به نام خدا

مقدمه

زلزله يكي از مخاطرات طبيعي مي باشد كه امروزه به طور چشمگيري موردتوجه جوامع وملل قرار گرفته است . و در زمره ي آنها كشورهايي كه در مناطق نزديكتري به كانونهاي زمين لرزه اي قرار دارند در خطر بيشتري هستند ، از جمله كشور عزيزمان ايران .

تاريخچه زلزله اي ايران به خوبي نشان مي دهد كه هيچ نقطه اي از ايران را نمي توان در مقابل زلزله مصون فرض كرد وقوع زلزله هايي مانند رودبار ،منجيل ،زرند، وبم ما را به واكنش بيشتري وا مي دارد كه به طور جدي وعلمي بايد در مقابل اين معضل عظيم به مبارزه برخيزيم حال اينكه : 1- وضع زلزله در ايران چگونه است ؟2- چه اقداماتي بايد در مقابل آن انجام دهيم ؟ موضوعاتي است كه در اين تحقيق معطوف نظر ماست . و ما بعنوان افرادي از اين جامعه مي كوشيم تا در حد توان هم بر معلومات خود بيفزاييم وهم دوستان خود را با زلزله بيشتر آشنا كنيم واز روشهاي پيشگيري صدمات زلزله  بيشتر اطلاعات كسب نماييم .

به اميد آنكه در پايان اين تحقيق موفق بوده ووظيفه اجتماعي خود را در اين مورد  به خوبي انجام داده باشيم .

دوران زلزله خيزي در ايران ( پنج دوره  ) :

به طور كلي دوره هاي مختلف زلزله خيزي در ايران را به 5 دوره مختلف تقسيم مي كنند كه شامل : 1- دوره فرمانروايي  خلفا (622تا 1258م) :

اين دوره را مي توان به گونه اي دقيق تر دوره اوليه اسلامي ناميد كه از نخستين سال عصر اسلامي تا چپاول بغداد توسط مغولان در سال 1258 را دربر ميگيرد . ويژگي بر جسته  اين دوره دراز كه به آن يك پارچگي مي بخشد اين واقعيت است كه ايران وعراق بخشي از يك امپراطوري يگانه بوده اند ، گو اينكه دراواخر اين دوره يگانگي، پنداري بيش نبود . ازآنجا كه عراق مركز اين امپراطوري بود ،نزديك به همه اطلاعات ما درباره زمين لرزه از منابع عربي و عمدتاً از رويداد  نگاريهاي تاريخي به دست آمده است . آن چه از آثار فارسي بومي باقيمانده بسيار اندك است وسهم چنداني در داده ها ي ما ندارد . تقريباص همه لرزه هاي ثبت شده ايران درمنطقه اي رويداده كه شاهراه اصلي خراسان از آن مي گذشته است ،مهمترين وپر رفت و آمد ترين شاهراه بود ،راه كاروان رويي كه فراورده ها را از چين وهند مي آورد ، از دالان طبيعي ميان كوه پايه هاي البرز وكناره كوير مركزي مي گذشت آنگاه به سوي جنوب باختري مي گشت تا از زاگرس بگذرد وبه دره دجله و فرات سرازير شود .

فعاليت لرزه اي در اين دوران محدود به رويدادهايي است كه به خراسان وري وگرگان آسيب رساندند.

2- دوره مغولان وتركمانان (1258 تا 1598 م ) :

اين دوره از يك سوبا چپاول بغداد توسط مغولان  و از سوي ديگر با انتقال پايتخت صفويان از قزوين به اصفهان ، كه سر آغاز روزگار تازه اي شد ، تعريف مي شود.

دليل اين بخش بندي تفاوت آشكار آن با دوره پيش از خود ،يعني دوره فرمانروايي خلفا است .

بنيادي ترين دگرگوني آن بود كه جوابي گسترده اي ميان جهان عرب ،كه در مصر ممالك وسوريه متمركز بود ، و ولايتهاي خاوري پيشين امپراطوري اسلامي پديد آمد .

امور ايران به طور جداگانه به عنوان تابعي از اوضاع داخلي و زير تأخير عواملي بيروني مهمي از سوي خاور سر چشمه گرفت وپيش مي رفت ،باز تاب اين وضعيت در اين واقعيت به چشم مي خورد كه آثار فارسي به عنوان منابع عمده اطلاعات جايگزين آثار عربي مي شود . اين تغيير بسيار مهم است زيرا شيوه اي كه منابع فارسي به پديده هاي طبيعي مي پردازند شيوه اصلي منتظمي است يكي از ويژگيهاي نمايان اين دوره سرودن اشعاري درباره زمين لرزه است ،كه بر افزون بيان احساسات گوناگون بر انگيخته از فاجعه ،غالباً داراي اطلاعات سودمند مانندتاريخ دقيق رويداد ،يا كارهاي بازسازي پس از رويداد مي باشد .

3- سده هاي هفدهم وهجدهم ميلادي :

دوره اي كه انتقال پايتخت به اصفهان توسط شاه عباس سر آغاز آن بود شاهد ثبات وشكوفايي افزون تر ي در قلمرو صفويان بود ، كه در نتيجه فرمانروايي شاه عباس پديد آمده بود و درجه تمركز قدرت حكومت از آن چه كه در طي سده ها وجود داشت بيشتر شده بود . در 1722 ميلادي اين آرامش نسبي به يكباره دراثر يورش افغان ها به ايران آشفت و  سده اي كه به دنبال آن آمد و دوران نادر شاه رانيز در برداشت ،فرو پاشي ثبات سياسي از جمعيت تهي شدن مناطق روستايي وبدتر شدن زندگي اقتصادي منطقه راشاهد بود. پايتخت نادر شاه مشهد بود و پس از مرگ او در 1747سال ميلادي ايران به مناطق نفوذ جداگانه اي تقسيم شد .جانشينان اوافشاريان ، وبر آمدن افغانستان مستقل ،بيشترين تأثير را در خاور وشمال خاور كشور داشت در حالي كه پيش از گذشت يك دهه از هرج ومرج نظم تا اندازه ي زيادي در جنوب وباختر ايران به وسيله كريمخان زند كه مركز فرمانروايي اش شيراز بود ،مستقرشد،

پس از مرگ او در سال 1779 ميلادي نبردي دراز و دامنه دار براي تصاحب قدرت ميان جانشينان او و قاجار درگرفت .

قاجار ها كه پايگاهشان در استانهاي خزر بود سرانجام پيروز شدند و در سال 1794 ميلادي حكومت رابدست گرفتندو تهران پايتخت جديد شد . در چنين زمينه سياسي بود كه اوج شكوفايي وسپس تنزل تدريجي موقعيت ايران در عرصه بازرگاني بين المللي وبين قاره اي جريان داشت ؛ جاده هاي زميني كه از كشور مي گذشت به آهستگي جاي خود را به راههاي اقيانوسي كه بوسيله هلندي ها وانگليسي ها در اوايل سده هفدهم گسترده شد مي داد .

در دانسته هاي ما درباره ي تاريخ زمين لرزه اي ايران در دوره پيش از 1600 ميلادي سهم مسافران آن روزگار اندك بوده است . اشاره هاي گذرا به مناطق زمين لرزه خيز وگزارشهاي ارزشمند گه گاهي لرزه اي ويژه را مي توان از ميان توصيف امور و اوضاع واحوال منطقه اي يافت كه، به رغم اين دوره رخ داده است والبته نسبت به دوران قبلي زلزله هاي كمتري رخ داده است كه خيلي چشمگير نبوده به جز چند زلزله كه در گيلان و نواحي خزر و به خصوص شيراز قديم .

4- دوران قاجاريه (1794 تا 1925 ) :

با آغاز سده نوزده بهبود مستقيم وآشكاري در حجم وكيفيت داده هاي لرزه اي پديد مي آيد وهر چه فاصله بازمان حاضر كمتر مي شود اين داده ها نيز كامل تر مي شود . اين امر عمدتاً به دليل در دسترس قرار گرفتن منابع اطلاعاتي افزون تري است كه عبارتند از گزارشهاي مطبوعات فارسي ومكالمات ديپلماتيك انگليسي ها كه در زير تا حد امكان به هر يك از آنها خواهيم  پرداخت با اين همه ،انواع اسنادي كه پيش از اين باز شناخته شدند همچنان اطلاعات سودمند بسياري فراهم مي آورند .

زمين لرزه هاي ثبت شده در دوره هاي مختلف را مي توان الگوهاي نماياني تشخيص داد .بين سال هاي  1916 تا 1923 ميلادي هيجده زمين لرزه از 24 زمين لرزه اي كه در ايران گزارش شده ، درخاور دامغان يعني در خراسان ويا در ايران خاوري روي داده است .

