دسته بندي: تحقیق و پروژه رایگان,پروژه و تحقیق رایگان,دانش آموزی,تحقیق دانشجویی,

اي خدايي كه خالق البشري مهربانتر ز مادر و پدري

دوستان را كجا كني محروم تو كه با دشمنان نظر داري

يارب با خجالتي كه دارم چه كنم با اشك ندامتي كه دارم چه كنم

اين بار گناه من و اين عشق علي با ظرف محبتي كه دارم چه كنم

من آمده ام گداي اين در گردم در بحر عنايتت شناور گردم

با دست تهي آمده ام يا الله مپسند كه با دست تهي برگردم

الهي بي پناهان را پناهي بسوي بي پناهان كن نگاهي

رحيمي، چاره سازي، بي نيازي كريمي، دلنوازي، دادخواهي

الهي تكه بر لطف تو كردم كه جز لطفت ندارم تكيه گاهي

نهاده سر به خاك آستانت گدائي درد مندي عذر خواهي

مران از آستانت اين گدا را پناه آورده سويت بي پناهي

گرفتم دامن بخشنده اي را كه بخشد از كرم كوهي بد كاهي

تهي دستي كه با اشك ندامت ز پا افتاده از بار گناهي

اميد لطف و بخشش از تو دارد اسيري شرمساري رو سياهي

اگر نبخشي اي خدا ز مرحمت گناه من

شود سياه روي من زنامه سياه من

كريم من غفور من رحيم من الله من

ببين گناه و اين خطا تو را تو را زنم صدا

خدا خدا خدا خدا خدا خدا خدا خدا

كجا روم كجا روم اگر مرا كني رها

نه لايتم نه قابلم كه تو مرا كني صدا

هميشه من خطا كنم حماره تو عطا كني

هر آنچه مي كني نكن مرا از درگهت جدا

خدا خدا خدا خدا خدا خدا خدا خدا

چه سان بري به دورخم بدين اميد و اين رجا

چگونه رد شود كسي كه با تو دارد التجا

گرفتم آنكه رد كني كجا روم كجا كجا

كه بودهن روي عجز من به درگهت ز ابتدا

خدا خدا خدا خدا خدا خدا خدا خدا

مولاي خوب و مهربان با صوت رحماني عيان

گويد به جمع بندگان عبدي فاين تذهبون[1]

من كه تو را دادم پناه ناديده بگرفتم گناه

كردم سفيد روي سياه عبدي فاين تذهبون

از دست من جائي مرو مشغول غير من مشو

تا اينكه باشم يار تو عبدي فاين تذهبون

با ذكر من دل زنده باش برگرد و بر من بنده باشد

از كار خود شرمنده باش عبدي فاين تذهبون

آخر چرا دست نياز بر غير من كردي دراز

گفتني به نامحرم تو راز عبدي فاين تذهبون

آه تو را من مي خرم اشك تو را من مي برم

ساكن شو اندر اين حرم عبدي فاين تذهبون

حيدر تو را رهبر بود زهرا تو را مادر بود

مهدي تو را بر سر بود عبدي فاين تذهبون

از من گرفتي فاصله ماندي به جا از قافله

از كار تو دارم گله عبدي فاين تذهبون

قرآن فراموشت شده عصيان هم آغوشت شده

آخر چه در گوشت شده عبدي فاين تذهبون

همرنگ دشمنها شدي هم سفره اعدا شدي

غصه خور دينا شدي عبدي فاين تذهبون

تو رحمتم را ديده اي اما ز من ببريده اي

از من جدا گرديده اي عبدي فاين تذهبون

مقدمه

(اللهم صل علي محمد و اله و ميرنا الي محبوبك من التوبه واز الناعن مكروهك من الاصرار، اللهم مرمتي و فقنا بين نقصين في دين او دنيا فاوقع النقص با سرعهما فنا واجعل التو به في اطولها بقا)[2]

(باز خدايا بر محمد وخاندان او درود فرست و ما را از نافرماني به بازگشت از آن و توبه كه پسنديده توست بازگران و از اصرار بر گناه كه آنرا نمي پسندي دور گردان بار خدايا هر گاه بين دو زيان قرار گرفتيم يكي در دين و ديگري در دنيا پس زيان را در آنكه زود مي گذرد (دنيا) و تو به را در آنكه مدتش طولاني تر است قرار بده)

توبه در آيات و روايات از منزلت خاص برخوردار بوده چرا كه نجات و رهايي انسانها از امواج خطرناك و سهمگين گناهان در گرو آنست و ده ها آيه از قرآن بر اين مسئله اشاره دارد.[3] توبه يكي از ابواب بهشت است نبودن آن مساوي با هلاكت عامه اهل معصيت است توبه تنها راه نجات گناهكاران، وسيله تقرب و دوستي با خدا، تبديل كننده سيات به خسات و مايه اميد نا اميدان ونخستين مقام عارفان است.

توبه در علم كلام از جايگاه بلندي برخوردار است زيرا از موضوعات مهم كلام، عقاب و كيفر الهي است ويكي از عوامل بي چون وچرايي است كه موجب بخشيدن گناه و ساقط شدن كيفر الهي مي گردد توبه در فقه نيز از جايگاه خاصي برخوردار است. و مي تواند در تغيير سرنوشت شخص گناهكار نقش بسزائي ايفا نمايد.

انسان با آميختگي دو بعد خود يعني ملكوتي و ناسوتي هميشه در معرض انواع و اقسام آلام، خطرات و لغزشها مي باشد توبه از اموري است كه سهم بسزايي را در سازندگي و رهايي انسان از قيود مادي وارد بطوريكه فيض كاشاني و غزالي توبه را يكي از اركان چهار گانه منجيات قرار داده اند.[4]

هنگامي كه انسان در مبارزه با هواي نفس شكست مي خورد ياس و نا اميدي بر او چيره مي شود و براي هميشه از رستگاري و رسيدن به هدف نااميد مي گردد. انسانها هر چند گناهكار باشند از رحمت خداوند نبايد نا اميد گردند بايد راه نجات را جستجو كنند. راه نجات توبه است توبه با الابواب، رحمت الهي است. اگر اين باب رحمت بسته مي شد آيا هيچگاه افرادي مانند فضيل بن عياض و حربن زيد رياحي كه پس از سالها پرده دري ها او بي حرمتي ها خود را به آن مقام رفيع نائل آيند[5]

