تیزهوش یا نخبه چه کسی است؟

برای تعریف واژه تیزهوش یا نخبه اتفاق نظر اندکی وجود دارد. تیزهوشی به صورت هوش عمومی بالا، استعداد در حوزه تحصیلی خاص و تعامل بین توانایی و خلاقیت بالا تعریف شده است. کودکان تیزهوش در بسیاری موارد شناخته نمی‌شوند.

اولین شرط تیزهوشی داشتن بهره هوشی (IQ) بالای 130 است و در کنار بهره هوشی، قدرت خلاقانه، توانایی در استدلال و توانایی و ابتکار را نیز باید لحاظ کرد.

در سنین پیش از مدرسه کارشناسان معمولا استفاده از خزانه لغات وسیع، مهارت کلامی و به کار بردن جملات کامل، علاقه در مشاهده دقیق و کنجکاوانه، علاقه‌مندی به کتاب، توجه به ساعت‌ها و تقویم‌ها در سنین کم، تمرکز روی موضوعاتی خاص، مهارت‌ فوق‌العاده در نقاشی، توجه و کشف رابطه علت و معلولی، رشد توانایی خواندن در سنین کودکی، توانایی رهبری جمع همسن و سال، مهارت‌های حرکتی و... را از صفات بارز تیزهوشی می‌دانند که البته شدت این معیارها با توجه به محل زندگی افراد متفاوت است. فرزانه غریبی، کارشناس ارشد روان‌شناسی در مقاله‌ای این ویژگی را برای کودکان تیزهوش و شناسایی آنان برمی‌شمارد:

1 ـ نسبت به یادگیری حریص‌اند و مفاهیم پیچیده و جزییات را بسرعت جذب می‌کنند.

2 ـ اعتماد به نفس بالایی دارند.

3 ـ دارای روحیه تعاون و همکاری بوده و مسوولیت‌پذیرند.

4 ـ انضباط فردی دارند و به ارزش‌های اخلاقی و معنوی پایبندند.

5 ـ قدرت استدلال دارند و دستورهای آمرانه را بدون بازنگری نمی‌پذیرند و...

متاسفانه هرچند تعداد این کودکان که تیزهوش خوانده می‌شوند زیاد نیست،‌ اما عد‌ه‌ای که می‌توانند با عنوان تیزهوش خوانده شوند به خاطر وجوه تربیتی و آموزشی نادرست، به صورت تک‌بعدی پرورش می‌یابند.

«بهمن در 19 سالگی، وقتی همه چشم‌ها به او بود، مقابل دوربین عکاسی خبرنگار یک مجله، دست و پایش را گم کرد. بهمن که از نظر تحصیلی نمره‌ای کمتر از 18 نگرفته بود و رکورد رشد تحصیلی را شکسته حالا در این سن وقتی قرار است از خودش و خانواده‌اش بگوید، دهانش خشک می‌شود، انگشتانش می‌لرزد و مانند کودکی که به وحشت افتاده، از پاسخ به سوالات طفره می‌رود.»

همه استادان بهمن تایید می‌کنند که او ضریب هوشی بالای 130 دارد و نمرات تمام واحدهای درسی او الف است، اما شیوه تربیتی او، منجر شده که هوش هیجانی و اجتماعی او رشد نکند و از این رو بهمن هیچ دوستی غیر از پدر و مادرش ندارد، چون توان ارتباط و تعامل با همسن و سالانش را ندارد.

آموزش تیزهوشان از چه سنی؟

معمولا گفته می‌شود که کودکان تیزهوش را می‌توان یک سال زودتر از سن شروع آموزش رسمی یعنی 6 سالگی آموزش داد. پدر و مادر بهمن آموزش او را از 4 سالگی در منزل آغاز کرده‌اند. والدین بسیاری از کودکان تیزهوش ترجیح می‌دهند، فرزندان خود را در منزل آموزش دهند و او را تنها برای آزمون پایان سال به مدرسه بفرستند و چون معمولا کودکان تیزهوش از این آزمون‌ها سربلند بیرون می‌آیند تصور بر این است که این شیوه آموزش مناسب است، اما دکتر عبدالله شفیع‌آبادی ـ روانشناس ـ به طور قاطع آموزش صرف کودکان نخبه در منزل را مردود اعلام می‌کند و می‌گوید: این شیوه آموزش را به‌هیچ وجه توصیه نمی‌کنم و مدرسه یک محیط رسمی برای آموزش است که هر فرد بنا بر توانمندی از امکانات این محیط رسمی استفاده می‌کند.

افراد تیزهوش برای آموزش به مکان و نظام ویژه‌ای نیازمندند. معلمان این افراد هم باید به نوعی باهوش و خلاق‌تر از سایر همکاران خود باشند تا به خاطر سوالات بچه‌های تیزهوش مات و مبهوت نمانند.

