نوشته: Barbara Quarton
ترجمه: فرزانه امین پور[1]

 چکیده
دانشجویان جدید دانشگاهها و موسسات آموزشی اغلب از وجود منابع اطلاعاتی که از طریق کتابخانه دانشگاهی آنان قابل دسترسی است، بی اطلاع‌اند. به همین دلیل، بسیاری از آنان برای برطرف کردن نیازهای پژوهشی و اطلاعاتی خود به سایتهای اینترنتی که بطور آزاد در دسترس عموم مردم قرار دارد، مراجعه می کنند. تاکید این دانشجویان بر استفاده از چنین منابعی خود موجب تضعیف تحقیقات و پژوهشهای آکادمیک آنان می شود زیرا اینترنت - برخلاف عقیده اکثر دانشجویان – در برگیرنده همه دانش موجود در جهان نیست و در آینده هم نخواهد بود. در واقع، دانشجویان باید لزوم بکارگیری ابزارهای مخصوص پژوهش را درک کرده، با کاربرد این ابزار آشنا شده و بیاموزند که به همه منابع اطلاعاتی موجود - از جمله اینترنت - با دیده ای انتقادی بنگرند. این مقاله به بررسی و تشریح سیاستهای آموزشی[2] و مهارتهای پژوهشی[3] مورد نیازی می پردازد که می تواند در زمینه استفاده از کتابخانه، انجام تحقیق و تهیه یک مقاله پژوهشی[4] مستدل و ارزشمند مورد استفاده دانشجویان و استادان رشته های گوناگون دانشگاهی قرار گیرد.
 
مقدمه
در حال حاضر، کتابخانه های دانشگاهی منابع اطلاعاتی متنوع و برجسته‌اي را در دسترس دانشجویان و سایر کاربران خود قرار می دهند که شامل دایره المعارفهای موضوعی[5]، تک نگاشتها، پیایندها و پایان نامه ها می شود. علاوه بر آن، ابزارهای قدرتمندی نظیر فهرستهای پیوسته[6]، سرویس های امانت بین کتابخانه ای[7] و بانکهای اطلاعاتی ویژه ای را برای دسترسی به این منابع در اختیار کاربران خود قرار می دهند. متاسفانه تعداد زیادی از دانشجویان یا اساسا از وجود چنین منابعی بی اطلاع هستند و یا نمی دانند که چگونه از آنها استفاده کنند.
از آنجا که تنها تعداد بسیار اندکی از دانشگاهها ارزیابی سواد اطلاعاتی[8] دانشجویان را به عنوان بخشی از شرایط فارغ التحصیلی آنان ضروری می دانند، بسیاری از دانشجویان واحدهای درسی رشته خود را در حالی پشت سر می گذارند که تنها دانش اندکی در زمینه انجام پژوهش، چگونگی استفاده از ابزار پژوهش[9] و ارزیابی منابع دارند. از این روی، دانشجویان فاقد مهارتهای پژوهشی و سواد اطلاعاتی لازم پس از فراغت از تحصیل قادر به فعالیت موثر و مطلوب در محیط های تکنولوژیکی پیشرفته نخواهند بود.
هر چند که تقریبا همه مدرسان و اساتید دانشگاه بر ضرورت نقش سواد اطلاعاتی به عنوان یک عنصر اساسی در آموزش عالی تاکید دارند، اما در عین حال این نکته روشن نیست که سواد اطلاعاتی در کدام یک از برنامه های درسی دانشگاه مورد توجه قرار می گیرد: کلاس کامپیوتر؟ کلاس آیین نگارش؟ کلاس درس روش تحقیق؟  ...
واقعیت آن است که سواد اطلاعاتی فراتر از متون درسی خاص است و می تواند در کلاسهای درسی گوناگون مطرح شده و آموزش داده شود. اساتید دانشگاه در هر کلاسی می توانند به طرح تکالیفی بپردازند که موجب افزایش مهارتهای سواد اطلاعاتی دانشجویان شود.

