مورچه

نگاه اجمالی

حشرات اجتماعیشامل گونه‌های بی‌شماری اززنبورهایعسل ، زنبورهای معمولی و تمام گونه‌های مورچه‌ها وموریانه‌ها می‌شود. حشرات اجتماعی در گروههای فامیلی زندگی می‌کنند و یا به صورت قبیله‌ایزندگی کرده و لانه‌های بسیار بزرگ می‌سازند. در هر قبیله فقط یک حشره ، یعنیملکه، تولید مثل می‌کند. بیشتر حشرات دیگرکارگرهستند که بهجمع‌آوری غذا و حفاظت از لانه و نوزادان مشغول هستند.

مورچه (formica) حشره‌ای است ازراسته نازک بالانکه تیره خاصی را به نامتیره مورچگاندر این راسته بوجود می‌آورد. مورچه جانوری است اجتماعی و آندارای گونه‌های بسیاری می‌باشد و مخصوصا برخی گونه‌های نواحی حاره مورچه‌های خطرناکو گوشتخوار هستند. در حدود 8000 گونه مختلف از مورچه‌ها شناخته شده است، مورچه‌هاحشراتی هستند که از نظر هوش و غریزه طبیعی کامل می‌باشند. این حشره در مقایسه باحشرات دیگر ، لانه ساده‌تری دارد، بیشتر آنها در زیر زمین تونلهایی حفر می‌کنند، یابا استفاده از مواد خاکریز درست می‌کنند.

نمل به معنی مورچه در قرآن

آیات 16 و 18 و 19سوره نملبه مورچهاشاره فرموده است. از آیات این سوره به خوبی استفاده می‌شود که داستان حکومتحضرت سلیمانجنبه عادی نداشت، بلکه توام باخارق عادات و معجزات مختلفی بود. در حقیقت خداوند قدرت خود را در ظاهر ساختن اینحکومت عظیم و قوایی که مسخر آن بود، نشان داد. خداوند در آیه 16 این سوره می‌فرماید :

« لشگریان سلیمان از جن و انس و پرندگاننزد او جمع شدند. آنقدر زیاد بودند که باید توقف می‌کردند تا به هم ملحقشوند. »
سپس در آیه 18 می‌فرماید :
« به هر حال سلیمان با این لشکر عظیم حرکت کرد تا به سرزمینمورچگان رسیدند. در این حال مورچه‌ای از مورچگان همنوعان خود را مخاطب ساخت و گفت : ای مورچگان! داخل لانه‌های خود شوید تا سلیمان و لشگریانش شما را پایمال نکنند، درحالی که نمی‌فهمند. »

در آیه 19 : « سلیمان از شنیدن سخن این مورچه تبسم کرد وخندید. »
در اینجا سلیمان رو به درگاه خدا کرد و چند تقاضا نمود :
« پروردگارا! راه و رسم شکر نعمتهایی را کهبر من و پدر و مادرم ارزانی داشتی به من الهام فرما. دیگر اینکه مرا موفق بدار تاعمل صالحی به جای آورم که تو از آن خشنود می‌شوی و بالاخره مرا به رحمتت در زمرهبندگان صالحت داخل گردان. »
یعنی هدف نهایی بدست آوردن قدرتانجام عمل صالح است و عمل صالح نیز مقدمه‌ای است برای جلب خشنودی و رضای خدا که هدفنهایی است.

تنوع مورچه‌ها در هر دسته

همه مورچه‌ها دارای زندگی اجتماعی هستند، یعنیمورچه‌ها در دسته‌های جدا از هم زندگی می‌کنند. در هر دسته سه نوع مورچه وجود دارد: ملکهکه وظیفه آن تخم گذاری و به دنیا آوردن نوزادان است. عده‌ایمورچه‌های کارگرهستند که فاقد بال می‌باشند و کار آنها جمع‌آوری دانه‌ها ومواد غذایی و حفر لانه و نگهداری تخمها و نوزادان می‌باشد. تعداد کمی از افراد یکلانه ،مورچه‌های نر مادههستند که دارای چهار بال نازک می‌باشند. اندازهگروههای مورچه‌ها بسیار متنوع است. برخی از این گروهها یا دسته‌ها فقط شامل چنددوجین مورچه هستند، در حالی که در دسته‌های دیگر صدها هزار مورچه فعال زندگیمی‌کنند.

