فسيل شناسی بازوپايان  

چكيده

در اين مقاله Persianospirifer به عنوان يك جنس جديد از بازوپايان خانواده Spinocyrtiidae از سازند خوش ييلاق (شمال شرق شاهرود- ايران)، و از لايه هاي مارني و آهكي پر فسيل قاعده اين سازند، با سن دونين مياني تا  بالائي (ژيوسين بالائي- فرازنين زيرين)، معرفي ميشود. اين جنس قبلا توسط D.Brice  و همكاران در سال 1974 مطالعه و به جنس Spinocyrtia ، در سال 1975 توسط م. احمد زاده هروي به جنس ‏Tenuicostella  و مجددا توسط D. Brice  و همكاران در سال 1978 مطالعه و به جنس Orthospirifer نسبت داده شد. اين جنس بوسيله خصوصياتي چون وجود تزئينات ميكروسكوپی ظريف  بصورت شبكه  توري شكل گسترده بر روي تمامي سطح صدف كه حاصل وجود capillaeها وخطوط رشد بسيار ظريف ميكروسكوپي،  وجود شياري مياني و مشخص بر روي فولد و نيز برجستگي مياني و مشخص بر روي سينوس،   اينتر اراي كم وسعت و باريك، تجمع لايه هاي رشدي  در جلوي صدف بصورت ساختي فلس مانند، عدم وجود سپتوم مياني، كاردينال پروسس  (cardinal process)  با 17 تا 21 تيغه مشخص ميشود.

مقدمه -  در مناطق البرز شرقي سازند خوش ييلاق با ضخامتي قابل توجه و تقريبا بي نظير و با غناي  فسيلي منحصر بفرد گسترش وسيعي داشته و همواره  مورد توجه زمين شناسان در شاخه هاي مختلف بخصوص ديرينه شناسان بوده است. در لايه هايي از سازند خوش ييلاق در قاعده اين سازند و بعد از لايه هاي كربناته بدون ماكرو فسيل ابتداي اين سازند  ضخامتي از لايه هاي  مارني و آهكي پر فسيل وجود دارد كه از لحاظ تنوع فسيلي بسيار قابل توجه ميباشد. در اين لايه ها بازوپايان از تنوع و گسترش چشمگيري نسبت به ساير گروههاي فسيلي برخوردارند و در اين ميان خانواده  Spinocyrtiidae از  رو خانواده Spiriferacea   داراي تنوع و گسترش بيشتري ميباشند . افراد اين خانواده در سازند خوش ييلاق قبلا توسط  D. Brice و همكاران در سال 1974 مطالعه و به جنس Spinocyrtia (Fredericks, 1916) نسبت داده شده اند. همين نمونه ها در سال 1975 و توسط م. احمدزاده هروي  مطالعه شد و به جنس Tenuicostella ( Mittmeyer , 1967)  نسبت داده شدند. مجددا در سال 1978 ، D. Brice و همكاران نمونه هاي فوق را مورد مطالعه قرارداده واين نمونه ها را به جنس Orthospirifer (Pitrat, 1975) نسبت دادند. با توجه به نظرات متفاوتي كه در مورد بازوپايان اين خانواده وجود داشت  اين بازوپايان مجددا مورد مطالعه تفصيلي تر قرار گرفت و بعلت وجود تفاوتهاي بارز اين بازوپا  با بازوپاياني كه در بالا نام برده شدند، براي اين نمونه ها نام  Persianospirifer ( Persia به معني ايران ) بعنوان يك جنس جديد براي خانواده Spinocyrtiidae پيشنهاد ميشود. اين بازوپا داراي مشخصات منحصر بفردي ميباشد كه باعث جدايش اين جنس از ديگر جنسهاي اين خانواده  ميشود.