تمرین درس روش تحقیق
تمرینات و تکالیف مربوط به درس روش تحقیق معمولا شامل انتخاب یک عنوان در یک زمینه موضوعی خاص و نوشتن مقاله مربوط به آن است. در این حال، دانشجویان موظف به ارائه یک فرضیه پژوهش و اثبات آن با استفاده از اطلاعات موجود می باشند. طرح چنین تکالیفی هر چند که ساده به نظر می رسد ولی موجب بروز مشکلات و سوالات بسیار برای دانشجویانی که از سواد اطلاعاتی لازم بی بهره اند، می شود. بطور مثال:
- چگونه می توان یک عنوان خاص انتخاب کرد؟
- چگونه می توان اطلاعات تخصصی مربوط به آن عنوان را یافت؟
- اصولا اطلاعات تخصصی چیست و چگونه می توان آن را از دیگر متون منتشر شده متمایز ساخت؟
 
تمركز روي یک عنوان
 پژوهشگران تازه کار معمولا شناخت زیادی در مورد روشهای مختلف پژوهش و انتخاب یک روش خاص، طرح سوال پژوهشی[10] و گردآوری اطلاعات تخصصی مربوطه ندارند. دایره المعارفهای موضوعی از مهمترین ابزارها و مواد کتابخانه ای محسوب می شوند که می توانند در جریان طرح سوالات پژوهشی و تهیه اطلاعات معتبر مورد استفاده آنان قرار گرفته و به عنوان یک نقطه شروع برای پژوهشگران و سایر افرادی که در جستجوی اطلاعات جامع و معتبر می باشند، مفید واقع شوند. دایره المعارفهای موضوعی برخلاف دایره المعارفهای عمومی[11] دارای مقالات طولانی تر و تخصصی تری هستند که در آن هر مدخل بطور جامع مورد بررسی قرار می گیرد. این نوع دایره المعارفها معمولا جنبه های تاریخی، چارچوبهای نظری و مباحثات مطرح شده در یک رشته یا یک زمینه موضوعی را مطرح کرده و به این طریق به پژوهشگر کمک می کنند تا اطلاعات مستند و معتبری در آن زمینه کسب نماید.
کتابشناسی ها در زمره منابع کتابخانه ای محسوب می شوند که دانشجویان را به منابع مطالعاتی مرتبط دیگری هدایت کرده و به آنان امکان می دهند تا موضوعات مورد نظر خود را به شیوه ای نظام مند کشف کنند. به این ترتیب، حس کنجکاوی دانشجویان برای کشف و ارزیابی مطالب و منابع اطلاعاتی دیگر نیز تحریک می شود. 
 راهبرد آموزشی
با وجود همه محسنات و جنبه های مثبت دایره المعارفهای موضوعی، اکنون این سوال مطرح است که: آیا این ابزار در جریان یک تحقیق مورد استفاده دانشجویان قرار می گیرد؟ پاسخ این است: بندرت!
در واقع، تعداد معدودی از دانشجویان حتی از وجود دایره المعارفهای موضوعی مطلع هستند و یا تنها نام برخی از دایره المعارفهای عمومی مانند بریتانیکا[12] را شنیده اند. در بیشتر موارد، جستجو برای یک سوال پژوهشی از طریق اینترنت و به شیوه ای نه چندان دقیق صورت می گیرد. واقعیت این است که استفاده از سایتهای فاقد اعتبار معمولا منجر به کسب نتایج و اطلاعات پیش پا افتاده و متوسطی می شود که یا بسیار کلی هستند و یا بارها مورد استفاده قرار گرفته اند. برای ممانعت دانشجو نسبت به استفاده از چنین روشهای نامطمئنی، بهتر است از وی خواسته شود که متنی در حدود نیم صفحه در زمینه عنوان پژوهش و سوالات پژوهشی مربوط به آن تهیه کرده و در آن به معرفی دایره المعارف موضوعی بپردازد که در تهیه این متن مورد استفاده قرار داده است. علاوه بر آن، یک برگ فتوکپی از مقالات مورد استناد خود از دایره المعارف مربوطه به ضمیمه متن ارائه نماید. این تمرین دانشجویان را ملزم می کند که برای ارائه دیدگاهی مستند در زمینه های موضوعی خاص، از منابع اطلاعاتی معتبر استفاده کنند. موارد مطرح شده فوق نمونه هایی از مهارتهای سواد اطلاعاتی محسوب می شوند که بر پایه تفکر انتقادی[13] استوار است.
 
