کارتوگرافی دانش تهیه نقشه است. از آنجا که نمی توان قسمتی از سطح کره زمین را به اندازه واقعی خود بر روی صفحه ای تصویر کرد باید عوارض پدیده های مختلف زمین را به نسبت معینی کوچک نمود و این عمل بر اساس مبانی و اصول کارتوگرافی به نحوی انجام می شود که کاربران با توجه به نسبت کوچک شده و مشخصات فنی آن بتوانند به مقدار اصلی پی ببرند

بنابراین علم و هنری که طی مراحل مختلف اندازه گیری و محاسبه و ترسیم ، بخشی یا تمام سطح کره زمین را بر سطحی مستوفی با تکیه بر اصول ریاضی و تناسب هندسی به نمایش در می آورد ، کارتوگرافی نامیده می شود

برای کارتوگرافی چند تعریف علمی وجود دارد که قبول هر یک از تعاریف و دامنه فعالیت آن متاثر از وضعیت نقشه برداری و نقشه های هر یک از کشورهای دنیاست . آنچه که در مجامع علمی بنا به تعریف کمیسیون فنی سازمان ملل مورد توجه است ، یکی کارتوگرافی به عنوان دانش تهیه نقشه می باشد ، و دیگر حالت خاص از کارتوگرافی است که بخشی از فعالیت ها و مراحل تهیه نقشه را در برمی گیرد و قسمت اعظم تهیه محسوب می شود که پس از انجام مراحل نقشه برداری و ژئودزی و فتوگرامتری و تهیه پیش نویس (مسوده) تا مراحل نهایی تهیه نقشه را در بر می گیرد

به منظور هماهنگی با پیش رفتارهای علمی و فنی روز ، گروه کار انجمن بین المللی کارتوگرافی تعریف زیر را توصیه نموده است

کارتوگرافی سازماندهی ، نمایش ، ارتباط و بهره برداری اطلاعات زمین است . که بر اساس این تعریف و مشخصه یک سیستم مبنایی کامپیوتری ، تعریف سیستم اصلاعات کارتوگرافی مشخص می گردد .این سیستم اطلاعات کارتوگرافی یک سیستم مبنایی کامپیوتری است که هدف از آن تولید نقشه ، نقشه های چاپی ، نقشه های ترسیمی ، و یا نقشه هایی است که بر صفحه نمایش دیده می شوند.

تاریخچه مختصر کارتوگرافی در نقاط مختلف جهان

مشاهدات کاشفین از قسمت های دنیا حاکی است ، زمانی که بومی محلی ، پیرامون موقعیت اطرافش سئوال می کرد ، با یک قطعه چوب خطوطی بر زمین رسم کرده، راهنمایی می نماید. هرچند این اطلاعات در حدود چندین کیلومتر است و در محدوده ارتباط وی با سایر قبایل همسایه است . در مقابل درخواستی که از یک فرد بومی در مجمع الجزایر پلی نزی می شود ، وی قسمتی از جنوب اقیانوس آرام را با گچ بر روی عرشه کشتی رسم می نماید . جزایر مارشال واقع در اقیانوس کبیر و در شمال شرقی استرالیا را با اشیاء مختلف مثل گوش ماهی ، برگ درختان و هسته های میوه به صورت نقشه هایی تهیه کرده و عوارض مهم را بر روی آن نشان می دهد. در مناطق اسکیمو ها و یا اقوام سرخ پوست مکزیک و دیگر جاهای مختلف نقشه هایی با علائم خاصی که مد نظرشان بوده ، کشیده شده و راهنمایی های لازم را با نظری به نقشه های گذشته مشاهده می کنیم

بابلیها -

در نمایشگاه موزه دانشگاه هاروارد ، نقشه ای متعلق به بابلی ها وجود دارد که متعلق به 2500 سال قبل از میلاد است و بر لوح گلی کوچکی به عرض هفت سانتی متر نقش بسته است . در موزه بریتانیا نیز لوحه های زیادی است که مربوط به شهر بابل و تقسیم بندی آن می باشد

مصری ها -

قسمتی از نقشه ای که بر روی لوح گلی پیدا شده ، نشانگر آن می باشد که مصری ها در ردیف اولین اقوامی بودند که مشاهدات خود را در سطح زمین پس از اندازه گیری مستقیم به صورت نقشه معرفی کرده اند. نقشه کانسار طلای جبل البارد در حدود 2000 سال قبل از میلاد تهیه شده که در حال حاضر در کشور مصر موجود می باشد . این گونه نقشه ها اغلب برای تعیین حدود اراضی کشاورزی ساحل نیل تهیه شده . گویا رامسس دوم در سال های قبل از میلاد روش مساحی را پایه گذاری کرده ( 1300 - 1332 قبل از میلاد ).

