هر نظام آموزشی در صورتی در انجام رسالت خود موفق خواهد شد که دارایمعلمانی برخوردار از صلاحیتهای علمی و آشنا به روشهای آموزشی و مجهز به مهارتهایآموزشی و شغلی و حرفه ای باشد.  پس بنابراین 3 بال معلم جهت پرواز موفقیت آمیز درفضای آموزش را می توان:

1-صلاحیتهای علمی مورد نظر

2- جزئیات مفید و موثرآموزشی و اطلاعات عمومی

3- تلفیق آگاهی های علمی و تجربیات علمی نامبرد.

تعریف تکنولوژی:

تکنولوژی به معنی هر گونه مهارت علمیاست که در آن از نتایج دانش و یافته های علمی استفاده می شود.

تعریف تکنولوژی آموزشی:

اصول و راهبردهایی است کهبرای حل مسائل آموزشی درسطح کاربردی به کار می رود.

ضرورت استفاده از تکنولوژیآموزشی:

1-رفع مسائل و مشکلات نظام آموزشی

2- نقش بسیار مهم حواس پنجگانه دریادگیری

3- ویژگیهای مربوط به یاد گیری مخصوصاً در کودکان دبستانی

عوامل موثر در لزوم کاربرد تکنولوژی آموزشی:

1-هماهنگی و همکاری نظام آموزشی با پیشرفت سریععلوم و تکنولوزی

2- رفع، کاهش و پیشگیری از افزایش مسائل و مشکلات نظام آموزشی

3-مشارکت و فعالیت هر چه بیشتر حواس فراگیران در جریان آموزش به منظور تحقق یادگیریبنیادی و موثر عمیق

تکنولوژی امروز:

تکنولوژی امروز عبارت است از فرآیندپیچیده و منسجمی که شامل افراد، فرآیند ها، ایده ها، ابزار و سازمانها که برای تجزیه و تحلیل مشکلات و ایجاد، اجرا، ارزشیابی و کنترل راه حل مشکلاتی که در تمامیجنبه های یاد گیری انسان دخالت دارند، بکار می رود.

عوامل انتخاب تکنولوژی:

1-هدفهای آموزشی                                  

2- ویژگیهای دانش آموزان                                            

3- فنون تدریس                      

4- محرکهای مورد نیاز موضوع درسی                         

5- شرایطعلمی

اهداف و فواید تکنولوژی آموزشی:

1-تکنولوژی می تواند آموزش و یادگیری را انفرادی کند.

2-راه حل لازم رابرای طراحی شرایط ارائه دهدکه از همه روش ها نزدیکتر شود.

3-دسترسی به فرهنگآموزش را به طور یکسان برای همه میسر می سازد.

4-تکنولوژی مؤثرترین وسیله برایتحقق اهداف است.

5-تکنولوژی در جستجوی حلقه های گمشده ای است تا بتواند بهوسیله آن ها رشته های وسیع و گسترده ای از علوم و دانش را به هم متصل نماید.

6- وسیله ای است مطمئن برای بهره بردن و ایجاد تغییر در وضعیت موجود.

پیشنهادات:

1- توجه مدیران به تکنولوژی آموزشمدارس به منظور ارتقاء کیفیت تدریس معلمان جهت یادگیری آسان و بهتر دانشآموزان.

2- استفاده از افراد متخصص در پست تکنولوژی یا سمعی بصری مدارس .

3-جذب معلمین با مدرک بالاتر در رشته های تخصصی و آشنایی با تکنولوژیهایموجود روز در امر تدریس.

4- ارج نهادن به معلمینی که از تکنولوژی آموزشیبهینه استفاده می نمایند.

5- اختصاص بودجه های خاص در وزارتخانه به امرتکنولوژی مدارس و مراکز تربیت معلم.

6- تشکیل کنفرانسها و میزگردها برگزاریکلاسهای ضمن خدمت کوتاه مدت برای اساتید و معلمان با موضوعات تکنولوژیآموزشی.

7- اطلاع رسانی به معلمان و اساتید در رابطه با آخرین یافته هایمربوط به تکنولوژی و روشهای جدید تدریس.

8- جهت استفاده ی مطلوب از کلاسها و بالابردن کیفیت آموزش در سطوح مختلف با به کار گیری تکنولوژی آموزشی در امر تدریس بهتراست سقف دانش آموزان کلاسها بیش از 20 نفر نباشد.

