تحقیق درباره نقش محيط در معماري و شهر سازي خليج فارس

طول سواحل مربوط به استان هرمزگان اندكي كمتر از 67 درصد سواحل جنوبي ايران است و اگر طول سواحل اين استان را به دو نيم كنيم مركز استان ( بندر عباس ) در وسط اين محورساحلي  قرار مي گيرد طول استان به خط مستقيم 700 كيلو متر است يعني به تنهايي به اندازه طول كشور هاي هلند ؛ بلژيك و دانمارك

محيط طبيعي ( آب و هوا و ويژگي هاي محيط و عوامل استقرار )

سواحل خليج فارس از مناطق بسيار گرم ايران است چنانكه حد اكثر متوسط دما در بندر عباس از 23 درجه سانتي گراد كمتر نمي شود كه مربوط به دي ماه است تير و مردادگرم ترين ماه هاي سال هستند و درجه حرارت از مرز 47 درجه سانتي گراد نيز مي گذرد . اطلاعات حاصله از ايستگاه هوا شناسي نشان ميدهد كه هميشه باد قالب از جنوب مي وزد ( در دي ماه از طرف شرق ) حد اكثر سرعت باد در ماه هاي فروردين و ارديبهشت و تير است (17 كيلو متر در ساعت) در تقسيمات اقليمي ايران تمامي سواحل خليج فارس جز مناطق صحراي با باران كم و ريزش باران احتمالي در ماه هاي مهر ؛ آبان ؛ دي ؛ بهمن ؛ اسفند و فروردين ماه است .

ليكن باران دي ماه از ديگر ماه هاي سال بيشتر است ميزان باران از 100 ميلي متر تجاوز نمي كند ولي ميزان رطوبت در منطقه بسيار بالاست .

ويژگي هاي محيط طبيعي

محيط طبيعي حاشيه خليج فارس ( محدوده مورد مطالعه ) داراي ويژگي هايي است كه عوامل اسكان را در  (1 )

منطقه فراهم آورده است از اهم اين ويژگي ها موهبت دريا است . اگر چه منطقه با كمبود شديد آب شيرين مواجه است لذا وجود اين موهبت عظيم عامل بزرگي جهت توسعه اقتصاد ؛ حمل ونقل ؛ ارتباطات و منابع غذايي است كه زمينه اصلي استقرار جمعيت را فراهم آورده است شبكه اي از مسيل ها ( آبرو ها ) كه از بلندي هاي ذاگرس و ديگر ارتفاعا ت به طرف دريا سرازير مي شوند به دليل جاري ساختن آب شيرين در منطقه از ديگر ويژگي هاي محيط حاشيه خليج فارس هستند كه در استقرار جمعيت مؤثر مي باشد ساكنان اين خطه به تجربه آموخته اند كه چگونه بايد سيل آب هايي را كه هر قطره از آبشان واجد ارزش است را مهار كرد و از طريق مسيل ها به طرف آب انبار هاي ساخته شده ي نخلستان ها هدايت نمود تا از اين مايع حيات كه كمبود آن كاملا محسوس است تا حد امكان استفاده شود در نتيجه محور شرقي غربي حاشيه دريا و محور هاي شمالي جنوبي مسيل ها از عوامل مهمي هستند كه محل نقاط جمعيتي را تعيين نموده اند .

تنها در اوايل بهار منطقه بر اثر بارندگي داراي كله هاي كوچكي از چمن مي شوند لذا منطقه فاقد چمنزار دائمي است به همين دليل به صورت قطب دامپروري نمي تواند عمل كند .

تاثير شرايط محيطي در بافت شهر

بافت شهر ها و آبادي ها بيشتر براي مقابله با رطوبت دريا در اوقات شرجي و باران هاي سيل آسايي كه يكي دو بار بيشتر نمي بارد بدين گونه گسسته و نا منظم شكل گرفته تا هر چه بيشتر با عث جريان هاي مرطوب در پيرامون ساختمان ها و جريان سيل آبي در معابر گردد .  (  2  )  

مسيل هاي اصلي و آبراهه هاي فرعي كه سيل آب هاي كوهستان را به دريا مي رسانند اراضي شهر و اطراف آن را شبكه بندي نموده اند .