اما در سال هاي  1900 تا 1915 ميلادي تنها 5 زمين لرزه از 24 رويداد ي كه ذكر شده در اين ناحيه روي داده است و گرايش ناهمگن لرزه ها بيشتر به سوي بخشهاي شمال باختري وشمال مركزي كشور متوجه بوده است .

5- دوره اخير ( از 1925 م تا امروزه ) :

پس از سال 1925 ميلادي دستيابي به اطلاعات مستند ،باگذشت زمان بهبود بيشتري مي يابد و ارزش خود را براي اصلاح محل رو مركز زمين لرزه هايي كه به كمك دستگاه تعيين شده است ،به ويژه تاحدود 1950 ميلادي ،همچنان نگاه مي دارد ، هنوز شمار زيادي از لرزه هاي شناخته شده نه درمطبوعات ثبت مي شود ونه در مكالمات ديپلماتيك اما اين گفته به طور كلي تنها درباره رويدادهاي كوچك درست است .

از سوي ديگر بسياري از زمين لرزه هاي مبهم نيز به گونه اي موفقيت آميز باز شناخته شده است . تا حدود سال 1940 ميلادي به گونه اي تقريباً  منظم از پرونده هاي اسناد استفاده كرده اند همچنين براي جستجوي اطلاعات درباره برخي رويدادهاي كاوش در روزنامه ها ، به ويژه ايران واطلاعات كه نخستين شماره آن در يازده ژانويه 1926 در آمد، شده است .

كه اين دسته از كتابهاي ملي موجود است .در مواردي همسان به مطبوعاتي محلي نيز تا زمان حاضر مراجعه شده است . اكنون داده هاي مستند براي تقريباً هر جاي كشور وحتي در مورد لرزه هايي بسيار كم اهميت در دسترس است وديگر به دنبال كردن بررسي ها يمان در اين منابع ادبي نيازي نيست . فهرست هاي  لرزه اي منطقه اي وجهاني متعددي منتشر شده است . و از سال 1930 ميلادي تا كنون بيش از 20 فهرست كه اطلاعات بسيار سودمندي را درباره زلزله به ما      مي دهد در آمده  است .

اندك شماري از اين فهرست ها تازه ودقيق هستند ومنابع خود را ذكر كرده اند وبرخي نيز كهنه شده واطلاعات دست دومي را دراختيار دارند و همچنين              بي دقتي هاي بسياري را در بر دارند .برخي بيش از  حد ساده شده وگمراه كننده هستند وخطاهاي بزرگي را در بر دارند و برخي لرزه ها رابارها در تاريخ ذكر       كرده اند كه گاهي تفكيك واصلاح آنها دشوار است .

تنها در طول چندسال اخير است كه تهيه فهرست زمين لرزه هاي تاريخي و دوره اخير به گونه اي شيوه دار وقابل اطمينان تري انجام مي گردد كه مانيز در اين باره در همين حد بسنده مي كنيم .

پيش بيني زلزله

امروزه  زلزله شناسان در خيلي از كشورهاي دنيا بدنبال روش هاي مطمئني هستند كه آنان راقادر به پيش بيني موقعيت ،زمان و قدرت زمين لرزه بنمايد . درصورتي  كه  برق ومنابع گاز راقطع نمائيم  كوره هاي كوچك را خاموش وفرآيندهاي مختلف شيميايي ،منفجره با آتشگير را به موقع متوقف نموده ومردم را از ساختمان هاتخليه كنيم .همچنين در صورت معلوم بودن  و پرويدهاي برگشت زلزله ها،طراحان قادر خواهند بود تصميم گيري كنند كه براي ضرر زلزله ساختمانها و ساير سازه ها واقعاً به چه چيزي نياز است ،و بدين وسيله به طور قابل ملاحظه اي هزينه اقدامات ضرر زلزله را كم كرده واز مقاوم نمودن بعضي سازه ها محكم خودداري كنند . با اين حال ساده انديشي خواهد بود فكر كنيم كه محقق اينكه مسئله پيش بيني به طور موفقيت آميز انجام گرفت، زلزله نموده گروه اصلي سازه ها از بين خواهد رفت در حقيقت ،تخليه گروه كثير مردم و فوايدايمني كردن اماكن مخصوصا در شهر ها وشهرك ها ،به طور وضوح در جاي خودكاملا مسئله است . علاوه بر اين نگاه داشتن مردم در زير چادر براي مدت دراز مدت در جاهاي با آب و هواي گرم قابل قبول مي باشد و در حالت از بين رفتن كامل شهر همجوار كه درصورت طرح نشدن ساختمان ها براي تحمل با زلزله حتمي است ، به اشكال مي توان به آن به عنوان راه حل نگاه كرد ، تجربه نشان مي دهد كه تلفات ناشي از آتش سوزي ها وخسارت سنگيني به ساختمان ها وخطوط تداركات ،درمناطقي كه سازه هايشان فاقد  ايمني لازم مي باشد به مراتب سنگين تر از هزينه مقاوم نمودن در مقابل زلزله مي باشد . بهترين مثال ها عبارت از زمين لرزه هايي است كه در دوم فوريه سال 1960 در مراكش ، در 26 ژوئن 1963 در يوگسالوي و در آوريل مه سال 1976 در اتحاد شوروي رخ دادند و در آنجا  در موقع بنا ، از صدمه احتمالي وارده از زلزله ها چشم پوشي گرديده و در نتيجه خسارت وارده به سازمان هاي غير مقاوم در برابر زلزله كلي بود .

اصولا به وسيله رصد واندازه گيري انباشت كرنشي كه درشت ها قبل از شكست ناگهاني و از اين رو قبل از زلزله به وجود مي آيد ،مي توان زمان ومكان وقوع زلزله و شدت آن را پيش بيني كرد . در خيلي از مواقع ملاحظه  شده است كه اين روند به همراه تغييراتي در ميدان هاي مغناطيسي ،نقاط مرجع ،وسايز عوامل مي باشد كه در صورت اندازه گيري قبلي ،مي تواند نشانگر تجاوز كرنش سگ از حالت بحراني در آن محل  باشد .

مدتي قبل از زلزله ( آن طوري كه به وسيله زلزله شناس هاي شوروي در اواخر  سال هاي 1950 كشف شد .) سرعت هاي نسبي كه با آن ها امواج S,P به ايستگاههاي زلزله نگاري مي رسند . ابتدا كم شده و بعداً افزايش مي يابند .

مطالعات در زمينه اين پديد ه نشان داده اند كه تغييرات سرعت بوسيله افزايش تنش و بدنبال آن ترك خوردگي ريز و درشت ، به وقوع مي پيوندند. در فاصله زماني ما بين لحظه اي كه اختلاف  در سرعت امواج s,p شروع افزايش مي كند ولحظه اي كه در آن زلزله اتفاق مي افتد در حدود 0% مدت زماني است كه طي آن تغيرات سرع مشاهده مي شود .I.ersesov, savarensky از اتحاد شوروي در طي گزارشش به كنفرانس يونسكو در سال 1976 اشاره نمودند كه مسئله پيش بيني زلزله مي تواند به طور موفقت آميزي به چندين روش حل شود .يكي از مطمئن ترين روش ها عبارت از شيب تغييرات فشار حفره اي در چاهها واندازه گيري تغيير شكل هاي پوسته به وسيله تغيير طول لنچ هاو شيب لنچ ها ، با استفاده از روش هاي شكل شناسي زمين و زمين پيما يشي مي باشد .

اين روش بوسيله رصدها  انجام شده در ژاپن در سال1944 ،كه در آن موقع چند ساعت قبل از زلزله Niigata دستگاههاي حساس تغيير طول نسبي عمودي ،كرنش هاي كشش غير عادي در حدود 10-5 در فاصله به طول 10 KM ثبت كردند به نحوي اثبات مي شود . روش ديگر مطالعه بيشتر شدن زلزله اي  كوچك است كه مدتي قبل از زلزله اي بزرگ اغلب ممكن است تغييرات قابل ملاحظه اي بكنند . ممكن است سرعت هاي امواج ‍P وS مصنوعي ناشي از انفجار صوتي كه اين امواج در سر راه خود ايستگاههاي لرزه نگاري از كانون زلزله بگذرند ،در آن فاصله زماني به طور مشابهي تغيير بكنند . در طيف ارتعاش نيز ممكن است تغييراتي رخ بدهد .

روش كاملاً مطمئن عبارت از مطالعه تغييرات در ميدان هاي الكتريكي ومغناطيسي در مناطق زلزله مي باشد.