تکنولوژی آموزشی درمنظر بزرگان علم

1-تکنولوژی آموزشی،طراحی، اجرا و ارزیابینظام یافته تمام فرایند یادگیری و آموزش همراه با تعیین هدفهای مشخص تر و نیزاستفاده از تجربه تحقیقات در زمینه های یادگیری، ارتباط جمعی و به کار گرفتن مجموعهای از منابع انسانی و غیرانسانی جهت فراهم آوردن شرایط آموزشموثر.(النویلیام)

2-  تکنولوژی آموزشی در مفهوم ساده و مقدماتی به سختافزارهایی مانند کامپیوتر، پروژکتور، اورهد و سایر وسایل سمعی و بصری اطلاق می شودکه معلمان در امر آموزش از آنها آستفاده میکنند. (اصطلاحات آموزش علوم و تکنولوژی- انتشارات یونسکو)

3- تکنولوژی آموزشی کاربرد نظری و علمی تکنولوژیدر نظام آموزشی.)ویژهنامه تکنولوژی آموزشی مجله دانشمند)

4- تکنولوژی آموزشی عبارت است ازکاربرد یافتههای علمی درباره یادگیری و شرایطیادگیری.)مرکزعالی برنامه ای بریتانیا(

  استفاده از ابزار و تکنولوژی جدید در امر آموزش و پرورش

          برای اولین بار درسال1900آموزش وپرورش آمریکا اصطلاحاتی مثل «کمک دیداری» و«وسایل کمک تدریس» را وارد جریان  آموزش  و  پرورش  نمود  و  همچنین  در  دانشگاه ها  و  دوره های تربیت معلم آمریکا اولین بار درس وسایل دیداری ـ شنیداری و تکنولوژی سمعی وبصری متداول شد.

عکس العمل روانشناسان درمقابل این پدیده نوین این بود که:آن را با رویکرد فناورانه نپذیرفتند بلکه بیشتر به رویکرد فردگرایانه آموزش و رغبت و توانایی یادگیری فراگیران توجه نمودند .       

بنیاد فورد درسال 1954تلویزیون آموزشی را راه اندازی و وارد مدارس کرد و سنای آمریکا طرح دفاع ملی تعلیم و تربیت را از تصویب گذراند و مدارس بلافاصله شروع به خرید ابزارآموزشی نمودند.

ازآن تاریخ تا امروز ابزار تکنولوژی آموزشی توسط مدارس خریداری می شود وپس از گذشت سال ها هنوز شاهد خرید بی رویه این ابزاربرای مدارس ودرپی آن پرشدن جیب سهامداران شرکت های ابزارساز هستیم با کمال تأسف با اینکه بعضی از مدارس ما از ابزارتکنولوژی آموزشی غنی هستند ولی درآزمایشگاه های این مدارس کمتر کسی از معلمان ودانش آموزان فناورشده است واین یعنی شکست ومهمترین دلایل این شکست را « عدم توجه مسئولین به مفهوم واقعی تکنولوژی آموزشی بیان  کرده اند» . هدف تکنولوژی آموزشی ترویج تلویزیون ،رادیو ، ماشین آلات آموزشی ، کامپیوتر ودستگاه های الکترونیکی نیست ولی به معنای نفی آنها هم نیست .

تکنولوژی آموزشی عبارت است از روش سیستما تیک ، طراحی ، اجرا وارزیابی کلی فرآیند یاددهی – یادگیری که درآن هدف ها معین باشد واز یافته های روانشناسان وعلوم ارتباطات استفاده گردد تاآموزش مؤثرتر وپایدارتر ارایه گردد. طبق این تعریف تکنولوژی آموزشی نرم افزاری است که ابزار رابه خدمت می گیرد، هرچه زمان به پیش می رود ابزار مدرنتری پدید می آید اگر دیروز باتایپ سربی کتاب های درسی دراختیار فراگیران قرارگرفته می شد امروز کتاب الکترونیکی با قابلیت تغییر فونت های مختلف دراختیار آنان قرار می گیرد.

اگر ابزار وتجهیزات کلاس درس دیروز ( متأسفانه درایران امروز ) میز وتخته ای سیاه رنگ یا سبزرنگ و چند قطعه گچ بود امروز برنامه های رایانه ای یا طرح درس رایانه ای  می تواند با هدایت و نظارت معلمان ، امر آموزش وپرورش را تسهیل ببخشد .

