تحقیق درباره موانع فراروي تحقيقات و راهكارهاي آن در كشور

چكيده :

امروزه پژوهش و تحقيق و توليد علم از نيازهاي مسلم و اساسيِ هر جامعه است كه در سياست گذاريهاي كلان كشورهاي پيشرفته ، در زمرة رديفهاي نخستِ برنامه ريزي به حساب ميآيد . مسلماً حائز اهميت قرار گرفتن اين موضوع در بين برنامهريزان هر كشوري نقش و جايگاه حساسي در روند توسعه آن كشور خواهد داشت .
بي شك پيشبرد هر چه بيشتر اين موضوع در كشورهاي در حال توسعه مثل كشور ما ، نسبت به كشورهاي توسعه يافته ، از اهميت بالاتري برخوردار است زيرا مسأله توليد علمِ آن كشورها سالها است كه جايگاه مناسب خود را پيدا نموده است اما در كشور ما بايد به تبيين جايگاه آن پرداخت و در راه تعالي آن گام برداشت .
در نوشتار حاضر كه به «موانع فراروي تحقيقات و راهكارهاي آن » مي پردازد با نگاهي به پديده توسعه ، توليد علم ، تحقيقات و پژوهش و علتهاي كمرنگ بودن آنها در كشور ، همچنين با نگاهي به پيشينه تحقيقات انجام شده و معرفي مشكلات و راهكارهاي آن و نيز شناسايي مؤلفه هاي چندگانه فرهنگِ علمي ـ پژوهشيِ علم در ايران مورد بررسي قرار گرفته سپس فرضيه هايي كه بر اساس تحقيقات انجام شده به تأييد رسيده اند و طبق تحليلها برحسب آزمونهاي آماري ، همبستگي آنها با توسعه تحقيقات در ايران معني دار گزارش شده است ، ارائه مي شوند و بعد از ارائه يك مدل تحليلي درمورد روابط بين موانع فرهنگي و عدم توسعه تحقيق در ايران به ذكر و شرح راهكارهاي رفع مشكلات نامبرده (در فرضيه ها) پرداخته مي شود . در پايان به دنبال آن دو مبحث ويژه درخصوص آموزش به تفصيل مورد بحث قرار گرفته و با نتيجه گيري خاتمه مي يابد .
واژگان كليد : پژوهش ، توسعه ، تحقيقات ، موانع و مشكلات .
مقدمه :

كاوش ، جستجو ، يافتن پديدههاي نو و روشن شدن مجهولات عالم ، فرآيندي است كه امروزه ، از آن به پژوهش ياد ميشود.

از ابتداي خلقت بشر هم ، تحقيق و پژوهش ، نه به صورت گستردة امروزي ، اما در سطح ابتدايي وجود داشته است. تلاش بشر براي رفع گرسنگي و پوشاك و سرپناه ، دليلي بر اين مدعاست . بشر به تلاش خود ادامه داد و به جايي رسيد كه در ميان يافته هاي خويش دست به انتخاب زد . او در مرحلة بالاتر به فكر يافتن مواد و روشهاي راحت تر و آسان تر افتاد و در مجموع عقل و خرد خويش را در راه خدمت به خويشتن به كار گرفت .

با تأمل در مشيِ زندگانيِ بشر درمي يابيم كه ، عامل به وجود آورندة اختراعات ، ابداعات و اكتشافات بشر ، نيازها بوده اند و اين ابداعات در جهت مرتفع ساختن نيازهاي مادي و اخيراً معنوي او بوجود آمده اند . از طرفي بشر امروزي به خوبي دريافته است كه هرچه از نيروي عقل خود بيشتر استفاده كند در مسير پيشرفت و تكامل خود جلوتر و سريعتر خواهد بود . و هرچه از مسير خلاقيت و استفادة مستمر از نيروي عقل دور شود راه پيشرفت و تعالي را وارونه خواهد پي مود . پس امروزه جامعه علمي بشريت به اين نتيجة مهم رسيده است كه ، از راههاي سعادت و بهروزي اش هموار ساختن زمينه تعقل و پژوهش و متعاقب آن سازندگي و آباداني است .

امروزه عالمان و نظريه پردازان جهان بر اين باورند كه راه پيشرفت و ترقي هر قومي قبل از پيمودن ، شناخت دقيق و صحيح آن راه است ؛ تبيين خط مشي ها ، راهكارها و تعيين مسيرها .

جوامع مختلف جهان ، اين كار را بر عهدة كاردان آن يعني مراكز علمي و جوامع دانشگاهي گذارده اند . زيرا آنها هستند كه با در اختيار داشتن نيروهاي با استعداد و فعال و متفكر و همچنين امكانات لازم در اين مسير پر اهميت گام نهاده و حاصل فعاليتهاي خود را در اختيار ساير افراد بشر قرار مي دهند . پس در واقع دانشگاهها و مراكز علميِ هر كشوري بايد به سانِ «چشم ها» ي هرملتي ، طلايه دار باشند . زيرا آنها هستند كه ديد بصيرتر داشته و در تمايز راه از چاه تواناترند .

