صفات خداوند از منظر امام علی (ع) در نهج البلاغه

دسته بندي: تحقیق و پروژه رایگان,پروژه و تحقیق رایگان,دانش آموزی,تحقیق دانشجویی,

ذات و صفات الهی در كلام امام علی علیه السلام

چكیده:

ذهن بشر سرشار از پرسش هایی در مورد مبدا آفرینش عالم است: آیا جهان را خالقی است؟ آیا می توان خالق عالم را شناخت؟ آیا می توان وجود چنین خالقی را از راه عقل اثبات كرد؟ آیا در متون دینی راهی برای اثبات وجود خدا وجود دارد؟ تقریر آن چگونه است؟ و پیش فرض های پذیرفته آن كدام اند؟ آیا خداوند دارای صفت است؟ رابطه صفت با ذات خداوندی چگونه است؟ آیا صفت عین ذات خداست یا زائد بر ذات اوست؟ آنچه می خوانید تلاشی است كه درصدد پاسخ گویی به پرسش های فوق از منظر حضرت علی علیه السلام است.

مقدمه

آیا از نظر امیرالمؤمنین علیه السلام ممكن است بر وجود خداوند متعال علم استدلالی و برهانی اقامه كرد؟ و آیا در كلام حضرتش، استدلالی بروجود خدای متعال آمده است؟ اگر پاسخ مثبت است، تقریر استدلال چگونه است؟ آیا خدا را می توان به صفتی متصف كرد؟

پیش از ورود به بحث، لازم است توجه كنیم كه واژه «خدا» و معادل های آن در زبان های گوناگون، این مفهوم را به ذهن القا می كند كه مسمای آن بر فرض وجود، دارای همه كمالات است. از این رو، اگر خدا موجود است، تمام افعالی كه در عالم موجود می شوند، به خدای متعال مستندند؛ زیرا هر كمالی كه در عالم وجود رخ می نماید، پرتوی از كمال مطلق و بی پایان اوست. بنابراین، اگر برهانی بر وجود او اقامه شود، به دلیل پدیده بودن، مستند به خدای متعال است؛ یعنی این خداست كه خود را این گونه معرفی كرده است.

بدین روی، كسی كه خدای را پذیرفته تمام پدیده ها را به او نسبت می دهد و توحید افعالی در گفتار و رفتار او نمایان می شود؛ چون او را كامل مطلق یافته و كمال مطلق او اقتضا دارد كه ظهور هر ظاهری به او مستند باشد.

از سوی دیگر، كامل مطلق بودن خدا اقتضا می كند كه در وجودش محدودیت و نقص و ضعفی نباشد، از این رو، هر اثری در هر جا، اثر اوست و از وجود او نشات می گیرد. بنابراین، دركلام امیرالمؤمنین علیه السلام، كه امیر موحدان است، توحید افعالی موج می زند و بیانات او در ذات و صفات خدا براساس توحیدافعالی است. اگرعقل خدای را اثبات می كند، این خداست كه خود را توسط عقل به ما نشان می دهد. با توجه به این مطلب، ورود به بحث میسر می گردد.

برهان بر وجود خدا در كلمات امام علی علیه السلام

اولین سؤال درباره خدای متعال - كه بر فرض وجود، بی نهایت است و هیچ نوع نقصی ندارد - این است كه آیا چنین مفهومی از خدا مصداق دارد و بر فرض وجود مصداق، آیا ما می توانیم او را بشناسیم، اگر چه به كنه وجودش نتوان رسید و یا از این مقدار نیز محرومیم؟ آیا می توان استدلالی بر وجود خدا اقامه كرد؟

از كلمات امیرالمؤمنین علیه السلام معلوم می شود كه «خدا» مصداق دارد و بشر از معرفتش بكلی ممنوع نشده است: «لم یحجبها [العقول ]عن واجب معرفته » ⁽¹⁾؛ عقول را از معرفت به مقدار ضروری خود مانع نگشته است.

«الحمدلله الذی اعجز الاوهام ان تنال الا وجوده » ⁽²⁾؛

ستایش خدای را سزد كه اوهام (افكار) را در رسیدن جز به وجودش عاجز ساخت. او بزرگ است و بزرگ تر از او نمی توان فرض كرد و از این رو، كسی را توان آن نیست كه به كنه حقیقتش برسد. ولی به وجودش علم اجمالی پیدا می كنیم.