ساختمان مورفولوژیکی مورچه

مورچه‌ها گر چه از نظر اندازه ظاهری با یکدیگرفرقهای زیادی دارند، ولی از جهت شکل ظاهری کم و بیش شبیه یکدیگر هستند. بر روی سرمورچه یک جفتشاخکیاآنتنوجود دارد. این شاخکها مدام حرکت می‌کنند،زیرا اینها شاخکهای معمولی نیستند، بلکه اندامهای بویایی جانور به شمار می‌روند. بنابراین مورچه در عین حال که فاقد بینی است، ولیحسبویایی دارد. شاخکها همچنین به مورچه کمک می‌کنند تا مورچه‌های دیگر را بشناسندو با آنها ارتباط برقرار کنند.

سر مورچه شاملمغز، یک جفتچشم مرکبو آرواره‌هایقوی و دهان است. علاوه بر چشم مرکب ، بیشتر مورچه‌ها دارای اندام بینایی دیگری بهنامچشم سادههستند. بین شکم و تنه این حشرات پایه‌ای وجود دارد که بوسیلهآن شکم می‌تواند حرکات زیادی در جهات مختلف انجام دهد. مورچه‌های کارگر دارای سرکوچکی هستند، در صورتی که نر ماده‌ها دارای سری بزرگ می‌باشند. آرواره‌های این حشرهنسبتا قوی است و پاهایش به چنگال ختم می‌شوند.

بالهای جنس ماده حشره مذکورپس از جفت گیری می‌افتند. عمر مورچه‌های کارگر 8 تا 10 ماه ، مورچه ملکه یک سال ومورچه‌های نر ماده فقط دو هفته است، یعنی پس از جفتگیری با ماده می‌میرند.

غذای مورچه‌ها

هزاران نوع مورچه در جهان زندگی می‌کنند که هر نوعی زندگی وغذای مخصوص به خود را دارند.

• مورچه خرمن چین :مورچه‌ای است که از گیاهان اطراف خود دانه می‌چیند وبه لانه خود می‌برد و از آنها استفاده می‌کند.
• مورچه شیر دوش یا گله‌دار : این مورچه‌ها به شکارشته‌ها می‌روند،آنها را گله گله در لانه جای می‌دهند و با نواختن ضربه‌های محکمی بر پهلویشان ،مایع شیرین مزه‌ای از اندامشان برایخود می‌دوشند.
• مورچه‌های باغبان :دسته دیگر از مورچه‌ها باغبانی می‌کنند، یعنیقارچهای بسیار ریزی را می‌پرورند و خوراکشان را فقط از آنها تهیه می‌کنند. برای کشتقارچها نیاز بهباغچه‌ای هم دارند که برای این کار خمیری فراهم می‌کنند و قارچهای مورد نظر خود رابر روی آن می‌کارند.
• مورچه‌های آسیابان :این نوع مورچه‌ها با کله بزرگ و فکهای نیرومندشاندانه‌ها را آسیاب می‌کنند.

انواع مورچه‌ها

• مورچه‌های تپه ساز، همچون مورچه‌های چوب‌زی در انگلستان فراوان هستند. این مورچه‌ها چنان بلند خانه سازی می‌کنند که گاهی ارتفاع ساختمان‌هایشان به یک مترو پهنای آن به 30 سانتی متر می‌رسد.
• برخی از مورچه‌ها ،برده‌دارهستند، یعنی دسته دسته همچون گروههایی کهعازم ماموریت نظامی هستند، به سراغ مورچه‌های کوچکتر می‌روند. تخمها ، کرمها وشفیره‌های آنها را غارت می‌کنند و از آنها نگهداری می‌کنند تا بالغ شوند و در اینهنگام آنها را به بیگاری وامی‌دارند.
• در آفریقای مرکزی ، آمریکای جنوبی و نیز آسیای جنوبی ، پاره‌ای از انواعمورچه‌ها ، گوشتخوار هستند. گاهی آنها رامورچه‌های قزاقگویند. چون بسیاربی‌رحم هستند و در ستونهای طولانی مانند نظامیان جنگجو در جستجوی جانداری به راهمی‌افتند تا از گوشت بدن او تغذیه کنند.

