اغلب دانش آموزان براي خواندن و نوشتن مطالب علمي با مشكل مواجه مي شوند. بخشي از اين مشكل به تفكر رايجي برمي گردد كه خواندن و نوشتن را مختص درس زبان آموزي مي داند . با گردآوري مجموعه اي از كتابهاي مرتبط با علوم در كتابخانه كلاس و ترغيب دانش آموزان به مطالعه آنها، مي توان مهارت هاي خواندن را در آنان تقويت كرد. به علاوه، مي توان درس را با خواندن مطلبي از يك كتاب آغاز كرد كه با موضوع درس، ارتباط مستقيمي دارد. براي بهبود مهارت هاي نوشتاري مي توان از شيوه « گوش كردن، توقف كردن، نوشتن » بهره گرفت. در اين شيوه، معلم سخنان خود را به بخشهاي سه دقيقه اي تقسيم مي كند و بين آنها، دانش آموزان دو دقيقه براي نوشتن نكات مهم سخنان او وقت دارند. به علاوه، مي توان بخشي از يك فيلم علمي را براي دانش آموزان نمايش داد و از آنان خواست مفاهيم اصلي آن را يادداشت كنند. گردانندگان مدرسه با اختصاص دادن زمان خاصي در طول هفته براي مطالعه همگاني، مي توانند به ايجاد فرهنگ خواندن و نوشتن در مدرسه كمك و دانش آموزاني تربيت كنند كه در تمام طول زندگي مطالعه كنند. در اين دوره، هر كس (دانش آموزان، معلمان، مديران و خدمت گزاران مدرسه ) كتاب هاي مورد علاقه خود را مطالعه مي كنند. بزرگان مدرسه با در ميان گذاشتن تجربيات مطالعاتي خود با نوجوانان، از روابطي كه با آن برقرار مي كنند، لذت مي برند. به اين تربيت، دانش آموزان طي دوره سرنوشت ساز نوجواني، پيوندهاي محكمي با بزرگسالان برقرار مي كنند.

بــــراي خواندن وقت بگذاريد و لذت ببريد

وقتي به كلاس علوم پا مي گذاريد، مجذوب فرهنگ خواندن و نوشتني مي شويد كه بر آن حكم فرماست. هري پاتر از درون پوستري به شما مي نگرد كه روي آن نوشته است: «امكان دارد خواندن در هر جايي با شما سخن بگويد». روي تابلويي با زمينه مشكي، كه در معرض ديد همه است، با رنگ زرد نوشته اند:هنگام مطالعه كتاب علوم، از طرح SQ3R كمك بگيريد. (اختصار واژه هاي بررسي كردن: Survey، پرسيدن: Question ،خواندن: Read، از حفظ خواندن : Recit و مرور كردن : Review ). مجلات روي ميزها و لب پنجره ها، نظرها را به خوب جلب مي كنند. روي جا كتابي مملو از كتاب، علامت « ايست » نصب شده كه به معني: « ايست: براي خواندن وقت بگذاريد و لذت ببريد » است. پايگاه اينترنتي « كنجكاوان فيلادلفيا » مورد توجه همه است و به ندرت براي مدت طولاني بسته مي شود. دانش آموزان براي پيدا كردن رويدادهاي علمي يا حداقل براي آگاهي از آخرين اخبار ورزشي، تهيه تصاويركارتوني يا طالبع بيني، به آن مراجعه مي كنند.