يكي از امتيازات اسلام اينست كه هيچ گاه به بن بست نمي رسد و هيچ وقت به تا بعيين خود نمي گويد، تو را نمي پذيرم خداوند سريع الرضا است و زود آشتي مي كند. خداوند منان، بارها و بارها در قرآن كريم بندگان گناهكارش را مورد لطف و محبت قرار داده و آنان را از نااميدي برحذر داشته است. و در سوره زمر مي فرمايد: (بگو اي بندگان من كه بر خود ستم كرده ايد، از رحمت خدا نا اميد نشويد كه همه گناهان را مي آمرزد. بدرستي كه خداوند بسيار آمرزنده و مهربان است[6] و در آيه ديگر ياس و نااميدي از رحمت خداوند به منزله كفر تلقي شده است: (از رحمت خدا نا اميد نشويد، چرا كه جز قوم كافر از رحمت خدا مايوس نمي گردد.[7] بحث توبه در جهت نظارت برخود وبازسازي خويشتن است و بر مبناي معيارهاي الهي است و چون توبه از گناه واجب است بايد فورا انجام شود. در اين فصل قبل از پرداختن به مبحث توبه ابتدا مطالبي در مورد گناه مي خوانيد.

اميد است اين تحقيق مايه تحرك و بيداري جوانان وافرادي گردد كه تا بحال به عواقب اعمال بدشان نانديشيد اند و گناهان چشم ودل آنها را گور نموده را از حقيقت بدور مانده اند اميد است خداوند نور اميدش را بر دلمان بتاباند و گناهنمان را با آب توبه شستشو دهد.

مرتض آرمند

دي ماه 84

معني گناه و گوناگون آن

گناه به معني خلاف است و در اسلام هر گونه كاري كه بر خلاف فرمان خدا باشد، گناه است، گناه هر چند كوچك باشد چون نافرماني خداست بزرگ است رسول اكرم در سخني به ابوذر فرمود: (كوچكي گناه را ننگر بلكه آنرا بنگر كه از چه كسي نافرماني مي كني).

واژه هاي بيانگر گناه در قرآن

در زبان قرآن و پيامبر و امامان به واژه هاي مختلف از گناه ياد شده است كه هر كدام گويي بخشي از آثار شوم گناه پرده بر مي دارد و بيانگر گوناگون بودن گناه است واژه هايي كه در قرآن در مورد گناه آمده عبارتند از:

1) ذنب: بر معني دنباله است چون هر عمل اخلاقي يك نوع پيامد و دنباله به عنوان مجازات اخروي يا دنيوي دارد (تكرار 35 بار)

2) معصيت: به معني سر پيچي و خروج از فرمان خدا است و بيانگر آن است كه انسان را مرز بندگي خدا بيرون رفته است (تكرار 33 مرتبه).

3) اثم: به معناي سستي و كندي و واماندن و محروم شدن از پاداشهاست و بيانگر آن است كه در حقيقت گناه كار خود يك فرد وامانده است، مبادا خود را زرنگ پندارد. اين واژه در قرآن 48 بار تكرار شده است.

4) سيئه: به معني كار قبيح و زشت است كه موجب اندرد و نكبت گردد، در برابر حسد كه به معناي سعادت و خوشبختي است اين واژه 165 بار در قرآن آمده است، و كلمه سو نيز از اين واژه گرفته شده كه 44 بار تكرار شده است.

5) جرم: در اصل به معني جدا شدن ميوه از درخت و يا به معني پست است جريمه و جرائم از همين ماده مي باشد. جرم عملي است كه انسان را از حقيقت سعادت تكامل وهدف جدا سازد كه اين واژه 61 بار در قرآن آمده است.

6) حرام: به معني منع و ممنوعيت است لباس احرام لباسي است كه انسان در حج و عمره مي پوشد و از يكسري كارها ممنوع مي شود (تكرار 75).

7) خطيئه: غالبا به معني گناه غير عمومي است و گاهي گناه بزرگ نيز استعمال شده است چنانكه در آيه 8 سوره بقره و 37 سوره الحاقه بر اين مطلب گواه است (تكرار 22)

8) فسق: در اصل به معني خروج هسته خرما از پوست خود مي باشد و بيانگر خروج گناهكار از مدار اطلاعات و بندگي خدا است كه او با گناه خود حريم وحصار فرمان الهي را شكستد و در نتيجه بدون قلعه و حفاظ مانده است(تكرار 53).

9) فساد: به معني خروج از حد اعتدال است كه نتيجه اش تباهي و به هدر رفتن استعدادهاست (تكرار 50)

10)فجور: به معني دريدگي و پاره شدن پرده حيا و آبرو و دين است كه باعث رسوائي خواهد گرديد (تكرار 6).

11)منكر:در اصل از انكار به معني ناآشناست چرا كه گناه به فطرت و عقل سالم هماهنگ ومانوس نيست و عقل و فطرت سالم آنرا زشت و بيگانه مي شمرد (تكرار16)

12)فاحشه: سخن وكار زشتي است كه در زشتي آن ترديدي نيست و به معني كار بسيار زشت و ننگين و نفرت آور به كار مي رود اين واژه 24 بار در قرآن آمده است.

13)خبط: به معني عدم تعادل در نشست و برخاست است گوئي گناهكار يكنوع حركت نامتعادل همراه با سستي و سقوط دارد.

14)شر: به معني هر زشتي است كه نوع مردم از آن نفرت دارند و بر عكس واژه خير به معني كاري است كه نوع مردم آنرا دوست دارند.

15)لمم: به معني نزديك شدن به گناه و به معني اشيا و اندك است و در گناهان صغيره بكار مي رود. (تكرار يك بار در نجم آيه 32).

16)وزر: به معني سنگين است و بيشتر در مورد حمل گناه ديگران به كار مي رود. (تكرار 36).

17)حنس بر وزن جنس در اصل به معني تمايل به باطل و بازخواست آمده است و بيشتر در مورد گناه پيمان شكني ومختلف بعد از تعهد كه از گناهان بزرگ است آمده است.

اين واژه هاي هفده گانه هر كدام بيانگر بخشي از آثار شوم گناه و حاكي از گوناگوني گناه مي باشند و هر يك با پيام مخصوص و هشدار ويژه اي انسانها را از ارتكاب گناه بر حذر مي دارد[8]

اقسام گناه :

علماي اسلام از قديم گناه را به دو گونه تقسيم نموده اند.

1- گناه كبيره

2- گناهان صغيره اين تقسيم بندي از قرآن در روايات سرچشمه گرفته است براي مثال چند آيه را ذكر مي كنيم.