این روانشناس توصیه می‌کند: کودکان تیزهوش باید در جامعه زندگی کنند. آموزش در بین سایر افراد، شیوه تعامل با دیگران را نیز به او می‌آموزد. انتظارات افراد تیزهوش از جامعه بالاست و به همین نسبت جامعه نیز از آنان انتظارات بالایی دارد، اگر در خانه و نزد والدین آموزش ببینند بسیاری از مهارت‌ها را نمی‌آموزند.

کودکان تیزهوش و تعامل اجتماعی

نخبگانی مانند بهمن که در ابتدای جوانی مدرک دکتری می‌گیرند و غبطه بسیاری از خانواده‌ها را برمی‌انگیزند، کم نیستند. لعبت کلامی ـ مادر 2 دانشجوی دختر ـ آرزو می‌کند که کاش فرزندان او هم تیزهوش بودند. با دیدن تصویر بهمن روی جلد یک مجله می‌گوید: خوش به حال پدر و مادرش، آدم یک بچه داشته باشد مثل این ... (عکس بهمن را نشان می‌دهد)‌، اما کمتر کسی به سایر ویژگی‌های بهمن توجه می‌کند.وقتی رو به روی بهمن برای مصاحبه نشستیم، او جز مهندسی که رشته مورد علاقه‌اش است نتوانست به هیچ سوالی به طور کامل جواب بدهد. بی‌حوصله و کمی عصبی بود. گاهی مضطرب دست به موهایش می‌کشید؛ خلاصه گفتگوی 5‌/‌1 ساعته با او نشان داد که او هرچند بهره هوشی بالای 130 دارد، ولی هیچ دوستی ندارد، جز با مادر و پدرش با هیچ کس ارتباط ندارد، سینما نمی‌رود، با تئاتر و تلویزیون و مطبوعات بیگانه است، حتی نمی‌دانست جام‌جم، روزنامه است نه مجله! زندگینامه متفکران بزرگی مانند اینشتین یا بوعلی‌سینا و پروفسور حسابی را غیرقابل مطالعه می‌داند چون به آنها نیازی ندارد، درباره همسر آینده‌اش فرصت نداشته فکر کند، تنها آرزویش دانشمند شدن است، علاقه‌ای به سیاست ندارد. در کوچه حیاط دانشگاه سوئیتی به او و مادرش داده‌اند و زندگی مرفهی دارد و ...

نسرین صفری ـ مشاور تحصیلی و کارشناس ارشد علوم تربیتی ـ با شنیدن وضعیت بهمن می‌گوید: متاسفانه مطبوعات و رسانه‌ها با مصاحبه با نخبگان افراد را بزرگ می‌کنند و آنها را به عنوان الگو به جامعه معرفی می‌کنند،‌ در حالی که این افراد واقعا نخبه نیستند چون دچار رشد نامتوازن شخصیتی شده‌اند. این مشاور با تاکید بر این که بسیاری از دانش‌آموزان در دبیرستان‌ها تیزهوش هستند ولی شناسایی آنان دشوار است، اضافه می‌کند: تیزهوشی و نخبه بودن فقط به نمره 20 گرفتن و در فیزیک و شیمی و ریاضی عالی بودن نیست، یک فرد نخبه باید هوش اجتماعی بالایی هم داشته باشد، قدرت رهبری، مهارت کلامی، توان استدلال، علاقه به کتاب و سایر منابع اطلاعاتی، توان ارتباط با جمع و تاثیرگذاری بر سایرین در بسیاری از تیزهوشان وجود دارد، اما متاسفانه در خیلی از خانواده‌ها، پدر و مادرها به این ویژگی‌ها توجه نمی‌کنند و با تاکید بر نمره، کودکان و نوجوانانشان را تک‌بعدی تربیت می‌کنند.

با کودک تیزهوش‌مان چه کنیم؟

هر چند معمولا هوش کودکان و نوجوانان با میزان موفقیت آنان در آزمون‌های هوش سنجیده می‌شود و از این رو بسیاری از کودکان تیزهوش از همسن و سالانشان جدا می‌شوند، اما برحسب تجربه روانشناسان، این جداسازی، رشد سایر توانمندی‌های کودکان و نوجوانان تیزهوش را کند می‌کند.

از این رو حضور در جمع و اجازه اظهارنظر می‌تواند کودکان و نوجوانان تیزهوش را علاوه بر رشد بهره هوشی منجر به رشد هوش هیجانی کند. به این منظور معمولا توصیه می‌شود:

تیزهوشان را دچار غرور کاذب نکنید: تحمل شکست از این رو برای تیزهوشان مشکل است که به خاطر هوش و موفقیتشان همواره تحسین شده‌اند، این امر آنان را دچار غرور کاذب می‌کند. غروری که مانع ارتباط دوستانشان با سایر همسن و سالانشان می‌شود، ادامه این روند آنان را منزوی خواهد کرد.