طرح یک جستجوی موثر
دانشجویانی که عناوین پژوهشی منتخب خود را به خوبی درک کرده و سوالات پژوهشی مناسبی نیز مطرح ساخته اند، برای طرح ریزی استراتژی جستجوی[14] خود کاملا آماده اند. در این مرحله، مهمترین مسئله ای که با آن روبرو می باشند این است که اطلاعات مربوط به پژوهش خود را در کجا بیابند. نخستین منبعی که بیشتر دانشجویان به آن مراجعه می کنند، اینترنت است. البته استفاده از اینترنت برای انجام امور روزمره و کسب اطلاعات عمومی ایده بدی به نظر نمی رسد. مشکل از هنگامی آغاز می شود که دانشجویان برای یافتن اطلاعات مورد نیاز پژوهش های علمی خود به همان شیوه ای عمل کنند که امور روزمره اینترنتی خود را انجام می دهند.
کتابخانه های دانشگاهی و موسسات دیگر معمولا بانکهای اطلاعاتی پیوسته بخصوصی را برای مقاصد علمی خاص خود مشترک می شوند. متاسفانه، بیشتر دانشجویان از وجود این بانکهای اطلاعاتی و تفاوت آنها با محیط عمومی اینترنت اطلاع ندارند. بنابراین، تصور می کنند که محیط عمومی اینترنت برای جستجوی اطلاعات مربوط به پژوهش آنان کاملا مناسب است. هر چند که در اینترنت وب سایتهای معتبری مانند سایتهای سازمانهای دولتی و آموزشی مرتبط با موضوعات مختلف وجود دارد، اما دانشجویانی که جستجوی خود را از طریق بانکهای اطلاعاتی مرتبط انجام می دهند معمولا پژوهش خود را با کیفیت بهتری به انجام می رسانند.
ذکر این نکته ضروری است که انتخاب بانک های اطلاعاتی برای اشتراک کتابخانه بر اساس مولفه های مشخصی نظیر محتوا[15]، کاربردی بودن[16] و میزان ارتباط[17] با برنامه های درسی دانشگاه صورت می گیرد. این بانک ها برای بازیابی اطلاعات الکترونیکی نیز برنامه ریزی شده اند. کاربران میتوانند پس از وارد کردن گزاره جستجو[18] و داده های خود در سیستم به اطلاعات کتابشناختی رکوردهای بازیابی شده و در برخی موارد حتی به متن کامل مقالات هم دسترسی داشته باشند. بنابراین چگونگی تنظیم داده ها و تهیه گزاره جستجو نکته بسیار مهمی است. در واقع، سوالات پژوهشی باید در قالب کلید واژه ها[19] یا عباراتی که آنها را توصیف می کنند، خلاصه شوند.
برای روشن شدن مطلب به مثال زیر که مربوط به پژوهشی است در مورد تاثیر جنسیت (مذکر یا مونث بودن) زوجین بر میزان رضایت آنان از ازدواج، توجه کنید:
سوال پژوهشی:

What is the effect of perceived gender roles on marital satisfaction?   

کلیدواژه ها:  

 gender roles, marital satisfaction 

در این مثال گزاره جستجو از طریق ارتباط دو کلیدواژه فوق با استفاده از عملگر[20] and به صورت زیر تنظیم شود:

gender roles and marital satisfaction

وارد کردن این گزاره در بانک اطلاعاتی مورد نظر معمولا منجر به بازیابی فهرستی از نتایج جستجو می شود که هر دو عبارت  gender roles و marital satisfaction در هر یک از مقالات یا نتایج بازیابی شده وجود دارد. با این حال باید به این نکته توجه داشت که برخی از نویسندگان ممکن است برای بیان منظور خود از کلمات و عبارات مترادف دیگری استفاده کنند. از آنجا که دانشجویان ممکن است با تکنیک های جستجوی پیشرفته در بانکهای اطلاعاتی آشنا نباشند، تنظیم و کاربرد چند گزاره جستجو از طریق کلمات کلیدی مشابه نیز می تواند در تکمیل پژوهش های آنان کاملا مفید و موثر باشد.
 راهبرد آموزشی