حال كه به مقدار لازم از معرفت خدای متعال بهره مندیم، آیا چنین معرفتی می تواند معرفتی از راه استدلال باشد؟ به عبارت دیگر، آیا عقل آدمی قادر است وجود خدا را اثبات كند یا چنین علمی به خدای متعال از علوم پایه است كه ما قادر بر استدلال آن نیستیم؟

اگر بخواهیم وجود چیزی را اثبات كنیم، باید منطقا سه مرحله را طی كنیم: اولا، معلوم كنیم شی ء مورد نظر ممتنع الوجود نیست؛ زیرا اگر ممتنع الوجود باشد، ممكن نیست بروجودش برهان آورد. ثانیا، با نفی امتناع، امكان عام آن را ثابت كنیم. ثالثا، وجود آن را به اثبات برسانیم.

گذر از مرحله اول و دوم، اهمیت چندانی ندارد، چرا كه با آوردن دلیل بر وجود شی ء مورد نظر، هم زمان معلوم می شود شی ء مورد نظر از ممتنعات نبوده و از امكان عام برخوردار است. از این جا، معلوم می شود كسی كه وجود چیزی را انكار می كند، باید نشان دهد شی ء مورد نظر از امكان عام برخوردار نیست؛ یعنی اثبات كند شی ء از ممتنع های بالذات یا بالغیر است. از این رو، حضرت امیر می فرماید: «لا تستطیع عقول المتفكرین جحده لان من كانت السموات و الارض فطرته و ما فیهن و ما بینهن و هو الصانع لهن فلا مدفع لقدرته »، ⁽³⁾ عقل های متفكران انكارش نتوانند كرد؛ زیرا كسی كه آسمان ها و زمین و آنچه در آن ها و بینشان است مخلوق او و او صانع آن ها می باشد دافعی برای قدرت او وجود ندارد.

خدایی كه همه قدرت ها از آن اوست، عقول را قادر نساخته كه انكار او كنند، گرچه بتوانند به زبان انكارش نمایند؛ زیرا با ظهور برهان بر وجودش، چگونه می توان وجودش را نفی كرد. این از آن روست كه اگر مصنوع عین نیاز به صانع خود باشد، نمی توان به مصنوعی علم داشت كه به صانعش نیاز نداشته باشد؛ زیرا همیشه علم با معلوم خود منطبق است. پس انكار وجودش با داشتن دلیل بر وجودش منطقی نیست. «دلت علیه اعلام الظهور»، ⁽⁴⁾ بر او نشانه هایی روشن دلالت می كند. «فهو الذی تشهد له اعلام الوجود علی اقرار قلب ذی الجحود» ⁽⁵⁾؛ پس او كسی است كه نشانه های وجود به نفعش بر علیه اقرار نمودن قلبی انكاركننده شهادت می دهد.

بنابراین، امیرالمؤمنین علیه السلام راه عقل را برای رسیدن به وجود خدا مسدود نمی دانند.

در بعضی كلمات حضرت به این مقدار اكتفا شده است كه فكر بشر به وجودش نایل می شود:

«الحمدلله الذی اعجز الاوهام ان تنال الا وجوده »

و از بعضی كلمات دیگر ایشان استفاده می شود كه عالم وجود بر او دلالت دارد:

«دلت علیه اعلام الظهور»،

«لم یحجبها عن واجب معرفته فهو الذی تشهد له اعلام الوجود علی اقرار قلب ذی الجحود.»

اما كیفیت استدلال را نمی توان از این كلمات به دست آورد. شاید بتوان گفت: این بیانات مخاطب متفكر را وامی دارد تا اندیشه كند و نحوه استدلال را بیابد. در مقابل، كلمات دیگری از آن حضرت وجود دارد كه می توان كیفیت استدلال را به دست آورد:

- «ظهر فی العقول بما یری فی خلقه من علامات التدبیر»، ⁽⁶⁾

خدا در عقول ظهور كرد به واسطه آنچه در خلقش از نشانه های تدبیر نمایان گردید.

- «لا تستطیع عقول المتفكرین جحده لان من كانت السموات و الارض فطرته و ما فیهن و ما بینهن و هو الصانع لهن فلا مدفع لقدرته »، ⁽⁷⁾

- «صار كل شی ء خلق حجة له و منتسبا الیه فان كان خلقا صامتا فحجته بالتدبیر ناطقة فیه »، ⁽⁸⁾

هر چیزی را كه خلق كرد حجت برای اوست و به او نسبت دارد. پس اگر مخلوق صامت باشد، حجتش با تدبیر گویا در آن است.