تاریخچه نقشه کشی

دانش کارتوگرافی ، از ابتدا با دانش ریاضی ، نجوم و جغرافیای ریاضی پیوستگی گسترده ای داشته است . فکر تهیه نقشه مربوط به سال های بسیار دور و قرن ها پیش از میلاد می باشد . آثار و نوشته هایی که تا کنون بررسی شده است حکایت از آن دارد که کروکی اولین کار در این زمینه می باشد

کروکی ها

بشر در ادوار اولیه زندگی ، شناخت اطراف و مناطقی را که برای تهیه غذا و عبور و مرور و گذشتن از موانع یا گذرگاه ها برایش پیش می آمده مورد توجه قرار داده و بر این اساس تلاش داشته که مسیرها را به خاطر بسپارد و همچنین به فرزندانش بیاموزد که خود تهیه نقشه را رسانده و به کمک علامت های کروکی تهیه گردد هرچند رعایت اصول ریاضی نشده است اما حکایت از ضروریات ترسیم دارد . اغلب این نقشه ها ( کروکی ها ) بر بدنه درختان یا دیوار غارها حک شده است

نقشه های تثبیت حدود مالکیت

با تحولات زندگی بشر ، کار کشاورزی و توسعه دامداری و موضوع تثبیت مالکیت ها در اراضی مطرح بوده است ، که بنای خشت اول نقشه های ثبتی ( کاداستر ) گذاشته می شود . نشانه های به دست آمده ، حکایت از آن دارد که سابقه تاریخی ترسیم این گونه نقشه ها به پنج هزار سال قبل از میلاد می رسد . هرچند ممکن است با چند خط شکسته و منحنی و علائم و نشانه هایی در نظر افراد بسیار ساده و بی اهمیت جلوه کند . لیکن با شناخت محدود اطراف و محیط زمین و عدم وجود ابزارهای مختلف برداشت ، محاسبه و ترسیم در زمان بوده و بسیار ارزشمند بوده اند که قدمت نمونه های از آن نقشه ها به هزاره های قبل از میلاد مسیح می رسد . کم کم با تشکیل حکومت ها نقشه های ثبتی ( کاداستر ) ، اهمیت بیشتری پیدا کرده و برای تثبیت حدود املاک و گستره شهر ها و روستا ها و اصلاع از میزان محصولات و تولیدات و در نتیجه گرفتن مالیات های مختلف نقش گسترده تری می یابد . مساحی اراضی و مناطق مسکونی یکی از کارهای حکومت بوده و تنظیم خراج را با تکیه بر آن انجام می دادند . در ترجمه تاریخ طبری چنین آمده است

بیش از قباد در جهان خراج نبود. مگر ده یک و پنج یک . جای بود که بیست یک گرفتندی بر مقدار آبادانی و نزدیکی و دوری آب ، پس قباد بگفت تا همه مملکت مساحت کردند تا خراج معین کنند ... موبد موبدان و وزیر گفتند : این تدبیر آن است که زمین های همه مملکت وزرها مساحت کنی تا هرچند جفت بود و درختان بارآور بشمری تا چند بود . هر جفتی زمین و هر جفتی زر و بر هر درختی بارآورد خراجی معین کنند ... قباد گفت چنین کنند . به خانه رفت و مساحان را گرد کرد تا همه مملکت را مساحت کنند

از این پیدا است که وجود مساحان و تهیه نقشه هایی در دوران های قبل هم وجود داشته است

نقشه های نظامی

زمانی که مسئله تجاوزگری بعضی از قبایل و حکومت ها ، شدت می گیرد و لشکر کشی ها گسترش می یابند ، برای شناسایی سرزمین بیگانه وضعیت حرکت لشکریان خودی و بیگانه و دیگر مسائل انسانی می باشد که در اوایل به صورت یک نقشه ترسیم شده در اختیار فرمانده هان قرار داشته و منجم باشیها ، که وظایف تشریح و توصیف نقشه و شناخت موقعیت را از روی ستارگان ، ماه ، آفتاب و ... به عهده داشتند ، کار مشاور فرماندهی را نیز انجام می دادند

نقشه های جغرافیایی

کار تهیه نقشه ، طی قرون متمادی ، به شیوه ابتدایی و غیره هندسی صورت گرفته است تا این که در پرتو پیشرفت دانش بشری دانشمندان جغرافیای ریاضی ، منجم ، ریاضیدانان و زمین شناسان را که در پی شناخت و معرفی جهان بودند به دانش کارتوگرافی جهت بخشیدند . دانشمندان ابتدا به تصور نظریات خود از جهان ، نقشه های جهان نمایی را تهیه نمودند . جغرافی دانان خود به ترسیم نقشه های متعدد پرداختند و با توجه به این که اغلب این نقشه ها مبتنی بر تصورات دانشمندان بوده است ، نسبت به زمان خود دارای اهمیت ویژه ای می باشند . علوم جغرافیایی ، چه از نظر وسعت و تعداد مباحت قدیم و چه شاخه های علمی و رشته های تخصصی امروزی ، همیشه نیاز به نقشه داشته و دارند . با توسعه و تکامل دانش کارتوگرافی ، کار تهیه و ترسیم نقشه ها به عهده کارتوگرافان قرار گرفته است و علوم ریاضی ، مخصوصا هندسه و مثلثات در گذشته و حال ارتباط پیوسته ای با علوم جغرافیایی داشته و نقش موثری در کاربرداشت و محاسبات نقشه داشته و دارد . سیاحان نیز در سفرنامه ها گزارش های سفری خود را با تهیه نقشه های متناسب همراه می نمودند . دریانوردان برای جهت یابی و ناوبری کشتی ها و سیستم های قدیم ناوبری ، احتیاج به نقشه داشته اند