 دانشجویان تنها در صورتی می توانند سوال پژوهشی خود را در مهلت مقرر و به شیوه ای صحیح تنظیم کنند که بجای جستجوی آزاد در اینترنت، جستجوی خود را از طریق بانکهای اطلاعاتی مناسب انجام دهند. بنابراین، اساتید باید از دانشجویان خود بخواهند که از بانکهای اطلاعاتی مورد اشتراک کتابخانه استفاده کنند و مهم تر آن که پیش از شروع جستجو در بانک اطلاعاتی مورد نظر، اقدام به طرح برنامه ای برای پژوهش خود بنمایند تا بتوانند آن را به شیوه دقیق تری انجام دهند. برای اطمینان از تسلط دانشجویان در زمینه جستجو در بانکهای اطلاعاتی، بهتر است از آنان خواسته شود که لیستی از کلیدواژه ها و همچنین مترادف ها و اشکال گوناگون کلمات مرتبط با پژوهش خود را تهیه کنند و پس از آن چند گزاره جستجو برای استفاده در بانکهای اطلاعاتی تنظیم نمایند.
ملزم ساختن دانشجویان به ارائه خلاصه ای از طرح برنامه پژوهشی خود نه تنها موجب می شود که دانشجویان با دیدی انتقادی به فعالیتهای آینده خود بنگرند، بلکه به مدرسان نیز کمک می کند تا از سیر پیشرفت و کسب مهارت دانشجویان در زمینه انجام پژوهش مطلع شوند. به علاوه، موجب می شود دانشجویان به تفکر و تعمق در مورد کلمات، معانی آنها و همچنین ارتباط بین آنها با دیگر کلمات نیز عادت کنند. این مهارتی است که در جریان کار با بانکهای اطلاعاتی گوناگون ضروری بوده و به این ترتیب در مورد دروس دیگر هم قابل تعمیم است.

جستجوی متون
پس از تهیه یک سوال پژوهشی مناسب و تنظیم چند گزاره جستجو که آن سوال را بخوبی توصیف کند، دانشجویان برای جستجو و یافتن اطلاعات در زمینه موضوع تحقیق خود با استفاده از بانکهای اطلاعاتی مورد اشتراک کتابخانه آماده می باشند. با این حال، کتابداران شاغل در این کتابخانه ها اغلب متوجه می شوند که دانشجویان معمولا به سمت بانکهای اطلاعاتی عمومی گرایش دارند که امکان دسترسی آنان را به مقالات کوتاه مجلات و نشریات علمی فراهم می آورد. هر چند که کار با این بانکهای اطلاعاتی بسیار آسان تر است اما در هر حال این بانکها منبع مناسبی برای ارائه اطلاعات تخصصی در یک زمینه موضوعی خاص بشمار نمی روند زیرا این بانکها به نمایه کردن کتابها، مدارک و پایان نامه ها نمی پردازند و تنها تعداد معدودی از مجلات مشخص را پوشش می دهند که در این صورت هم حتی مقالات منتشر شده پیش از دهه 1970 این مجلات را هم نمایه نمی کنند. بنابراین دانشجویان باید با کاربرد ابزار ها و بانکهای اطلاعاتی تخصصی نظیر ERIC (بانک اطلاعات آموزشی وزارت آموزش امریکا) و یا PsycINFO (بانک اطلاعات روانشناسی انجمن روانشناسی امریکا) آشنا شوند.
استفاده توام از بانکهای اطلاعاتی عمومی و تخصصی به دانشجویان امکان می دهد تا در بانکهای اطلاعاتی تمام متن عمومی که می شناسند جستجو کرده و در عین حال با ابزارهای اطلاعات تخصصی که مدارک منتشر شده زیادی را در یک زمینه موضوعی خاص پوشش می دهند نیز آشنا شوند. به این ترتیب، دانشجویان می توانند مدارک و منابع عمومی و علمی را بطور دقیق تری ارزیابی و با یکدیگر مقایسه کنند.
 راهبرد آموزشی
پس از طرح یک بحث کوتاه کلاسی در زمینه تفاوتهای موجود بین مقالات مجلات عمومی و مقالات مجلات تخصصی، دانشجویان می توانند به انجام یک تمرین ساده در زمینه جستجو در دو بانک اطلاعاتی عمومی و تخصصی بپردازند. بطور مثال، این تمرین می تواند در زمینه یافتن یک مقاله از مجله ای در یک بانک اطلاعاتی عمومی و یک مقاله از یک بانک اطلاعاتی تخصصی باشد. پس از مطالعه هر دو مقاله، دانشجویان می توانند متنی در حدود نیم صفحه در مورد ارزیابی و مقایسه این دو مقاله تهیه کنند. در این راستا، توصیه می شود که اساتید مولفه هایی را برای این ارزیابی در اختیار دانشجویان خود قرار دهند، مانند:
-  آیا  هر دو مقاله اطلاعاتی در زمینه مدرک تحصیلی و سمت نویسنده یا نویسندگان در اختیار خواننده قرار می دهند؟
-  آیا منابع مورد استفاده و مشخصات مجلاتی که این مقالات در آنها قرار گرفته اند، معرفی شده است؟
-   مخاطبین دو مقاله چه کسانی هستند؟
-  آیا دیدگاهها و مباحث مطرح شده در این دو مقاله به هر طریق دارای سوگیری و تعصب است؟
-  آیا  اظهارات موجود در هر دو مقاله، مستدل و بر پایه واقعیت اند؟
هدف از طرح این تمرین آن است که دانشجویان به تفکر انتقادی در مورد منابع اطلاعاتی مختلف ترغیب شده و یاد بگیرند که ارزیابی های خود را  بر پایه محتوا، جامعیت و اعتبار منابع اطلاعاتی انجام دهند.
  