ابزارهای تکنولوژی درطول تاریخ همواره برای آموزش وتسهیل بخشیدن به فرایندیاددهی – یادگیری مفید وکار آمد بوده اند نکته مهم نوع نگاه مدیران ومسئولان به طرز استفاده ازاین ابزارها است امروز در دوره عمومی( ابتدایی و راهنمایی) با توجه به رویکرد تولید کتاب های درسی، طبیعت به عنوان کارگاه واقعی دانش آموزان معرفی شده است و علی رغم این نگرش بعضی  از  مدیران  تلاش  می کنند  که  دانش آموزان را در اتاقک های شیشه ای به نام آزمایشگاه گرفتار نمایند با این باور که دانش آموزان را تکنولوژیست کنند حال آنکه با وضعیتی که آزمایشگاه ها ی کنونی مدارس دارند دانش آموزان می توانند  تنها به شناخت بعضی از ابزار شیشه ای آزمایشگاه ها برسند وعملاً‌ به هیچ فناوری خاصی دست پیدا نکنند .

آن چه مهم است این است که معلمان درطبیعت یا کارگاه یا آزمایشگاه یا حتی کلاس درس بتوانند دانش آموزان را در دنیای ذهن خود با محیط زندگی درگیر کنند وزمینه رابرای  تولید فکر آنان ایجاد نمایند .

از این منظر :

- اگر دبیرادبیات بتواند دانش آموزان خود را جوری پرورش دهدکه خوب مطالعه کنند و قصه بنویسند و شعر بسرایند فن آوری آموزشی به کاربسته است.

- اگر دبیر علوم کاری کند که دانش آموزان او خود دست به‌آزمایش بزنند تکنولوژی آموزشی به کارگرفته است.

 - اگر دبیر علوم اجتماعی کاری کند تا دانش آموزان در انتخابات شورای دانش آموزی به رأی اکثریت احترام کنند و مشارکت فعال داشته باشند فناوری آموزشی به کار بسته است .

با این تعریف تکنولوژی آموزشی تجهیزات آموزشی نیست اگر چه تجهیزات وابزار می تواند درخدمت تکنولوژی آموزشی قرارگیرد تکنولوژی آموزشی به تعبیری فن به کارگیری ابزاربرای تسهیل فرآیند یاددهی ـ یادگیری می باشد .

سخن این جا است که امروز روش تدریس خطابه ای و سخنرانی روشی بسیار کهنه است اگرچه هنوز به عنوان یکی از روش های آموزشی در ـ بعضی مواقع خیلی هم سودمند ـ  به کارگرفته می شود اما روحیه ی نسل حاضر و حضور رقابتی دیگر رسانه ها در مقابل صدا و لحن معلم ایجاب  می کند که مسئولین ابزار تکنولوژی را به استخدام معلمان درآورند و در این میانه معلم را تنها نگذارند.

اگر تجهیزات لازم و متناسب تئوری های تغییر فراهم نگردد ممکن است همه این تلاشها بی نتیجه بماند وقتی ما برای معلمان سمینار وکارگاه برگزار می کنیم و از روش های فعال تدریس سخن می گوییم از طرفی نُرم فراگیران هرکلاس50 تا60 نفر می باشد و وجود میز و نیمکت های خلاقیت کش فرصت حضور چهره به چهره ی دانش آموزان را از دست داده است و در کلاس های غیر استاندارد و کوچک بدون نورکافی تدریس صورت می گیرد ، یعنی  پنبه کردن آن چه ریسه شده است .

وقتی که در مراکز تربیت معلم اساتید ضمن خدمت که دوره های روش تدریس فعال را تدریس می کنند ، خود بدون استفاده از کمترین ابزار تکنولوژی آموزشی هنوز از روش سخنرانی استفاده می کنند چگونه باید انتظار داشت دانشجویان در آینده معلمان مجری روش های تدریس مشارکت جویانه باشند .