(اگر از گناهان كبيره اي كه نهي شده ايد اجتناب كنيد گناهان صغيره شما را مي پوشانيم و شما را در جايگاه خوبي قرار مي دهيم. (نسا- 31).

(و نامه اعمال در آنجا گذارده شود گناهكاران را مي بيني كه از آنچه در آنست ترسان و هراسانند و مي گويند اي واي بر ما اين چه كتابي است كه هيچ عمل كوچك بزرگ نيست مگر اينكه آنرا شماره كرده است؟ (كهف-49)

(نيكو كاران كساني هستند كه از گناهان بزرگ و زشتيها جز گناهان كوچك پرهيز مي كنند بي گمان آمرزش پروردگارت وسيع است) (نجم- 32).

(مواهب آخرت جاودانه است براي آنكه از گناهان بزرگ و كارهاي زشت پرهيز مي كنند) (شوري- 37)[9]

ضرورت شناخت گناه

در مقدمه خوانديم كه توبه از گناه واجب است و بايد فورا انجام شود. همانطور كه شناخت بيماري اولين گام در پيشگيري و درمان آنست، شناخت (بيماري گناه) كه از تمام بيماريها هلاك كننده تر است براي همه ضرورت دارد. شناخت براي پيشگيري از ابتلاء خود را اطرافيان و جامعه شناخت، براي تشخيص وجود آن در خود و ديگران و شناخت براي درمان آن.

بيماري گناه در مقايسه با انواع بيماريها، از تمام آنها خطرناك تر است اگر ساير بيماريها تب و درد بر انسان عارض مي شود و برخي اعضاي جسم انسان را تهديد مي كند، بيماري گناه سلامت جسم و جان، هستي جامعه واجتماع و سرانجام زندگي مادي ومعنوي ما را تباه مي كند و سرنوشت و دنيا و آخريت ما را براي هميشه تيره و تار مي سازد. [10]

گناه چيست؟

گناه ومعصيت، نا فرماني خداوند حكيم است مخالفت بااموري است كه پروردگار از انسان مي خواهد مخالفت با او امر و نواهي است. بنابراين ترك هر واجب و انجام هر حرام يك معصيت و گناه است در مقابل معصيت و گناه طاعت است كه به معناي فرمانبرداري است فرمانبرداري جهان آفرين بي نياز و مهربان و اين طاعت انسان را به سر منزل مقصود مي رساند اين اطلاعات نه براي رفع نياز از خداست كه او بي نياز مطلق است، بلكه طريقه رسيدن به سعادت نهايي خود انسان است در اين ارتباط هر گناه و معصيت خروج از راه سقوط در پرنگاهها و دره هاست.

علل گناهان چيست؟

مرحوم فيص كاشاني در اين رابطه مي گويد: سر چشمه همه گناهان يكي از صفات چهار گانه است

تشبيه به خدا 2 تشبه به شيطان 3 تشبه به حيوانات و 4 تشبه به درندگان است

بنابراين علل گناهان يكي از صفات چهار گانه مي باشد:

1- صفت ربوبيت 2 و يا صفت شيطانيت 3- و يا صفت بهيميت 4 و يا صفت سبعيت

از گناهان مربوط به صفت شيطانيت مي توان به ظلم و حسد و حيله گري، امر بر فاسد و منكرات وگمراهي ها و از گناهان مربوط به صفت بهيميت و حيوانيت مي توان به زنا، لواط، سرقت و حرام خواري و از گناهان مربوط به صفت سبعيت و درندگي مي توان به قتل و غضب و ... اشاره نمود.

اينها ريشه گناهان ومنبع آنها مي باشند كه بعضي مربوط به قلب و بعضي مربوط به اعضا و جوارح و عمده گناهان مربوط به زبان و گوش و چشم ودست و پاها است.[11] بطوريكه امام سجاد در اين رابطه مي فرمايند: (زبان بني آدم هر روز صبح به بقيه اعضا و جوارح مي گويد چگونه صبح كرديد؟ در جواب مي گويند ما خواب هستيم اگر تو ما را رها كني و مي گويند بترس از خدا درباره ما، و او را قسم مي دهند و مي گويند ثواب و عقاب ما به تو بستگي دارد)[12]

علت اصلي گناهان چيست؟

اما در اين ارتباط كه علت اصلي گناهان چيست نظرات متفاوتي وجود دارد. بعضي معتقدند كه جهل و بي سوادي علت اصلي گناهانند و برخي علت اصلي گناهان را فقر وتنگدستي مي دانند وعده اي علت اصلي آنرا غريزه شهوت و يا غرايز ديگر مي دانند.اما تمام اينها نمي توانند علت اصلي گناهان باشند زيرا كه افراد دانشمند و ثروتمند و حتي افراد كه غريزه شهوتشان تامين است نيز گناه مي كنند پيامبر اكرم حب وعلاقه دنيا را سر منشا اصلي تمام خطاها و گناهان دانسته اند و مي فرمايند: (حب الدنيا راس كل خطيبه)

از مجموعه احاديث، روايات و آيات قرآني چنين به نظر مي رسد كه اولين چيزي كه به واسطه آن معصيتي انجام شد تكبر و خودبيني است كه شيطان انجام داد[13] و دومين آن حرص بود كه آدم و حوا بوسيله آن نافرماني كردند موقعي كه خداوند به آنها فرمود بخوريد هر آنچه را كه دوست مي داريد ولي نزديك اين درخت نرويد كه از ظالمين مي شويد[14] وسومين آن حسد بود كه پسر آدم نسبت به برادرش انجام داد و او را به قتل رساند از مجموعه اين سه گناه راه هايي براي گناه بوجود مي آيد مانند حب زن، دنيا، ريا، راحتي، ثروت، برتري كه جامع همه آنها حب دنياست. فلذا انبياء وعلماء گفته ان:( دنيا دو قسم است، دنيايي كه انسان را به هدف مي رساند و دنيايي كه مورد لعن و مزمت است[15]

آثار ويرانگر گناه:

گناه اثرات بسيار بدي بر روح و روان انسان مي گذارد يكي از مهمترين زيانهايي كه گناه باعث آن مي شود تباهي دل است. گناه دل را ويران مي كند. ولي كه حرم وخانه خداست دلي كه تنها مجراي ارتباط مستقيم با حضرت حق است. دلي كه كانون معنويت و پايگاه رشد وتقويت نيروهاي روحاني انسان است. گناه دل را نابود مي كند و قواي معنوي آن را تضعيف و ريشه هاي درخت ايمان را مي سوزاند دلي كه با معاصي آلوده گردد، ديگر حرم الهي نيست آنجا مركز فرماندهي شيطان است، دل حرم خداست. در حرم خدا جز خدا و آنچه به نحوي به او وابسته است نبايد داخل شود. امام صادق در اين رابط مي فرمايند: (قلب حرم خداست و در حرم خدا، كسي غير از خدا نبايد ساكن شود).