شناسائي جنس

صدف بزرگ، بسيار عريض megathyrid ، كاملا محدب الطرفين و ‌‌multiplicate، فولد و سينوس bald ،بطوريكه فولد داراي يك شيار مياني ممتد و كاملا مشخص در تمامي طول خود و سينوس نيز داراي يك چين مياني ممتد در تمامي طول خود ميباشند. صفحه ي دلتيريال (   delthyrial plate )  بخوبي گسترش داشته و در بعضي نمونه ها صفحا ت  stegidial نيز وجود دارد.   اينتر ارا محدود و باريك ميباشد. تجمع لايه هاي رشدي  متعدد در كوميسور جلويي صدف نيز قابل توجه است. تزئينات ميكروسكوپي ( micro-ornaments ) در اين بازوپا  بصورت گسترده بر روي تمامي صدف وجود داشته و شامل   capillae هاي بسيار ظريف شعاعي و خطوط رشد بسيار ظريف تر عرضي ميباشد كه بر اثر وجود اين دو با هم بر روي صدف تزئينات ميكروسكوپي بصورت يك شبكه گسترده تور مانند بر روي تمامي سطح صدف ديده ميشود. تزئينات ميكروسكوپي در بازوپايان اين جنس فاقد  node،granule  و خار ( spine ) ميباشد. اين بازوپا فاقد سپتوم مياني است آما داراي يك myophragme  ميباشد. داراي صفحات دنداني قوي، دندانهاي قوي و كاسه هاي عميق،  كاردينال پروسس (   Cardinal Process ) با 17 تا 21 عدد تيغه ميباشد. صفحات stegidial  در تعدادي از نمونه ها قابل مشاهده است.

ويژگيهاي سطح خارجي كفه ها

فه پديكل: در نيمرخ كناري كاملا محدب و بيشترين تحدب در قسمت امبويي كفه مشاهده ميشود. نوك كفه پديكل كاملاً مشخص و خميده است. آمبو كاملا خميده اما از خط لولا تجاوز نميكند. اينترارا مقعر و از نوع   anacline ميباشد كه داراي خطوط عرضي مشخص و خطوط عمودي بسيار ظريف در نزديكي لولا يا فرسوده شده است. دلتيريوم باز، بزرگ و نسبتا پهن و داراي صفحه ي  delthyrial ميباشد. در تعدادي از نمونه ها صفحات  stegidial نيز قابل مشاهده است. سينوس (   sulcus ) از آمبو شروع ميشود، مقعر و گرد است و به سمت جلوي صدف بر وسعت آن افزوده ميگردد. عمق سينوس متوسط و انتهاي آن اغلب مسطح است و زبانه كوتاه ذوزنقه ايي شكلي را بوجود ميآورد. سينوس داراي يك چين مياني ممتد مشخص و كم ارتفاع در تمامي طول خود ميباشد كه از نوك شروع و تا كوميسور جلويي امتداد ميابد. از كناره هاي صدف تا سينوس ( در   lateral  slopes ) صدف multiplicate بوده و داراي 18 تا 20 چين (plicate   ) ساده و قوي ميباشد. چين ها  داراي قله هاي گرداند. فواصل بين چين ها باريك و  v  شكل، تقريبا باز و داراي انتهاي گرد شده اند. در نزديكي كوميسور جلويي در اثر تجمع لايه هاي رشدي حالتي فلس مانند ديده ميشود.

كفه براكيال: در نيمرخ جانبي داراي تحدب بسيار كمتر از كفه پديكل ميباشد. محيط آن نيم دايره اي است. آمبو خيلي كم خميده و داراي نوك مشخص ميباشد. داراي اينتراراي بسيار باريك و محدود و از نوع   orthocline  ميبا شد. Notothyrium  باز، بسيار پهن، اما كوتاه ميباشد. فولد از نوك شروع و به سمت جلوي صدف وسيع ميشود. در تمامي طول فولد شياري از نوك تا كوميسور جلويي امتداد ميابد كه در نزديك كوميسور جلويي تقريبا رو به ناپديد شدن ميگذارد. ارتفاع فولد متوسط و روي آن مسطح است. در   lateral slopesداراي 18تا 20 عدد چين ساده و قوي ميباشد كه همانند كفه پديكل اند. در جلوي كفه نيز در اثر تجمع لايه هاي رشدي حالت فلس مانند ديده ميشود (تابلو1، تصوير 7).

تزئينات ميكروسكوپي كفه ها (تابلوي 1، تصوير6 )- شامل  capillae هاي بسيار ظريف و شعاعي خطوط رشد بسيار ظريف تر و عرضي است كه تنها با بزرگنمايي زياد قابل مشاهده اند و بر اثر وجود اين دو تزئينات با هم بر روي تمامي سطح صدف، اين تزئينات بصورت يك شبكه گسترده توري با شبكه هاي مستطيلي بر روي تمامي سطح صدف ديده ميشود. در تزئينات ميكروسكوپي اين گونه  node ، granule  و خار ( spine ) ديده نشد. اين تزئينات ميكروسكوپي در نمونه هايي كه بخوبي حفظ شده اند و نيز دچار فرسايش نشده اند، بصورتيكه توضيح داده شد قابل مشاهده اند. اما در نمونه هاي خوب حفظ نشده و فرسايش يافته capillae  ها بصورت منقطع ديده ميشوند كه نبايد آنها را با خارهاي رو به جلو اشتباه گرفت. همچنين در اثر فرسايش يا خوب حفظ نشدن ممكن است خطوط رشد كه بسيار ظريف تر از  capillae ها اند از بين رفته و بر روي صدف ديده نشوند.