از پاسخ به سوالات او طفره نروید: کودکان و نوجوانان تیزهوش سوالات متفاوتی می‌پرسند، سوالاتی که بسیاری موارد از سن‌شان فراتر است،‌به جای این که با بی‌حوصلگی آنان را از سر باز کنید، در پی پاسخ قانع‌کننده به آنان باشید. در مدارس نیز معلمان باید مراقب باشند تا با پاسخ‌های سرسری افکار این گونه کودکان را از مسیر درست منحرف نکنند، این کودکان و نوجوانان معمولا به زیاده‌پرسی متهم می‌شوند، در حالی که این امر خصیصه اصلی تیزهوشی آنان است.

و بالاخره این که سعی نکنید هر طور شده از کودکان و نوجوانانتان، تیزهوش بسازید: در پی پرورش استعدادهای طبیعی او باشید. م هم این نیست که فرزندان ما تیزهوش باشند بلکه باید استعدادهای آنان متاثر از عوامل محیطی و امکاناتی که برایشان فراهم می‌کنیم، شکوفا شود.

 توجه :

شما فرهنگیان گرامی می توانید تحقیقات اقدام پژوهی ، گزارش تخصصی ، درس پژوهی ، تجربیات ارتقای شغلی ، طرح جابر  و مقالات پرسش مهر مورد نیاز خود را از لینک های زیر تهیه نمائید :( سایت علمی و پژوهشی آسمان ) بر روی هر لینک کلیک نمائید :

• 
  بیش از سیصد طرح جابر برای شرکت در مسابقات طرح جابر
• 
  

• مقالات مخصوص برای دانش آموزان و معلمان  در مورد  پاسخ به پرسش مهر رئیس جمهوری در مورد مهارت آموزی

مغز یک انسان بالغ حدود یکصد میلیارد نورون (سلول عصبی) دارد، هر کدام از این نورون ها به وسیله پنج هزار سیناپس یا حتی بیشتر، با نورونهای مجاور خود ارتباط برقرار می کنند. مغز این توانایی را دارد که در هر ثانیه یک میلیون ارتباط جدید برقرار کند. مغز می تواند اطلاعات مربوط به یک قرن زندگی (البته اگر کسی این قدر زنده بماند) را ثبت، بازیابی و اصلاح کند. مغز با استفاده از انواع حس گرها (اعم از حساس به لرزش، پرتوهای مغناطیسی، موادشیمیای و فشار) اطلاعات محیط پیرامون ما را در چند میلی ثانیه اولویت دهی و طبقه بندی می کند.

مغز حدود 640عضله را هماهنگ می کند و محتوای انرژی، تولید مثل و علائم حیاتی را تحت کنترل دارد.

با اندکی فکر و آزاد کردن ذهن، به فلسفه وجود خویش پی می بریم و از تجربیات خود و تجربیات افرادی که تا به حال ندیده ایم، آموزش های لازم را کسب می کنیم.

اما بعضی مغزها توانایی های بیشتری از سایر مغزها دارند!

چرا برخی افراد باهوش تر و با استعدادتر هستند؟ آیا عاملی فیزیکی یا فیزیولوژیکی در این اثر نقش دارد؟

 اکنون ما به بررسی بعضی ازاین مغزهای خارق العاده می پردازیم و خواهیم دید که چرا بعضی از مغزها فراتر از حدود توانایی های مغز انسان به نظر می رسند.

ضریب هوشی بالا

هوش، مفهومی مشکل برای توضیح دادن است، بنابراین، عدم توانایی در نشان دادن مکان مرتبط باهوش در مغز امری غیر منتظره نیست. بیشتر مطالعاتی که تاکنون صورت گرفته، عواملی چون اندازه، حجم، وزن یا محیط مغز را باهوش فرد مرتبط می دانند. برای نمونه، «ساندرا ویتلسون» از دانشگاه «مک مستر» کانادا، مغز 100 فرد را که درزمان حیات خود نمره هوشی (IQ)متفاوتی را در آزمون های مربوطه کسب کرده بودند، پس از مرگ آنها مورد بررسی قرار داد. وی دریافت اگر چه ارتباط های مثبتی بین حجم نیمکره های مغز و نمره ضریب هوش افراد وجود دارد، اما این ارتباط ها به عوامل دیگری مثل جنسیت، دست چپ یا راست بودن فرد هر نوع آزمونی که فرد در آن نمره هوش دریافت کرده است، نیز بستگی دارد. برای مثال، هوش بالا در استفاده از کلمات در برابر تصاویر(هوش شفاهی یا verbal intelligence) به طور قوی در زنان با حجم مغز مرتبط بود و در مردان به راست دست بودن آنها. همچنین در زنان، توانایی تجسم فضایی ارتباط زیادی با حجم مغز آنان داشت، اگرچه این ارتباط ضعیف تر از ارتباط هوش شفاهی با حجم مغز بود.