هر حرمي حريمي دارد. حرم الهي هم حريمي دارد. گناهان، معاصي، عشق بدنيا، و... حق ورود به اين حرم را ندارند. آغشته نمودن دل به معاصي يعني حريم خدا را شكستن گناه كردن در واقع به منزله روي گرداني از خداست، سرپيچي از فرامين الهي و آلوده شدن به گناهان، سياهي و تباهي و غلفت دل را در پي دارد. قرآن مي فرمايد: (نه چنين نيست، علت اصلي تكذيبشان اين است كه در اثر اعمال زشتشان دلهايشان زنگار بسته است.[16]

گناه آثار زيانباري دارد كه بعضي از اثرات آنرا بصورت فهرست وار در زير مي خوانيد.

1) گناهان زايل كننده ايمان هستند و هر كسي ايمانش زايل گردد عاقبت بخير نمي گردد و در آخرت در آتش قهر الهي گرفتار خواهد شد.[17]

2) گناهان باعث فراموشي علم مي شود. در اين رابطه شايد برخي افراد خود را با يهوديان و يا مسيحيان مقايسه كنند و بگويند آنها بيشتر از ما گناه مي كنند پس چرا به لحاظ علمي از ما جلوتر هستند؟ كه در اين نظريه اي كاملا غلط است زيرا تكليف ما مسلمانها سخت تر و سنگين است زيرا كه ما مكلف به انجام و يا پرهيز از اعمال زيادي هستيم در حاليكه دين آنها، آنان را مكلف ننموده است و نيز علم بدون تزكيه و آميخته با گناه حجاب اكبر است پيامبر اكرم نيز فراموشي علم را يكي از مضرات گناه معرفي مي كنند و مي فرمايند:

(هر گاه بنده گناهي را مرتكب شود گناه باعث فراموشي علمي مي شود كه آنرا آموخته است)[18]

3) يكي ديگر از مضرات گناه كم كردن، حبس كردن و محروم كردن انسان از روزي خداوند است امام صادق مي فرمايند همانا به درستي كه انسان گناهي را مرتكب مي شود و با آن گناه رزق و روزي از او دفع مي گردد.[19]

4) يكي ديگر از زيانهاي گناه محروم شدن از نماز شب است رسول اكرم مي فرمايند: ( هر گاه بنده اي گناهي را مرتكب شود توسط آن گناه از نماز شب محروم مي شود.

5) يكي ديگر از زيانهاي گناه سلب نعمتهاي الهي است[20]

6) زيان ديگر اين است كه انسان از لذت مناجات با خداوند محروم مي شود.

7) از ديگر اثرات گناه تخريب خانه هاست. به تعبير ساده تر علت بعضي از زلزله هاي زياد شدن گناه بين مردم است.[21]در روايتي از امام موسي كاظم داريم كه: بر خداوند ست كه در هر خانه اي معصيت او شود آنرا ويران سازد تا آفتاب بر زمين آن بتابد وآنرا پاك سازد.[22]

8) از ديگر آيات گناه اين است كه باعث بعضي مريضيها سردردها و... مي شود و اين آثار در افرادي كه در گرداب گناهان جنسي افتاده اند بيشتر است امام صادق مي فرمايند:( هيچ رگي در بدن آدمي نمي جهد و هيچ معصيتي و سردرد و مرضي دامنگير انسان نمي شود، مگر بواسطه گناهي كه او سرزده است.

9) از ديگر تبعات گناه در قيامت اين است كه باعث زنداني شدن خود انسان مي گردد.[23]

گناهان علاوه بر آنچه ذكر شد آثار زيانبار ديگري نيز دارند و تنها راه نجات از اين همه آثار و زيانبار دنيوي و اخروي گناهان، توبه مي باشد. اگر گناه باعث مي شود، قلب بميرد، تنها راه احيايي قلب، توبه است امام سجاد (ع) مي فرمايند(الهي... جنايت بزرگم باعث شده است قلبم بميرد پس با توبه اي از جانب خودت آنرا زنده كن)[24]

آثار ذكر شده فقط مختص دنيا بودند و دراين زمينه آيات بسياري نيز وجود دارد كه در زير به چندي از آنها بسنده مي كنيم. (پس بر ستمكاران بخاطر فسق ونافرماني عذاب از آسمان فرستاديم) (بقره 59)

خداوند مي خواهد آنها را بر پايه اي از گناهانشان مجازات كند( مائده- 49)

(آنها را بخاطر گناهانشان نابود ساختيم) (انعام- 6)

آنها را به كيفر اعمالشان مجازات كرديم) (اعراف -96)

(اين خانه هاي آنهاست كه بخاطر ظلم و ستمشان خالي مانده است) (نحل- 52)

(آنها بخاطر گناهانشان غرق شدند) (نوح- 35)

(آنها (قوم ثمود) را به خاطر گناهانشان درهم كوبيد و سرزمينشان را صاف و مسطح كرد) (شمس- 14)

(و هر گرفتاري كه به شما رسد بخاطر اعمالي است كه انجام داده ايد و بسياري را نيز عفو مي كند) (شوري -30)

و پيامبر نيز در مودر آثار گناه به حضرت علي چنين مي گويد: (اي علي! هر خراشي كه از چوبي بر انسان رسد و هر لغزشي قدمي بر اثر گناهي است كه از او سر زده است.[25]

آثار شوم معنوي گناه:

تكرار گناه و مداومت آن موجب تيرگي و واژگوني قلب و مسخ انسان از حالت انسانيت به حالت درنده خوئي و حيواني صفتي مي گردد و نيز باعث گناهان بزرگتر مي شود به عنوان مثال: گناهكاري كه براي اولين بار لب به شراب مي زند چون مسلمان است آشاميدن چند قطره از شراب براي او بسيار سخت است ولي بار دوم كمي آسان مي شود و وقتي زياد تكرار شد آشاميدن چند ليوان از آن براي او از خوردن آب آسانتر است.