زندگی اجتماعی مورچه‌ها

در حدود 8000 گونه مختلف مورچه وجود دارد و همهآنها در گروههای فامیلی زندگی می کنند این حشره درمقایسه با حشرات دیگر لانهساده‌تری می‌سازد بیشتر آنها در زیر زمین تونلهایی حفر می‌کنند یا با استفاده ازموادی خاکریز (پرچین) درست می‌کنند در طول تابستان مورچه‌های بالدار از لانه بیرونآمده و بطور دسته جمعی حرکت می‌کنند آنها جفت گیری می‌کنند و برای تشکیل اجتماعجدیدی پرواز کرده و می‌روند.

مورچه‌های صحرا نشین اجتماعی در طول شب یک تودهمخروطی موقت درست می‌کنند آنها برای این کار از بدنشان استفاده می‌کنند مورچه‌ها بههمدیگر می‌چسبند و از یک شاخه درخت آویزان می‌شوند آنها بوسیله پنجه‌هایشان بهیکدیگر می‌چسبند و این مخروط را می‌سازند. یک لانه مورچه از چندین اطاقچه که بوسیلهتونلهایی به هم مرتبط می‌شوند، تشکیل شده است.

چرخه زندگی مورچه

چرخه حیات مورچه بسیار جالب است. ماده‌های یک کلنی یعنیملکه تا ارتفاع زیادی در آسمان به پرواز در می‌آیند و نرها نیز به دنبالشانمی‌روند. پس از این پرواز جفت گیری ، نرها فورا می‌میرند و ملکه پایین می‌رود و بهتنهایی آغازگر یک گروه یا دسته جدید می‌شود. او آشیانه‌ای حفر می‌کند و تخممی‌گذارد. پس از آن که کرمهایی که فاقد پا هستند، از تخم بیرون می‌آیند، ملکه مادربه آنها کمک می‌کند تا پیله‌ای به دور خود بتنند. هنگامی که مورچه جوان به اندازهکافی رشد کرد، ملکه یک سر پیله را سوراخ می‌کند و مورچه را از داخل محفظه خود خارجمی‌سازد. این کارگران تازه نفس ، تقریبا به فوریت زندگی پر کار و فعال خود را آغازمی‌کنند که وقف ملکه و بقیه اعضای گروه است.