بنا هاي شهر در راستاي مسيل ها جا گرفته اند و از بستر مسيل ها به عنوان معبر نيز استفاده مي شود .

به طور كلي در يا موجب شكل گيري نيم دايره اي در بافت تمام شهردركنار ساحل شده است و گرمي هوا باعث كوچه هاي كم عرض ؛ آب باران موجب ساخت بركه ها ( آب انبار ها ) گرمي هوا و نسيم دريا موجب ساخت بادگير و سنگ هاي مرجاني و گچ باعث رنگ كنوني شهر و آبادي ها شده اند .

از نظر دانه بندي شهر ها و آبادي ها بيش از هرچيز از شرايط اقليم گرم و مرطوب تبعيت مي كنند . ايجاد جريان هوا در داخل ساختمان ها  با استفاده از بادگير و در پيرامون آن به وسيله ايجاد فضا هاي باريك از بهترين مثال هاي ساخت بافت موجود با توجه به بهره گيري از محيط محسوب مي شود .

تاثير شرايط اقليمي در شكل گيري بافت شهر به گونه اي است كه حد اكثر تهويه و حد اقل جذب انرژي تابشي را داشته باشد . راهرو ها و كوجه هاي اطراف بنا به مثابه كانالهايي هوا را در اطراف بنا جريان داده و سبب خنكي و تهويه ي هوا مي شود .

مناره هاي مساجد و بركه هاي گنبدي شكل از نشانه هاي زيباي بافت اين اقليم به شمار مي آيد بركه بيانگر كمبود آب و مناره ها نشانه هايي از ديانت مردم منطقه است .

(  3  )

معماري منطقه

معماري بومي در جهت رفع نياز مندي مردم و ناشي از شرايط اقليمي براي سكونت مطلوب و دلپذير و متكي بر طراحي با طبيعت است از عناصر معماري اين ديار باد گير هاي گوناگون ؛ ايوان ؛ ساباط ؛ حياط مركزي و ديوار هاي پر و بلندي مي باشد پنجره هاي بنا به شبكه هاي زيبايي كه از جنس گچ ساخته شده و اگر چه در

كل بنا هر كدام داراي طرحي متفاوت با ديگري است لذا در كل داراي هماهنگي خاصي است .

قوس هاي اطراف پنجره ها ؛ بدنه بادگير ؛ درب ورودي و نحوه ي قاب گيري اطراف پنجره ها ؛ بافت رويه زيبايي را شكل مي دهد كه شاخص اين خطه است . مساجد با توجه به محيط طراحي شده اند . سقفي ساده ؛ مناره اي بلند و ايوان هاي مسقف و بزرگ جهت استفاده از نسيم و سايه در هواي گرم و مرطوب در معماري مسكن اتاق ها بر حسب اولويت در جهات جهار گانه حياط قرار گرفته اند در بيشتر نمونه ها اتاق هاي پذيرايي و نشيمن و خواب ها در پيرامون فضاي نيمه باز مشرف به حياط به نام ساباط مستقر شده اند اين فضاي نيمه باز اتاق ها را از تابش آفتاب محافظت مي كند . توالت ؛ آشپز خانه و حمام در فضاي خالي باقي مانده ي حياط مستقر شده اند . تنها در شهر تعداد انگشت شماري بناي دو طبقه دبده مي شود . خانه ها پنجره اي رو به بيرون ندارد كه علاوه بر مسئله ي عدم اشراف از لحاظ تبادل حرارتي مفيد مي باشد و عمل تهويه از درب ورودي از طريق حياط صورت مي پذيرد . ورودي به اتاق ها اكثرا از طريق ساباط كه از نور خورشيد محفوظ است انجام مي گيرد عرض اتاق ها را طول تير هاي چوبي موجود تعيين مي كنند .                         (  4  )

به طور كلي معماري ارگانيك معماري هماهنگ با محيط و اقتصادي از نظر توجه به انرژي است .