بله تداوم گناه، گناه كردن را براي انسان آسان مي سازد در قرآن آيات متعددي در اين رابطه وجود دارد از جمله در آيه 108 سوره نحل مي خوانيم (كافران كساني هستند كه خدا بر قلب وگوش و چشمانشان مهر نهاده (بهمين دليل چيزي نمي فهمند) و غافل واقعي آنانند (ويا در آيه 5 سوره صف داريم: (هنگامي كه آنان از حق متصرف شدند خداوند قلوبشان را منحرف ساخت).

در تاريخ بسيار ديده شده كه طاغيان بر اثر تداوم گناه و طغيان كارشان به كفر انكار حق و به مسخره گرفتن آن رسيده است اينها از آثار شوم معنوي گناه است كه دامنگير گناهنكار مي گردد چنانكه بر عكس مداومت بر كارهاي نيك و عبادات، موجب صفاي دل و نورانيت بيشتر روح و جان مي شود به روايتي از امام صادق توجه كنيد.

پدرم مي فرمود: چيزي بيشتر از گناه قلب را فاسد نمي كند قلب گناه مي كند و بر آن اسرار مي ورزد، و در نتيجه سرنگون و وارونه مي گردد) يعني بگونه اي مسخ مي گردد كه موعظه در آن اثر نمي كند.[26] و همچنين آيات زير نيز اشاره بر آثار گناه در آخرت دارند.

(آنانكه عمل بدي انجام دهند، بر روي آتش افكنده مي شوند آيا جزائي جز آنكه عمل مي كرديد خواهيد داشت) (نحل -90)

(و هر كسي نا فرماني خدا و رسولش كند، آتش دوزخ از آن اوست، جاودانه در آن مي ماند.) (؟ 23)

(و گناهكار دوست مي دارد كه فرزندان خود را در برابر عذاب آن روز فدا كند و نيز همسر و بردارش را و قبيله اش را كه هميشه از او حمايت مي كردند، اما هرگز چنين نيست، شعله هاي سوزان آتش است كه دست و پا و پوست را مي كند و مي برد. (معجراح- 11 تا 16)

(شعله هاي سوزان آتش همچون شمشير به صورت آنها نواخته مي شود و آنها در دوزخ چهره اي در هم كشيده دارند. (مومنون 104) [27]

توبه

معناي توبه

فال الله الحكيم: (فمن جائد موعظه من بربه فانتهي فله ما سلف وامره الي الله

توبه در لغت به معناي رجوع است. ارباب معاجم ذيل اين واژه به معناي مذكور توجه خاصي نموده اند هر چند معاني ديگري را هم ذكر كرده اند ولي بازگشت همه آنها به همين معنايي است كه گفته شد.[28]

امام باقر در تفسير آيه فوق فرمود: خداوند متعال مي فرمايد: كسي كه موعظه اي از جانب پروردگارش به او برسد و دست بكشد از كارهاي گذشته پس به نفع او تمام مي شود گذشته هايش و كارهايش با خدا مي شود. و فرمود: موعظه يعني توبه و پشيماني از گناه توبه است.[29]

توب (كه عبارت ديگر توبه است) به معناي ترك گناه به زيباترين صورت است و آن رساترين و بليغ ترين و وجه از وجوه معذرت خواهي است. زيرا عذر خواهي 3 نوع است. آنكس كه عذر مي خواهد و مي گويد فلان كار را نكرده ام. يا مي گويي: آن كار را كرده ام ولي منظوم از اين كار چنين بوده است. و اينكه مي گويد آن كار را كرده ام ولي بد كردم و ديگر بار تكرار نخواهم كرد و از آن دست خواهم كشيد و اين قسم آخر همان توبه است. اصل توبه اوبه بوده است. اوبه به معناي رجوع از مكروه به سوي محبوب پس توبه رجوع بنده است از آنچه محبوبش آنرا مكروه دانسته است.

ولي عده اي بين اين دو واژه ( توبه و اوبه) فرق قائل شده اند (كسي كه از خوف عقاب خدا توبه كند صاحب توبه است و اگر توبه به طمع ثواب باشد انابه است و اگر صرفا بخاطر رضاي خدا و بدون طمع ثواب و خوف عقاب صورت گيرد اوبه است)

علامه طباطبائي توبه را به دو قسم تقسيم كرده است يكي توبه خدا كه عبارتست از برگشتن خدا به سوي عبد به رحمت و ديگر توبه عبد، كه عبارتست از برگشتن بنده به سوي خدا (با استعفار و دست برداشتن از معصيت[30]

البته پشيماني قبل از مرگ، و قبل از نزول عذاب مورد قبول است. و بديهي است كه بعد از مرگ توبه فائده اي ندارد و پشيماني بعد ازآن عذاب هم سودي ندارد مانند پشيمان شدن فرعون و پشيماني اهل جهنم[31]

فيومي توبه را به كناره گيري و تكرار گناه معني كرده و به نظر مي رسد كه اين يكي از شرايط توبه باشد نه معناي آن زيرا كه عموم لغت شناسان رجوع وندامت را معناي اصلي توبه ذكر كرده اند.

كلمه توبه به بصورت نام اشخاص نيز بكار مي رفته چنانكه نام يكي از تابعين توبه الباهلي العنبري بوده است تل توبه، نام قريه اي در نزديكي در سرزمين نينوا است. وجه نام گذاري آن بدين صورت بوده كه: آن زمان كه حضرت يونس به مردم نينوا وعده عذاب داد،به سوي آن محل حركت كردند و در آنجا به توبه پرداختند.

مصطفوي تنها معنايي را كه براي اين واژه مناسب ديده رجوع بسوي خداوند و پشيماني از گناهان است او معتقد است اين معنا به عبد نسبت داده مي شود. ولي وقتي اين واژه را به خدا نسبت مي دهيم با حرف علي مي آيد و لازمه آن رحمت عطوفت و مغفرت است.[32]

بطور كلي توبه گاهي به بنده وگاهي به خداوند سبحان نسبت داده مي شود هنگامي كه به بنده نسبت داده مي شود به معناي بازگشت بنده است بسوي پروردگار خويش از نافرماني و معصيت به طاعت، در حالي كه بنده پشيمان از كردار خويش است واز خدا چشم پوشي و بخشايش مي طلبد. اما اگر به خدا نسبت داده شود به معناي بازگشت خدا به بنده خويش است از عقوبت و كيفر، به آمرزش و لطف وتفعل بر او، با قبول توبه اش و چشم پوشي از لغزش وخطايش در قرآن، توبه به هر دو معنا بسيار آمده است از آنجمله است:

آنه من عمل منكم سوا بجهاله ثم تاب من بعده و اصلح فانه غفور رحيم (انعام، 54)

يقينا هر آنكس از شما كه از روي جهالت و ناداني بدي كند، پس از گناه خويش باز گردد و اصلاح و جبران كند، پس بي ترديد خداونند آمرزنده و مهربان است.