امروز «مايك» و «پابلو» كار تهيه پوستري را به پايان رسانده اند كه حاوي تصاوير مجلات و مهم ترين عناوين روزنامه هايي است كه از ميان اخبار مرتبط با علوم تهيه كرده اند. اين پوستر در كنار پوسترهاي ديگري قرار مي گيرد كه به همين نحو تهيه شده و روي ديوار نصب شده اند تا به دانش آموزان يادآوري شود علم نه تنها در مدرسه، بلكه در جهان واقعي نيز وجود دارد. وقتي «جيك» متوجه مي شود كه معلمش صبح زود منزل را ترك كرده است، به او مي گويد: «امروز در اخبار صبحگاهي شنيدم كه مراكز كنترل بيماري اعلام كرده اند ما به اندازه كافي واكسن آبله نداريم .» بي آنكه معلم آنان را ترغيب كند، جيك روزنامه را برمي دارد تا مطلبي مرتبط با اين موضوع پيدا كند و «استيو» به سوي رايانه مي رود و روي «موتور كاوش » كليك مي كند تا اطلاعات بيش تري در اين زمينه به دست آورد. «جين» كتابي را كه از كتاب خانه كلاس علوم امانت گرفته است، باز مي گرداند و در حين اين كه نام خود را در فهرست امانت گيرندگان خط مي زند، به «استيسي» مي گويد كه «كتاب فوق العاده اي بود ». استيسي كتاب را برمي دارد و نام خود را در فهرست يادداشت مي كند. « گيشا » پيش نويس نامه اي را به معلمش نشان مي دهد كه در آن ، راجع به نحوه بازيافت مواد، اطلاعات بيشتري درخواست كرده است. معلم نامه او را تاييد مي كند تا روي كاغذ آرم دار مدرسه حروف چيني شود. دانش آموزان دور « تيمي » حلقه زده اند. او مجله اي همراه آورده كه حاوي كاريكاتورهاي بامزه اي از اختراعات تخيلي كاريكاتوريست مشهوري است. همه اين وقايع پيش از به صدا درآمدن زنگ كلاس رخ مي دهد.

معلــــم علـــوم به خواندن و نوشتن اهميت ميدهد

رغبت دانش آموزان به خواندن و نوشتن در اين كلاس مشهود است ؛ زيرا معلم كلاس علوم، خواننده و نويسنده مطالب علمي است و پيوسته با دانش آموزانش درباره خواندن و نوشتن صحبت مي كند . او به آنان مي آموزد كه چگونه با متن هاي علمي برخورد كنند. او با « صداي بلند » راهبردهاي خواندن و نوشتن در علوم را به آنان مي آموزد؛ راهبردهايي كه زماني در اين راه به خود او كمك كرده اند. او براي مجلات مطلب مي نويسد و عقايد و انديشه هايي را يادداشت مي كند كه به دانش آموزان كمك مي كند در مورد مفاهيم علمي، كه درباره آنها فقط مي خوانند يا مي شنوند، دقيقتر فكر كنند. آنان راجع به اين موضوع صحبت مي كنند كه چگونه يك روزنامه را تهيه مي كند و چگونه روزنامه ها و پايگاه هاي اينترنتي اطلاعات بيشتري در اختيار ما قرار مي دهند. او كتاب هايي را كه براي لذت و تفريح مطالعه مي كند، در اختيار دانش اموزان قرار مي دهد و آنان را نيز تشويق كند كه آن ها را مطالعه كنند و كتاب هاي خود را در اختيار معلمشان قرار دهند . او مجموعه اي از كتابهاي علمي را گردآوري كرده است و دانش آموزان را به بررسي و خواندن آنها ترغيب مي كند.

اين معلم، آموزگار زبان يا نويسنده حرفه اي يا كتاب دار يك كتابخانه نيست. او آموزگار درس علوم است. وقتي 28 سال پيش با درجه كارشناسي زيست شناسي فارغ التحصيل شد، با اين تصور وارد كلاس شد كه وظيفه او تدريس علوم است و هرگز تصور نمي كرد بخشي از كارش، كمك كردن به دانش آموزان بري انتقال مهارت هاي خواندن و نوشتن در درس علوم باشد. او در دوره راهنمايي تدريس مي كند و خواندن و نوشتن مربوط به دوره ابتدايي است. اما وقتي از دانش آموزانش خواست به خواندن و نوشتن درباره علوم مشغول شوند، متوجه تپق زدن و دشواري اين كار براي آنان شد. تا كنون هيچ كس با او در اين باره سخن نگفته بود. معلم كلاس، با ناظر بخش خواندن و نوشتن تماس گرفت. او به پيدا كردن راه هايي علاقه مند بود كه به دانش آموزان دوره راهنمايي و دبيرستان كمك كند راهبردهاي آموزش خود را در موضوعات پر مطلب به وجود آورند. اكنون اين معلم مي گويد كه آموزش علوم مسووليت اوليه اوست؛ اما اهداف وسيع تر او فراسوي محتواي علمي است. او مي خواهد از فرآيندهاي يادگيري بهر گيرد و گذرگاهي براي خواندن و نوشتن ايجاد كند.