- «فصار كل ما خلق حجة له و دلیلا علیه و ان كان خلقا صامتا فحجته بالتدبیر ناطقة و دلالته علی المبدع قائمة »، ⁽⁹⁾

- «الحمدلله المتجلی لخلقه بخلقه و الظاهر لقلوبهم بحجته »، ⁽¹⁰⁾

حمدخدایی را كه با آفرینش مخلوقات برای آن ها متجلی است و برای دل هایشان با حجتش ظاهر است.

- «الدال علی وجوده بخلقه »، ⁽¹¹⁾. . .

حضرت علیه السلام در این كلمات، به مخلوق، مصنوع و حادث بودن اشیا اشاره می كنند و وجود خدا را به عنوان خالق و صانع و محدث اثبات می نمایند. البته این برهان ها مبتنی بر پیش فرض هایی است كه نزد عقل پذیرفته شده. این كه حضرت می فرماید: «ظهر فی العقول بما یری فی خلقه من علامات التدبیر» ، اشاره به پیش فرضی دارد؛ زیرا علامت بر اساس قرارداد در نشانه های قراردادی یا بر اساس قانون تكوینی در نشانه های تكوینی بر ذی العلامه دلالت دارد. با تفحص در كلمات حضرت، می توان دوپیش فرض عقلی برای برهان ها در كلمات حضرت به دست آورد:

1. فعل بدون فاعل پا به عرصه وجود نمی نهد. این پیش فرض همان اصل علیت است. شیئی كه معلول و در وجودش وابسته به غیر باشد بدون علت تامه اش تحقق نمی یابد و امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «هل یكون بناء من غیر بان اوجنایة من غیر جان »، ⁽¹²⁾ بنایی بدون بنا و جنایت بدون جنایت كار تحقق نمی یابد. چون تحقق اثر بدون فاعل مؤثر ممكن نیست.

در جایی دیگر، آمده است: «سئل امیرالمؤمنین علیه السلام عن اثبات الصانع. فقال: البعرة تدل علی البعیر والروثة تدل علی الحمیر و آثار القدم تدل علی المسیر فهیكل علوی بهذه اللطافة و مركز سفلی بهذه الكثافة كیف لایدلان علی اللطیف الخبیر»،⁽¹³⁾. . . بنابراین، آثار دلالت بر صاحب اثر دارند؛ چون معلولند و معلول بدون علت موجود نمی شود.

با پیش فرض اصل علیت، معلوم می شود مخلوقات عالم دارای خالقند؛ چون خلق از آن رو كه فعل و اثر است، بدون فاعل و مؤثر موجود نمی گردد.

2. اما این كه خالق همان خداوند است، بر پیش فرض عقلی دیگری استوار است كه در كلمات امیرالمؤمنین علیه السلام انعكاس یافته و آن این كه خالق نباید از سنخ مخلوقاتش باشد؛ یعنی خالق از آن رو كه خالق است، نباید در حكم مخلوق خودش - از آن نظر كه مخلوقند - باشد. به عبارت دیگر، ویژگی مخلوق از حیث مخلوق بودن آن است كه ناقص و فقیر است و خالق باید از این نقص ها و فقرها مبرا باشد. از این رو، حضرت می فرماید: «لافتراق الصانع والمصنوع و الحاد و المحدود و الرب والمربوب » . ⁽¹⁴⁾ صانع و مصنوع در احكام و خواص از هم جدایند و هر دو نمی توانند دارای یك حكم باشند.

در جای دیگری می فرماید:

«لا یقال كان بعد ان لم یكن فتجری علیه الصفات المحدثات و لا یكون بینها و بینه فصل و لا له علیها فضل فیستوی الصانع و المصنوع و یتكافا المبتدع و البدیع »، ⁽¹⁵⁾

صانع نباید در احكام، هم عرض مصنوع باشد، از آن حیث كه مصنوع است، بلكه باید بر مصنوع خود برتری داشته باشد. از این رو، اگر برای صانع حكمی بیان گردد كه مستلزم تكافؤ و برابری مصنوع با صانع باشد، آن حكم بر صانع راست نمی آید. بدین روی، اگر گفته شود كه خدا نبود و موجود شد، در این صورت، حكم برتری خداوند متعال بر بندگان و مخلوقاتش نادیده گرفته شده و نشانه های مصنوع بودن در او فرض گرفته شده است:

«و اذا لقامت آیة المصنوع فیه و لتحول دلیلا بعد ان كان مدلولا علیه. » ⁽¹⁶⁾

هر چیزی كه در مخلوق از آن نظر كه مخلوق است، یافت شود در خالقش یافت نمی شود:

«كل موجود فی الخلق لا یوجد فی خالقه و كل ما یمكن فیه یمتنع فی صانعه. » ⁽¹⁷⁾

«فمن ساوی ربنا بشی ء فقد عدل به و العادل به كافر بما تنزلت به محكمات آیاته و نطقت به شواهد بیناته »، ⁽¹⁸⁾. . .