اگر نگاهي به وضعيت كشورهاي توسعه يافته و مترقي دنيا بياندازيم ، مي بينيم آنها كشورهايي هستند كه براي دانشگاهها و مراكز علمي خود اهميت واقعي قائل شده و براي رشد ، پويايي و بالندگي اين نهادها هزينه هاي كلان كردهاند . البته منظور از هزينه ، فقط خرج پول به تنهايي نيست بلكه مراد ، بها دادن به كارها و بسيج كردن همگانيِ نيروها و خريدِ نتيجة فعاليت هاي آنهاست .

ماداميكه يك كشور واردكننده علم و تكنولوژي باشد ، از هر نظر فقير خواهد بود . اگر امروز در كشور ما از خودكفايي گندم بحث مي شود ، براي قطع وابستگي واردات گندم است . و همچنان كه در توليد گندم با بسيج نيرو ها و نظام مند نمودن فعاليتها به نتيجه رسيديم ، مطمئناً با برنامه ريزي صحيح و سخت كوشي در راه توليد علم هم به موفقيت هاي بزرگي دست خواهيم يافت . پس بنابراين تاكنون به اين نكته رسيده ايم كه جاده پيشرفت و تكامل هر جامعه اي از مسير علم آن اجتماع مي گذرد . زيرا علم است كه اقتصاد را ، كشاورزي را ، صنعت و خدمات را به صورت بنيادين مي سازد و متحول ميكند و توسعه ميدهد .

در كشورهاي توسعه نيافته ، عدم توفيق در رسيدن به اين تكامل فكري ، معضلي است كه مردم اين سرزمينها را در فقر و بدبختي هاي روحي و اقتصادي فرو برده و غرق نموده است .

در پيچ و خم تاريخ پرتشتت ما ، تا سده اخير عليرغم فراز و نشيب هايي هرچند كوتاه و بلند در برهه هايي از تاريخ ، انديشه و انديشه ورزي و اوج گيريها و كف نشينيهاي پي در پيِ معرفت علمي كشور كمتر توانسته است بصورت يك نهاد در درون ساختار اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي جامعه ايران جاي گرفته و عرض اندام كند . اكنون كه نياز مملكت به پيشرفتهاي علمي و عملي و ترقي تصاعد گونة دانش و معرفت ، بيش از هر زمان ديگري ملموس و آشكار شده است ، بجاست كه با تكيه بر تجربيات آگاهان و بزرگانِ دانش پژوه ، و مطالعه عوامل و عناصر ايجاد كننده مشكلات و معضلات اين طريق خطير ، آنها را شناخت و در پي مرتفع ساختن آنها برآمد .

در كشور ما در سالهاي اخير اقداماتي هرچند ناچيز جهت پيشبرد اين اهداف به وقوع پيوسته است . اما براي نخستين بار در كشور است كه دلسوزاني كه براي اين آب و خاك استخوان در گلو دارند با زحمات زياد ترتيبي داده اند تا شاگردان مكتب حوزه و دانشگاه گردهم آيند و مشكلاتشان را در عرصه پژوهش هم صدا ابراز دارند .

پيشينة تحقيق :

در اين خصوص در سالهاي اخير توسط تني چند از اساتيد و دانشجويان مقاطع تحصيلات تكميلي كه بعضاً عناوين پايان نامه هاي تحصيلي شان بوده است مطالعاتي در دانشگاههاي اصفهان ، علوم پزشكي ايران و شيراز و تهران و ... صورت گرفته است كه بطور خلاصه و با لحاظ نمودن موارد مشترك ميتوان از مسائلي چون موارد ذيل نام برد .
وجود ساعات زياد تدريس اساتيد ، عدم هماهنگي سازمانها با همديگر ، كمبود آزمايشگاه و كارگاهها و همچنين مجهز نبودن آنها ، شناخت ناكافي مديران از مشكلات محققان ، عدم برنامهريزي صحيح كلان مملكتي ، كمبود انگيزه ، عدم دسترسي راحت محققين به اطلاعات ، پايين بودن روحيه تحقيق گروهي بين ايرانيان ، مشكلات و روحيه نامناسب معلمان مدارس ، مشكلات حق التحقيق ، .

در مواردي هم ، موضوعات پراكنده و متنوع تري ، از جمله نكات زير مشاهده ميشود :
عدم نظارت بر عملكرد گروههاي پژوهشي و تحقيقاتي و برخورد كردن در نظارت امور پژوهشي و تحقيقي همانند ساير امور معمولي كشور .

نظام آموزشي نامناسب ، كه راه كپي برداري و استفاده از كارهاي ديگران را آسان نموده و روحيه تلاش و كوشش را از دانشجويان سلب نموده است . سيستم آموزشي بايد به گونهاي باشد تا زمينه فعاليت و پژوهش را در دانشجويان ايجاد كرده سپس دانش طلب خود به انديشيدن وادار شود .