با به صدار درآمدن زنگ آغاز كلاس، فعاليتهاي او نيز آغاز مي شود. از كتابخانه كلاس علوم كتابي برمي دارد و مي گويد: «به اين مطلب گوش كنيد. قورباغه بچه خور، تخم ها يا بچه قورباغه هاي تازه از تخم درآمده خود را مي بلعد و به درون معده فرو مي برد، وقتي آنها به قورباغه هاي كوچكي تبديل شدند، از طريق دهان مادر خود به بيرون راه مي يابند. حالا اين تصوير را ببينيد! بچه قورباغه از دهان مادرش خارج مي شود. مثل اين كه مادر، بچه خود را استفراغ مي كند! نام اين كتاب "شگفتيهاي قورباغه ها و وزغها" است و در كتاب خانه كلاس وجود دارد. اگر دوست داريد مي توانيد آن را ببينيد.» « دامين » دست خود را به سوي كتاب دراز مي كند و مي گويد: « اول من آنرا امانت مي گيرم !» معلم، اغلب اوقات كلاس را با معرفي يكي از كتابهايي آغاز مي كند كه از كتاب فروشي، محل عرضه كتابهاي دست دوم يا بازار كتاب تهيه كرده است . همه كتابها، به موضوعات علمي مربوط مي شوند؛ اما كتاب درسي نيستند. او با چنان آب و تابي از كتاب ها سخن مي گويد كه گويي مي خواهد آنها را حراج كند! و به اين شيوه، دانش آموزان را به «گردش مطالعه » دعوت مي كند. در اين زمان، لذت مطالعه اغلب بر جاذبه هاي نوجواني چيره مي شود . دانش آموزان دعوت او را مي پذيرند و متوجه مي شوند كه امكان دارد خواندن مطالب علمي نوعي لذت و تفريح هم باشد. در پايان گردش، دامين تلاش مي كند پيش از « ليز » و « چارمين » به كتاب شگفتي هاي قورباغه ها و وزغها دست پيدا كند. ليز و چارمين به دنبال كتاب هايي مي روند كه معلمشان هفته پيش آنها را « حراج » كرده است.

دانش آموزان اين معلم، با سرعت هاي متفاوتي كار مي كنند. او با اين نظريه مخالف است كه پاداش كاري كه به طور كامل انجام شده است ، بايد تكليفي ديگر باشد . از اين رو ، هر روز برنامه مطالعه مستقلي را روي تخته مي نويسد تا دانش آموزان بدانند كه پس از انجام دادن كامل تكاليف خود، مي توانند چه كاري انجام دهند. هنگام مطالعه مستقل، دانش آموزان مي توانند هر چيزي را (حتي اگر به موضات علمي ارتباط نداشته باشد) مطالعه كنند. با وجود اين ، در اغلب موارد آنان به كتاب هاي علمي مورد علاقه خود روي مي آورند كه در كتاب خانه كلاس وجود دارد.

مدرسه، تحت استاندارها و آزمون هاي ايالتي فعاليت مي كند. محققاني مانند «دوفي» ،«كراشن» و «پيل گرين» نشان داده اند كه لذت بردن دانش آموزان از مطالعه، مهارت هاي خواندن و فعاليت هاي آموزشي آنان را بهبود مي بخشد. از اين رو ، اين معلم مي داند كه برنامه مطالعه مستقل ، نوعي اتلاف وقت نيست. اما در نهايت، او بايد به دانش آموزان خود علوم بياموزد . از اين رو، به برنامه درسي علوم كاملا توجه دارد. فرايندهاي خواندن و نوشتن به پياده كردن برنامه به او كمك مي كنند. او اغلب درس را با خواندن مطلب و كتابي آغاز مي كند كه با موضوع درس ارتباط دارد. او با «جيم ترلئاس» هم عقيده است كه مي گويد: «به جاي پيشنهاد برنامه هاي منسوخ شده ، من مي گويم برنامه بايد غني باشد و دانش آموزان را با داستان وارد زندگي كند. » از اين رو، در درس بيماري ها، ماجراي كشف اتفاقي پني سيلين به همت الكساندر فلمينگ را از روي كتاب" سرنديپيتي : كشفيات اتفاقي در علم" با صداي بلند مي خواند . در حين خواندن «مليسا» مي گويد :«ادامه بدهيد ؛ در اين جا كتاب ديگري وجود دارد كه راجع به همين موضوع نوشته شده است .» پس از جست و جويي كوتاه كتاب را پيدا مي كند؛ كتابي كه در يكي از اوقات مطالعه مستقل آن را خوانده بود.