یقیناً اندازه مغز تمام داستان نیست. در خانم ها و آقایان با اندازه بدنی یکسان، مغز خانم ها کوچکتر است، با این حال تفاوت چشمگیری بین مغز خانم ها و آقایان وجود ندارد. در کتاب رکوردهای گینس، زنی به نام ماریلین واس ساوانت» در بین سالهای 1986 تا 1989 رکورد داشتن بالاترین (IQ) را به نام خود ثبت کرده است. اما مشخص شده به علت محدودیت ها و دشواری های زیاد در تعیین نمره هوش فرد، طبقه بندی افراد بر حسب نمره هوش با محدودیت های زیادی همراه است. برای مثال مشخص شده نمره هوش واس ساوانت، بسته به نوع آزمون، شرایط آزمون و روز انجام آن بین 186 تا 228 متغیر بوده است.

اگر اندازه مغز نمی تواند همه چیز را روشن کند، آیا فعالیت مغزی می تواند سر نخ هایی را ارائه کند؟ در سال 2000 یک گروه تحقیقاتی به رهبری«جان دانکن» از دانشگاه کمبریج انگلستان، منطقه ای از مغز را به نام «نقطه(1)G» شناسایی کردند که به نظر می رسد با هوش عمومی مرتبط است و در آزمون های (IQ) مورد ارزیابی قرار می گیرد. تصویر برداری های PETنشان دادند که روش هایی که برای اندازه گیری هوش عمومی یا «هوش G» تعریف شده اند، نمی توانند بخش های زیادی از مغز را آن طور که انتظار می رود در گیر کنند، بلکه باعث ایجاد فعالیت در بخش هایی بسیار اختصاصی در «قشر پیشانی - جانبی»(2) مغز می شوند. در مورد فعالیت هایی که در بخش G به خوبی اندازه گیری نمی شوند. شاخص های فعالیت پیچیده تر می شوند. کاملاً مشخص نیست که این یافته ها به چه معنا خواهد بود یا این منطقه چه کاری انجام می دهد، اما به نظر می رسد کارآیی و ارتباطات مغزی و فعالیت تمرکز یافته ممکن است مهم تر از اندازه مغز باشد.

هوش ممکن است با «حافظه عملکردی»(3) نیز مرتبط باشد، این بخش در شیار پیشانی جلویی و میانی (4) واقع شده است که منطقه ای نزدیک نقطه G مغز است. اغلب امکان آموزش حافظه عملکردی با تمرین ممکن است و این تمرین ها می تواند(IQ) را افزایش دهند، به خصوص در مورد هوش سیا (5) که توانایی حل مسائل جدید را فراهم می کند. با این حال، این روش ممکن است به جای شناسایی ساختارهای مغزی مرتبط با هوش، فقط نمرات بهتر در آزمون هوش را سبب شود.

اخیراً «فیلیپ شاو» از مؤسسه ملی سلامت روان در بالتیمور، یک تفاوت تکاملی مرتبط با (IQ) را یافته است. گروه تحقیقاتی او، بیش از 300 فرد کودک و نوجوان بین 8 تا 18 سال را در مورد مطالعه قرار دادند و آنها را در سه گروه (IQ) متوسط (IQ > 108) و IQ بالا (IQ > 120) و IQ فوق العاده (IQ > 120) تقسیم بندی کرده اند. با بررسی قشر مغز در این افراد، آنها متوجه شدند که تا سن 18 سالگی هیچ تفاوتی بین اندازه قشر مغز در بین افراد سه گروه مختلف وجود ندارد. اما آنها با بررسی بیشتر قشر مغز افراد متوجه شدند که در افراد گروه IQ متوسط، ضخامت قشر مغز تا سن 8 سالگی به حداکثر خود می رسید و سپس شروع به نازک شدن می کرد، اما در افراد گروه IQ فوق العاده ضخامت قشر مغز تا سن 7 سالگی نسبت به گروه IQ میانگین نازک تر بود اما ضخیم شدن آن تا سن 11 تا 12 سالگی ادامه پیدا می کرد و بعد از آن شروع به نازک شدن می کرد. گروه IQ بالا در بین او دو گروه قرار می گرفتند. شاو نتیجه گرفت که هوش یک پدیده پویاست که با شکل گیری مغز در این دوران مرتبط است.