سئوال نوشتار حاضر این است که با توجه به مقوله آزاد اندیشی که رکن مهم تولید دانش و اندیشه است، دولت و حکومت در فرایند تولید علم چه نقشی بازی می کند؟ به عبارت دیگر نوع، شکل و ماهیت حکومت از سویی، و روحیات و رفتارهای حکومت گران و نگرشها و سیاست گذاریهای آنان از سوی دیگر، چه تأثیری در این روند ایفا می کند؟

در بحث ماهیت حکومتها و تأثیر آنها بر فرایند تولید اندیشه و دانش، واقعیت این است که در برخی حکومتها به علت بسته بودن فضای سیاسی و اجتماعی، اعمال حاکمیت قدرت با ابزارهایی چون سرکوب و مجال ندادن به مخالفان و نیز انسداد مجاری بیان آزاد اندیشه ها، اصلاً زمینه ای برای تولید علم به طور طبیعی فراهم نیست و با نگاه خوشبینانه این مسیرها کاملاً هدایت شده و تحت شرایط خاص و برای افراد خاص میسر خواهد بود.

اما در مقابل، در حکومتهای باز و مروج آزاد اندیشی به سبب فضای باز سیاسی، علمی و عقیدتی، اندیشمندان و عالمان با فراغ بال و آزادی خاطر و بدون دغدغه، به امر تولید دانش می پردازند.

نگاه به گذشته، این امر را به خوبی روشن می کند که حکومتهایی که به علم و اندیشه اجازه جولان داده و با سعه صدر و خوشبینی با اندیشمندانشان برخورد کرده اند پیشرفتهای شگرفی در این زمینه داشته اند. و بر عکس هر جا که با زوال تمدنی روبه رو می شویم و به بررسی علل زوال و افول آن می پردازیم، به عاملی چون کنار نهادن علما و اندیشمندان و بی اعتنایی به علم و دانش برمی خوریم.

بدین ترتیب، برخی بر این عقیده اند که بالا بودن ظرفیت حکومت از جنبه انتقاد پذیری، برتافتن دیدگاههای دانشمندان و عالمان و میدان دادن به اندیشه های علمی و تقویت محافل تولید اندیشه و در یک کلام، تساهل علمی حکومت با اندیشمندان و برخورد عزتمندانه با آنان، در فراهم شدن زمینه های تولید دانش و اندیشه، تأثیر انکار ناپذیری دارد.

حکومتهای آزاد اندیش نه تنها به طرد اندیشه ها و افکار علمی جدید و متفکران نمی پردازند، بلکه با فراهم کردن تمهیدات لازم و جاذبه های مناسب، به جذب نخبگان و پذیرش مغزهای متفکر جوامع دیگر اقدام می کنند، در حالی که در حکومتهای خودکامه نه تنها به علم و عالم مجال نمی دهند و آنان را ارج نمی نهند، بلکه شرایطی فراهم می کنند که اندیشمندان به ناچار، دیار و وطن خویش را ترک گفته به سرزمینهای دیگر هجرت می کنند. چه بسیارند صاحبان فکر و اندیشه ای که به دلیل سیاستهای علم ستیزانه و اندیشه گریزانه این نوع از حکومتها گوشه نشینی را بر مغضوب حکومت شدن، طعنه شنیدن و مسایلی از این قبیل ترجیح داده اند. اما این حکومتهای علم دوست و عالم پرور بوده اند که اندیشمندان را از عزلت خانه به بیرون کشیده و به عرصه تولید دانش و یاری رساندن به حرکت شتابان علم کشانده اند.

ثبات برنامه ریزیها و سیاست گذاریهای نهادهای حکومتی، عامل دیگری است که بررسی آن در ارتباط حکومت و تولید علم ضروری می نماید. جوامع بی ثبات و مملو از تنش و تغییر و تحولات زود گذر، در ایجاد محیطی آرام و مساعد برای تولید علم و اندیشه، توفیق چندانی نخواهند داشت. اگر تغییر سیاستمداران و تصمیم گیران، تغییر سیاست ها و برنامه ها را در پی داشته باشد و سیاست های پیشین کنار روند و برنامه ریزی جدیدی مطرح گردد، باعث نامساعد شدن و تشتت فضای اندیشه برای اندیشمندان خواهد شد.