چطورمورچه ها راه لانه شان را پیدا میکنند؟

دانشمندان درباره انواع مختلف مورچه ها مطالعه کرده و باین نتیجه رسیده اند که هرنوع مورچه ای طریقه مخصوصی در پیدا کردن راه لانه اش دارد مثلا" بعضی از مورچه هااز طریقه نشانه گذاری در روی زمین استفاده میکنند ، یعنی وقتی لانه شان را ترکمیکنند علائم روی زمین را نشانه میگذارند تا در موقع برگشت بتوانند از روی آن نشانهها راه لانه خود را پیدا کنند درست شبیه علائم ساختمانها و یا خیابانها که ما برایپیدا کردن خانه خود از آنها استفاده میکنیم
دسته دیگر از مورچه ها با نگاه کردنبه ارتفاع خورشید و در بالای افق راه خود را می یابند که بشر جز با استفاده ازابزار و وسایل مخصوص قادر به استفاده از این طریق نیست
بعضی دیگر از مورچه هاهم از نشانه های روی زمین و هم از خورشید کمک میگیرند دانشمندان این را با تجربههائی ثابت کرده اند آنها ابتدا روی یک مورچه نشانه گذاری کردند و سپس آن را بحالخود گذاشتند و شروع به تعقیب آن نمودند و بعد از آنکه مورچه تکه خوراکی پیدا کرد وخواست که به لانه اش برگردد ، آنها آن را بلند کرده و نقطه دیگری که درست مخالفلانه اش بوده قرار دادند یعنی اگر قبلا" رو به مشرق بوده حالا رو بطرف مغرب گذاشتهشد در این حالت مورچه نمی توانسته از آفتاب کمک بگیرد چونکه بنظر آن ظاهرا" آفتابدر یک جای دیگر بود. بنابراین ابتدا مورچه مدتی سرگردان شده و شروع به اینطرف وآنطرف رفتن نمود. ولی بالاخره با یافتن یک نشانه زمینی بخانه خود رسید دانشمندان باتعیین و حساب وقت این آزمایشها به این نتیجه رسیده اند که بعضی اوقات یک مورچه ممکناست چندین ساعت برای پیدا کردن نشانه زمینی که راهنمای او در رسیدن به لانه اشمیباشد ، به جستجو بپردازد و در آخر مورچه هائی وجود دارند که با بو کشیدن لانه خودرا میابند

موریانه

موریانه‌ها حشراتی هستند که بدنی نرم دارند و به کندی حرکت می‌کنند به حکم طبیعت تاپایان عمر در تاریکی که محل اجتماع آنهاست به سر می‌برند. زیرا در روشنایی آفتاب وفضای باز یارای ایستادگی در برابر دشمنان بی‌شمار خود را ندارند از نظر ساختمانبدنی و چگونگی رشد (دگر دیسی) به سوسکهای حمام شباهت دارند.

چطورمورچه ها راه لانه شان را پیدا میکنند؟

« دابه الارض » به معنای موریانه در قرآن

خداوند در آیه 14سوره سبا، از مرگ عجیب و عبرت انگیزحضرت سلیمانپیامبر بزرگ سخن می‌گوید و اینواقعیت را روشن می‌سازد که پیامبر با آن عظمت و حکمرانی با آن قدرت و ابهت چگونه بهآسانی جان به جان آفرین سپرد. می‌فرماید: هنگامی کهمرگ را برای سلیمان مقرر کردیم، کسی مردم را از مرگ او آگاه نساخت. مگر جنبنده‌ایاز زمین (موریانه) که عصای او را خورد، تا عصا شکست و پیکر سلیمان فروافتاد. (لازم به ذکر است که سلیمان در موقع مرگ به عصای خود تکیه دادهبود و کسی از مرگ او آگاه نبود.)

نگاه اجمالی

موریانه (Termit) حشره‌ای است از راسته آرکیپترها (Archipteres) که نزدیک بهراسته رگ بالاناست. موریانه‌ها حشراتیهستند اجتماعی که دو نوع از آنها دیده می‌شود: یک نوع در داخل چوبهای منازل زندگیمی‌کنند و نوع دیگر مخصوص نواحی استوایی بوده و در بیابانها برای خود مسکن می‌سازندو طول خانه‌هایشان گاهی به 5 متر و قطرش به 8 متر می‌رسد و بسیار هم سخت است، بطوریکه با کلنگ هم شکسته نمی‌شود.

در حالت کلی موریانه‌ها ، شاه ، ملکه ،شاهزاده ، کارگر و سرباز دارند و اگر تپه آنها را بشکافید همه اینها را از هم تشخیصخواهید داد. تعداد زیادی از موریانه‌ها با استفاده از چوبهای جویده شده و یا گللانه‌های بزرگی درست می‌کنند. این لانه‌ها بسیار اصولی ساخته شده و برای ساخت آن هرموریانه وظیفه مشخصی دارد. معمولا موریانه‌ها در درون لانه‌هایشان پنهان می‌شوند،ولی در صورتی که کسی مزاحم آنها شود یا برای تشکیل اجتماع جدید قصد پرواز داشتهباشند، از لانه‌هایشان بیرون می‌آیند.