در ژاپن ،نقشه برداري مغناطيسي زمين از سال 1912 م. اجرا مي شود . در طي زلزله 21 دسامبر 1946 Nankaido تغييرات مشخصي در ميدان مغناطيسي زمين مشاهده شد . مطالعه پشت در آمدهخ ها ي زمين شناسي  ، راه امير بخشي در پيش بيني زلزله مي باشد . اين روش كه توسط متخصصاني از تاشكند پيدا شده است ، بر اين حقيقت استوار است كه آناليز  وپوتيك گازهاي بي اثر و ساير مواد شيمايي داخل چاهها قبل از زمين لرزه هاي بزرگ، تغيير قابل ملاحظه اي            مي نمايند . اعتبار اين روش در طي زلزله 1966 تاشكند به اثبات مي رسد .امروزه براي تحقق كاربرد آن سعي بيشتري انجام مي شود. بر طبق نتايج تحليل آماري انجام شده توسط S.Fedotov ،اتفاقات زلزله اي حادث در يك ناحيه در چرخه زلزله  خيزي زماني معين قرار مي گيرند . با به كار گيري اين روش زلزله شناس  هاي روسي قادر شده اند براي منطقه Kurid-kamchutka براي 30 سال آينده پيش بيني زلزله اي پيدا كنند – خوب عمل نمودن اين پيش بيني هم اكنون بوسيله چهار زلزله بزرگ با بزرگي بيش از 5/7 ريشتر به اثبات رسيده است .اخيراً تعداد زيادي زلزله داخل وخارج اتحاد شوري اتفاق افتاده است كه پيش بيني هاي مختلف را تأييد مي كنند . با وجود اين ، علي رغم نتايج اطمينان كني از اين نوع ، متدهاي فوق الذكر هنوز تا آن جا كه به اعتبار ،اطمينان ، و كاربردشان مربوط مي شود ، نياز به دلايل بيشتري دارند ،بدين دليل ،هنوز نمي توانيم از راه حلي كم وبيش آماده براي مسئله پيش بيني زلزله صحبت كنيم ، با اين حال ،حتي امروزه مي توانيم كاملاً با اطمينان ادعا كنيم كه تحقيقات گسترده اي كه در اين زمينه خيلي از ممالك روي زمين انجام مي گيرد به زودي تكميل خواهندشد .

منشأ علل زمين لرزه ها :

I.. Mushketiv يكي از بيناينگذاران زلزله شناسي در روسيه ، در سال 1888 نوشت :     ( زلزله هميشه بلائي براي نوع بشر بوده و ياد آور وحشت زيادي مي باشد ، و به اين ملت است كه بشر هميشه مستعد پذيرفتن آن هابه عنوان تنبيه آسماني براي گناهانش بوده است ، يا آن را به  نوعي افسونگري شيطان ، ياهوس هيولالي زير  زميني نسبت داده است ، با وجود اين درساليان قديم ، مردمان روشنفكر سعي كردند طبيعت زلزله ها را با مربوط كردن آن ها به ساير پديده ها محيط اطراف توضيح دهند . اگر چه راهي كه آن ها  ارائه مي دادند به دور از واقعيت بود ، ولي درك اين واقعيت كه دستگاه حاكم بهشت وجهنم در اين مورد مسئوليتي ندارد ( عليرغم اعتقاد عمومي كه تا قرن نوزدهم پا بر جا بود ) كار بزرگ برجسته اي بود – جالب توجه است كه يكي از اولين كساني كه زلزله رامرتبط به پروسه هاي  داخل زمين دانست، دانشمند بزرگ روسي (1765-1711) M.Comonsov بود وي در كتاب هايش به نام هاي ( سقمي در مورد پيدايش فلزات دراثر تكان هاي زمين )  (1757)و« در باره لايه هاي زمين » (1763) Lomonosov مفاهيمي راارائه نمود كه تا بدين روز صحت دارند .علاوه بر اينها ، او رابطه بين زمين لرزه ها و كوهزايي رامحرز  ساخت ، فرايندي كه نتيجه فعاليت هاي بي پايان اعماق داخل زمين است .كاملاً مناسب ،درك طبيعت زلزله ها هميشه به طور تنگاتنگي به مطالعات ساختمان داخل زمين مربوط شده است . تاچندي بيش ،عملاً وسائل آزمايشي براي مطالعه پروسه هاي آن ،كسب اطلاعات تجربي مهمي گرديده است كه اين اطلاعات زلزله شناس ها را قادر مي سازد بعضي مفاهيم اصلي مربوط به ساختمان زمين را فرموله نمايند . با اين همه ،حتي امروز، اعتبار دانش وعلم در محدوده  فرضيات كم وبيش اثبات شده قرار دارد .

بالاتر از همه اين امر را مي  توان بدين حقيقت نسبت داد كه هر چند شيوه هاي حفاري امروز پيشرفته بوده وزمان كمي مي برند ، با اين حال به كارشناسان امكان برداشتي نمونه هايي از عمقي بيشتر از 15 كيلومتر از داخل جسم زمين را نمي دهند . باتوجه به اينكه فاصله مابين سطح تا مركز كره زمين در حدود 6370 كيلومتر مي باشد ،روشن مي شود كه تقريبا جسم زمين ناشناخته مانده است . مسئله را مي توان به طور كم وبيش رضايت بخشي به وسايل توسل به ساير روش ها ،و بالاتر ا زهمه روش ها ي ژنوفيريكي ( زمين فيز يكي ) بررسي كرد .ولي متأسفانه مادامي كه تفسير نتايج موجود اغلب متناقض مي باشند ،هيچكدام از آن ها نمي توانند به سوالات مطروحه جواب قطعي بدهند . يكي از معتبرترين روش هاي ژنوفيزيكي ، نقشه برداري لرزه اي است ، اين روش اساساً عبارت از اندازه گيري سرعت هايي است كه امواج ارتجاعي با آن سرعت ها در لايه هاي مختلف زمين منتشر مي شوند . خيلي بديح  است كه سرعت انتشار امواج ارتجاعي به نوع موج وچگالي وسختي محيط هايي كه در آن ها امواج منتشر مي شوند . بستگي دارد .بنا براين مي توان با ايجاد وامواج ارتجاعي در داخل زمين    ( مثلاً) به وسيله انفجار )( و اندازه گيري زمان انتشار امواج بيشتر و ( باز تابش ) بوسيله لرزه نگارهايي كه در فواصل مختلفي از منبع تحريك ها در داخل زمين تعبير شده اند ،ضخامت لايه هاي را كه امواج از آن ها عبور كرده اند ، ارزيابي كرد (امواج باز تابش در فصل مشترك لايه هايي كه چگالي هاي متفاوتي دارند ،پديد مي آيند .) علاوه بر نقشه برداري لرزه اي ،ژنوفيزيك روش هاي ديگري را نيز كه مشتمل بر سنجي ومغناطيس سنجي مي شوند، در دسترس دارد كه به طور مشابه در اكتشاف داخل زمين مفيد بوده و اغلب به همراه نقشه برداري لر زه اي ، براي تكميل وكنترل يكديگر بكار گرفته مي شوند . در ساير روش هاي ژئوفيزيك فوقا الذكر است كه محققين قادر شده اند ثابت كنند كه زمين يك جسم چند لايه مي باشد در حقيقت ، آن ها دريافته اند كه زمين از يك رشته پوسته هائي كه از نظر كاني شناسي ،چگالي ،خواص ارتجاعي ، حرارت ، وفشار با يكديگر متفاوت هستند ،تشكيل مي شود .