نتیجه گیری
سیاستهای آموزشی که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفت، فرصتهای مناسبی در اختیار دانشجویان قرار می دهد تا از یک سو منابع اطلاعاتی معتبری را در زمینه تحقیقات خود بیابند و از سوی دیگر، با نحوه ارزیابی یافته های خود نیز آشنا شوند. به این ترتیب، دانشجویان یاد می گیرند که چگونه و از چه منبعی پاسخ سوالات پژوهشی خود را بیابند، منابع و مدارک بازیابی شده را نقد و ارزیابی کنند و سرانجام یک مقاله خوب و ارزشمند تهیه نمایند. این توانائیها یعنی جستجو و یافتن منابع اطلاعاتی مناسب و همچنین ارزیابی منتقدانه نتایج بدست آمده را مهارتهای سواد اطلاعاتی می نامند. مهارتهای سواد اطلاعاتی را می توان با انجام تمرینات منظم مبتنی بر تفکر انتقادی افزایش داد. به عبارت دیگر، دانشجویانی دارای دیدگاهی انتقادی در زمینه های خاص می باشند که می دانند چگونه از منابع اطلاعاتی مربوط به موضوع مورد نظر خود استفاده کنند و در عین حال خصوصیات و اهداف آنها را نیز تشخیص می دهند. در هر حال، توسعه سواد اطلاعاتی دانشجویان در بالا بردن سطح یادگیری آنان نه تنها در کلاس درس که در زندگی روزمره نیز کاملا موثر خواهد بود.
 
پی نوشت ها:
[1] . کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، اداره اطلاع رسانی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان

[2] .Teaching Strategies
[3]. Research Skills
[4]. Research Paper
[5]. Subject Encyclopedias
[6]. Online Catalogs
[7]. Interlibrary Loan Services
[8]. Information Literacy
[9]. Research Tools
[10]. Research Question
[11]. General Encyclopedias
[12]. Britannica
[13]. Critical Thinking
[14]. Search Strategy
[15]. Content
[16]. Usability
[17]. Relevance
[18]. Search Statement
[19]. Keywords
[20]. Operator 

 منبع:

Quarton, Barbara, (2003). "Research Skills and the new Undergraduate".  Journal of Instructional Psychology. Vol 30(2). Available at: http://articles.findarticles.com/p/articles/mi_m0FCG/is_2_30/ai_105478980