تنوع موریانه‌ها در هر دسته

امروزه در حدود دو هزار گونه موریانه در دنیامی‌شناسیم که در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر فراوانند یکی از نمونه‌‌های بزرگ ومعروف آن موریانه تپه سیاه است که در دماغه امید (جنوب آفریقا) به سر می‌برند و نامعلمی آنآمی ترمز آتلانتیکوساست. گونه دیگری کهخیلی نزدیک به این نوع و دارای عادات مشابه است درآفریقا وهمچنین دراسترالیا و بعضی نواحیآمریکاوهندوستانومالایاو سواحل مدیترانه یافت می‌شود. البتهبطور عمده در سراسر ایالات متحده آمریکا و نیز در قسمت جنوبی کانادا یافت می‌شود. در اروپا تا مناطق شمالی این قاره مثلا تا پاریس و وین جای زیست موریانه است، اماپرشمارترین موریانه‌ها در مناطق باران خیز مدارگانی یافت می‌شوند.

درموریانه‌ها نیز مانند مورچه‌ها چند شکلی در هر دسته دیده می‌شود. یعنی در هر اجتماعموریانه تعداد زیادی موریانه‌های کارگر و و موریانه‌های مدافع یا سرباز موجودهستند. وظیفه کارگران تهیه غذا برای مجتمع است، یعنی چوب را می‌خورند و سپس هضم شدهآن را در اخیتار دیگر موریانه‌ها قرار می‌دهند. سربازان بال ندارند، کور هم هستند،ولی با این وصف جنگجویان دلیری به شمار می‌روند. موریانه ملکه می‌تواند تا سی هزارتخم در یک روز بگذارد. او قادر به حرکت نیست و برای زنده ماندن کاملا بهموریانه‌های کارگر متکی است. بعضی از موریانه‌های ملکه می‌توانند تا 50 سال زندگیکنند.

ساختمان مورفولوژیکی موریانه‌ها

بسیاری از مردم موریانه را بامورچه سفید اشتباه می‌گیرند. اگر چه موریانه‌ها نیز مانند مورچه‌ها جانورانی اجتماعی هستند،ولی به کلی با آنها تفاوت دارند. موریانه کمدیکلفت ، رنگی روشن و شاخکهاییکنواخت و خمیده دارد. شکل هر موریانه به نوع وظیفه‌اش در اجتماع موریانه‌ها ،بستگی دارد. برای مثال کارگرانی که وظیفه غذا دادن و تمیز کردن ملکه را به عهدهدارند، معمولا کور بوده و بدون بال هستند و دستگاه تناسلی هم ندارند. فقط موریانهنر دارای 4 بال است و بیش از چند روزی زندگی نمی‌کند، یعنی پس از جفت گیری با نرتنها فرد ماده (ملکه) است که در اجتماع موریانه‌ها زندگی می‌کند و دارای شکمی بزرگاست و کارش فقط تخم‌گذاری است.

در دستگاه گوارش موریانه‌ها که از چوباستفاده می‌کنند، عده‌ای ازتک یاختگاناز دسته فلاژله‌ها به نام «پلیماستیژین» زندگی می‌کنند که با موریانه‌ها زندگی اشتراکی دارند، بدین نحو که این تکسلولی‌ها دیاستازی به نام سلولاز ترشح می‌کنند که موجب هضم و نرم شدن چوبها می‌شودو در این حالت موریانه‌ها چوبهای نرم شده را می‌خورند.