بررسي سطح زمين نشان داده است كه زمين در حال حركت مي باشد ، به طوريكه بعضي قسمت هاي پوسته فرورفته وبعضي بالا مي آيند .همچنين كشف شده است كه پوسته حركت افقي مي نمايند. تمام اين روند ها معمولاً به نام Diastriphism ( تحولات زمين ) يا حركاتي تكئونيكي خوانده  مي شوند ( از لغت يوناني تكتويس به معني سازنده ) تا سال C0Eliede Beaumont . 1852 مطرح مي كرد كه زمين سرد شده و در نتيجه منقبض مي شود . با اين همه ،فريضه انقباض با پايان قرن نوزدهم به اين دليل قادر به توضيح نبوده خيلي از پديده ها ( بخصوص ، چرا به جاي اينكه حركات تكنونيك در سر تا سر كره زمين رخ بدهند ،بطور موضعي ومحلي اتفاق مي افتند )، تا اندازه زيادي فراموش گرديد. M.Usow ,V Obruchev از كشوراتحاد جماهير شوروي و W.Bacher از ايالات متحده آمريكا چيزي را كه هم اكنون تحت عنوان فرضيه ضرباني ناميده مي شوند. مطرح كردند كه بر طبق آن زمين دايماً به نوبت منبسط ومنقبض مي شود . بر طبق نظريه ضرباني ،انقباض موجب حركت پوسته اي مخصوصاً در نواحي چين خوردگي شده ، درصورتي كه انبساط موجب شكستگي پوسته اي مي شود .در سال 1922 ( چند سال قبل از آنكه فريضه انقباض بوجود آيد ) مطرح شد كه در داخل زمين جريان هاي همرفتي ( كتوكسيوني ) رخ مي دهند . برطبق اين نظريه ،حركات تكتونيك بواسطه جرم ها تحت تفريق گرانشي ( ثقلي) مواد با دانسته هاي مختلف كه خود دراثر اختلاف در درجه حرارت بوجود مي آيد ، توليد مي شود . به عبارت ساده مطرح گرديد . كه همرفتي در گوشه حرارت رابه كار مكانيكي جابجايي قاره ها وكوهزائي تبديل مي كند، مدت ها قبل ملاحظه شود كه سواحل شرقي آمريكاي شمالي وجنوبي وسواحل غربي اروپا وآفريقا از نظر  شكل به طور فوق العاده اي شبيه هم بوده ومانند دو  قطعه نر وماده با همديگر جفت وجور مي شوند . بنا براين ، مطرح گرديد كه درحدود 200 ميليون سال قبل آن ها يك خوشه ابر قاره وسعي به نام Pangea را تشكيل مي دادند كه توسط تنها يك اقيانوس نام درياي Tithys احاطه مي شده و اينكه بعداً ( درحدود 135 ميليون سال قبل ) Pangea به چند قسمت تقسيم گرديده وخوشه قاره هاي شمالي به نام Lavrasia و خوشه قاره هاي جنوبي به نام Gindwanaland راتشكيل دادند .Gonduanaland,Laurasia  حركت كرده از همديگر فاصله گرفتند وفاصله بين آن دو اقيانوس پر شد . وجالب توجه است كه جابجايي قاره اي بطور آهسته ، حتي امروز نيز ادامه دارد .هر گسلي را نمي توان در روي سطح زمين رد يابي كرد . عده اي از گسل ها براي مدت زمان خيلي درازي ممكن است غير فعال باقي بمانند . همچنين ،ممكن است گسل هايي وجود داشته باشد كه در اعماق داخل پوسته وگوشه بالائي قرار گرفته وهرگز تا سطح زمين بالانيايند و در نتيجه هنوز براي دانشمندان ناشناخته باشند . عليرغم كاربرد مشهور تئوري امروزي تكتونيك صفحه اي ،هنوز براي اثبات علل ها جابجائي صفحات كارهاي زيادي بايد انجام شود . در اين رابطه ،منصفانه خواهد بود كه بپذيريم گروهي از دانشمندان در احتمال وجود صفحه وجابجايي قاره اي قابل ملاحظه شك كرده و از تئوري ديگري دفاع    مي نمايند كه در آن موقعيت قاره ها ثابت فرض مي شود . در طرف مقابل ، آن ها  نيز قبول دارند كه پيوستگي پوسته زمين به وسيله آنچه كه كمربندهاي ناو زميني  ( ژنوسينگينال ) ناميده مي شوند بانواحي فرو زميني نشان ، گودالها وگسلها كه در  يا در امتداد آن ها سنگ ها به تدريج تغيير شكل مي دهند ،به هم مي خورد .

وجود شبكه جهاني كمربندهايي اخيراً به وسيله مشاهده از خارج كره زمين ،تأييد شده است .

احتمال  خطرزلزله :

در صورتيكه سازه اي يا فنداسيون آن  مي تواند شرايط از پيش تعيين شده معيني بدون از دست دادن بيش از اندازه ظرفيب بار بري ، پايداري ،خواص حياتي ديگر وظيفه خود را انجام دهد گفته مي شودكه سازه يا فنداسيون آن به حد كافي قابل اطمينان مي باشد . كميت هايي كه توانايي مقاومت سازه در برابر بارها ، تأثيرات جوي ، يا حمله به وسيله محيط هاي خورنده رامشخص             مي سازند، خيلي شبيه خود اين فاكتورها ، آماري نمي باشند ،اگر چه  درتحليل مهندسي ممكن است به عنوان آماري تلقي شوند . چون اين كميت ها تابع فاكتورهاي تصادفي زيادي مي باشند ،بنا براين تخمين كمي آنها هميشه متضمن عنصر احتمالي معيني باشد كه مقايسي از انحراف هاي احتمالي از مقادير پذيرفته شده طرح را مي دهد . بار ، باد، و ساير بارهاي زنده ، مثالهايي از بارهايي هستند كه ممكن است بعنوان كميتهاي تصادفي يا تابعهاي تصادفي از زمان ومختصات فضايي در نظر گرفته شود.

 مختصري در باره طبيع ومشخصات زلزله ها :

مطاله زلزله هاو ساختمان داخلي زمين ،زلزله شناسي ( لرزه شناسي ) خوانده مي شود . واژه لرزه شناسي كه از لغت يوناني (Seimsmos) به معني زلزله گرفته شده است. براي اولين مرتبه در حدود سال 1889 توسط ROBENT.MALLET دانشمند و مهندس ايرلندي به كار برده شده و در روسيه به وسيله A.OLOVE (1889-1840 ) وB.Ghlitsyn وساير دانشمندان بر جسته كمك بزرگي به اين علم شد .قسمتي از زمين شناسي كه به مطالعه پديده هاي زلزله در رابطه باساختمان سازي مقاوم در برابر زلزله مي پردازد ،تحت عنوان زلزله شناسي  سازه اي ناميده مي شود علاوه بر اينها ،زلزله شناسي ساختماني به موقعيت نواحي از نظر زلزله و پيش بيني مشخصه حركت زمين مربوط مي شود .

آشنايي با چند مورد از زلزله اي رخ داده در ايران :

از زلزله  رودبار : زلزله 31 خرداد 69 در استان گيلان و زنجان در ساعت 30 دقيقه بامداد به وقت ايران وساعت 21 به وقت گرينويچ در رود بار وتوابع آن درشمال غرب زنجان وتوابع آن به مروده ي شعاي 100 كيلومتري خسارتهاي مالي و جانبي به دنبال داشت ، اين زلزله 37000 نفر كشته و 100 هزار واحد ساختماني تخريب شده و 400000 بي خانمان بر جا گذاشت . اين منطقه ازتوان لرزه جنوبي بالايي برخوردار است ومطابق نقشه ي خطر زمين لرزه ي ايران در معرض تخريب متوسط VII قرار دارد و در 1000 سال اخير 16 زلزله با بزرگي بيش از 5 اتفاق افتاده و به طور كلي تا 9 روز پس از وقوع زلزله 17 پس لرزه با بزرگي بيش از 4 و 35 مورد تا 4 ماه پس از آن با بزرگي بيش از 4 ثبت و گزارش شده است.

تأثيرات ناحيه اي : اين زمين لرزه در تهران موجب وحشت شده و 5 كرماين تخمين زده شد . در خانمان موجب ريزش تعدادي از ساختمانها و وارد آمدن خسارتهاي مالي شد و در سراب موجب ريزش كوره ي آجري و چندين ديوار گرديد .قزوين  وتوابع آن به شدت لرزيدن وموجب شكسته شدن برخي شيشه هاي منازل وتخريب بعضي از واحدهاي مسكوني شد وچند مجروح به جاي گذاشت .ولي در توابع وروستاهاي  كوئين –محور قزوين –رشت – وروستاهاي رودبار است شدت بيشتري داشت در اولين ساعتها ي پس از زمين لر زه تلفات و روستاي اخير الموت 50   كشته ومجروح  ودر كوهين وحومه ي قاقازان 160 كشت گزارش شده – در استان زنجان ،روستاي آب برو ده شير كه زمين لرزه درآنها شدت بيشتري داشته كاملا تخريب وكشته مجروح بسياري به جاي گذاشته است . روستاي طالقان دچار   خسارت مالي فراواني شده واحشام زيادي به هلاكت رسيدند وتعداد زيادي از منازل مسكوني در ايران گرديده در استان گيلان ، شهرهاي رشت ،رودبار ،لاهيجان ،منجيل بيشترين خسارتها را ديدند به بسياري از منازل مسكوني ،تجاري ،دولتي ، راه ها و پل ها آسيب شديد وارد شد – منبع بزرگ تأمين آب شرب رشت – انزلي وتعداد ي ساختمان و آپارتمان 7-8 طبقه ويران شد وكشته و مجروح بسياري بر جاي گذاشت .

سازه هاي مسير منطقه :

كارخانه سيمان 2000 تني خزر در اين مورد ها آسيب نديدند و فقط خرابي در كف سازي آسياب سيمان حدود 5 سانتي متر وترك خوردگي كف سازي دراين محدوده است كه ناشي از نشت پرشدگي زير كف سازي است .