من لم ينب فاولئك هم الظاليون (حجرات 11) .

آنكه توبه بكند، پس آنان يقينا ظالمان و ستمكارانند.

و الله يريد ان يتوب عليكم (نسا و 27)

و خدا مي خواهد با قبول توبه شما و چشم پوشي از كيفر شما و آمرزش و لطف خود) به سوي شما باز گردد.

فمن تاب من بعد ظلمه و اصلح فان الله يتوب عليه ان الله غفور رحيم (مائده، 39)

پس هر كس پس از ستمي كه كرده است. توبه كرد و كار خود را اصلاح كرد و پس يقينا خدا بسوي او باز مي گردد (با قبول توبه اش و از عقوبت و كيفر او چشم پوشي مي كند) بي ترديد خداوند آمرزنده و مهربان است. [33]

حقيقت توبه

توبه در لغت به معناي عودت وبرگشت را گويند، اما در اصطلاح شرع مقدس اسلام عبارتست از برگشت عبد عاصي از معاصي و رذائل نفساني بسوي خير و فضائل انساني كه اين معني به دنبال خود ندامت را به همراه دارد وتائب بايد قصد اعراض و انصراف از گناه را هم داشته باشد كه امير المومنين درباره آن چنين مي فرمايد:

(ندامت داشتن ا زكارهاي ناپسند موجب ترك آنها خواهد شد)

و اما اينكه توبه عبد عاصي تحقق يابد نيازمند به سه امر خواهد بود:

1) اينكه علم به ضرر گناه داشته باشد

2) اينكه حال توبه در او بوجود آيد.

3) فعل و انجام بر اعمالي كه براي توبه لازم است را بتواند در خود بوجود آورد.

تاريخچه توبه

يك از كهن ترين تكاليف الهي، كه براي بشر جعل شده است تا به وسيله آن بشر به سعادت برسد واز عذاب دنيا و آخرت رها شود توبه است. زيرا از زمان حضرت آدم، كه اولين فرد از افراد نوع بشر بوده است. و بعد از خلقت انسانها فزوني يافت. توبه هم با خلقت آدم خلق شد، پس قدمت توبه به همان قدمت نوع بشر خواهيد رسيد و كمتر احكامي از احكام الزامي الهي است كه به اين مقدار داراي قدمت باشد. در نتيجه توبه را مي توان جز اولين رحمتهاي الهي براي بشر دانست و حضرت آدم اين عمل نيك را به همه فرزندان خود تعليم داد.

دايره وسعت توبه تا قبل از اسلام بدين صورت كه قرآن بيان مي فرمايد نبوده است كه موجب آمرزش مطلق گناه شود. بعنوان مثال در اديان موسي وعيسي توبه عبارت بوده است از انصراف از كفر و شرك يعني توبه موجب ايمن ماندن از پليدهايي كفر و شرك خواهد بود نه تمام گناهان و معاصي، تا اينكه در اصول دين مسيحيت وارد شده است كه توبه هيچ منفعتي براي آدمي و گناهكار نخواهد داشت و از امور محال و غير ممكن مي دانستند كه انسان از طريق توبه ره آورد و بهره اي را نصيب خود كند اما بعد از چند قرن نظر مسيحيت درباره توبه چنان تغيير پيدا كرد كه تبدل به افراط شد يعني توبه در بين آنها چنان حرمتي يافت كه به آنجا منجر شد كه فرد گناهكار نزد روحاني مي رود و اعتراف به گناهان و تقصيرات خود مي كند و از كشيش خود توبه نامه دريافت مي كند و اين طريق را براي آمرزش گناهان خود اتخاذ مي كند در حاليكه رجوع اينچنيني خود گناه ديگر از نوع شرك خفي است در حاليكه قرآن حل عقده انسان گناهكار را به دست حضرت حق باز شده مي داند نه بدست بندگان او، كه سراسر وجودشان فقر است و سعادت براي انسان تائب فقط از طريق توبه و بدست خداوند است.[34]

مراقب توبه

توبه مانند اعمال ديگر كه از انسان صادر مي شود داراي مراتبي است زيرا گناهان كه موضوع توبه هستند داراي مراتب مختلف هستند پس مي توان مراتب را در سه رتبه دسته بندي كرد.

1) اينكه انسان گناهكار از معاصي خود پشيمان شود عزم راسخ بر ترك كل معاصي را داشته باشد تا خود را متخلق به صفات حميده و فضائل انساني كند تا قلب او از اتصاف به سقيم به سليم بودن، دگرگون شود كه در هنگام ملاقات با خداوند كه هيچ مقامي بالاتر از قلب سليم داشتن كارگر نخواهد بود و اين مرحله همان است كه تعبير به نفس مطمئنه مي شود. واين مرتبه اعلي و كامله توبه است و خصوص وصول به اين مرحله ميسر نيست مگر با اداي حق هر صاحب حقي تا با اداي آن خود را كاملا از گناهان نجات دهد حضرت علي در اين ارتباط مي فرمايند: (توبه همان ندامتي قلبي است از معاصي و عزم بر ترك آن)

2) در اين رتبه گناهكار، نادم از گناهان بوده و عزم بر ترك آنها در آينده دارد اما بعد از توبه باز مركتب گناهان شده و از راه تساهل و تسامح در حفظ نفس و مراقبه ازآن، و لذا با هيمن تساهل از راه سعادت و صراط مستقيم خارج مي شود ممكن است بعد از مدتي دوباره نادم خواهد شد. و نفس لوامه دائما او را براي ارتكاب به معاصي، مورد سرزنش قرار مي دهد و اين مرتبه متوسط از توبه است كه از آن در قرآن كريم تعبير به نفس لوامه مي كند.

3) بعد از مرحله اول و دوم، نفس عماره عاصي را مشتاق به اتيان معاصي مي كند و دسايس شيطاني بر او غلبه پيدا مي كند و اين كاشف از آن است كه شيريني و لذت گناه بكام او مانده است و توبه نتوانسته آن لذات كاذب را زائل كند و از اين مرتبه تعبير به نفس اماره بالسوء مي شود.

