نقش و جایگاه امور تربیتی

تربيت به معناي باروري و شكوفايي نيروهاي نهفته و كشف گنجينه هاي پنهان در وجود انسان است.تربيت به معناي رشد، نمو و پرورش دادن است هدايت به سوي حق و كمال و رساندن به حد بلوغ در تشخيص و تزكيه ي نفس ، اخلاق و عمل، از جمله مفاهيمي از تربيت مي باشد كه در قرآن مجيد به كار رفته است مربي، هنرمند بصيري است كه با ظرافت، شكيبايي و شناخت تقريباً كامل از محيط پيرامون خويش و فرد يا افراد تحت تعليم ، همه فرصتها و تواناييهاي موجود را در جهت هدايت و سازندگي امانتهاي عظيمي كه به دستش سپرده شده اند بسيج مي كند و اين گلهاي لطيف را از هجوم آفات و سموم پاس مي دارد مربي رسول آگاهي، رشد، خويشتن شناسي و دگر سازي است.

بنابراين ساختن انسان كامل و آرماني در اوج كمال و فرهيختگي، در بعد جسم و جان  و رساندن او به خدا، هدف والا و ارجمند مكتب اسلام است. و نظام تعليم و تربيت جامع و پويا در مجموعه ي تعاليم اسلام، جايگاه خاص و زير بنايي خود را دارد و از وصول ارزشمند و ممتازي برخوردار است از قبيل هدف مند بودن جهان، دوبعدي بودن انسان ، قابليت رشد انسان، ايمان، عمل صالح ، آزادي، اختيار، شرافت  و كرامت انساني.

شيوه هاي تربيت در اسلام

پرورش اخلاق و معنويت از ، پالايش كردن مسائل فرهنگي بويژه براي نسل جوان ازوظايف ضروري كسانيكه توان ارائه راهكارهاي عمل دارند مي باشد . مهمترين مشخصه هاي تربيت اسلامي است و به منظور پرورش انسانهاي پرهيزكار و شايسته الگوهاي كاملي را براي تربيت ارايه مي دهد شاخصهاي تربيت اسلامي بر تزكيه و تعليم بر علم و يقين تكيه دارد و هماهنگ با فطرت انسان مي باشد.

هدف تربيتي اسلام ، پرورش روح حقيقت جويي، قدرت تشخيص در افراد تا انسانهايي با ايمان، با تقوا و عامل به خوبيها تربيت كند و با تشويق آنان به جامعه اي بر اساس برادري ، حق وقانون ايجاد مي كند.

همه ي مكاتب و اديان در باره تعليم و تربيت كودكان به خانواده ها توصيه هايي كرده اند اما كمتر دين و مكتبي پيدا مي شود كه در باره مسائل جزيي تعليم و تربيت اظهار نظر كرده باشد و اگر هم احياناً به مسائل جزيي پرداخته باشد مسلماً به جامعيت اسلام نيست.

اسلام به برادري و تعاون با خشونت ، فقر و مظاهر آن مبارزه نمايد.

مهندسي تربيت اسلام بر اساس قرآن و سنت پيامبر (ص) و اهل بيت(ع) است. اسلام با آگاه ساختن انسان از خويش و جهان پيرامونش ، به تربيت همه جانبه و

مسائل جزيي تعليم و تربيت توجه كرده و داراي تز خاصي است..

از نظر اسلام تعليم و تربيت كودك گام به گام انجام مي گيرد و اگر چه معلم و مدرسه و امكانات ديگر به كمك خانواده ها مي شتابند ليكن اولين گام را خانواده ها بر مي دارند و تا آخرين گام نيز به همراه كودكان و نوجوانان خواهند بود.