سد سفيد رود  : اين سه  از نوع تنبي پايه دار است وداراي 23 پايه ودو قسمت جانبي در محل اتصال به دامنه اي جانبي مي باشد و براي حداكثر شتاب زلزله ي 25% طرح وبراي 4/0 نيز كنترل شده است واين زلزله با شتاب ماكزيمم  75/0 آسيب هايي بر آن وارد گرديده است .

نبردگاه 360 گاواتي :حرارتي لوشان : اين نيروگاه كه داراي 2 واحد 120 گاواتي بخاري ديگ واحد 120 گاواتي گازي است دچار خرابي هاي سازه اي ،مكانيكي والكتريكي شده است .

2- فتح آباد قير – فارص 0 ( زلزله 14 بهمن 1363 )

در ساعت 22 دقيقه بامداد روز 14 بهمن ماه 63 ( ساعت 20 و 52 دقيقه گرينويچ روز 2 فوريه 1985 ) زلزله اي با بزرگي 6/5 ريشتر در شهر ك  جديد الاحداث فتح آباد 0 8 كيلومتري جنوب شرقي بخش قير – فيروز آباد فارس ) رخ داد كه باعث مرگ 5 نفر مجروح شدن حدود 80 نفر گرديد . در اثر اين زلزله تعداد زيادي از ساختمان هاي اين شهرك خسارت ديد وتعدادي به كلي تخريب شد .زلزله پس از يك پيش لرزه قوي به فاصله 30 ثانيه رخ داد كه موجب شد مردم هراسان به خارج ساختمان ها فرار  كنند .شعاع منطقه اي كه خسارت ديده شد ، محدود واز 3 كيلومتر تجاوز نمي كند كه شهرك فتح آباد و درونه آن قرار دارد .

شصت زلزله در شهرك فتح آباد حدودVII در شهر قرقين  VI,V و در شهرهاي فيروز آباد و جهرم در حدود IV تخمين زده مي شود . اين زلزله وپيش لرزه وتعدادي از پس لرزه ها ي آن به وسيله ي دستگاه شتاب نگار MA كه در قير قرار داشت ثبت گرديد. در آن ها پيشينه ي شتاب افقي g 25 وپيشينه شتاب قائم g 2 مي باشد . پيشينه شتاب افقي زلزله در شهرك فتح آباد كه فاقد دستگاه شتاب نگار بوده است از روي قرائن موجود و واژگوني پاره اي از ديوارهاي طره اي بيش از g 25 تخمين زده مي شود و شتاب شرقي –غربي بيش از شتاب شمال – جنوب بوده است .

اغلب خانه هايي كه در شهرك فتح آباد ساخته شده اند با بلوك بتني است كه در بين آن ها تعداد زيادي به صورت ديوار مسطح ساخته شده يا بلوك بتني        مي باشد . اين ساختمان ها در اثر زلزله پايداري كرده اند ولي ساختمانهاي ساخته شده با ديوار غير مسطح از بلوك  بتني خصوصاً در مواردي كه نوع ملات آنان ضعيف بوده است وبعضي از آن ها كاملاً خراب وسقف آنان يك پارچه پايين آمده است .

بزرگي زلزله

به طور كلي اين زلزله از نوع زلزله هايي با بزرگي كم ومتوسط بوده است . اين زلزله ها نبايد معمولاً خسارت هايي خيلي زيادي به دنبال داشته باشد مگر آن كه عمق آنان خيلي كم باشد بزرگي اين زلزله را ژئوفيزيك 6/5 گزارش كرده است .

كانون زلزله :

عمق اين زلزله در گزارش هاي بين الملي به عنوان نرمال (يعني حدود 33 كيلومتر ) ذكر شده است ليكن با توجه به وسعت كم ناحيه آسيب ديده مي توان گفت كه زلزله بايدسطحي وعمق آن كمتر از ده كيلومتر باشد و تأخير زماني ثبت موج p عمق كمتر از ده كيلومتر را تأييد مي كند .

در زلزله هاي وارده زلزله دوم به علت شتاب ودر دو جهت و ازنظر زمان بيشتر مداومت موجب خسارت هاي زيادتري شده است . البته تقليل مقاومت ساختمان ها نيز مطرح است ، آن چه قابل توجه است موضوع زمان مداومت ضربه هاي اصلي است ويا در واقع تعداد سيكل هايي كه احتمالا ساختمان ها را درمحيط خميري قرار مي دهد ؛ تعداد زيادتر اين سيكل ها با زمان مداومت بيشتر موجب افزايش مي شود.

زلزله ي 11 اوت 1988 دره گرگ

از تاريخ 10 خرداد 64 تامرداد 67 ، 11 زلزله به وسيله ي مراكز بين المللي محدوده ي 50×50 كيلومتر مرجّع اعلام شده است وهمچنين تعداد زيادي زلزله ي كوچكتر از 5/4 ريشتر به وقوع پيوسته است . در ساعت 30/7 بعد از ظهر 20 مرداد 67 ( ساعت 16 روز 111 اوت 88 ) به فاصله ي كمتر از 5 دقيقه دو زلزله ي شديد منطقه را لرزاند و به روستاهاي دره گرگ وسياه كلاه آسيب كلي وارد كرده وهمچنين به 45 روستاي ديگر خسارت زياد وارد گشت . خوشبختانه به دليل اين كه زمان وقوع زلزله در تابستان بوده است مردم در خارج از ساختمان هابوده اند وتلفات به 3 نفر  محدود شده است .

مشخصات زلزله :

نوع ساختمان ها دره ي گرگ فاقدمقاومت لازم در برابر زلزله بود به جز تعداد محدودي از ساختمان ها كه با مصالح بهتري ساخته شده بودند از جمله ساختمان مخابرات با ديوار آجري وملات نسبتاً خوب وسقف تير آهن وطاق آجري كه فقط تركهايي درگوشه ي باز شوها و ترك هاي مورب در ديوارهاي آجري خورده بودند .همچنين ساختمان دبستان روستا نيز فقط ترك هاي مورب در ديوارهاي آجري آن ايجاد شده بود . ساختمان فلزي كارخانه ي شيريني پزي با قابهاي فلزي سوله در اسكلت سالم مانده وفقط ترك هايي در ديوار هاي طول ساختمان در زير پنجره ها بوجود آمده بود. سوابق زلزله خيزي اين منطقه قابل توجه است به طوري كه درسده بيستم 5 زلزله با  بزرگي بيش از 5 ريشتر در ناحيه به وقوع پيوسته است.

فهرستي از موسساتي كه در ايران در زمينه ي زلزله  فعاليت دارند.

1-    موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران :موسسه ي ژئوفيزيك دانشگاه تهران در خيابان كارگر شمالي و  در زميني به مساحت 30 هكتار ايجاد گرديد .

در ابتدا اين موسسه شامل دو گروه فيزيك فضا و فيزيك زمين بوده كه به سال 1353 دوره ي فوق ليسانس ژئوفيزيك وهواشناسي هم در آن داير شد .

زلزله شناسي يكي از بهترين  بخش هاي اين موسسه است كه مسئوليت تشخيص قدرت ومحل هر زلزله اي كه در ايران به وقوع مي پيوندد را دارد. بدين منظور پايگاههايي در تهران – مشهد –تبريز – باختران – شيراز وكرمان ( احداث شده اند كه در حال حاضر نيز مشغول به فعاليت هستند علاوه بر آن ساختمان 6 پايگاه جديد واقع در گنبد – متر كاشان مسجد سليمان ،بندر عباس ،دامغان و بجنورد  به پايان رسيده ومسايل آن ،خريداري شده كه با استخدام كادر مورد نياز به زودي راه اندازي خواهند شد علاوه بر پايگاه هاي فوق سيستم پيشرفته اي به نام «اري » جزء اين بخش مي باشد كه شامل هفت پايگاه است كه هر يك در رأس يك شش ضلعي منتظم قرار گرفته اند كه طول هر ضلع آن 30 كيلومتر مي باشد .همچنين پايگاه آن در مركز اين شش ضلعي قرار گرفته است اين پايگاه به صورت شبانه روزي امواج زلزله دريافتي از زمين رابه صورت كارمندي به تهران ارسال مي دارند محل اين پايگها در بيابانهاي اطراف قم و ساوه مي باشد . دو پايگاه مشترك با دانشگاه كرمان در كرمان ومجتمع آموزش عالي بيرجند  زير نظر اين موسسه اداره مي شوند.