هدايت خواندن و نوشتن در كلاس علــــوم

دانش آموزان اين كلاس، تنها به خواندن مطالب علمي علاقه مند نمي شوند؛ بلكه نحوه خواندن را نيز مي آموزند. براي مثال، معلم پي از خواندن ماجراي كشف بيماري« ليم »، مقاله اي در اختيار دانش آموزان قرار مي دهد كه از يكي از مجلات علمي تهيه كرده است. برخي عقيده دارند كه مشكل بودن خواندن اينگونه مطالب، مانع بهره گيري از چنين منابعي مي شود؛ اما اين معلم به طور منظم مطالب دست اول را از مجلات، روزنامه ها، خبرنامه ها و اينترنت تهيه مي كند تا به تازه ترين مطالب علمي دست يابد. او براي تعديل مشكل بودن خواندن مقاله بيماري ليم، نخست به طور خلاصه توضيحاتي در مورد بيماري ارائه مي دهد. سپس راهنماي حروف چيني شده اي را در اختيار دانش آموزان مي گذارد كه توجه آنان را به حقايق كليدي ، نظريات و الگوي سازمان بندي مطالب آن متن جلب مي كند. راهنما، واكنش دانش آموزان را بر مي انگيزد و جدولي در آن گنجانده شده است كه آنان مي توانند اطلاعاتي را كه از مقاله كسب مي كنند، در آن سازمان بندي كنند.

معلم به دانش آموزان كمك مي كنند به گنجينه اي از راهبردهايي دست پيدا كنند كه به درس علوم و كتاب هاي درسي پرمطلب مربوط مي شوند. كتاب هايي با عناوين « راهنماي خواندن » دانش آموزان را از نحوه سازمان بندي كتاب ها و نظرات كليدي آگاه مي كنند به دانش آموزان كمك مي كند درباه « آنچه كه مي دانند »، « آنچه كه مي خواهند بدانند » و « آنچه كه از كتابها و سخنرانيها مي آموزند »، بينديشند.

طرح AFT (اختصار قوانين: Roles ، حضار: Audiences ، قالبها: Formates و موضوعات: Topics )به آنان كمك مي كند با در نظر گرفتن « قوانين گوناگون » براي « حضار گوناگون » در « قالب هاي گوناگون » و درباره «موضوعات گوناگون » كه در كلاس مطالعه مي كنند ، نوشتن خود را قوت بخشند و روز به روز روشن تر و واضح تر بنويسند. معلم و ناظر خواندني كه با او همكاري دارد، راهبردي به نام « كادرهاي متن » ابداع كرده اند كه به دانش آموزان كمك مي كند خواندن را شمرده تر انجام دهند و زماني كه درباره موضوعات ناآشنا متن هاي مشكلي مي خوانند ، ميزان درك خود را از آن ها بررسي كنند. چارچوب هاي راهنماي خواندن ، با بندها ، نمودارها و عكس هاي يك صفحه خاص از يك متن هماهنگي دارند. هر چارچوب دو ستون دارد ؛ دانش آموزان نكات مربوط به حقايق و نظريات مهم را در ستون اول يادداشت مي كنند و در ستون دوم ، واكنش ها و پرسش هاي خود را درباره متن مي نويسند. آنان شيوه « گوش كردن، توقف كردن، نوشتن » را به وجود آورده اند؛ سخنان معلم به بخش هاي سه دقيقه اي تقسيم مي شود و در ميان آنها، دانش آموزان دو دقيقه براي نوشتن وقت دارند. اين فن به آنان كمك مي كند كه با دقت گوش كنند و خوب يادداشت بردارند . معلم براي تقويت آموختن، تكاليفي نيز ارائه مي كند. براي مثال، او قطعه اي از فيلم "پارك ژوراسيك"را براي دانش آموزان نمايش مي دهد و از آنان مي خواهد واژه هاي مرتبط با DNA را كه در فيلم آمده است، ذكر كنند. مغزها به كار مي افتد و به سوي دانش سرعت مي گيرد. دانش آموزان به خوبي از عهده اين تمرين برمي آيند.