اثرپذيري دانش اموز ازمعلم واستاد خويش غيرقابل انكاراست برخورد صحيح ودرك احساسات مي تواند مسير رابراي شكوفايي آينده سازان آتي فراهم آورد .اساتيد ومعلمان شريف همانگونه كه تاكنون نيز به پرورش معنوي نسل جوان اهتمام ورزيدند اكنون هم بايد برشدت اين اهتمام مقدس بيفزايند گريزهاي اخلاقي وبيان مصاديق عرفاني ،  عملي ، به قضاي خشك درس وبحث نشاط خواهد بخشيد ازهر فرصتي براي باز سازي معنوي مخاطبان بهره گرفته شود يك دانش آموز يادانشجو ازمعلمين واساتيد مرتبط بامعارف توقعي جز سخن گفتن پيرامون اخلاقيات ندارد اما اگر استادان دروس تجربي ورياضي ، ازاخلاق سخن بگويند براي آنان بيشتر شنيدني خواهد بود همه بدانند دانش آموز ودانشجوي امروز ما به جهت وجود شرايط سخت افزاري ونرم افزاري مفسده آور، بيش ازپيش نياز به تقويت ايمان دارند وهرچه بيشتر دراين مورد تلاش شود بازهم جاي تلاش وجود دارد نكته ي بعدي اينكه درشرايطي كه بلوغي وجود ندارد دختر وپسر جدا از هم بدنبال طلب علم هستند اما متاسفانه تمايلات جنسي آنان رادركنار هم قرار مي دهيم .درمقطع اوج خلاقيت عنصر گمشده درمراكز تربيتي

چنانچه مي دانيم جوانان درزمان حاضر زندگي مي كنند ، احتياجات وخواستها وتمايلات ايشان باآنچه مربوط به سالمندان است فرق دارد همين احتياجات وخواستها محركهاي موثري دربارور كردن نيازها وعادتها وتصميم سازيهاي جوانان است .بنابراين وقتي آمادگي جوان رابراي آينده مدنظر قراردهيم قهراً نمي توانيم ازمحركهاي فعلي استفاده كنيم آينده ازهرجهت براي جوان مبهم وغيرقابل پيش بيني است دراينجا توجه به اين نكته ضروري است كه حتي آينده ي جوان باتوجه به جنبه هاي اجتماعي ، عقيدتي ، سياسي ، علمي ، اخلاقي وساير مسائل زندگي براي خود مربي نيز مبهم مي باشد.

بنابراين فرهنگي كه حال وآينده ي انسان رابايد پوشش دهد وشئون زندگي فردي ، خانوادگي ، اجتماعي رادرنظر بگيرد ، مربي ومتولي امورفرهنگي وظيفه اش  بسيار سنگين وحائز اهميت است زيرا طراحي ومهندسي فرهنگي بايد برابر ساختارفكري وايجاد انگيزه درجوان وبه تعبير جامع تر روحيه ي خلاقيت ونوآوري رابه فكر وانديشه ي جوان منتقل وآينده زندگي راتبيين نمايد .

نگاه عميق وژرف به نيازهاي فكري وتربيتي جامعه ، ترسيم وپرداختن به مهندسي فرهنگي وارائه ي راهكارهاي عملي وپاسخگويي به شبهات ، ترديدها وحتي انكار بعضي ازضروريات دين وخلاصه عبور ازبحران فكري واعتقادي شكوفايي استعدادهاي بالقوه درانسان انسان موجودي است دوبعدي طبيعت وفطرت طبيعت انسان هم ميل به سوي بديها دارد وهم ميل بسوي خوبيها ، انسان غيرازاستعدادهاي منفي داراي استعدادهاي مثبت وكمالات بالقوه است كه مي تواند آنها را به فعليت درآورد چه عواملي موجب رشد وتكامل افراد وشكوفايي استعدادهاي انسان مي شود دراينجا لازم است كلمه رشد ازديدگاه قرآن اشاره كرد.

 اصطلاح رشد درقرآن

كلمه رشد ومشتقات آن چون يرشدون ، راشدون ، مرشد ، رشاد حدود 19 بار درقرآن بكاررفته ازجمله آيات 186 بقره 17 كهف .

حكم رشد به معناي رسيدن به واقع است و در قرآن به معناي هدايت يافتن و رسيدن به كمال وجودش بكار رفته است چنانچه در قرآن در مورد حضرت ابراهيم (ع) مي گويد:

و لقد آتينا ابراهيم رشد ه من قبل و كنا به عالمين / انبياء 51

به تحقيق كه ما قبلاً به ابراهيم آن رشدي(را كه مي توانست داشته باشد) داديم و ما ( به شايستگي هاي او دانا بوديم)

در مقابل كلمه رشد در قرآن كلمه غي بكار رفته كه به معناي گمراهي و دور شدن از واقع است اين كلمه نيز 4 بار در قرآن بكار رفته.