در اين شرايط فقط زلزله اي بيشتر از چهار ريشتر قابل گزارش هستند كه ده سال آينده تعدا د اين پايگاهها به چهار برابر مي رسد . خدمات اين موسسه عبارتند از

1-    خبر رساني زلزله هاوانفجحار هسته اي كشورهاي ديگر به مسئولين

2-   تهيه گزارش زلزله خيزي مناطق مورددرخواست با توجه به زلزله هاي گذشته

3-  حضور د رمناطق زلزله زده و تهيه گزارش وثبت پس از زلزله

4-   تحقيق در پوسته ي فلات ايران باعمق بيشتر از 30  كيلومتر

5-    تهيه گزارش ،هانه زلزله جنوبي و ارسال آن پي گيري ايستگاههاي داخلي ومراكز خارجي و دريافت متقابل گزارشهاي مراكز زلزله شناسي جهان

2-   شبكه لرزه نگاري قم –ساوه – كرج باهفت ايستگاه لرزه سنجي سه مؤلفان واقع در جنوب غربي تهران در سال 1976 تأسيس شده است اين شبكه به شكل دايره اي است كه يك ايستگاه آن شماره ي 1 و 6 ايستگاه وبقيه به روي محيط دايره اي  به شعاع تقريبي 30 كيلومتري قرار گرفته است پايگاه ثبت داده ها لرزه اي در تهران واقع است و وقايع لرزه اي مي تواند بر روي ميكروفيلم و كاغذ هاي مخصوص ثبت شوند وهمچنين داده هاي فوق مي تواند به صورت رقمي بر روي نوارهاي مغناطيسي ضبط شوند.

شبكه لرزه نگاري ايران :

در تعيين محل يك  ايستگاه مي بايست چندين شرط را مطابق بانوع ايستگاه رعايت نمود و البته اين شرايط با توجه به نيازهاي اساسي تحقيقات وتوسعه ي لرزه سنجي افزايش مي يابند .

1-    دور بودن از اغتشاشات محلي از قبيل ترافيك ماشين آلات سنگيني – اثر باد بر ساختمانها و درختان و …

2-    قابليت دسترسي به پايگاه از نظر پرسنل تداركات و تعديدي انرژي

3-  نصب ايستگاه بر روي سنگ كف ،ترجيحاً كريستالين و نزديك سطح زمين .

4-    نصب ايستگاهها در مكانها مناسب ونواحي بسيار دشوار .

انتخاب محل ايستگاه باتوجه به هدف واختيارات آن صورت مي گيرد و جدول زير حداقل فواصل توصيه شده بين پايگاهي لرزه نگاري و چشمه هاي  واغتشاي را نشان مي دهيد .

 لذا قبل از هر گونه اقدامي مي بايست ناحيه اي كه قرار است ايستگاه در آنجاست گردد وتا شعاع 100 كيلومتري به خوبي شناخته شود . در اين مورد از نقشه هاي زمين شناسي ،جغرافيايي وغيره مي توان بهره گرفت . پس از تعيين يك نقطه به عنوان پايگاه را بايد مورد توجه قرار داد :

1-زمين ساختگاه بايد سخت باشد و از نصب ايستگاه بر روي زمين هاست و با تلاقي پرهيز شود .

2-هيچ گونه اتصال نيروي ولتاژ بالايي از ناحيه موردنظر عبور ننمايد .

3-   ارسال  داده هاي اطلاعاتي به راحتي امكان پذير باشد .

چگونه مي توان بوسيله سزوموگراف يا زلزله نگار شدت زمين لرزه را اندازه گرفت ؟

علت بوجود آمدن زلزله معمولاً جابجايي پوسته زمين است كه بر روي سطح زمين ايجاد مي شود اين شكست سطح زمين واصطحكاك سدها نيروي زيادي را آزاد مي كند كه بيشترين قسمت آن به لرزش سنگ ها وصخره ها تبديل مي شود . اين لرزش ممكن است صدها مايل منتقل شود به طور يكه شدت يك زمين لرزه در توليد مثال در  اندازه گيري مي شود.

هر زمين لرزه از چند نوع موج تشكيل شده است كه هر كدام با سرعت متفاوت با موج ديگر بر روي سطح پوسته زمين حركت مي كنند. اولين موج ، موجهاي طولي است ،دوم موجهاي عرضي وسوم موج هاي بلند كه بر روي سطح زمين حركت مي كند .موجهاي بلند آهسته حركت مي كند اما شدت آن بيشتر است و بيشترين مقدار خرابي درزمين لرزه ها بدليل وجود همين موج است . دانشمندان اسامي به نام سزموگرفا و يا لرزه  نگارها را در نقاط مختلف جهان قرار داده اند تا هر لرزشي درپوست زمين هر روز اندازه گيري شود ، زيرا كه پوسته زمين هيچ گاه آرام نيست .

با بدست آوردن يك يا چندنقشه ثبت شده در لرزه نگاري به زمين شناسان كمك    مي كند تا منطقه اي را كه زمين لرزه در آن اتفاق افتاده بشناسد . سزموگراف از يك وزنه كه بوسيله سيمي محكمي كشيده شده است ،تشكيل يشده است .اين وزنه ثابت است و تنها درصورتي كه حركت مي كند كه در اطراف آن را شعاع معيني زمين لرزه صورت مي گيرد .اين دستگاه روي زمين ثابت قرار داده مي شود . اما د رهنگام زمين لرزه سوزن متصل به وزنه شروع به حركت مي كند و زمين لرزه به شكل امواج بر روي ورقه اي ثبت مي شود. با اين نقشه هاي ثبت شده مي توان مدت ورود امواج ،شدت وقدرت آن ها و حتي نوع امواج رسيده رامعين كرد .

فعاليت هاي جاري  قدرت تشكيل لرزه اي :

2-   براي تعيين وقت  ترگسل ها و نفت گسيرها بايدتراكم نقاط كنترل لرزه اي مناطق در برگيرنده مخازن افزايش داده  شود .

2- براي تشخيص  بسترهاي كم ضخامت و ساختمانهاي كوچك بايد قدرت تفكيك لرزه اي افزايش داده شود.

3-  براي يادگيري بيشتر در مورد طبيعت سنگها بايداندازه گيري لرزه اي اضافي به انجام برسد .

در روش مرسوم لرزه نگاري زمان باز  تاب اندازه گيري مي شود . علي رغم اين موضوع ،روش لرزه نگاري با نقشه برداري ساختماني ونيز مطالعه دامنه نوسانات بازتاب وتنها با استفاده از زمان باز تاب در پي جويي منابع نفتي نقش موثري داشته است.

با افزايش دقت اندازه گيري سرعت ، در تعيين سرعت ميان لايه اي براي يك لايه اعتماد بيشتري كسب شده ، ولي  اين سرعت ميان لايه اي را به علت داشتن به سنگ شناسي ،ميزان تحليل، پيمان شدگي ،اشباع كننده ها ، درجه شكستگي و وجود فشار زياد ،نمي توان بطور منفرد در قالب زمين شناسي تغيير نمود.

آسيب ديدگان زلزله چه كساني هستند ؟

آسيب ديدگان انسان هايي هستند كه در جريان زلزله دچار سه دسته گرفتاري عمد ه مي شوند .

دسته اول : درهم ريختگان سلامت رواني

دسته دوم : از دست دادن سلامت جسماني

دسته سوم :فرو ريختن بنيادهاي اساسي محيطي

تحقيقات نشان مي دهد كه در برابر فاجعه كه از جمله زلزله معمولا آنهايي كه توان مقاومت كمتري در مقابل حادثه را دارند ،فقرا  هستند يعني اين كشورهاي جهان سوم هستند كه بيشترين لطمه را مي بينند .

مقولات بنيادي باز سازي پس از فاجعه :

مجموعه فعاليت هايي كه به فاجعه ها مربوط مي شوند به دو مقطع قبل وبعد تقسيم مي شوند كه داراي ماهيت هاي متفاوتي مي باشند . مقطع قبل در واقع عبارتست از برنامه ريزي براي فاجعه وهدفش هم عمدتاً پيش گيري وتقليلي خسارات و يا آمادگي جامعه در مقابل وقايع ناگهاني است .

بعد از وقوع فاجعه ها ،خصوصاً فاجعه هاي طبيعي مانند زلزله سه مقطع يا گروه فعاليت قابل شناسايي است . فعاليت هايي كه د را ين سه مقطع انجام مي شوند با يكديگر بسيار متفاوت هستند اول مقطع اضطراري (Emergenagphase) است در اين مقطع اساس فعاليت ها عبارتند از نجات جان مصدومين ، رساندن مجروحين به بيمارستان ها ، بيرون كشيدن ودفن اجساد كشت شدگان واحياناً تدارك غذا و 0000 اين مقطع چيزي در حدود يك هفته است وپس از آن عملاً چه بخواهيم و چه نخواهيم مقطع تازه اي آغاز مي گردد كه اصطلاحاً درست بلافاصله پس ازمقطع اضطراري آغاز  مي شود و در حقيقت به دوراني گفته مي شود كه زندگي موقت ولي نه هنوز نرمال آغاز مي گردد ومعمولا تا چند ماهي ادامه دارد . اگر به زلزله اخير خودمان توجه كنيم ، در منطقه ي بم و زرند كرمان ودوران انتقالي حدود 5 الي 6 ماه به طول انجاميد . اين مقطع در واقع زماني است كه دراصطلاح فعاليت هاي امدادي اوليه سپري شده ولي هنوز زندگي عادي نشده است .