مســــووليت پذيري اولياي مدرسه در قبال خواندن و نوشتن

مسوولان اين مدرسه متعهد شده اند دانش آموزاني تربيت كنند كه در تمام طول زندگي مطالعه كنند. هفته اي يك بار كل دانش آموزان وارد دوره اي از مطالعه خاموش مي شوند كه در آن هر كس (دانش آموزان، معلمان، مديران و خدمت گزاران مدرسه ) كتاب هاي مورد علاقه خود را مطالعه مي كنند. سپس هر كسي واكنش خود را نسبت به آنچه كه خوانده است، مي نويسد. اين نوشته ها گزارش كتابها هستند كه با معرفي هر آن چه كه باعث شگفتي و تعجب آنان شده يا آنان را به خنده واداشته است ، انجام مي شود. در ميان گذاشتن اين انعكاسها بين بزرگسالان و نوجوانان، همان « گفتگوهاي بزرگ » است كه « آتول » راجع به آنها كتاب نوشته است. اولياي مدرسه با در ميان گذاشتن تجربيات خود در مورد خواندن با نوجوانان، از روابطي كه با آنان برقرار مي كنند، لذت مي برند. موضوع مورد علاقه «ماريا» اژدها بود. او مي دانست كه آن ها چگونه تغذيه مي كنند، چه نام هايي براي بچه هايشان برمي گزينند و چگونه خود را از مخمصه هاي سخت مي رهانند. معلم تحت تاثير قرار گرفت و گفت :« خوب كه اين طور! » از زماني كه باب گفت و گو باز شده بود، ماريا آن قدر با معلمش صميمي شده بود كه از او براي فراگيري علوم كمك مي گرفت.

« كريستينا » كتاب"شش رنگين كمان" اثر « تام كلانسي » را خوانده بود و معلمش متوجه شد كه اين كتاب را چندين بار طي اوقات مطالعه خاموش ديده است. كريستينا هرگز نمي خواست بدون كتاب باشد. بنابراين، اين كتاب را از اين هفته تا آن هفته در كيف خود نگه مي داشت. معلم وانمود كرد كه از اين كار او شوكه شده است:" چه طور مي تواني نويسنده مورد علاقه مرا در كيف كهنه ات ترك كني و فقط هفته اي يك بار آن را بخواني ؟ انتظار ، تو را نمي كشد؟"«دبي» طي دوره مطالعه خاموش، مطالعه رمان هاي احساسي را آغاز كرد و هر زمان كه زنگ به صدا درمي آمد و از پايان دوره مطالعه خبر ميداد، ايرادهاي خود را با معلمش در ميان مي گذاشت. يك روز، معلم متوجه مشاجره اي در بيرون كلاس شد. او به راهرو رفت و دبي و دختر ديگري را ديد كه يك ديگر را چنگ ميزنند و جيغ مي كشند. بهترين نگاه معلمانه اش را به آنان دوخت و گفت:«به اتاق خودتان برويد!» دبي به معلمش نگاه كرد، دعوا را كنار گذاشت و به سوي اتاق خودش رفت؛ اما دختر ديگر به اعتراضات خود ادامه داد، در اتاق دبي، ساير دانش آموزان او را مورد بازخواست قرار دادند كه «چرا دعوا را متوقف كردي؟» دبي گفت:«خانم معلم، دوست من است. ما با همديگر راجع به كتابها صحبت مي كنيم.»

نوجواني، دوران طغيان احساسات است. طي اين دوره سرنوشت ساز دانش اموزان بايد فرصت داشته باشند كه از طريق خواندن و نوشتن، با بزرگسالان پيوندهاي محكمي برقرار كنند. معلم علوم اميدوار است دانش آموزانش تنها علوم را فرا نگيرند؛ بلكه مهارتها و پاداشهاي خواندن و نوشتن را نيز كسب كنند و مطالعه در تمام طول زندگي آنان ادامه داشته باشد. بنيانگذاري جامعه اي از خوانندگان و نويسندگان كاري است كه بايد آغاز شود.

منبــــــــع: onna Hooker Topping and Roberta Ann McManus , A Culture of Literacy in Science ,  Educational leadership , November , 2002 , Volume 60 , Number 3