غفلت از ارزشهاي علمي باعث تقدم ساير مسائل بر توليد علم مي شود .
سياسي شدن غير طبيعي دانشگاهها .

عدم آشنايي و شناخت كافي به روش شناسي و متدولوژي .

اقتصاد متكي به نفت .

نبود فرهنگ كار در كشور ؛ به نحوي كه برخي از مردم كشور ما در فعاليتهاي محوله كم كاري كرده ، اتلاف وقت هاي زيادي دارند ، كار مفيد كمي دارند ، بر اساس برنامه ها ، صحيح عمل نميكنند ، از زيربار مسئوليت شانه خالي ميكنند و كار را دلسوزانه انجام نمي دهند .

بروكراسي حاكم اداري ، همچنين توزيع نامتعادل درآمد در جامعه .

فقدان ارتباط صحيح و كافيِ دانشگاه با صنعت .

حذف كردن درسهاي پروژه و پايان نامه هاي دانشجويان دانشگاه آزاد در صورتي كه زمان صرف شده براي تحقيقهاي آنها از حد يك ترم فراتر مي رود . در اين صورت علاوه بر مشكلات و كاغذبازي هاي اداري ، آنها مجبور به انتخاب مجدد آن درس در ترم ديگري نيز خواهند بود . و اين امر بر تمايل آنها به انتخاب موضوعاتي كه با كارهاي عملي مرتبط است به شدت ميكاهد .

نااميدي و فقدان اعتماد به نفس در دانشجويان ، برداشتهاي ناصحيح از برخي مفاهيم ديني ، همچون قضا و قدر ، توكل ، شفاعت ، انتظار و عرفان و...

قطع شدن ارتباط فارغ التحصيلان با دانشگاه و مراكز علمي .

عدم هماهنگي بين دستگاههاي اجرايي و صنايع و كلاً بخشهاي مختلف كشور جهت همكاري با پژوهشگران و مواجه بودن آنها با قوانين پير ، فرسوده و از كارافتادة قديمي .
هجرت متفكران و مجتهدانِ عرصه علم از داخل كشور به مراكزي در خارج از كشور و مواجه شدن مملكت با كمبود نيروي متخصص و كهنه كار .

اكتفا كردن اساتيد به جزوات درسي و نخواستن اساتيد از دانشجويان براي استفاده مستمر از كتابها و منابع بيشتر و در نتيجه عدم استفاده دانشجويان از كتابها و منابعِ مرتبط .
چون واحدهاي عملي در دانشگاهها عليرغم قوانين و بخشنامه هاي سازمانهاي مركزي دانشگاهها ، خيلي كم برگزار ميشود ، بالطبع دانشجويان به همان مطالبي كه در جزوه يا نوع عالي آن يعني كتاب مطالعه نموده اند ، محدود مانده و در عمل وارد صحنه كار عملي نمي شوند . در نتيجه مشكلات آن كار را نمي بينند ، تا چه رسد به فكر كردن در مورد برطرف كردن آنها . زيرا هميشه مشكلات و نيازهاي موجود در كار ، زمينه براي تفكر و پژوهش و يافتن مواد و روشهاي بهتر را فراهم مي سازد .
در همين راستا راهكاريي در اين بين ديده ميشود كه ذكر آنها كمكي است در جهت حل مشكلات :

آموزش مؤثر روش تحقيقهاي علمي به همة دانشجويان و تقويت انتشار مجلات حرفهاي وعلمي. همكاري متقابل دانشگاه و صنعت جهت رفع مشكلات توليد .
شناسايي حقوق مالكيت معنوي دانشمندان و حمايت قانوني از آنها .
تهيه برنامه درازمدت توسعه علمي و فناوري .

ايجاد جوامع مشاوره فني و علمي و احداث پارك هاي علمي و تحقيقاتي و شهركهاي علمي .

ايجاد شبكه ارتباطي مناسب بين دانشمندان كشور .

توسعه اينترنت و ساير شبكه هاي اطلاع رساني به تمام نقاط كشور و كليه مراكز آموزشي ، علمي و تحقيقاتي و تكيه بر پژوهشهاي گروهي و كاستن از تحقيقها و پژوهش هاي انفرادي .

تنظيم برنامه جذب محققين و دانشمندان خارج از كشور ، يا حداقل در دوره هاي كوتاهي از سال جهت انتقال فناوريهاي نوين به داخل كشور .

تقويت بنيه اعتماد به نفس در بين دانشجويان .

شروع كردن از تحقيقهايي هرچند كوچك جهت آشنا شدن با انجام روشها و فنون .
احترام به حق ابداع و اختراع و ….

تشكيل كانونهاي فارغ التحصيلان موفق دانشگاهي .

تقويت و نهادينه كردن صحيح و اصوليِ فرهنگ كار در كشور .