او چون خالق است، عدلی ندارد. «و [ل ]شهادة العقول انه جل جلاله لیس بمصنوع »، ⁽¹⁹⁾ بنابراین، احكام مصنوع راندارد.

توضیح مطلب و تقریر برهان

اگر موجودی مصنوع، محدث و مبتدع باشد، در وجودش قائم بالذات نیست، وگرنه مصنوع و محدث و مبتدع نبود: «كل قائم فی سواه معلول » ⁽²⁰⁾ و به دلیل اصل علیت، چنین وجودی قائم به غیر است و آن غیری كه معلول را وجود می دهد، به فرض عقلی، یا قائم بالذات است و یا همچون خود معلول، قائم به غیر است.

فیلسوفان در ادامه این استدلال می گویند: اگر علت آن قائم به غیر، خود معلول باشد، به دلیل معلول بودنش به علتی نیاز دارد و علت آن، یا علت دیگری است و یا معلول خودش. در صورت اول، مستلزم تسلسل است و در صورت دوم، مستلزم دور. سپس با ابطال دور و تسلسل، این فرض را رها می كنند و به فرض بدیل برمی گردندواثبات می كنندواجب الوجود، كه همان خداست، موجود می باشد.

اما امیرالمؤمنین علیه السلام میان دو فرض عقلی مزبور، مستقیما قائم به غیر بودن را از علت نفی می كند و قائم بالذات بودن را اثبات می نماید؛ زیرا چیزی كه قائم به غیر است، نمی تواند قیوم دیگری باشد. به عبارت دیگر، اگر بپرسیم چرا شیئی كه قائم بالذات نیست موجود است، در پاسخ، نباید علتی را معرفی كرد كه در این پرسش با شی ء اول شریك است. پس این راه بسته است و به همین دلیل، دور و تسلسل در علل، باطل. پس راه پاسخ گویی به این پرسش، منحصر است به این كه بگوییم: خدا كه قائم بالذات است، ایجادش كرد.

به عبارت روشن تر، موجودی كه قائم به ذاتش نیست، چرا موجود است؟ اگر پاسخ دهیم، موجودی همچون خودش آن را ایجاد كرد، ذهن پرسشگر متقاعد نمی شود؛ زیرا در این صورت، علت مانند معلول است كه چرا موجود است. پس پاسخ به پرسش مزبور در صورتی قانع كننده است كه علتی معرفی شود كه در آن، این پرسش مطرح نباشد. پاسخی كه موجب شود همان پرسش تكرار گردد صرفا پاسخ را یك یا چند مرحله به عقب می برد، نه این كه حقیقتا پاسخ پرسش باشد؛ زیرا تكرار پرسش ها دلیل بر این است كه ذهن هنوز متقاعد نشده و پاسخش را نیافته است. پس راه انحصاری برای پاسخ به این پرسش كه چرا موجود قائم به غیر موجود است، این می باشد كه پاسخ دهیم موجودی كه قائم به ذات خود و معلول علتی نیست بلكه علت همه موجودات است، آن را به وجود آورده و او همان خداوند متعال است. و چون او قائم به ذات خود است، سؤال نمی شود چرا موجود است؛ زیرا قائم بالذات موجودی است كه باید موجود باشد و اگر پرسش كنند كه چرا موجود است پاسخ این است كه چون قائم بالذات است، موجود است.