فضا هاي معماري

معماران حوزه جنوب ايران پس از قرن ها آموختن تجربيات تلخ دريافته اند كه نوع بنا بايد چگونه باشد كه براي زيست در فصول مختلف مقاوم و مناسب با شرايط اقليمي سازگار باشد و در مقابل باران هاي سيل آسا و

آفتاب سوزان و رطوبت خفقان آور مقاومت داشته باشد .

1-    اتاق

شامل اتاق هاي نشيمن ؛ ميهمان ؛ خواب كه در پيرامون حياط قرار گرفته اند و به وسيله ي ايوان مسقف به هم متصل گشته اند . ارتفاع اتاق ها بلند است و گاه به 5 متر مي رسد .

2 – ايوان

فضاي سر پوشيده ي ( نيمه باز ) نسبتا عريض در مدخل ورودي پيرامون حياط مركزي كه داراي نقشي چند گانه است از جمله : محل فعاليت هاي روزانه ؛ بازي كودكان ؛ استراحتگاه نشيمن . كه اين فضا از تابش مستقيم آفتاب محافظت شده مي باشد و از نسيم دريا بهره مي جويد .

(  5  )

3 – حياط مركزي

( فضاي باز مركزي ) كه معمولا كمتر از يك متر از سطح ايوان و اتاق ها پايين تر است و اين امر موجب

جلو گيري از نفوذ باران هاي شديد و نا منظم منطقه به داخل ايوان و اتاق ها مي گردد . همچنين عبور جريان

هوا از لابلاي درختان و فضاي سبز موجود در حياط كه سايه ي مطبوعي ايجاد مي كند ؛ نسيم خنكي را به داخل فضاي مسكوني هدايت مي نمايد .

4 – مـدخل سرپوشيده ورودي

در برخي اماكن براي جلو گيري از تابش نور مستقيم آفتاب به اندازه تقريبي 3 متر سايباني ايجاد مي كنند

ديـوار  ( جــداره  )

به دليل كوچك بودن پنجره ها و وجود سايه بان حرارت عمده از طريق ديوارها جذب مي گردد در نتيجه با استفاده از ضخامت ديوار كخه باعث بالا رفتن مقاومت حرارتي گشته زمان تاخير افزايش مي يابد .

همچنين ضخامت ديوار ها موجب عمق يافتن و ايجاد سايه گشته و دماي داخل را كاهش مي دهد .

جنس ديوار ها غالبا سنگي است و رو كار آن گل مي باشد ( اين نوع گل سفيد رنگ بوده و بسيار محكم مي باشد و گچ محــلي نام دارد ) اين نوع گچ سفيد مخصوص محــلي به سختي سيمان مي باشد كه تنها در شرايط افليمي خاص مناطق گرم و مرطوب داراي اين ويژگي مي باشد  و پس از قرار گيري در ميط خشك

(  6  )

سختي خود را از دست مي دهد و ذراتش از يكديگر تفكيك مي گردند . در برخي جداره ها نيز بلوك هاي

سيماني به كار رفته است كه ملات آنها نيز از همين نوع گچ مخصوص محـلي مي باشد . رو كار اين جداره ها كه در گذشته از همين گچ محــلي بوده به تازگي از سيمان نيز استفاده مي شود .

پوشش سقف ................

سقف از تير جوبي پوشيده مي شود . روي آن ها تخته ؛ فيبر ويا حصير است . اين پوشش به دليل مقاومت در برابر رطوبت رايج ترين نوع پوشش سقف مي باشد روي آن يك لايه خاك رس مرطوب يا دو لايه كاهگل گرفته بطوري كه قشري يك دست و همگن روي چوب ها بوجود مي آيد كه علاوه بر عايق رطوبتي عايق حرارتي نيز مي باشد 

منابع و معاخذ :

1-      مجموعه مقالات كنگره تاريخ معماري و شهر سازي ايران ( ارگ بم  )

2 – تحليل  ويژگي هاي معماري و شهر سازي منطقه گرم و مرطوب