اما در طي تحقيقات مفصل و منظم انجام شده محققين در يك جامعة آماري ، شامل تعداد بسيار وسيعي از محققين كشور و تحليلهاي آماري اين سنجش ، پاره اي از مهمترين مشكلات و موانع رشد و توسعه علمي كشور به عنوان فرضيه ، مورد بررسي ، تجزيه ، تحليل ، آزمونها و آناليزهاي آماري قرار گرفته كه نتايج آنها همبستگي معني دارشان را با توسعه تحقيقات اثبات كرده اند كه به شرح زير ارائه ميشود : ابتدا مولفه هاي فرهنگِ علمي ـ پژوهشي در كشور نام برده ميشود سپس فرضيه هايي كه مورد ارزيابي قرار گرفته و معني دار شده اند ارائه ميشود .

مولفه هاي فرهنگِ علمي ـ پژوهشيِ علم در ايران ؛

1 ـ پنهان كاري و پوشيده گويي

2 ـ تفرد و عدم اعتماد افراد به يكديگر

3 ـ فاصله از قدرت در جامعه علمي ايران

4 ـ تقليدگرايي و پذيرش آنچه كه هست بعنوان نوعي تقدير ازلي و اتكاء بر گزاره هاي پيشيني .

5 ـ دنياگريزي ، آخرتجويي و كم اهميت شمردن حيات اين جهان .

6 ـ تقدس گرايي در برخي پديده هاي علمي .

7 ـ تعصب و غلبه برخي عقايد قالبي .

8 ـ پول محوري در مسئله شناسي و انجام تحقيقات

9 ـ عدم تمايز ساختارهاي علمي و فني در جامعه براي تحقيق ، از غيرِ آن

10 ـ كم ارزش بودن جايگاه تحقيق و محقق در كشور .

11 ـ عدم شايسته سالاري و تخصص گرايي .

12 ـ ضعف روحيه اخلاق جستجوگري و پرسشگري .

13 ـ غلبه خاصگرايي در جامعه علمي كشور .

فرضيه هايي كه طبق بررسيهاي آماري همبستگي آنها با توسعه تحقيقات معني دار بوده و به اثبات رسيده اند :

1 ـ هرچه امكان انتشار يافته هاي تحقيقاتي و سهولت آن جهت دسترسي كمتر ، توسعه تحقيقات ضعيف تر است .

2 ـ هرچه امكان صراحت بيان و نشر عقايد و نظرات علمي پژوهشي كمتر ، توسعه تحقيقات ضعيف تر است .

3- هرچه ميزان گرايش به خاص گرايي در فعاليت هاي پژوهشي بيشتر ، توسعه تحقيقات

ضعيف تر است

4- هرچه تمايل افراد به انجام پژوهش به صورت فردي بيشتر ، توسعه تحقيقات ضعيف تر است .

1-5 هرچه ميزان شك سازمان يافته در مسائل و پديدههاي مورد پژوهش كمتر ، توسعه تحقيقات ضعيف تر است .

2 ـ 5 هرچه ميزان تقدس و ممنوعيت مسئله شناسي و تحقيق پيرامون مسائل و پديده هاي محيطي بيشتر ، توسعه تحقيقات ضعيفتر است .

1 ـ 6 هرچه استناد به داوري هاي پيش از تجربه در تحليل و ارائه يافته هاي تحقيقاتي بيشتر ، توسعه تحقيقات ضعيف تر است .

2 ـ 6 هرچه تمايل و انديشه دنياگريزي و پرهيز از تلاش جهت شناخت و كشف قانونمنديهاي پديده هاي محيطي بيشتر ، توسعه تحقيقات ضعيف تر است .

7 ـ هرچه ميزان تقليد و عدم خلاقيت در انجام تحقيقات بيشتر ، توسعه تحقيقات ضعيف تر است .

8 ـ هرچه ميزان تعصب پژوهشگر در حوزه هاي فرهنگي و علمي بيشتر ، توسعه تحقيقات ضعيف تر است

9 ـ هرچه اعتبار مالي طرح كمتر ، توسعه تحقيقات ضعيف تر است .
10 ـ هرچه جايگاه و منزلت ارزش پژوهش گران و تحقيق پايين تر ، توسعه تحقيقات ضعيف تر است .

1 ـ 11هرچه تمايز نقشها و نهادها و سازمانهاي اقتصادي ، اجتماعي و علمي كشور كمتر ، توسعه تحقيقات ضعيف تر است .

2 ـ 11 هرچه دخالت نهادها و سازمانها و افراد غير علمي در حوزه هاي علمي بيشتر ، توسعه تحقيقات ضعيف تر است .

12 ـ هر چه پذيرش و شيوع فرهنگ نقد و انتقاد ضعيف تر ، توسعه تحقيقات ضعيف تر است .

13 ـ هر چه ميزان اتصال ساختارهاي پژوهشي كشور به منابع قدرت بيشتر ، توسعه تحقيقات ضعيف تر است .

14 ـ هرچه ميزان شايسته سالاري در ساختارهاي مديريتي و پژوهشي كشور كمتر ، توسعه تحقيقات ضعيف تر است.