آیا خدا صفت دارد؟

این پرسش تعجب آور است. مگر می توان گفت كه خدا هیچ صفتی ندارد؟ مسلما خداوند متعال دارای صفاتی است، همان گونه كه نمی توان گفت: خداوند دارای هر صفتی است، بلكه خداوند متعال دارای صفات كمالی است. اگر پاسخ به این پرسش این قدر روشن است، پس چرا این پرسش مطرح می شود؟ این پرسش به دو مطلب نظر دارد كه در مورد صفات خدا مطرح شده است:

اولا، در تعلیمات اهل بیت علیهم السلام، نفی صفات آمده است و نیز امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبه اول نهج البلاغه، آشكارا فرموده اند: «و كمال الاخلاص له نفی الصفات عنه لشهادة كل صفة انها غیر الموصوف و شهادة كل موصوف انه غیر الصفة »، ⁽²¹⁾ كمال اخلاص برای خدا، نفی صفات از اوست به سبب این كه هر صفتی گواهی می دهد غیر از موصوف است و هر موصوفی گواهی می هد غیراز صفت می باشد.

ثانیا، معتزله در میان متكلمان اهل سنت صفات را بكلی از خداوند نفی كرده و ذات او را نایب مناب صفت دانسته اند و در مقابل، متكلمان اشعری به زیادت صفات بر ذات نظر داده و گفته اند: خداوند متعال «عالم بعلم » است.

كلمات امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد صفات خداوند متعال فراوان است و می توان آن ها را به چند دسته تقسیم كرد، كلماتی از حضرت امیرعلیه السلام را می بینیم كه صفات را از خدا سلب می كنند. این مجموعه را می توان به سه دسته تقسیم كرد:

دسته اول: دلالت دارد كه خداوند متعال اصلا صفت ندارد، در مقابل دو دسته دیگر كه صفات را بكلی نفی نمی كنند؛

دسته دوم: دلالت داردكه خداوند صفاتی ندارد كه دال بر محدودیت و نقص باشد.

دسته سوم: صفات خاصی رابرمی شمرد و آن ها را از ساحت خدا نفی می كند.

این سه دسته روایات كاملا با یكدیگر هم خوانی دارند و می توان روایات دسته اول را حمل بر دسته دوم كرد. در میان روایات دسته اول، كلماتی یافت می شود كه گرچه صفت را به طور مطلق از خداوند متعال نفی می كند، اما تحلیلی ارائه می دهد و به گونه ای استدلال می كند كه مستلزم نفی صفات محدود و متناهی برای خداست. دسته سوم هم صفاتی را از خدا نفی می كند كه وجود آن ها درخدا مستلزم نقص و حد در اوست. بنابراین، این دسته روایات، مصداق های صفات محدود راارائه می دهدكه ازساحت قدس ربوبی دور است.

روایات دسته اول

این روایات به دو دسته تقسیم می شود:

عده ای به طور مطلق صفات را از خدا نفی می كنند:

«الممتنعة من الصفات ذاته »، ⁽²²⁾ ذات خداوند از صفات امتناع می ورزد.

«لا كالاشیاء فتقع علیه الصفات »، ⁽²³⁾ مانند اشیا نیست تا بر او صفات واقع شود.

«و لا وصف یحیط به »، ⁽²⁴⁾ و نه وصفی كه او را احاطه كند.

عده دیگر از این دسته گرچه صفت را به طور كلی نفی می كند، ولی در مقام تدلیل، صفات محدود و نارسایی ناشی از این عقیده را بیان می دارد: «لم تحط به الصفات فیكون بادراكها ایاه بالحدود متناهیا»، ⁽²⁵⁾ صفات او را احاطه نكرد تا بارسیدن صفات به او، باحدودمتناهی باشد.

همچنین می فرماید: «سبحانه و تعالی عن الصفات فمن زعم ان اله الخلق محدود فقد جهل الخالق المعبود»، ⁽²⁶⁾ او از صفات منزه و متعالی است. پس كسی كه گمان برد اله مخلوقات محدود است آفریننده معبود را نشناخته است.

در جای دیگر می فرماید: «كمال الاخلاص له نفی الصفات عنه فمن وصف الله سبحانه فقد قرنه و من قرنه فقد ثناه و من ثناه فقد جزاه و من جزاه فقد جهله و من جهله فقد اشار الیه و من اشار الیه فقد حده و من حده فقد عده »، ⁽²⁷⁾ كمال اخلاص برای خدا نفی صفات از اوست. پس هر كه خدای سبحان را وصف كند، او را همراه [چیزی] قرار داده است و هر كس او را همراه قرار دهد، او را دوتایی كرده است و هر كه او را دوتایی كند، او را تجزیه كرده است و هر كه او را تجزیه كند، نسبت به او جاهل شده است و هر كه سبت به او جاهل باشد، به او اشاره می كند و هر كه به او اشاره كند، او را محدود كرده است و هر كه او را محدود كند، او را شمرده است.

