر و الفت پذيرتر باشند و منفورترين شما نزد خدا كساني هستند كه سخن چيني مي كنند و در ميان برادران جدايي مي افكنند و از براي گناهان لغزشها مي تراشند.»

از همين جا مي توان به به شرافت دانش تربيت و اخلاقي نيز پي برد؛ زيرا شرافت هر علم به شرافت موضوع آن بستگي دارد. از اين رو علم خداشناسي كه موضوع آن ذات مقدس واجب الوجود و صفات و افعال اوست اشرف علوم است. پس از اصول عقايد، دانش تربيت و اخلاق با مفهوم اسلامي اش، از نظر شرافت و جايگاه در صدر علوم و فنون قرار دارد؛ زيرا موضوع آن، روح و نفس انساني است؛ يعني «نفخه آسماني» كه در كالبد خالي دميده شده و تكامل و شايستگي آن براي حمل بار امانت الهي و عهده داري مقام «خليفه الهي» در پرتو ؟؟ به «صفات خدايي» و پالايش آن از آلودگيها ميسر است. از اين رو علم اخلاق را برخي محققين «فقه اكبر» خوانده و برخي «طب روحاني» ناميده اند؛ زيرا اخلاق، شريعت باطن است و مقصد آن سلامت روح و معالجه امراض نفساني است.

هدف از تربيت در اسلام:

بر اساس نگرشي كه در اسلام به عالم آفرينش و مبدأ هستي دارد و مقصدي كه براي حركت عمومي جهان قائل است و عنصر روحاني و الهي كه براي انسان معرفي مي كند و آغاز و انجامي كه براي حمايت او مي شناسد، والاترين هدف و مقصود از تربيت «ساختن و خالص كردن انسان براي خداست كه رمز سعادت و ؟؟ و فلاح و جاودانگي او در ميان نكته نهفته است».

اسلام آيين توحيد است: «توحيد در ذات، توحيد در صفات، توحيد در افعال، توحيد در عبادت و اطاعت و توحيد در «هدف». در اسلام براي اسنان، چه در حركت تكويني و چه در حركت تشريعي هدفي جز خداشناسي شناخته نمي شود. همانگونه كه قرآن تعليم مي دهد: «بگو نماز من، پرستش من، زندگي من و مرگ من براي خدا آفريدگار جهانيان است».

اگـر تـربـيت انسـان بر اساس معارف اسلامي انجام پذيرد كمالات و مراتب ذيل براي او حاصل مي شود:

الف) تكامل عقل و قلب: هرگاه منشأ فعاليتهاي معنوي و روحاني انسان را عقل و قلب بدانيم، بايد گفت يكي از اهداف و تربيت اسلامي تكامل عقل و قلب است كه يكي وسيله فهم و ادراك و ديگري كانون احساس و عرفان است و همين فلسفه در بعثت پيامبران لحاظ گرديده است. علي (ع) مي فرمايد: خداوند پيامبران خود را در ميان مردم برانگيخت تا پاي بند به ميثاق فطرت را از آنان بخواهند و نعمتهاي فراموش شده خدا را به يادشان آورده و با تبليغ رسالت حجت را بر آنها تمام كنند.

پرورش عقل و قلب را ساير مكاتب تربيتي نيز عنوان كرده اند، اما با مفهومي كه در نظام تربيتي اسلام لحاظ مي شود، از حوزه تربيت غير ديني خارج است و طريق دسترسي به آن تقوا، مجاهده، تصفيه نفس و پالايش روح است تا انسان شايستگي دريافت حقايق جهان هستي را پيدا كند. قرآن تأكيد مي ورزد كه هرگاه انسان در راه خدا مجاهده يعني: بينش خدايي مي دهد.

عــلي (ع) مي فرمايد: عقل خويش را با ادب بيافروز آنگونه كه آتش را با هيزم مي افروزي و نيز مي فرمايد: آن كس كه نفس خود را تهذيب نكند از عقل بهره نخواهند گرفت.

ب) عدل وقسط: تحقق ملكه عدالت در فرد استقرار قسط و عدل در نظام اجتماع يكي از اهداف تربيت اسلامي است كه در فلسفه رسالت پيامبران لحاظ گرديده است. چنانكه قرآن كريم بيان مي كند: خداوند پيامبران خود را با آيات و بينات برانگيخت و كتاب و ميزان با آن نازل فرمود تا جامعه انساني بر قسط و عدل پابرجا گردد.