روشها و راهكارها

1ـ راه كارهاي تخفيف پنهان كاري در تحقيق :

الف ـ آزادسازي اطلاعات و رسانش آن از طريق ايجاد بانك هاي اطلاعاتي و اتصال تمامي سازمانها و دستگاههاي توليد كننده و اطلاعات به شبكه فراگير محلي ـ ملي و تمهيد امكان عدم مداخله علايق و سلايق فردي و شخصي در تبادل اطلاعات
ب ـ تمهيد امكان و تسهيلات انتشار يافته هاي پژوهشي ، نظريه ها و ديدگاههاي مختلف از طريق ابزارهاي مطبوعاتي ، انتشاراتي و الكترونيكي (شبكه هاي اطلاع رساني) .
2 ـ راه كارهاي تخفيف پوشيده گويي در تحقيق :

الف ـ اصلاح آموزه هاي تربيتي و آموزشي در آموزش عمومي و عالي در جهت نقدپذيري ، انتقادگري و تحمل آراي يكديگر از طريق بازآفريني محتوا و روشهاي تدريس ، آزمون و تربيت .

ب ـ اصلاح قوانين مربوط به آزادي بيان و نشر عقايد در قالب مطبوعات و انتشارات ، و در برخورد با دگرانديشان در جامعه و تضمين امنيت فكري ، مالي ، جاني صاحبان انديشه و نظريه ها در رشته هاي مختلف علمي .

3 ـ راهكارهاي تخفيف خاص گرايي در تحقيق :

الف ـ اعمال روشهاي تربيتي و آموزشي كار گروهي در آموزش عمومي و عالي و گسستن حلقه هاي تنگ خاص گرايي از حيث روابط نسبي ، قومي ، زباني و مذهبي در انجام پژوهشهاي ملي .

ب ـ كمك به توسعه انجمنهاي علمي ـ فرهنگي در رشته هاي مختلف علمي و بخشهاي مختلف اجتماعي ، فرهنگي و سياسي جهت تقويت وجود رقابت در كسب توفيقات اجتماعي و اقتصادي و مزايده فرصتهاي اقتصادي و اجتماعي بر پايه مزيت هاي نسبي افراد در يك رقابت سالم و پويا .

4 ـ راهكارهاي تخفيف تفرد و عدم اعتماد به يكديگر در تحقيق :

الف ـ پيش بيني و بازمهندسي نظام پاداش دهي مبتني بر كار و تلاش گروهي و جمعي در حوزه هاي كارشناسي ، علمي و پژوهشي .

ب ـ تقويت و توسعه تشكلها و انجمنهاي صنفي ، علمي ، سياسي ، ادبي و هنري جهت تمرين آموزه هاي خردورزي جمعي ، مشاركت گروهي ، اعتماد افراد به يكديگر و شكستن جو ترس ، ناامني و بي اعتمادي .

5 ـ راهكارهاي تخفيف تقدسگرايي و ضعف شك علمي در تحقيق :

الف ـ ايجاد تحول در نظام آموزش عمومي از حيث محتوايي در خصوص تقويت و ترويج روحيه كنجكاوي و پرسشگري ، بي طرفي ارزشي در علم و مشاركت فعال در تصميم گيريها و سرنوشت فردي و اجتماعي با روشهاي تشويقي مناسب .
ب ـ ايجاد و تضمين فضاي باثبات و امن سياسي ، اقتصادي و اجتماعي براي پژوهشگران در نقد و پرسش گري پيرامون مسائل حساس سياسي ، اجتماعي ، ديني و ارزشي در جامعه

6 ـ راهكارهاي تخفيف دنياگريزي و اثرات آن در تحقيق :
الف ـ شناخت نگرش مسئولان و مديران امور فرهنگي و تربيتي ، دانش آموزان ، دانشجويان و مدرسان آموزش عمومي جهت اصلاح نگرشها پيرامون دنيا گريزي ، عدم پرسشگري ، عدم بيطرفي در تحقيق و تقديرگرايي .

ب ـ شناسايي دامنه و شمول دنياگريزي با تأكيد بر اثرات زيان بار آن در عرصه ها و قلمروهاي مختلف علمي ـ پژوهشي و پيشبيني راهكارهاي اجرايي كاهش آنها در برنامه ريزيهاي بخشي و فرابخشي براي نسل كنوني و كودكان و نوجوانان بعنوان نسل آتي .
7 ـ راهكارهاي كاهش تقليدگرايي در تحقيق :

الف ـ اصلاح نظام ترفيع و پاداشدهي در آموزش عالي و نظام پژوهشي بر پايه ارزشگذاري به تحقيق ، نوآوري و خلاقيت و اختراع علمي فارغ از كپي برداري و تقليدها و ترجمه صرف .

ب ـ اصلاح ترفيع نظام شغلي و پاداش دهي در نظام اداري و بخشهاي صنعت و كشاورزي و رشته هاي مختلف فعاليت علمي و اجرايي (گروههاي اصلي علمي و شغلي) مبتني بر ارزشگذاري بر نوآوري ، ابداع ، و خلاقيت .