روایات دسته دوم

این دسته از كلمات امیرالمؤمنین علیه السلام صفاتی را كه دال بر محدودیت و نقص است از خدا نفی می كند: «الذی سئلت الانبیاء فلم تصفه بحد و لا بنقص »، ⁽²⁸⁾ خدایی كه انبیا را مورد پرسش قرار دادند، او را به حد و نقص توصیف نكردند.

«فلیست له صفة تنال و لاحد تضرب فیه الامثال »، ⁽²⁹⁾ برای او صفتی نیست كه دست یافتنی باشد و نه حدی كه در آن مثل زنند.

«لم یطلع العقول علی تحدید صفته »، ⁽³⁰⁾ عقول را بر مرزبندی صفتش آگاه نكرد.

روایات دسته سوم

این دسته از كلمات حضرت امیرعلیه السلام صفات خاصی را كه دال بر نقص است از خداوند متعال نفی می كند. از این رو، این دسته ارائه دهنده مصادیق دسته دوم است:

«لایوصف بشی ء من الاجزاء و لا بالجوارح و الاعضاء و لابعرض من الاعراض و لا بالغیریة و الابعاض، لا یقال كان بعد ان لم یكن فتجری علیه الصفات المحدثات »، ⁽³¹⁾ نه به هیچ جزئی توصیف می شودونه به جوارح و اعضاو نه به عرضی از اعراض و نه به غیریت و ابعاض. گفته نمی شود خدا بود پس از آن كه نبودتابراوصفات حادث شده ها جاری شود.

«الذی لیس له وقت معدود و لا اجل ممدود و لانعت محدود»، ⁽³²⁾ خدایی كه برای او وقت شمرده شده نیست و نه زمان كشیده شده و نه صفت محدود.

«لایوصف باین و لابم »، ⁽³³⁾ به "جا" و "چه چیزی" توصیف نمی شود.

«ان الله لایوصف بالعجز»، ⁽³⁴⁾ خدا به عجز توصیف نمی شود.

از نظر فنی، این سه دسته از حیث مفاد هیچ تعارضی با هم ندارند؛ زیرا دسته سوم صفات خاصی را كه دال بر محدودیت و نقص باشد نفی می كند، دسته دوم همین مفاد را به طور مطلق نفی می نماید و دسته اول هرگونه صفتی را از خدا منتفی می داند. از این رو، دو دسته دیگر نمی توانند دسته اول را محدود كنند، چون هر سه دسته نافی صفاتند و همان گونه كه در عام و خاص مثبتین، خاص عام را تخصیص نمی زند، همچنین اگر هر دو منفی هم باشند خاص مخصص عام واقع نمی شود. البته این قاعده كه خاص، عام را در مثبتین یا منفیین تخصیص نمی زند در صورتی است كه قرینه ای دال بر تخصیص وجود نداشته باشد و به نظر می رسد در بحث حاضر، قرینه ای دال بر تخصیص وجود دارد؛ زیرا با آن كه در بعضی از این كلمات، صفات به طور مطلق نفی می شود، در عین حال، در مقام تبیین حكمشان، محذور و محدود شدن خدا را مطرح می كنند:

- «و لم تحط به الصفات فیكون بادراكها ایاه بالحدود متناهیا»، ⁽³⁵⁾

- «و كمال الاخلاص تفی الصفات عنه لشهادة كل صفة انها غیر الموصوف و شهادة كل موصوف انه غیر الصفة. » ⁽³⁶⁾

اگر هر یك از صفت و موصوف گواهند كه غیر هم هستند، پس هر یك محدودند. بنابراین، دسته دوم كه نافی صفات محدودند می توانند مخصص دسته اول قرار گیرند. اما از آن جا كه همه كلماتی كه نافی مطلق صفتند این تعلیل را ندارند، ممكن است دسته اول هنوز بر عمومیت نفی صفات باقی بمانند. بنابراین، با این پرسش روبه رو هستیم كه آیا خداوند را می توان به اوصافی توصیف كرد كه دال بر محدودیت و متناهی بودن او نباشد؟

ممكن است كسی به استناد این جمله امیرالمؤمنین علیه السلام، «و كمال الاخلاص نفی الصفات عنه لشهادة كل صفة انها غیر الموصوف و شهادة كل موصوف انه غیر الصفة »، ⁽³⁷⁾ به پرسش مزبور پاسخ منفی بدهد و بگوید: هر صفت و موصوفی محدود است و صفت و موصوف غیرمحدود «پارادوكسیكال » است. ولی در صورتی این پاسخ قانع كننده است كه قراین عقلی یا نقلی ای كه مخصص این ظهور است، در كار نباشد.