از جمله آيه 256 سوره ي بقره:

لا اكراه في الدين قد تبين الرشد من الغي

در پذيرش دين اجباري نيست (زيرا) راه رشد از راه گمراهي آشكار گرديده است.

عوامل رشد و تكامل انسان

قرآن عناصر و عواملي را براي رشد و تعالي انسان مطرح مي كند كه عبارتند از :

1-    علم و تفكر

2- ايمان

3- عمل صالح

از ديدگاه قرآن كريم اين عوامل موجب كنار رفتن فطرت متقي انسان و بروز فطريات مثبت انسان مي شود انسان با استمداد از عوامل رشد مي تواند استعدادهاي مثبت وجودي خود را به فعليت رسانده و استعدادهاي منفي را كنار گذارد .

در اين مقاله بحث پيرامون هر يك از عوامل ذكر شده مجالي نيست بايد در جايگاه خود تفسير و تحليل گردد.

ولي اين نكته را بايد متذكر شويم كه آن علم و عمل و ايماني از ديدگاه قرآن ارزش و اصالت دارد كه موجب تعالي و تكامل انسان شود سازنده باشد انسان و جامعه را صعود دهد نه سقوط ، رابطه ي انسان را با خود و خدا و ديگران مطرح سازد رشد و تعالي جامعه را تامين كند.

دانشمند فرزانه دكتر علي شريعتمداري در كتاب اصول و فلسفه تعليم و تربيت مي فرمايد:

گروهي از متخصصان ، تعليم و تربيت را (رشد قوه ي قضاوت صحيح) مي دانند

به منظور اين دسته كارمربي يامعلم ، كمك به فرد درپرورش قوه قضاوت صحيح مي باشد.

منظور از قضاوت صحيح اظهار نظري است كه با دليل همراه باشد.

فرد در هر مرحله از رشد با امور مختلف سرو كار دارد و بايد در باره ي آن قضاوت كند، براي اينكه افراد بهتر بتوانند با امور مختلف برخورد كنند و در جريان زندگي موفقيت بيشتري نصيب آنان گردد بايد آنچه در باره ي امور مختلف اظهار مي دارند با دليل همراه باشد كودك در جريان رشد براي شركت در بازي، انتخاب هم بازي، در دستكاري اشياء و وسائل بازي ، در گوش دادن به داستانها و بيان آنچه مورد علاقه اوست در خوردن، در لباس پوشيدن و اموري از اين قبيل پيوسته اظهار نظر مي كند اگر از همان ابتداء مربي به او كمك كند تا آنچه را انتخاب مي كند يا آنچه را كه مي پسندد از روي دليل باشد بتدريج نحوه ي قضاوت درست را فرا مي گيرد و كم كم اين امر در او به صورت عادت در مي آيد ...

بنا براين مربيان با معلمان آگاه در هر مرحله از رشد با تحصيل بخوبي مي توانند رشد قوه ي قضاوت را مورد توجه قرار دهند اين امر به آساني و در هر مرحله از تعليم و تعلم ممكن است به عنوان يك اصل تلقي شود و راهنماي معلم در تمام فعاليتهاي آموزشي و پرورشي باشد در ضمن بازي، درورزش، در مطالعه ، در حوادث تاريخي در بررسي پديده هاي طبيعي ، در مطالعه ي قوانين علمي، در بيان مطالب ، در نوشتن انشاء ، در سخنراني ، در بحث و مناظره و امور گوناگون ديگر ،‌ معلم آگاه مي تواند شاگردان را در اظهار نظر صحيح تشويق نمايد. ق/9/86

اصول و فلسفه تعليم و تربيت ص 90- 88

عبور ازبحران

استاد شهيدمطهري (ره) بانگاهي عميق وژرف به نيازهاي فرهنگي جامعه ،‌ترسيم وپرداختن به مهندسي فرهنگي وارائه ي راهكارهاي عملي وپاسخگويي به شبهات ، ترديدها وحتي انكار بعضي ازضروريات وخلاصه عبور ازبحران فكري،‌ پالايش كردن مسائل فرهنگي بويژه براي نسل جوان چنين مي فرمايد:

جوان بودن جامعه ي مابراساس آمارهاي ارائه شده بركسي پوشيده نيست ازطرفي پرسشگري نسل جوان جهت عبور ازبحران هويت درشرايط سني 14 تا21 سال ازويژگيها ومقتضيات سن جواني است بنابراين اصل براين است كه درچنين شرايطي پرسشگري ، شك وترديد، اضطراب وبحران و... ازويژگيهاي نسل جوان به حساب مي آيد وبراي عبور ازآن بايد مربيان ، هاديان ومرشدان طريق هدايت رسالت ونقش خودرابه نحو احسن ايفا كنند تاعبور ازاين مرحله  حساس وسرنوشت ساز باسلامت وبه نحو مطلوب سپري گردد بطور كلي شك وترديد ، اضطراب وبحران مي تواند هم جنبه سازنده وهم جنبه تخريبي براي هويت انسان پيداكند اگر جوان درصدد برآيد تابامطالعه وتحقيق ازفضاي شك ، اضطراب وبحران عبور كند دراين صورت فرآيند آن موجب رشد ، تعالي وتكامل انسان مي گردددرغير اين صورت موجبات افسردگي ، بحران هويت وانحطاط اخلاقي انسان رافراهم مي آورد.

استاد شهيد آيت ا...مطهري (ره) تبيين زيبايي درپاسخ به مسئله دارد:

عصرما ازنظر ديني ومذهبي خصوصاً براي طبقه ي جوان ،‌عصر اضطراب ، دودلي وبحران است مقتضاي عصر وزمان ، يك سلسله ترديدها وسوالها رابه وجود آورده وسوالات كهنه وفراموش شده رانيز ازنومطرح ساخته است آيا بايد ازاين شك وترديد ها وپرس وجوها كه گاهي به حد افراط مي رسد متاسف وناراحت بود؟

به عقيده من ،  هيچ گونه ناراحتي ندارد شك مقدمه ي يقيين - پرسش مقدمه ي وصول واضطراب مقدمه ي آرامش است .شك معبر خوب ولازمي است هرچند منزل وتوقفگاه نامناسبي است -اسلام كه اين همه دعوت

به تفكر وايقان مي كند به طور ضمني مي فهماند كه حالت اوليه بشر ، جهل وشك وترديد است وباتفكر وانديشه ي صحيح بايد به سرمنزل ابقان واطمينان برسد.

حالت پرسش وسوال وقتي درذهن نسبت به مطلبي پيدامي شود كه ذهن درباره آن مطلب دچار شك وترديد شده باشد وبه طور كلي شك حاكي ازنوعي رشد واعتلا است شك ناآرامي است اما هر آرامشي براين ناآرامي ترجيح ندارد .حيوان شك نمي كند ولي آيا به مرحله ي ايمان وايقان رسيده است ؟

آن نوع آرامش ،‌آرامشي پايين شك است برخلاف آرامش اهل ايقان كه بالاي شك است آنچه مي تواند مايه ي تاسف باشد اين است كه شك يك فرد او را به سوي تحقيق نراند ياشكوك اجتماعي ، افرادي رابرنيانگيزد كه پاسخگوي نيازهاي اجتماعي دراين زمينه بوده باشند .