8 ـ راهكارهاي كاهش تعصب هاي فرهنگي و قوميتي در تحقيق :
الف ـ ايجاد امكان تشكيل و توسعه تشكلهاي قوميتي ، سياسي ، مذهبي و زباني براي طرح آزاد مسائل ، نيازها ، انديشه ها جهت آزاد سازي فشارهاي محيطي ، اصلاح نگرشها و تعادل در انتظارها و تمايلات .

ب ـ پيش بيني اصلاح نگرش دانش آموزان در آموزش عمومي در راستاي عام گرايي با تأكيد بر رهايي از تعصبات خويشاوندگرايي ، جنسيت گرايي ، قوم گرايي ، گروه گرايي و مطلق انگاريهاي كم شمول با دامنه هاي اندك .

9 ـ راهكارهاي كاهش پول محوري در تحقيق :

الف ـ بهبود وضع بودجه تحقيقات در كشور و شفاف سازي فعاليتهاي غير پژوهشي از پژوهشهاي علمي و اختصاص اعتبار كافي بر حسب شايستگي ، تجربه ، تخصص و زمان انجام پروژه هاي تحقيقاتي .

ب ـ ايجاد صندوقهاي اعتباري ويژه پژوهشگران در نظام آموزش عمومي ، عالي و پژوهشي جهت حمايت از پژوهشگران جوان و كارآمد .

ج ـ دادن اولويت هزينه اي در بودجه سازمانها و دستگاههاي اجرايي به تحقيقات و كاهش تأثير پذيري تحقيقات از كمبود بودجه و عدم تخصيص كامل يا به هنگام اعتبارات پژوهشي .

د ـ بازنگري و اصلاح دستمزدها در بين اجتماعات علمي و پژوهشگران متناسب با شأن علمي و اجتماعي آنان در جامعه .

10 ـ راهكارهاي ارتقاء و بهبود جايگاه محققان در جامعه :

الف ـ ترويج فرهنگ علم باوري ، انديشه ورزي و پژوهش گري در جامعه از طريق نهادهاي آموزش عمومي ، عالي و رسانههاي جمعي .

ب ـ الگوسازي و شخصيت پردازي در علم و پژوهش از طريق فعاليتهاي فرهنگي و تبليغي مناسب و تمهيد نظام پاداش دهي و ارجگذاري بر محققان و انديشمندان .
11 ـ راهكارهاي افزايش تمايزهاي ساختي و معرفتي در بين نهادها و سازمانهاي جامعه :
الف ـ اعمال نظام شايسته سالاري و انتصاب افراد متخصص در مشاغل مرتبط در نظامهاي آموزشي ، اداري ، سياسي .

ب ـ شناساندان و آگاهي بخشي به عامه مردم در خصوص تمايز درست معارف بشري اعم از معارف ديني ، فلسفي ، هنري و علمي از يكديگر و پيش بيني عدم تداخل اين حوزههاي معرفتي در يكديگر از طريق آموزش همگاني در وسايل ارتباط جمعي نوشتاري و ديداري ـ نوشتاري .

12 ـ راهكارهاي ارتقاي اخلاق پرسش گري و اشاعه نقدپذيري و انتقادگري درتحقيق :
الف ـ اصلاح سياست هاي آموزشي در نظام آموزش عمومي از حافظه مداري به پرسشگري و نقادي ، شك گرايي سازمان يافته و معطوف به اهداف خلاقيت و نوآوري .
ب ـ اشاعه فرهنگ و آموزههاي انتقادگري ، نقدپذيري و توليدگري در آموزش و تحقيق در نظام آموزش عالي ، دانشگاهها و مراكز پژوهشي و همچنين واحدهاي پژوهشي سازمانها و دستگاههاي اجرايي در كشور از طريق بهره گيري از روشها و سازوكارهاي آموزشي ، ايجابي و نظارتي .

13 ـ راهكارهاي كاهش وابستگي به منابع قدرت در تحقيق :

الف ـ توسعه نهادهاي مدني جهت توزيع و تكثير منابع قدرت و اطلاعات و خروج از انحصارگرايي در استفاده از رانتها و فرصتهاي محدود جامعه در راستاي شايسته سالاري .
ب ـ اصلاح جذب نيروي انساني بر پايه آزمونهاي تخصصي ، شايسته سالاري و عدالت جويانه و پرهيز از رابطه مداري صرف در اين بخش .