شيطان مراحل وسوسه خود را در انسان بدين شرح اعلام كرد كه من اول گناه را براي انسان زينت مي دهم از اين مرحله تعبير به نفس مسوله مي شود بعد از اين مرحله مرحله گمراهي انسان فرا خواهد رسيد كه شيطان او را گمراه مي كند كه قرآن مي فرمايد:

(بعد از اين مرحله آمريت شيطان بر انسان حاكم مي شود) و قرآن از زبان شيطان چنين نقل مي كند (تا اينكه در نهايت كار انسان بجايي مي رسد كه انسان خويش را بدست شيطان مي دهد و انسان مركب شيطان مي شود)[35]

شرايط تماميت توبه

1) علم: علم به معاصي و اثرات سوء آن اولين قدمي است كه موجب ندامت عاصي نائب خواهد شد و آن عبارتست از اينكه تائب تعيين پيدا كند كه گناه عامل دوري او از خدا خواهد شد.

2) ندامت و انانه: بر تائب لازم است كه ندامت خود را به حسرت و حزن از گناه سابق خود همراه كند و اعتراف به گناهان خود نزد خدا كند و بعد از اين مرحله بايد اهل انابه و تضرع باشد.

3) رقت قلب: اثر سوء گناه بر قلب انسان موجب ندامت قلب نائب خواهد شد و ندامت قلبي رقت قلب را به همراه دارد لذا در روايتي از رسول اكرم وارد شد: (با تائبين مجالست كن زيرا رقيق ترين قلوب را دارا هستند.

4) تنفر از گناه: انزجار از معاصي با اجتناب و تنفر از آن در آينده جلوه گر شود يعني هر گاه لذت معاصي به كام او نشست بايد با تنفر دروني آنرا از خود دور كند تا مانوس با حلاوت رابطه خود با رب العالمين شود.

5) استمرار تنفر از معاصي تا هنگام مرگ: بايد انزجار و تنفر اواز تمام گناهان از زمان شروع ندامت و توبه تا زمانيكه در قيد حيات است استمرار داشته باشد.

6) عدم اصرار بر گناه:

7) قبل از رسيدن مرگ باشد: توبه بايد تا زمانيكه انسان در قيد حيات است موفق به آن شود[36]

موارد عدم پذيرش و قبول توبه:

همانطور كه قرآن در آيات بسياري، انسان مذنب و گناهكار را تشويق و ترغيب به توبه كرده است از طرفي هم اشاره دارد به اينكه براي توبه زمان خاصي است و در بعضي از مواقع توبه قابل قبول نيست كه عبارتند از:

هنگام مرگ

در آيات قرآن خداوند مي فرمايد: براي كساني كه مرتكب گناهان زيادي شده اند و تا هنگام مرگ از گناهان خود نادم پشيمان نشده اند و در هنگام مرگ توبه كرده اند خداوند توبه آنها را نخواهد پذيرفت.

از اين آيه استفاده مي شود كه گناه هر چند زياد باشد تا قبل از فرا رسيدن مرگ قابل بخشش و غفران مي تواند باشد اما اگر با رسيدن مرگ گويد هم اكنون از گناهم توبه كرده ام اين توبه نمي تواند توبه مصطلح باشد لذا قرآن كريم مي فرمايد:

(نيست توبه اي براي اين چنين گناهكاران)، يعني اگر توبه هم كنند، آن عمل اسمش توبه نخواهد بود.

از جمله عللي كه اين نوع گناهكاران توفيق توبه را تا قبل از مرگ پيدا نمي كنند مي تواند از اين قرار باشد

1) كثرت گناه و عناد به حضرت احديت

2) سهل انگاري در معاصي

3) سهل انگاري در توبه وامروز فردا كردن در توبه

مرگ با كفر

دسته ديگري كه توبه آنها مورد قبول خداوند واقع نمي شود گناه كساني است كه كافر بودند و تا هنگام مرگ كفر آنها مستدام بوده است مانند فرعون لذا خداوند درباره اين دسته از گناهكاران مي فرمايد:

(و همچين توبه كساني كه با حالت كفر خدا را ملاقات كنند قبول نيست زيرا آنان كساني هستند كه خداوند بر آنان عذاب دردناك را مهيا كرده است.

اما بعد از مشاهده عذاب دردناك چنين ابزار مي دارند(خدا ما را به دنيا باز گردان تا ما اعمال صالح انجام دهيم بجاي اعمال ناشايسته كه در دنيا انجام داده بوديم)

و آنچه از آيات قرآني استفاده مي شود آنست كه كساني كه با حالت كفر مرگ را ملاقات كنند علاوه بر عذاب دردناك الهي كه عذاب اخروي آنها است داراي عذاب دنيايي هم خواهند بود و آن مورد لغت واقع شدن ملائكه و خدا و انسانها خواهد بود اين سه طايفه انسانها كافر را كه به حالت كفر بميرند لعنت مي كنند.

3 توبه در قيامت

يكي ديگر در مواردي كه توبه قابل قبول نخواهد بود توبه كساني است كه در روز قيامت توبه مي كنند ودر اين باره آيات زيادي هم وارد شده است.

(قيامت روزي است كه عذر گناهكاران پذيرفته نخواهد شد و براي آنان در آن روز، لعنت و بديجايگاه خواهد بود)

و درباره عدم قبول عذر و توبه كفار در قيامت مي فرمايد:

(اي كساني كه كافر شديد امروز عذر و ندامت شما قبول نخواهد شد وامروز روزي است كه طبق آنچه كه در دنيا انجام داده ايد جزا داده مي شويد)

لذا عده اي در قيامت با ديدن عذاب دو درخواست دارند.

اول اينكه خداوند توبه آنها را قبول كند و ديگر آنكه آنان را برگشت دهد به دنيا تا بتواند اعمال صالح انجام دهند و در اين باره چنين مي فرمايد:

(چون روز قيامت آتش دوزخ را مشاهده كنند گويند اي كاش ما برگشت بدنيا مي كرديم و تكذيب آيات الهي را هم مرتكب نمي شديم خدايا ما را از مومنين قرار ده)

(خدايا ما را برگشت قرار ده بدنيا تا بتوانيم اعمالي را كه انجام نداديم از خير انجام دهيم)

توبه مرتد

قرآن كريم مي فرمايد: مرتد كسي است كه بعد از قبول اسلام كافر شده باشد و اين نوعي استخاف براي دين و استهزا گرفتن آن است لذا در اين باره مي فرمايد.