نتيجه گيري:

به نظر مي رسد كه در حال حاضر آمريكا در زمينه تربيت معلم، اضافه توليد داشته باشد و اين روند براي مدتي در آينده نيز ادامه پيدا كند. وضعيت مزبور براي بسياري از جوانان كه مي خواهند به حرفه آموزشي بپردازند مايه تأسف است، لكن اين نتيجه مثبت را نيز قطعاً دربر دارد كه نظامهاي آموزشي مي توانند در ميان بهترين افراد واجد شرايط رسمي و آموزش ديده متقاضي حرفه معلمي به مراتب بيشتر برگزيننده باشند. آشكارا هر تغييري به سبب شرايط رسمي و قطعي بودن استخدامي با آهنگي كند صورت خواهد گرفت ولي به طور كلي به نظر من كيفيت معلمان و تدريس در طي سالها به تدريج رو به بهبودي است. و من معتقدم كه معلمان تيزهوش علاقه مند و كساني كه خود را وقف حرفه معلمي كرده اند، پيوسته به طور شهودي يا آگاهانه در آموزش و تدريس خود تمايل به جهت گيري مبتني بر رشد و تكامل كودك رفته رفته افزايش پيدا كرده و در كنار آن نيز كيفيت معلمان و تدريس بهبودي يابد.

ثانــياً به اعتــقاد من تأثير برخورد افكار و آراء پياژه در جامعه آمريكا به طور گسترده و قابل توجه تري نسبت به آنچه تاكنون صورت گرفته احساس خواهد شد. موقعي كه پياژه براي نخستين مرتبه در اين كشور شناخته شد حدس و گمان هاي بسياري درباره ي اين كه كارهاي او چه معنايي براي آموزش و پرورش دربردارد، وجود داشت. از قرار معلوم آثار و آراء پياژه راهنماي تنظيم بسياري از برنامه هاي درسي جديد در دهه شصت بوده و آن را تحت تأثير قرار داده است. لكن پاره اي از پيامدهاي آموزشي مهمتر كارهاي اين دانشمند بمانند تحليل برنامه درسي، در مقايسه با مقوله برنامه ريزي، ناديده گرفته شد. به نظر مي رسد كه اين وضعيت به تدريج دارد تغيير مي نمايد و نسل جديدي از روان شناسان و متخصصان آموزش و پرورش كه درك و برداشت جامع و عميق تري از آراء و افكار پياژه دارند پديدار مي شوند. همچنان كه تعداد افراد اين گروه افزايش مي يابد، تأثيرش بر تربيت معلم، تحقيق و مديريت نيز افزايش پيدا خواهد كرد. اين فرآيند به كندي انجام مي پذيرد و ليكن اين امر در علوم غير عادي نيست. يعني بين كشف دانش و كاربرد آن به طريقه هاي بامعنا و مفيد پيوسته يك پس افتادگي قابل توجه وجود دارد. اين موضوع به ويژه در علوم اجتماعي صادق است كه مفاهيم جديد مي بايد بر تعصبات و نگرش هاي ريشه دار و رايج فايق آيد. نظريه داروين پيرامون تكامل انواع نمونه خوبي از اين موضوع است. نظريه هاي انقلابي پياژه در مورد سرچشمه هاي دانش بشر مدتي طول مي كشد كه جذب و به كار گرفته شود.

علامت مثبت سومي كه مي توان در مورد جهت گيري آينده رشد و تكامل براي آموزش و پرورش برشمرد، شخصي تر و در عين حال كلي تر است. اگر نشانه هاي مثبتي وجود دارد كه از پذيرش تدريجي جهت گيري مبتني بر رشد و تكامل حمايت مي كند، نشانه هاي منفي آن نيز هست. كودكان و آموزش و پرورش بلاگردان هاي نظام سياسي باقي مي مانند. اگر كودكان سياه پوست در مدارس پيشرفت تحصيلي ندارند، تقصير متوجه مدرسه است؛ و پيش داوري هايي كه در خارج از مدرسه وجود دارد و كودكان سياه پوست را از تلاش لازم براي عملكرد تحصيلي مطلوب دلسرد كرده و باز مي دارد، اهميت چنداني ندارد.

اگر هر يك از ما شمع كوچكي را روشن سازد شايد كه بتوانيم زندگي كودكان را در مدارسمان به نحو شايان توجهي متحول و درخشان سازيم.