14 ـ راهكارهاي تقويت شايسته سالاري و تخصصگرايي در تحقيق :

الف ـ اصلاح نظام گزينش عقيدتي و سياسي در نظام اداري ـ سياسي كشور و تمهيد امكان حضور و جذب متخصصين رشته هاي مختلف علمي فارغ از انديشه ، نگرش و سوابق خانوادگي و عشيره اي يا وابستگي هاي سياسي و گروه گرايانة آنها .
ب ـ اصلاح نظام تصميم گيري بر پايه يافته هاي پژوهشي در سطح ملي و جهاني و تقويت نظام تصميم سازي و مشاركت پژوهشگران و كارشناسان در اين حوزه .
ج ـ اصلاح نظام گزينش مديران بر پايه شايسته سالاري ، تخصص گرايي ، تجربه و با عنايت به سوابق علمي و فعاليتهاي اجرايي آنان در اين زمينه ها .
با توجه به راهكارهاي پيشنهادي فوق الذكر بنظر مي رسد بخش آموزش عمومي ، عالي و همگاني در اصلاح نگرش و بهبود ساختار و كاركردهاي فرهنگي در نهاد اجتماعات و موسسات علمي ـ پژوهشي در يك افق ميان مدت و بلند مدت مي تواند زمينه عينيّت بخشيدن به راهبردهاي كلاني باشد كه در اين قسمت به دو مبحث توجه ويژهاي ميگردد :
دو نكته مهم :

1 ـ نظام آموزش و پرورش در حال حاضر به گونه اي است كه روحيه علمي و پرسشگري را كمتر ايجاد ميكند . حجم زياد مواد درسي و در بعضي موارد لزوم انطباق كامل پاسخها با پرسشها به گونه اي است كه به تقويت حافظه بيشتر اولويت داده ميشود تا تفكر و تدبر در موضوعات . تحول نظام آموزش و پرورش در اين راستا نيازمند نگرشي نو به فارغ التحصيل دبيرستان ميباشد . اين نگرش در تمامي دروس مي بايست خود را نشان دهد .
بر اين اساس شيوه آموزش نيز مي بايست دچار تغييرات قابل ملاحظه اي شود . هرچند شيوه هاي آموزشي بستگي به معلم دارد اما جهت گيريهاي كلي از نظر طرح پرسش در اذهان و ايجاد روحيه علمي در دانش آموزان قابل تعميم ميباشد . اين امر مستلزم بازآموزي معلمان و دبيران است . ايجاد روحيه علمي مي بايست از مقطع دبستان آغاز شود . كاري كه در كشورهاي توسعه يافته صورت ميگيرد . متأسفانه گزارشهاي تحقيقي كه در پي ايجاد زمينه فكر كردن در دانش آموز است اغلب به دست والدين تهيه مي شود . لذا ساده كردن محتوا و تأكيد بر دانش آموز بسيار مهم ميباشد . آنچه كه در وهله اول مهم است ، چگونه فكر كردن مي باشد . با توجه به اينكه دستيابي به اين هدف مستلزم تدوين برنامه اجرايي و وقوع تحول در نظام آموزش و پرورش است ، لذا در كوتاه مدت نميتوان انتظار اثر بخشي سريع داشت .

2 ـ يكي از ضرورت هاي دستيابي به نيروهاي محققي كه بتوانند در زمينه علوم خالص و كاربردي در جامعه موثر باشند ، شكل گيري متناسب آنها در دوره قبل از دانشگاه است . هرچند در دانشگاهها دانشجويان هوشمند و با خرد كم نيستند اما چنانچه در سطح جامعه ميزان نياز به افراد متخصص و محقق را در نظر بگيريم ، كمبود شديدي احساس ميشود . كسب رتبه هاي حائز اهميت در المپيادهاي علمي جهان نشانهاي از توان بالقوه علمي در كشور ميباشد كه چنانچه از ابتدا به پرورش اين توانها توجه شود قطعاً از نيروي محقق بيشتري برخوردار خواهيم شد .

بررسي‌هاي اوليه نشان ميدهد كه بخشي از علل مهاجرت نيروهاي محقق بدليل كمبود زمينه هاي تحقيقاتي در كشور ميباشد . مهمترين عاملي كه بايد در سطح آموزش عالي كشور دچار تحول گردد ماهيت غالب آموزش در دانشگاههاست . سمت و سو دادن به تحقيقات به نحوي كه به گسترش روحيه علمي و فعاليتهاي متناسب با آن بيانجامد براي شكل گيري جامعه علمي و نهايتاً كمك به ايجاد نهاد علم بسيار موثر است . دستيابي به پروژههاي تحقيقاتي انجام شده و يا در دست انجام هنوز به آساني صورت نمي گيرد .ايجاد چنين تسهيلاتي هم از تكرار ناخواسته موضوعات جلوگيري ميكند و هم به انباشتگي علمي و تحقيقات مي انجامد . تنظيم صحيح عناوين و اولويتهاي تحقيقاتي كمك موثري براي دانشجويان و اساتيد خواهد بود تا عنوان مناسب را برگزينند و بدين ترتيب به فرآيند انباشتگي علم كمك نمايند . گام بعدي در اين زمينه انتشار نتايج تحقيقات است . حداقل تحقيقات دانشجويي و مدرسان دانشگاه كه بر اساس ظوابطي مناسب تشخيص داده ميشود ، تكثير و در اختيار ديگران هم گذارده شود . از اين طريق فضا سازي لازم براي توسعه تحقيقات در سطح دانشگاه و مراكز آموزشي فراهم ميگردد و به تناسب آن تحقيق و محقق از ارزش بيشتر و جايگاه بهتري برخوردار خواهد شد . چنين امري به شكل گيري انجمن هاي علمي و نهايتاً جامعه علمي كه يكي از مقوّم هاي نهاد علم است ، مي انجامد .