بدون ترديد اين آينده ي روشن حاصل نمي گردد مگر با شناسايي آسيبهاي فرهنگي  وشناساندن آن به افراد جامعه بويژه خانواده ها وجوانان .ميكروبها وآفاتي كه فرهنگ پوياي مسلمانان راهدف قرارداده ، اگر شناخته شود وافراد جامعه بويژه جوانان باآگاهي صحيح واكسينه شوند يقيناً يكي ازعوامل مهم وموفقيت آميز مهندسي فرهنگي است .نبايد فراموش كرد كه عوامل آسيب شناسي ناشي ازجهالت وخرافات است التقاط فرهنگ ديني بافرهنگ بيگانه اگر فرهنگ ديني درست تبيين نگرددوجاذبه هاي فرهنگي كه همواره مورد تاكيد اسلام وائمه عليهم السلام است دراختيار جوانان قرار نگيرد منتظر فروريختن سنگرهاي عفاف ، پاكدامني ونجابت باشيم زيرا كنترل آسيبهاي فرهنگي ازطريق برنامه ريزي وموفقيت دربرنامه ريزي فرهنگي مي باشد.جامعه و انسان وقتي تحت تعليم و تربيت اسلام قرار گرفت و آموزه هاي ديني كه از قرآن و اهل بيت عليهم السلام براي رشد و تعالي انسانها بكار گرفته شود. انسان همانگونه كه در بخش انديشه بايد حق را از باطل و صدق را از كذب جدا كند در بخش گرايش هم بايد خواهشهاي صحبح را از خواهشهاي باطل تفكيك نمايد اگر هدف انسان اين باشد كه حق را بفهمد در اين هدف خدا به او كمك مي كند تا رشد را از غي باز شناسد.

((قد تبين الرشد من الغي))                            آل عمران/164

بيان نوراني امام علي (ع) هم مبين همين اصل است فرمود: فانا صنائع ربنا و الناس بعد صنائع لنا  / نامه 28

ما ساخته و پرورش يافته و رهين منت پروردگار خويش هستيم ، ولي مردم پرورش يافته و تربيت شده ي مايند.

پذيرش معارف بلند الهي آنهم از انسانهايي كه واسطه فيض خدايند و وظيفه اي جز بيان حقايق و هدايت انسانها ندارند وظيفه اي بس مقدس و عظيم است زيرا اداي اين وظيفه در بالندگي و متعالي شدن جامعه مؤثر است در حقيقت بايد اذعان كرد كه بشريت همواره مديون معلمان و مربيان بلند نظر جامعه هستند و حيات معنوي انسانها جداي از اين رسالت نيست زيرا تعليم و تربيت امريست حياتي و زيربنايي ، تعيين كننده اين نقش از آن رو اهميت دارد كه امر تعليم و تربيت به طور مستقيم با سرنوشت نهايي هر انساني پيوند مي خورد در گستره هستي انسان را فاقد جهان بيني و ايدئولوژي نمي يابيم.

آموزشها و تربيت ها كه درون مايه هاي همه رشدها و بالندگيها محسوب مي شوند كليدهايي هستند در دست معلمان و مربيان قرارگرفته اند اين كليدها يا درب سعادت را مي گشايند يا بطرف شقاوت مي چرخند.

امام خميني(ره) قدس الله نفسه الزكيه مي فرمايد: همه ي سعادتها و همه ي شقاوتها انگيزه اش از مدرسه هاست و كليدش دست معلمين است . معلم است كه انسانها را مهذب و پاك و متعهد بار مي آورد و يا وابسته.

امام صادق (ع) از امام علي(ع) بياني نوراني نقل مي فرمايد:

ان الله لم ياخذ علي الجهال عهداً     بطلب العلم حتي اخذ علي العلماء عهداً ببذل العلم للجهال لان العلم كان قبل الجهل

خداوند قبل از اينكه جهال را نسبت به جهلشان محاكمه كند از علماء سئوال خواهد كرد كه چرا شما وظيفه ي خود را در آموزش تعطيل كرديد.

اين حديث وظيفه ي سنگين آموزش، تربيت و برنامه ريزي را براي متوليان فرهنگي و عالمان ديني را روشن كرده كه اگر كمترين مسامحه در شناسائي معارف الهي رخ دهد فرداي قيامت بايد پاسخ داد بدانيم اگر در معرفي تربيت اسلامي كوتاهي شود يقيناً فرهنگ بيگانه و وارداتي جاي او را خواهد گرفت ولي اگر زيبايي و جذابيت فرهنگ ديني بدور از افراط و تفريط در اختيار جامعه قرار گيرد انسان به مقتضاي فطرت ديني مي پذيرد چه اينكه امام هشتم (ع) فرمود: اگر مردم زيبايي كلام و نسخه ما را بدانند مي پذيرند و تبعيت مي كنند.