آموزش و پرورش ناگزیر است که برای هماهنگی با تئوری تغییر نگرش و روش نسبت به بکارگیری تجهیزات مناسب و ابزار مدرن تکنولوژی آموزشی اقدام نماید و همچنین نسبت به تهیه مهمترین وسیله و ابزار دنیای فرا صنعتی از تاریخ یعنی رایانه همت بگمارد و تلاش کندکه تکنولوژی و استفاده از آن را نیز به فراگیران بیاموزاند، چرا که اگر دیرتر اقدام نماید دیری نمی پاید که استفاده از رایانه به عنوان یک وسیله سرگرمی در باور فراگیران نهادینه شود مطمئن باشید که اگر رایانه نتواند در خدمت فرآیند یاددهی ـ یادگیری درآید به طوری که معلمان و فراگیران به وسیله آن به اطلاعات جدیدی برسند و خود نیز اطلاعات جدید تری تولید نمایند بی شک یک ابزار افیونی برای نیروی انسانی درآموزش و پرورش  محسوب خواهد شد . 

ظرفیت آموزش وپرورش در قالب مدرسه یا دانشگاه مجازی ظرفیتی نیست که به سادگی بتوان از کنارآن گذشت توجه به مدرسه مجازی و راه اندازی آن درایران با توجه به بحث آموزش از راه دور و بچه های لازم التعلیم قطعاً  موجب صرفه جوئی اعتبارات کلانی خواهد شد.

از این مبحث که بگذریم بحث آموزش و پرورش مادام العمرLifelonglearning  و استفاده از مهارت های زندگی در طول تدریس و تحصیل های نیمه وقت همه و همه دست به دست هم می دهند تا هرروز مدرسه مجازی معنای کاربردی تری درزندگی بشر فردا پیدا کند.

          امروز آمارهای فراگیران مدارس مجازی در ایران تا مرز دومیلیون نفرتخمین زده شده است( گزارش کار شناسان وزارت آموزش و پرورش سال1382 ) و اگر توجه به مدارس مجازی با این سرعت به پیش برود طولی نمی کشد که در شهرهای صنعتی و کلان کشور بازار مدارس رسمی ایران هم کساد شود و دانش آموزان فقط برای کسب مدرک در مدارس ایران ثبت نام نمایند هر چند بسیاری از روشنفکران و صاحب نظران اعتقاد دارند که فراگیران بعضی از مهارت ها را باید در مدارس و در اجتماع دانش آموزان بیاموزند اما بعضی دیگر اعتقاد دارند که دوره ابتدایی به تنهایی می تواند برای کسب این مهارت ها کفایت کند . به هرحال پدیده مدرسه مجازی یک پدیده ای جدی و باور شدنی است و نظام آموزش و پرورش ایران برای رضایت مشتریان خود و از دست ندادن آن ها مجبور به پذیره از این مبحث جدید است

مقدمه

هر جا سخن از ترجمه و تبدیل علوم محض و یافته های علوم نظری به علوم کاربردی و تجویزی به میان آید، در حقیقت از تکنولوژی بحث شده است. تکنولوژی گرچه جدید است ولی کاربرد این مفهوم شاید همزاد تاریخ بشری باشد. بشر از ابتدایی ترین مراحل زندگی خود هر گاه به پدیده ای راه می یافت، یا رابطه بین دو یا چند عامل را شناسایی می کرد، برای حل مشکلات مختلف زندگی خود از این دانش استفاده می کرد.

به تبدیل دانش از مرحله پدیده ها، یا تبدیل کشف روابط موجود میان پدیده ها، به دستورالعملها یا دانش کاربردی، تکنولوژی گفته می شود.

 چكيده

امروزه نتایج حاصل از بررسی موضوعات مشخص علوم نظری به صورت «مفاهیم، قوانین و نظریه های گوناکون »استخراج، جمع آوری و طبقه بندی می شود. هدف از این کار، دستیابی به یک شناخت دقیق و جامع از موضوعات است. این شناخت به صورت خام و به خودی خود، اغلب برای حل مسائل روزمره بشری قابل استفاده نیست و لازم است موارد کاربردی آن نیز مورد تحقیق قرار گیرد تا پس از حصول نتایج مثبت، عملا در خدمت بشر قرار گیرد.

در بررسي حاضر سعي بر اين است كه در رابطه با تكنولوژي آموزشي و ربط آن به رسانه ها بحث شده . معلم مسئول است که با اتخاذ تدابیر آموزشی و مدیریت نقش خود را ایفا می کند. در ادامه برای بهبود وضعیت تولید و ارائه خدمات، در مراکز آموزشی وابسته به مراکز صنعتی و تولیدی و خدماتی نيز بررسیهایی انجام شد.