از لحاظ مسكن مردم در دو سه روز اول مردم به دنبال اين مي گردند كه به هر ترتيب ،درون اطاق ترك خورده و يا شكسته و يا با استفاده از مصالح واجزاي باقيمانده از ساختمان فرو ريخته مثل درو پنجره و غيره ، و يا معمولاً به وسيله اي چادر وامثالهم براي خودشان سرپناهي تهيه كنند .پس از آن به بتدريج در دوران انتقالي واحدهاي انتقالي واحدهاي نيمه دائمي ساخته مي شوند واين كاري است كه اكنون در بم و زرند انجام داده اند .بعد از اين مقطع سوم يعني باز سازي شروع مي شود كه در حقيقت زماني است كه از آن به بعد زندگي به طور جدي به حالت نرمال خود بر مي گردد ،حالا روي كلمه اي نرمال خيلي بحث نمي كنيم . كه آيا دقيقاً مقصود وضعيت قبل از فاجعه ياوضعيت عادي تازهاي است .مجموعه ي اهداف ما عمدتاً مربوط به اين قسمت است وهمان طور كه عنايت داريد كه يكي از مهمترين مقولاتي كه در باز سازي منظر است مسئله پيشگيري و تقليل صدمه در مقابل فاجعه اي بعدي است . يعني در برار فاجعه ضرورتاً بايدفكر كرد كه چگونه مي توان آسيب را تقليل داد وبنا براين به نحوي با مقطع بر نامه ريزيهاي مربوط به تقليل اما در مورد موضوع مشاركت مردم من فكر مي كنم اصلاً اين اصلاح غلط است .

مشاركت مردم را در فارسي برابر اصطلاحات (Community Participation) يا

(public Participation) انتخاب كرده اند  ولي فكر مي كنم آن ها هم غلط استفاده مي كنند اين اصطلاح درستي نيست .ما مي بينيم كه يك جامعه ي مصيبت زده اگر به حال خودش باشد بنا به وجود عوامل ذاتي خودش به لحاظ غرايزي كه انسان ها دارند خود به خود شروع مي كنند كه هر چه سريعتر به حال عادي برگردند.

همان طور كه در زلزله هاي مختلف مي بينيم زلزله زدگان تمام همت خود را         مي گذارند براي بيرون كشيدن ودفن اجساد وغيره . در جاهاي ديگر نمونه هاي حادتري هم بوده است كه براي مثال جاده بريده شده و تا يك هفته كسي به كمك آنان نرسيده است . و در اين يك هفته مردم سرشان را نگذاشته اند زمين وبميرند ،اين عكس العمل رفتار عادي مردم نيست . بلكه مصيبت زدگان بلافاصله شروع به فعاليت مي كنند . من مخصوصاً در زلزله اي اخير باز اين موضوع را دقيقاً پرس وجوكردم وشنيدم كه افراد محلي بلافاصله شروع كرده بود ند به فعاليت وبعد از نجات نزديكترين افراد خانواده شان به سراغ همسايه ها و فاميلهاي ديگر رفته اند ، غذا را خودشان جيره بندي مي كنند ،مجروحان را خودشان رسيدگي مي كنند، همه كارها را خودشان انجام مي دهند ،اين امر خود  رفتار طبيعي مردم است ومشاركت آن ها در امور نيست . هر جا كه مسئله مشاركت مردم يا اساساً در بحث هاي تئوري مفصلي كه وجود دارد ،گرفتاري بر سر مشاركت مردم نيست ،گرفتار ي در حقيقت بر مشاركت امداد گران ،مهندسين ، طراحان و برنامه ريزان است و غالباً اين كارشناسان  هستند كه مانند يك فرد غريبه و نا آشنا به يك جامعه ،چه مصيبت زده وچه جامعه اي كه طرح توسعه براي آن دارند نمي دانند كه چه كار بايد بكنند، مردم  ما سهم خود را به خوبي در زلزله هاي اخير نشان دادند كه چه بسيار افراد مستمندي بودند كه از لباس عيد خود واز غذاهاي حقيرانه خودنيز گذشتند و ديگر هموطنان خود را بر خود ترجيح دادند، بنا براين بايد ازمشكلات و مسائل مشاركت امداد گران ،مشاركت دولت ، مشاركت ستاد هاي معين وامثالهم سخن گفت . اين نقد كوچكي بود كه در اين زمينه گروه تحقيقاتي ما داشت .

مقوله ديگري كه درباز سازي وجود دارد نيروها وسازمان هاي امداد گر وچگونگي برخورد با اين سازمان هاي بين المللي است كه ما درايران زياد سابقه آن را نداريم زيرا اين سازمان ها زياد به ايران نيامده اند .مثلاً در خيلي از كشورهاي جهان سوم بعد از وقوع فاجعه آن محل تبديل به ميدان مبارزه مي شود. بنگاه هاي امداد بين المللي كه يكي دو تا هم نيستند براي امداد واسكان مي آيند و لي متأسفانه مشكلات عديده اي را نيز بوجود مي آورند، ما در داخل ايران به شكل ديگري با اين قضيه روبرو هستيم كه يك سري نهادهاي دولتي و يا مردمي از شهرها واستان هاي ديگر با نيت خير بسيج مي شوند و هركسي كه بلند شده براي كمك كردن آمده و براي خانه سازي پول خرج مي كند مگر مي شودبه كارش ايراد گرفت ؟

مثلا در زمان جنگ كه جمعي از ثرومتندان براي باز سازي روستاها آمده اند ديگر نمي توانيم بگوييم چرا با اين طرح و نقشه مي سازيد؟ چون به محض گفتن آن ممكن است همه چيز تمام شود و آن فرد نيز بگويد : اگر نمي خواهي خداحافظ واين افراد كه ذخيره آخرت براي خود جمع مي كنند اگر بدانند كه با زلزله ي بعدي به سر كساني كه در آن پناهگاه و به اصطلاح خانه زندگي مي كنند چه مي آيد حال به نظر  شما ثواب اين كار بيشتر است يا خرابي اين كار ؟

به طور كل در كشور ما هنوز نهاد و ارگان خاصي براي فاجعه هاي پس از زلزله دركار نيست ماهم چيزي نمي گوييم !در هر صورت ما به اين اميد هستيم كه ايران اسلامي ماهم در مراكز ملي ومردم وهم در مراكز بين المللي آن قدر نفوذ پيدا كند تاروزي اگر خرابي اي هم يك زلزله داشت به راحتي وبه بهترين شكل بر طرف شود ومردم به زندگي عادي خود باز گردند .

شيوه هاي آموزش همگاني براي مقابله با خطرات زلزله :

از ميان حوادث وپديده هاي طبيعي ، زلزله و آتشفشان بيشتر ازساير پديده ها افراد  وزندگي آن ها را تحت تأثير قرار داده وموجب وارد  شدن خسارت هاي جاني ومالي مي گردد. .حوادث ديگر از جمله سيل وطوفان اولاً درمقايسه نسبي داراي قدرت تخريبي كمتر نسبت به زلزله و آتشفشان هستند .

ثانياً تا اندازه اي قابل پيش بيني هستند كه تقريبا از اوايل پيدايش كره زمين با حداقل از زمان شروع اشتقاق قاره ها وكم و بيش در نقاط مختلف دنيا به وقوع پيوسته است و بشر از همان بدو خلقت و شروع زندگي  در كره خاكي با اين پديده آشنا شده است . انسان هاي اوليه و مردم زمان هاي بسيار قديم هيچ گونه اطلاعات علمي در مورد نحوه ايجاد زلزله وآتشفشان نداشتند  به همين جهت براي توجيح علت ووقوع آنها به افسانه سازي وخرافات متوسل مي شدند و به عنوان مثال در چين باستان عقيده داشتند كه كره زمين بر سر يك قورباغه عظيم الجثه قرار گرفته و  وقوع هر زلزله ناشي ازحركات قورباغه است . با پيشرفت زمينه ي  علمي در ميان مردم دنيا و بانزديكي كتاب هاي آسماني تعليم قرآن كه حاوي اطلاعات بسيار مهم و روشنگرد در مورد اين پديده هاي طبيعي مي باشد به تدريج اطلاعات واقعي وعلمي بشر جمع آوري شده جمع آوري شده و با پيدايش و تكامل عمل زمين شناسي علاوه بر روشن شدن علل وقوع اين پديده ها مكانيزم تشكيل وايجاد هر يك از آن ها نيز مفصلا تشريح گرديد واكنون تلاش عمده ي دانشمندان كه درمورد زلزله و آتشفشان تحقيق مي كنند ، بيشتر متوجه كشف جزئيات بيشتر وابداع  بهترين ومطمئن ترين شيوه ها براي پيش گيري وكاهش خطرات وزيان هاي ناشي از اين پديده ها مي باشد و در اين مورد هم تا كنون نتايج وموقعيت هاي بسيار درخشاني حاصل شده است . به طور كلي براي كاهش خطرات و زيان هاي ناشي از پديده زلزله ،چهار روش وجود دارد كه الزاماً جهت كسب نتيجه بهتر، مي بايستي هر چهار روش به طور هم زمان ويكسان به كار گرفته شوند .