ولی در مقابل این سه دسته روایات، مجموعه ای دیگر از كلمات حضرت علی علیه السلام را می بینیم كه صفات خاصی را به طور مطلق به خدا نسبت می دهد. البته در میان این مجموعه بیاناتی هست كه ظهور بدوی دارد كه خدا دارای صفت است؛ مانند:

- «و قصرت دون بلوغ صفته اوهام الخلایق »، ⁽³⁸⁾ اوهام خلایق در برابر رسیدن به صفتش قاصر است.

- لام یطلع لعقول علی تحدید صفته »، ⁽³⁹⁾ عقول را بر تحدید صفتش مطلع نگردانید.

- «لاتقع الاوهام له علی صفة »، ⁽⁴⁰⁾ اوهام برای خدا بر صفتی وقع نشود.

- «كل دون صفته تحبیر اللغات و ضل هناك تصاریف الصفات »، ⁽⁴¹⁾ در برابر صفت او، زیبایی های لغات درماند و دگرگونی صفات در آن جا گم شد.

اما ممكن است كسی ادعا كند كه این ظهورات قابل تمسك نیست؛ زیرا ممكن است گفته شود: چون خدا صفت ندارد، پس به صفاتش نمی رسیم، نه این كه صفت دارد و ما قادر نیستیم به آن ها برسیم. بنابراین، ممكن است گفته شود: از نظر فنی، آن دسته از كلماتی كه نافی صفات است می تواند مبین این دسته از كلمات قرار گیرد.

ولی در این مجموعه، روایاتی است كه به روشنی، صفاتی را به خدا نسبت می دهد و این ها را نمی توان توجیه كرد و این روایات قرینه ای می شود تا روایات مزبور در ظهورشان تثبیت گردند.

- «الذی سئلت الانبیاء عنه فلم تصفه بحد و لابنقص بل وصفته بافعاله »، ⁽⁴²⁾. . .

- «الذی سئلت الانبیاء عنه فلم تصفه بحد و لا بنقص بل وصفته بفعاله و دلت علیه آیاته »، ⁽⁴³⁾

انبیا با افعال خدا او را توصیف كردندو آیات او بر او دلالت دارند.

- «و ما دلك القرآن علیه من صفته فاتبعه »، ⁽⁴⁴⁾ و از صفتش، آنچه را قرآن تو را بدان راهنماست پیروی كن.

- «فما دلك القرآن علیه من صفته فائتم به »، ⁽⁴⁵⁾

- «وصفت له الربوبیة » ⁽⁴⁶⁾ ربوبیت برای او توصیف می كند.

- «الذی لیس لصفته حد محدود ولانعت موجود»، ⁽⁴⁷⁾ خدایی كه برای صفتش حد محدودی نیست ونه وصفی موجود.

- «سبحانه كما وصف نفسه والواصفون لایبلغون نعته . . . بذلك اصف ربی لااله الا الله »، ⁽⁴⁸⁾ او منزه است چنان كه خودش توصیف كرده و توصیف كنندگان به وصفش نمی رسند . . . به آن پروردگارم را توصیف می كنم كه الهی جز الله نیست.

- «اللهم انت اهل الوصف الجمیل »، ⁽⁴⁹⁾ خدایا، تو شایسته وصف زیبایی هستی.

این دسته از كلمات حضرت علیه السلام، كه بر صفات جمیل خداوند دلالت دارد، عموم آن دسته از كلمات حضرت را كه دلالت بر نفی صفت می نماید تخصیص می زند. این مجموعه، با آن كه صفات رابرای خدا اثبات می كند، در عین حال، تعدادی از آن ها صفات محدود را از خداوند نفی می كند:

- «الذی سئلت الانبیاء عنه فلم تصفه بحد و لا نقص »، ⁽⁵⁰⁾

- «الذی لیس لصفته حد محدود. » ⁽⁵¹⁾

عینیت صفت با ذات

ممكن است گفته شود این كلام حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام كه می فرماید: «لشهادة كل صفة انه غیر الموصوف. . . » به گونه ای در نفی صفت، عمومیت دارد كه آبی از تخصیص است. از این رو، نمی توان كلماتی را كه دال بر صفت است مخصص آن دانست، بلكه بینشان تعارض وجود دارد. ولی دقت در همین كلام حضرت، معلوم می كند آنچه منفی است صفت محدودكننده است، نه هر صفتی؛ زیرا مغایرت بین صفت و موصوف در جایی فرض دارد كه دست كم، یكی از آن دو محدود باشد. بدین روی، اگر صفتی را فرض كنیم كه نامحدود است، به دلیل آن كه خودش نامحدوداست، موصوفش نیز نامحدود می باشد و در این صورت، باید بین این دو مغایرت نباشد و - به اصطلاح - صفت عین ذات باشدو حضرت امیرعلیه السلام در خطبه اول نهج البلاغه، صفت محدود را از خدا نفی كردند، سپس سخن از مغایرت صفت و موصوف به میان آوردند. بنابراین، حضرت نافی صفات مغایر باذات هستند، نه صفتی كه عین ذات است. به عبارت دیگر، گاهی واژه «صفت » را به كار می بریم و مرادمان آن است كه صفت بر موصوف صادق است؛ مثلا، صفت «عالم » بر خدا صادق است، بدون آن كه فرض كنیم كه «عالم » وجودی مغایر باذات خدا دارد. شاید بتوان از كلام امام صادق علیه السلام همین مطلب را به دست آورد: «فان قالوا اولیس قد نصفه، فنقول: هو العزیز الجواد الكریم، قیل لهم: كل هذه صفات اقرار و لیست صفات احاطة فانا نعلم انه حكیم لانعلم بكنه ذلك منه و كذلك قدیر و جواد و سایر صفاته »، ⁽⁵²⁾. . .

بنابراین، آنچه بر صفات خداوند دلالت دارد، اقرار است؛ یعنی ما اقرار می كنیم كه این صفات بر خداوند صادق می باشد و این به آن معنا نیست كه كنه حقیقت علم و قدرت و سایر اوصاف خداوند را فراچنگ آورده ایم؛ زیرا در این صورت، باید بپذیریم خدا و اوصافش محدود است؛ زیرا ما محدودیم و شی ء محدود نمی تواند بر نامحدود احاطه علمی پیدا كند. بنابراین، اگر از خدا نفی صفات شده، مراد نفی صفات زاید بر ذات است. همین بیان را، كه ما نمی توانیم به كنه وصف خدا برسیم، امیرالمؤمنین علیه السلام تایید كرده اند؛ آن جا كه به فرزندشان دستور دادند در جمعی خانوادگی، خطابه ای ایراد كنند وامام حسن مجتبی علیه السلام درآن خطبه فرمودند: «ولایفصح الواصفون منهم لكنه عظمته . . . الذی بالحد لایصفه »، ⁽⁵³⁾ وصف كنندگان كنه عظمت خداوند را پرده برداری نمی كنند. . . خدایی كه او را به حد توصیف نمی كنم.

از این كلام استفاده می شود كه واصفان می توانند اجمالا از اوصاف خدا پرده بردارند و دیگران را به اوصاف خدا آشنا كنند، ولی نمی توانند از كنه عظمتش پرده بردارند. حضرت امیرعلیه السلام نیز پس از این خطبه، ایستادند و بین دو چشم حضرت را بوسیدند و فرمودند: «ذریة بعضها من بعض والله سمیع علیم » (آل عمران: 38) و با قرائت این آیه، بر بیان حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام مهر تایید نهادند.

پی نوشت ها:

1- نهج البلاغه، تدوین و شرح صبحی صالح، قم، هجرت، 1395 ق. ، خطبه 49، ص 88

2-3- شیخ صدوق، التوحید، قم، منشورات جامعة المدرسین، باب 2، ح 27، ص 73/ص 32

4- 5- نهج البلاغه، خطبه 49، ص 88

6- 7- شیخ صدوق، پیشین، باب 2، ح 1، ص 31/ص 32

8- 9- نهج البلاغه، خطبه 91، ص 126

10- همان، خطبه 108، ص 155

11- محمد بن یعقوب كلینی، اصول كافی، ج 1، كتاب التوحید، باب «جوامع التوحید» ، ج 5، ص 250

12- نهج البلاغه، خطبه 185، ص 271

13- محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 3، كتاب التوحید، ح 27، ص 55

14- 15- 16- نهج البلاغه، خطبه 152، ص 212/ خطبه 186، ص 274/ ص 273

17- الحرانی، تحف العقول عن آل الرسول، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1416 ق، ص 76