خصوصيات داخلي كفه ها ( تابلوي 2،  A-R)  – كفه پديكل داراي نوك كاملا توده اي ميباشد. حفرات آمبويي باز و مثلثي شكل اند. حفره مركزي يا دلتيريال قلبي شكل تا مثلثي است و  توسط صفحه ي دلتيريال پوشيده شده . صفحه دلتيريال قوي است . بنظر ميرسد صفحه دلتيريال از اضافه شدن مواد صدفي ثانويه به بوجود آمده است. صفحات دنداني قوي اند و تا نيمي از صدف امتداد ميابند. دندانها قوي اند. سپتوم مياني وجود ندارد.

كفه براكيال داراي حفره آمبويي باز است كه در آن   myophragme  برجسته اي جلب توجه ميكند. لولا كاملا تودهاي و داراي كاردينال پروسس با 17 تا 21 عدد تيغه است كه بسمت جلو بصورت فرورفته در مي آيد. تيغه ها در ميانه بلند و در جوانب كوتاه اند كه بسمت جلو تيغه هاي مياني زودتر از كناري ها از بين ميروند. كاسه ها عميق اند.

سن چينه شناسي- با توجه به مجموعه هاي فسيلي همراه و وجود گونه شاخصي  چون: Cyrtina heteroclita ( Defrance , 1828 ) و وجود  جنس Cupularostrum ( Sartenaer, 1961 ) ، Devonochonetes  و… ، و مقايسه آنها با ساير نفاط دنيا از جمله منطقه  Illizi در كشور الجزاير بنظر ميرسد سن اين مجموعه ژيوسين بالايي- فرازنين زيرين باشد. 

نتيجه گيري- با توجه به مطالب ذكرشده در بالا ميتوان گفت كه بازوپاي فوق داراي كليه مشخصات جهت شناسايي اين بازوپا بعنوان يكي از اعضاي خانواده    Spinocyrtiidae را دارد . بعلاوه اين بازوپا داراي مشخصاتي است كه با عث جدايش اين جنس از ساير جنسهاي اين خانواده ميشود، بدين ترتيب كه تفاوت  Persianospirifer با Spinocyrtia  در عدم وجود node ،granule  و خار ( spine ) در تزئينات ميكروسكوپي، سينوس با عمق كمتر و عدم وجود چين مياني در سينوس ميباشد. تفاوت Persianospirifer  با Orthospirifer بدين صورت ميباشد كه در Orthospirifer تزئينات ميكروسكوپي شامل capillae  هايي است كه بسيار قوي تر از Persianospirifer  است و بر روي آنها node  ،   granule   و خارspine )  ) وجود دارد.  Capillae ها آنقدر قوي اند كه با چشم غير مسلح نيز قابل مشاهده اند. در فولد شيار مياني و در سينوس چين مياني وجود ندارد. در ضمن اينتر ارا در جنس    Orthospirifer بر خلاف جنس Persianospirifer بلند و وسيع ميباشد. از نظر ساختمان داخلي  Orthospirifer  داراي كاردينال پروسس 20 تيغه اي تا 30 تيغه اي ميباشد در صورتيكه  Persianospirifer  داراي كاردينال پروسس 17تا 20 تيغه اي ميباشد. در مقايسه با جنس Tenuicostella كه اخيراً نيزJ.L.Carter و همكاران(1994) آنرا همنام جنس  Subcuspidella (Mittmeyer, 1965) ميداند؛ Tenuicostella داراي شكل ظاهري متفاوت،  اينتر اراي بلند و وسيع،  عدم وجود چين مياني در سينوس و داراي سپتوم مياني طويل ميباشد. تزئينات ميكروسكوپي اي جنس نيز همانند جنس  Persianospirifer  نميباشد. پس با توجه به توضيحات بالا  ‍Persianospirifer بعنوان جنس جديدي براي خانواده  Spinocyrtiidae معرفي ميشود.