چنين راهكارهايي مستلزم دو راهكار بنيادين ديگر است اول توجه تصميم گيران كشور به توسعه تحقيقات و يافتن برنامه ، شيوه ها و رويه هاي توسعه تحقيقات در دانشگاهها و دوم تأمين اعتبار و امكانات لازم براي پيشبرد برنامه هاي مزبور .

در مورد مراكز تحقيقاتي به غير از بحث متحول كردن شيوه هاي آموزشي و محتواي دروس كه موضوعيت ندارد بقيه راهكارها همچون مواردي است كه درباره آموزش عالي مطرح شد . البته مي بايست به ماهيت تحقيقاتي اين مراكز نيز توجه نمود . همچنين محققان اين مراكز مي بايست حتي الامكان داراي يك شغل باشند تا بر عمق فعاليت آنها افزوده شود و تنها فعاليت ديگر آنها ميتواند آموزش باشد . طبيعي است كه تغييرات پيشنهادي در سطوح آموزش و پرورش ، آموزش عالي و مراكز تحقيقاتي امور منفك از يكديگر نبوده بلكه در ارتباط با هم هستند . اين امر در مورد جنبه هاي فرهنگ عمومي كه تحت تأثير سازو كارهاي زيادي قرار ميگيرد و سپس بصورت سازوكاري در جهت توسعه تحقيقات عمل ميكند نيز صادق است . منظور از سازوكارهاي تلفيقي اثرات سينرژيستي يا همافزايي اين امور ميباشد كه در ارتقاي ارزش تحقيق و محقق ، شكل گيري جامعه علمي و نهايتاً توسعه نهاد علم نقش اساسي دارد

نتيجه گيري :

تحقيقات ابزار توسعه است و بدون پژوهش زيربنايي و بنيادي ، امر توسعه امكان پذير نيست . براي اين كه تحقيقات در كنار توسعه شكل بگيرد ، جامعه بايد پذيراي آن شود . به بيان ديگر جامعه بايد تحقيقات مورد نظر خود را به موازات توسعه براي توسعه رشد بدهد . جامعه ما و وضعيت توسعه در كشور ما هنوز به حدي نيست كه پذيراي تحقيقات باشد ، تحقيقات را باور داشته باشد و در صورت لزوم بتواند از آن استفاده كند .
امروز ، كه عصر انفجار دانش است بايد به روند رشد علوم و تحقيقات در جامعه شتاب افزون تري بدهيم و به جِد با معضلات فراروي آن پيكار كنيم . با انتظام بخشيدن به نظام پژوهشي ، آماده سازي زيرساختهاي مهم ، افزايش تعداد محققينِ مجرب ، بومي كردن دانش جهاني ، افزايش نسبت توليد علمي به نيروي انسانيِ تحقيق و توسعه و پژوهش و همچنين بودجه آن ، سهم ايران در توليد دانش جهاني افزايش خواهد يافت . اميد است با همت ، تلاش و جديت دانشگاهيان و دست اندركاران امر ، شاهد آينده درخشاني در عرصه علمي كشور باشيم .

منابع :

-        قانعي راد ، سيدمحمدامين ، جامعه شناسي رشد و افول علم در ايران ، تهران ، نشر مدينه 1379

- طالب ـ مهدي ـ «مسائل و مشكلات مطالعات و تحقيقات اجتماعي در ايران» ـ مجموعه مقاله هاي سمينار جامعه شناسي و توسعه ـ جلد اول ـ سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها (سمت) تهران 1373

- سهرابي ـ زهره بررسي مشكلات موجود در انجام پژوهش از نظر اعضاي هيئت علمي دانشكده هاي دانشگاه علوم پزشكي ايران (پايان نامه كارشناسي ارشد) 1372
- عبدي ـ عباس ـ «جامعه شناسي تحقيقات اجتماعي» مجموعه مقاله هاي سمينار جامعه شناسي و توسعه ـ جلد اول ـ سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها (سمت) تهران 1373

- طايفي ـ علي ، موانع فرهنگي توسعه تحقيق در ايران ـ تهران 1380، انتشارات آزادانديشان

- جمعي از نويسندگان ـ مجموعه مقالات سمينار « دانشگاه ، جامعه ، فرهنگ اسلامي » ، انتشارات وزارت علوم تحقيقات و فنآوري ، تهران ، خرداد 79

- سالاري ، محمود ، بررسي موانع و مشكلات پژوهشي در سازمان كتابخانه ها و مركز آستان قدس رضوي ، (طرح پژوهشي)

- سرايي ـ حسين «تحقيقات علمي ، مطالعات كارشناسي و توسعه علمي» مجموعه مقاله هاي سمينار جامعه شناسي و توسعه ـ جلد اول ـ سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها (سمت) تهران 1373