نقشه و طبقه بندی جدید آن

نقشه تصویر افقی و قراردادی بخشی از سطح زمین یا منطقه جغرافیایی و یا از کل کره زمین می باشد که به طریقه هندسی ، عوارض موجود در سطح زمین را بر روی سطح مستوی نشان می دهد

طبقه بندی نقشه

نقشه ها را بر حسب عواملی از جمله هدف ، نوع مقیاس ، دقت ، محتوی ، ارزش و کاربرد که در تهیه آن نیز موثر هستند ، می توان طبقه بندی نمود . البته در این تقسیم بندی ها سلیقه کارتوگراف ها تاثیر زیادی دارد

طبقه بندی نقشه بر اساس اهداف تهیه نقشه

اهداف تهیه نقشه بسیار متنوع است . از جمله نقشه های دریایی ، کشاورزی ، زمین شناسی و ... که به طور کلی به دو دسته تقسیم می شوند .

نقشه های عمومی ، از نظر اهمیت دادن به عوارض ، در همه موارد رعایت مساوات شده و استثنایی وجود ندارند

نقشه های خاص ، بر حسب نیاز به نقشه به مواردی توجه بیشتر شده و بعضی عوارض اهمیت کمتری می یابند

طبقه بندی بر طبق نوع و گونه

الف) نقشه های مسطح ( پلانیمتری ) ، نقشه های توپوگرافی ، نقشه های عکسی ، نقشه های برجسته پلاستیکی و نقشه های شهری

ب) نقشه های مخصوص ، آب نگاری (هیدروگرافی) ، نقشه های هوانوردی ، نقشه های ثبتی ( کاداستر) ، نقشه های اداری ، نقشه های سیاسی ، نقشه های زمین شناسی ، نقشه های پوشش گیاهی ، نقشه های شبکه ارتباطی ، نقشه های هیدرولوژی و نقشه های جمعیت

انواع نقشه از نظر مقیاس

پلان ها که مقیاس آن ها بزرگتر از 1:1000 می باشد

نقشه های بزرگ مقیاس ، نقشه هایی که مقیاس آن ها از 1:1000 تا 1:25000 می باشد

نقشه های متوسط مقیاس ، نقشه هایی که مقیاس آن ها از 1:25000 تا 1:10000 می باشد

نقشه های کوچک مقیاس ، نقشه هایی که مقیاس آن ها از 100000 تا 1:2500000 می باشد

نقشه های خیلی کوچک مقیاس یا جغرافیایی که مقیاس آن ها کمتر از 1:500000 می باشد و از آن ها جهت مطالعه حدود و چهره تقریبی طبیعت استفاده می شود

طبقه بندی نقشه ها بر اساس دقت وارزش مدارک مبنایی

نقشه دقیق

نقشه هایی که بوسیله عملیات نقشه برداری بسیار دقیق تهیه می شود و میزان خطا از حد مجاز کمتر است که به آن ها نقشه های نظامی گویند -

نیمه دقیق -

عملیات نقشه برداری با دقت کمتری انجام گرفته و خطای عملیات بیشتر از خطای گرافیک می باشد

کروکی -

نقشه هایی هستند که به صورت سریع جهت شناسایی برداشت می شوند ، دقت کافی ندارند و کلا جزء نقشه ها نمی باشند

تقسیم بندی نقشه ها از نظر محتوا

نقشه ها از نظر توپوگرافی ، عوارض سطح زمین متناسب با مقیاس و بر روی نقشه نمایش داده می شوند -

نقشه های جغرافیایی ، که با استفاده از نقشه های توپوگرافی ، مسائل مختلف و موضوعات جغرافیای انسانی ، اقتصادی ، جمعیت و ... تهیه شده اند -

انواع نقشه بر اساس چگونگی تهیه

نقشه پایه یا مبنا : این گونه نقشه ها با عملیات نقشه برداری زمینی و یا نقشه برداری هوایی و هیدروگرافی تهیه می شوند

نقشه مشتقه :

از روی نقشه های مبنا ، به مقیاسی کوچکتر و با تقلیل بخشی از اطلاعات جغرافیایی آن تهیه می شوند

نقشه تالیفی :

اغلب برای تهیه نقشه های کوچک مقیاس و تهیه نقشه های موضوعی با استفاده از نقشه های موجود استفاده می شود و اطلاعات موضوعی خاص در شکل گرافیکی بر آن اضافه می گردد