آنچه گاه شاهد آن هستیم این است که تغییر در ساختار دولت و یا صف بندیهای سیاسی جامعه، باعث ایجاد تحولات اساسی در مدیریت محافل علمی، مراکز پژوهشی و دانشگاههای کشور می شود و تا رده های پایین تر چون ریاست دانشکده ها و مدیریت گروههای علمی و آموزشی و مانند آن نیز ادامه می یابد. این امر قطعاً به فرایند تولید علم کمکی نخواهد کرد.

برخی این گونه اعتقاد دارند که در مسیر تولید دانش، ایجاد فضایی آرام برای اندیشمندان از سوی حکومتها، امری ضروری است؛ صاحبان اندیشه باید از حاشیه امن سیاسی و نیز از امنیت حقوقی قضایی لازم برخوردار باشند تا بدین اطمینان برسند که به صرف ابراز یک دیدگاه علمی جدید - اگر چه ظاهراً مخالف با دیدگاههای حکومتگران است- از مصونیت و امنیت سیاسی و اجتماعی لازم برخوردار خواهند بود. نباید این گونه باشد که دانشمندی به دلیل اظهار عقیده ای، از حقوق و امتیازهای خویش محروم گردد.

سیاست زدگی علم و محیطهای علمی، آفات فراوانی را در عرصه تولید علم در پی دارد. در برخی از جوامع که سیاست زدگی توسعه یافته و به همه امور سرایت کرده و حتی مراکز علمی و دانشگاهها و مؤسسات نیز از این آفت در امان نمانده اند ، این بیماری، غوغا سالاری، هدر رفتن انرژیها و استعدادها، به تعطیلی کشیده شدن مراکز علمی و دانشگاهها، تظاهرات، اعتصابها، عزل و نصبها، حذفها و تسویه حسابها، حاکمیت رفتارهای غیر علمی و حتی ضد علمی را جایگزین اندیشیدن صحیح و زایشگر علم نموده است.

بر همین اساس متفکران این جامعه مجبورند یا در این درگیری ها و رفتارهای ناهنجار و غیر علمی وارد شوند، یا اینکه به ناچار عطای کار علمی و فکری را در این محیط به لقایش ببخشند و به حاشیه نشینی و انزوا روی بیاورند. بنابراین یکی از راههای گرفتار نیامدن در چنین دامی، نهادینه کردن حمایت از دانشمندان و مراکز علمی و حوزه های تولید اندیشه و دانش است تا با تغییر سیاستمداران و گرفتار شدن جامعه در چنین ناهنجاری نیز به فرایند تولید علم و اندیشه آسیبی وارد نشود و این فرایند دچار خدشه و انحرافی نگردد و بخشی از این امر البته بر عهده خود نخبگان و متفکران است تا با تعبیه مکانیزمی، تمهیدات و پیش بینیهای لازم را برای چنین مواقعی به عمل آورند و ضرورت استفاده حکومتگران و سیاستمداران از نظرات کارشناسی و دیدگاههای مشورتی آنان به صورت قانونمند و نهادینه شده را تثبیت نمایند.

این گونه است که می گوییم درک جایگاه علم و عالم از سوی مدیران سیاسی یک جامعه، باعث خواهد شد مدیران میانی آن جامعه را بر اساس درجات علمی و کارشناسی تعیین نمایند و برای نظریات اندیشمندان ارزش قائل شده در تصمیم گیریها از آنان بهره جویند.

اگر ارزش و جایگاه دانش و دانشمندان به درک و فهم سیاستگران رسوخ پیدا نکرده باشد، طبیعی است آنها از این نیروی فوق العاده و پیش برنده تمدن و فرهنگ در سرمایه گذاریهایشان استفاده نخواهند کرد و اصولاً به آن اهمیتی نمی دهند و بدون این نگرش، قطعاً از قافله تمدن و تولید دانش عقب می مانند و تلاش خویش را صرف حفظ قدرت و گسترش دامنه آن می نمایند و ترویج و تولید دانش برای آنها از کمترین درجه اهمیت برخوردار است.

روزنامه قدس - مهدی محمدی