اين روش ها عبار تند از :

1-    روش پيش بيني زلزله

2-   روش تحكيم ساختمان ها ي قديمي موجود وايجاد ساختمان هاي مقاوم وضدزلزله جديد .

3-  روش آمادگي دولت براي انجام اقدامات لازم در زمان هاي قبل، به هنگام و بعد از زلزله

4-   روش آموزش همگاني مردم .

نقش آموزش دركاهش صدمات اجتماعي از زلزله :

در دنياي امروز اطلاع رساني و آموزش بهنگام بيش از هر چيز ديگر ي مورد توجه قرار دارد .در تمام زمينه هاي اقتصادي- اجتماعي - و سياسي نقش اطلاع رساني و آموزش درست و بهنگام تعيين كننده است .

شايد بتوان گفت يكي از تفاوتهاي چشم گير بين كشورهاي پيشرفته صنعتي  با كشورهاي توسعه نيافته يا در حال توسعه نحوه و ميزان اطلاع رساني و آموزش بهنگام است تا آنجا كه اطلاع رساني  و آموزش بهنگام در دنياي امروز بيش از ابزارهاي جنگي كارايي دارد .

به عنوان مثال هنگامي كه وارد فرودگاهها ومرزهاي كشورهاي پيشرفته مي شويد آنچه بيش از هر چيز توجه شما را به خود جلب مي كند تيم هاي اطلاع رساني كامپيوتري و نحوه بكار گيري آنها است .

وقتي پيشرفت تكنولوژي امروز به ما اين اجازه را مي دهد كه با نشستن در برابر يك صفحه تلويزيوني محتواي داخل فروشگاهها يا چمدان مسافري را كنترل كنيم ،هنگامي كه تلويزيونهاي مخفي در فروشگاهها وبانكها هر حركت وعكس العمل كوچك يك مشتري را كنترل مي كنند. يابافشار دادن يك دكمه كامپيوتري مي توان اطلاعات بسيار دقيق وجزئي مثلا از ساختار اقتصادي واجتماعي – و فرهنگي و دو فلان كشور صنعتي در اختيار داشت  - چرا ما نبايداز حداقل امكانات اطلاع رساني و آموزش به هنگام محروم باشيم و دوباره كه حادثه اي رخ مي دهد وفريادمان بلند مي شود كه غافل گير شده ايم ،واطلاع نداريم كه به چه نحوي  بايد عمل كنيم . يا در  دنياي پيشرفته امروز ما حق به كار بردن كلمه ي غافلگير شدن راداريم ؟ ما كه صاحب كشوري آسيب پذير هستيم و درطول تاريخ شناخته شده ي خود همواره با سوانحي مانند زمين لرزه سيل ،طوفان و غيره مواجه بوديم . آيا باز هم حق داريم كه بگوييم غافلگير شده ايم ؟ البته هشت سال جنگ تحميلي باعث شد تا ما نتوانيم  دررفع  نيازهاي اساسي واطلاعاتي خود آن طوري كه بايد و شايدعمل كنيم . اماحالابه طور اساسي و در ريشه اي  بايد به مسئله ي اطلاع رساني و آموزش به هنگام به طور جدي بينديشيم و راههاي مناسب آنرا بيابيم .زيرا از اين پس ديگر هيچ عذر وبهانه اي براي پذيرفتن نمي باشد . زمين لرزه ي اخير گيلان و زنجان ومسائل ومشكلاتي كه از عدم اطلاع رساني و آموزش به هنگام وقوع زلزله بوجود مي آيد ،يك بار ديگر متوجه اهميت اطلاع رساني و آموزش درست و  به هنگام است .  زمين لرزه ها همانند ساير سوانح طبيعي علاو ه بر وارد ساختن خسارات مالي وفيزيكي كه دراغلب اوقات بلافاصله پس ازوقوع حادثه قابل رويت ولمس است ،يك سلسله پيامدهاي اجتماعي وفرهنگي رابه دنبال دارد كه غالباً اين نوع مسائل معمولا  غير متخصصان خود را به مرور زمان نشان مي دهد. اما متاسفانه گذشت زمان به نوعي خود باعث مي شود و هر گونه اقدام در پيشگيري يا رفع اين مشكل دير شده يا به طور موثر در زمينه ي نتوان با اين  مشكلات برخورد نمود . لذا ضرورت شناخت اين نوع مسائل به وسيله ي كارشناسان وارائه راه حل ها ي مناسب براي آنها مي تواند به عنوان يك  ابزار مناسب در دست مسئولان اجرايي براي  برخورد موثر با چنين سوانحي به كار گرفته شود در همين راستا گروه  علوم اجتماعي موسسه ي مطالعات وتحقيقات فرهنگي از همان روزهاي نخست پس از وقوع زلزله در مناطق آسيب ديده  حضور فعال داشته و نظارات كارشناسانه خود را درزمينه هاي باز تاب عملكردامدادهاي اوليه ، اسكان وموقت واسكان دائم بازسازي در مناطق روستايي و شهرت استانهاي مذكور را در اختيار مسئولان ذيربط قرار داده است .

اطلاعاتي مختصر در مورد واژگان زلزله اي :

1-    بزرگاي زمين لرزه : نمايانگر مقدار انرژي است كه دراثر آن لرزه رها شده است .

2-   پس لرزه : لرزه هاي ثانويه هستند كه به دنبال زمين  لرزه هاي اوليه وبه طور معمول از شدت كمتري نسبت به زمين لر زه ي اوليه برخوردارند .

3-  مركزيت  « رومركز»  : نقطه اي بر سطح زمين است كه به طور دائم در بالاي كانون زمين لرزه قرار دارد و نقطه اي از منشا است كه نخستين جنبش در آن روي مي دهد.

4-   ژرفاي كانوني : فاصله اي قائم ميان كانون يك زمين لرزه يا پس لرزه بر سطح زمين است .

5-   شدت زلزله :زمين لرزه  با نمادي عددي تعريف مي شود كه اثرات يك زمين لرزه  در يك نقطه ي مشخص بر انسان ، ساخته هاي انسان ،وخود زمين را نمايان مي كند:

6-   مركالي  : مقياسي براي نشان دادن شدت زمين لرزه است كه در جات آن با اعداد رومي  از I تا XII نشان داده مي شود.

7-   كانون زلز له : زمين لرزه در كانون زمين است كه خاستگاه زمين لرزه رامشخص مي كند .

8-  منطقه ي كلان لرزه اي :يك زمين لرزه در منطقه اي داراي شدت بسياري است كه معمولا در درون خم هم لرز مربوط به شدت قرار مي گيرد.

9-   هم لرزه ها : خطوطي هستند كه مرز ميان هر دو نقطه را كه در درجه شدت به دنبال هم قرار دارند مشخص مي كند .

10-تسونامي : امواج بزرگ آب است كه دراثر زمين لرزه ها به علت دگر ريختگي يا كج شدگي ناگهاني در پوسته زمين در آب ،لغزه هاي بزرگ زير آبي و يازمين لغزش از خشكي به درون آب هاي ژرف ،پديد مي آيد .

منابع و ماخذ

1-نام كتاب : تاريخ زمين لرزه هاي ايران                    ترجمه : ابوالحسن زاده

نوشته : ن . ن – امير

2- نام كتاب : زمين شناسي براي جغرافيا             نويسنده : دكتر خديجه اسديان

3- نام كتاب : باز هم بيشتر به من بگو چرا ؟        نوشته ي آركوي لئوكرم

4-نام كتاب : طرح سازه هاي مقاوم در برابر زلزله  مترجم : احد نبيي مولف:پولياكن

5-نام كتاب : آموزش همگاني براي مقابله با خطرات زلزله  مولف : بخش آموزش همگاني

6- نام كتاب : لرزه نگاري آسان                      ترجمه ي : محمد مختاري 

7-بررسي خواص ديناميكي زلزله هاي ايران         نويسنده : مهندس زهرا نوري