تپه‌های موریانه‌ای و زندگی اجتماعی موریانه‌ها

تپه‌های موریانه‌ای کهبوسیله موریانه‌های تپه سیاه ساخته می‌شوند ممکن است به شکل لکه‌های نمایانی درتمام نقاط دامنه‌های کوهستانی جنوب غربی دماغه امید دیده شوند. سطح هر تپه درستمانند سطح خارجی مغز دارای برجستگیها و شیارهای مخصوصی است. بزرگترین آنها در حدود 60 سانتیمتر بلندی دارد و پهنای قاعده آن نیز به 60 سانتیمتر می‌رسد اگر یکی ازآنها را بشکافیم دیده می‌شود که داخل آن ماننداسفنج است و از تعداد زیادی اطاقک تشکیل شده که عرض هر کدام از آنها 2.5 سانتیمتر است وبا دریچه‌های کوچک راه دارد.

گرچه در یک تپه موریانه‌ای بزرگ ممکن است بیشاز 50000 موریانه زندگی کنند ولی داخل آن همیشه تمیز است. این تمیزی به این دلیلاست که موریانه‌ها مدفوعات خود را به منزله سیمان در ساختن دیواره‌های تپه واطاقکها بکار می‌برند و لاشه‌ها را نیز می‌خورند و مصرف می‌کنند. بیشتر ساکنین تپهحشرات کوچکی بهطول 5 میلیمتر هستند که سرهایی سفید و بدنی به رنگ خاکستری تیره دارند. اینهاکارگرها را تشکیل می‌دهند کارگرها ممکن است نر یا ماده باشند اندام تناسلی آنها رشدنمی‌کند و فعالیتی ندارد و فقط اثری از آن باقی است موریانه‌های کارگر کاملا‌ کورندو کارشان جمع آوری غذا و رسیدگی به بچه‌ها و پرستاری از شاه و ملکه و شاهزادههاست.

موریانه ملکه می‌تواند تا 30000 تخم در یکروز بگذارد او قادر به حرکت نیست و برای زنده ماندن کاملا به موریانه‌های کارگرمتکی است بعضی از موریانه‌های ملکه می‌توانند تا 50 سال زندگی کنند که از طول همهحشرات دیگر بیشتر است. افراد دیگری که در حدود یک دهم کلیه ساکنین تپه را تشکیلمی‌دهند و با کارگران تفاوت دارند سربازها هستند که رنگشان زرد و سرشان بیضی شکلاست و یک جفت آرواره بلند و نوک تیز دارند که سلاح آنها را تشکیل می‌دهد کار آنهادفاع در برابر هجوم دشمنان خارجی است. سربازها در کار کارگرها شرکت ندارند ولیهمیشه برای حمله به دشمنانی که می‌خواهند به زور وارد جایگاه آنها شوند آماده‌اند. بزرگترین دشمن موریانه‌ها ،مورچه‌ها هستندکه اگر آنها را بگیرند فورا می‌کشند و لاشه‌شان را برای تغذیه به لانه خود می‌برند.

لانه سازی در موریانه‌ها

در مناطق مدارگانی ، بسیاری از موریانه‌ها لانهسازی می‌کنند. لانه‌هایی به صورت تپه‌ها و گنبدها که حدود 20 متر وسعت و ارتفاعیشاید بیشتر از 10 متر از سطح زمین دارند. برخی دیگر از موریانه‌هادرختآشیانهستند، یعنی آشیانه‌هایی به اندازه‌های گوناگون معمولا به بزرگی یک توپبستکبال ، بر فراز درختان می‌سازند. موریانه‌ها در داخل چنین آشیانه‌هایی خود را ازخطر حملهپرندگان،سوسمارها ،عنکبوتها ومورچه‌ها مصونمی‌دارند.

آشیانه برخی از موریانه‌های آفریقایی مانند چتر است، طوری که آبباران به اطراف آن سرازیر می‌شود. دسته‌ای دیگر از موریانه‌ها ، لانه خود را بهگونه‌ای می‌سازند که دمای درون آن هماهنگ‌پذیر گردد. لانه و آشیانه سازی موریانه‌هانمونه شگرفی از کار غریزی است. این کار بر عهده کارگران نوزاد نهاده شده است. چراکه کارگران تازه تولد یافته هیچگاه در لانه پدر و مادر خود زیست نمی‌کنند و درنتیجه راهی برای آموختن لانه سازی ندارند.