(كساني كه بعد از ايمان آوردن و اسلام آوردن كفر ورزيده اند هرگز توبه آنها مورد قبول نخواهد بود واينان اهل گمراهي هستند)

اما لازم به ذكر است كه توبه مرتدي قابل قبول نيست كه بعد از قبول اسلام كافر شده باشد و ازدياد در كفر هم داشته باشد و مراد ازدياد در كفر آن است كه كفر او به مرحله عناد همراه با عمل باشد كه اين نوع كفر قابل اغماض نخواهد بود و در بسياري از آيات و روايات استفاده مي شود كه مطلق گناهان قابل بخشش و عفو به وسيله توبه خواهد بود كه در اين باره قرآن مي فرمايد: (خداوند همه گناهان را خواهد بخشيد).

و رسول خدا مي فرمايد: (كسي كه يكسال قبل از مرگش توبه كند خدا مي پذيرد سپس فرمود يكسال زياد است بلكه يك ماه قبل از مرگش توبه كند قبول خواهد شد و بلكه اين هم زياد است تا اينكه فرمود مهلت براي توبه تا زماني است كه نفس آدمي به حلقوم برسد توبه او قبول است.[37]

فوايد و ثمرات توبه

1- حفظ از عذاب

يكي از ضروريات آن است كه اعمال انسانها در روز قيامت كه ظرف ظهور حقايق همه موجودات است كه در خطاب الهي وارد شده است براي انسانها مجسم خواهد بود و تجسم اعمال صرف نشان دادن حقيقت عمل به معني دست يابي به نتيجه آن عمل است چه اينكه عقاب باشد و يا ثواب و در قيامت هنگامي گناهكاران حقيقت تمام اعمال خود را به طور كامل مي بيند خود را در داخل جهنم مي بيند و قرآن در مورد آنها چنين مي فرمايد: (كساني كه كفر را پيشه خود كردند بزودي آنان را در جهنم خواهيم افكند و هر زمان كه پوست بدن آنها سوخته شود پوست ديگري بر آن بدن خواهيم پوشاند تا عذاب را به معني واقعي درك كنند)

لذا رهايي از اين عذاب دردناك از راه توبه ميسر خواهد بود كه درباره ثمره توبه چنين مي فرمايد: (و ما آنان (تاتئبين) از عذاب جهنم رهايي خواهيم داد بوسيله طلب غفران) و بعد از طلب توبه تائب مشمول اين كلام الهي مي شود كه مي فرمايد: بزودي به حساب مومنين حسابرسي مختصري خواهد شد و با خوشحالي بسوي اهلش خواهد رفت.

2- توبه موجب پوشانيدن سيا مي شود.

گناه و ذ؟ پيكره اعمال بد را گويند و سوء و سيات كيفر اعمال و يا آثار بد گناهان را گويند و آثار گناهان را سيات گويند زيرا كيفر بدي و آثار آن از خود بدي جدا نيست بدليل اين آيه قرآن كه مي فرمايد:( جزاء كيفر اعمال زشت و بد با گناه يقينا بد و ناپسند خواهد بود) و در اين بخش آيات قرآن مي فرمايند: (خداي سيئات آنان را نگه دار يعني عفو كن و هر كسيكه خدا سئيات آنان را نگه دارد مشمول رحمت او در روز قيامت مي شود)

3- توبه موجب تمتع از حيات طيب است

اگر طلب مغفرت و آمرزش كنيد و از پروردگار خويشتن توبه كند خداوند استفاده از متاع دنيا را تا هنگام مرگ نصيب شما خواهد كرد و خداوند فضل و زيادي هر صاحب زيادي را خواهد داد.

توبه موجب نزول بركات الهي خواهد شد

شكي نيست كه بين اعمال انسان و حوادثي كه رخ مي دهد ارتباط خواهد بود چنانكه قرآن مي فرمايد: (هر چيزي كه از مصائب و رنجها به شما مي رسد بواسطه آنست كه خودتان انجام داده ايد و خداوند از كارهاي شما خواهد گذشت) و درباره رابطه انسانها با تغيير نعمتها چنين مي فرمايد:

(خداوند نعمتي را كه به يك قوم داده است سلب نخواهد كرد تا زمانيكه آن قوم خودشان اعمالي را انجام مي دهند و آن نعمت از دست آنان خواهد رفت)

و توبه موجب نزول بارانهاي مفيد و ياري شدن از طرف خداوند و كثرت قوي وامنيت در جامعه خواهد شد.

توبه موجب وورد به بهشت مي شود

از جمله دعائي كه ملائكه براي تائب نزد خدا مي كنند اينست كه خدايا تائبين را داخل بهشتي كه به آنان وعده دادي كن يكي از آثار اخروي توبه كه بي ارتباط با آثار دنيوي آن نيست مسئله ورود به بهشت است كه آثار ظاهري و دنيوي توبه عبارتست از حيات طيب ونزول نعمات و بركات الهي است كه : الدنيا مزرعه الاخره

6- توبه مانع تمايل به انحراف خواهد شد

توبه باعث مي شود كه انسان از هر نوع باطل و انحرافي برائت جويد زيرا شرط اول در توبه كه ندامت از اعمال سوء سابق بود و عزم بر ترك معاصي در آينده كه همه اينها مانع از انحرافات سابق خواهد شد.

7- توبه موجب تدارك ماسبق مي شود

توبه هر صنفي بطريق همان صنف خاص بايد انجام شود نظير آنچه كه در توبه منافقين ومسلمين فاسق و فاجر بود وچنين است توبه از كفر كه طبق آيات در روايات طريق خاصي دارد و آنچه در آيات قرآن آمده بشارتي است براي كفار و ارفاقي است به حال آنان كه اگر توبه كنند نياز به جبران وتدارك نيست در ناحيه حق الله مثل احكام شرعي، عبادي شخص مانند نماز و روزه، اما حق الناص با اسلام آوردن كافر از او ساقط نخواهد شد و بعد از اسلام آوردن بايد حقوق آنها را تامين كند پس توبه حتي مي تواند بزرگترين گناهان كه شرك و كفر است را از دامن انسان بزدايد لذا امير المومنين مي فرمايد (توبه از بين نمي ورد بخاطر بزرگي گناه، يعني بگويم چون شرك و كفر گناهي است بسيار بزرگ توبه قدرت آمرزش آن را ندارد) و از آيات و روايات نيز چنين استفاده مي شود كه تمام گناهان بواسطه توبه قابل آمرزش مي شوند.[38]

منابع:

1- توبه در قرآن و سنت	عليرضا حسني	1378
2- گناه شناسي	محمد اشتهاردي	1370
3- توبه زيباترين پوزش	محمد حسين جعفري	1375
4- بازگشت به خويشتن يا توبه نصوح	رضوان علي حسيني	1380