تعریف تکنولوژی

تکنولوژی به معنی هر گونه مهارت عملی است که در آن از نتایج دانش و یافته های علمی استفاده می شود. به عبارت دیگر، تکنولوژی به معنی دانش کاربردی در مقابل علم محض است.

این کلمه در اصل از دو کلمه «تکنیک» و «لوژی »تشکیل شده است. «تکنیک» به معنای انجام دادن ماهرانه کار، و «لوژی »_معادل پسوند «شناسی»_ به معنای «علم و دانش »است. بنابراین، تکنولوژی را می توان روش شناسی یا دانش و علم به روشهای ماهرانه انجام دادن امور دانست؛ این معنای دوم چیزی است که واژه تکنولوژی بیشتر برای بیان آن به کار رفته است[1].

تعریف آموزش از دیدگاههای مختلف

کلمه آموزش Instruction و اضافه شدن آن به تکنولوژی به توضیح بیشتری نیاز دارد. آموزش چیست؟ آیا توضیحات شفاهی فرد به فرد یا افراد یا گروهی از شاگردان را می توان آموزش نامید؟ آیا این امر که معلم، کتاب یا جزوه ای را در اختیار شاگرد قرار دهد می توان آموزش نامید؟[2]

آموزش از دیدگاههای مختلف تعریف گوناگونی دارد. دوبوآ آموزش را «مرتب و منظم کردن دقیق محیط فراگیر به منظور دستیابی به نتایج مورد نظر در وضعیتهای مشخص »تعریف کرده است. این تعریف اگر چه بسیار کلی است، ولی نکات متعددی را مانند محیط، نتایج و وضعیت خاص در خود جای داده است. در این تعریف بررسی خصوصیات فراگیر مانند دانشهای قبلی وی یا انگیزه او به یادگیری، منظور نشده است.

برونر معتقد است در آموزش باید به چهار سوال مهم پاسخ داده شود.

1. پیش فرضها و پیش دانسته های فراگیر کدامند؟

2. برای یادگیری بیشتر، ساختار و ترکیب موضوع یادگیری باید به چه صورت باشد؟

3. ترتیب و توالی مواد یادگیری برای تسهیل در یادگیری چگونه است؟

4. کاربرد تشویق، تنبیه و بازخورد برای دستیابی به اهداف آموزشی به چه نحو است؟

طرح این گونه سوالات بعد از برونر نیز ادامه یافت و تکامل کمیت و کیفیت سوالات باعث دستیابی به تعریفی جامع و همه جانبه از آموزش شد. برای مثال گلیمر 1976 سوال زیر را در زمینه آموزشی مطرح کرد:

1. تجزیه و تحلیل موضوع تدریس را معلم یا طراح آموزشی چگونه باید انجام دهد؟ بعبارت دیگر، تعیین توانائی های لازم برای یادگیری یک موضوع پیچیده درسی چگونه صورت می گیرد؟

2. در تجزیه و تحلیل توانائی های فراگیر به چه عوامل دیگری باید توجه داشت؟ یعنی به کدامیک از توانائی های فراگیر باید بیشتر دقت شود.

3. بمنظور افزایش میزان یادگیری باید چه شرایط محیطی هنگام ارائه آموزش فراهم باشد؟

4. بهترین راه برای اندازه گیری یادگیری فراگیر کدام است؟

آندرسون عوامل موثر در آموزش را بدو دسته تقسیم کرده است[3].

1. عوامل آموزشی               2. عامل تفاوت فردی

عوامل آموزشی شامل نحوه ارائه و نمایش محتوای آموزشی و مدت زمان اختصاص یافته به یادگیری هر موضوع از طرف معلم است.

عامل تفاوت یا تفاوتهای فردی شامل توانائی های عمومی فراگیر برای یادگیری است که میزان درک و فهم شاگرد را از دستورالعمل ها و توضیحات معلم تعیین می کند و همچنین زمان یادگیری – که برای فراگیران مختلف است -  وبالاخره عامل زمانی را مشخص می کند که هر فراگیر عملا صرف یادگیری می کند.

آندرسون همچنین کیفیت آموزش را منوط به رعایت نکاتی می داند که عبارت است از:

1.مطلع ساختن فراگیر از آنچه در حال آموختن آن است؛

2. ایجاد رابطه حسی بین فراگیر و مواد آموزش؛

3. ارائه آموزش بنحوی که در هر مرحله آموزش زمینه ساز مراحل بعدی باشد.

4. هماهنگ کردن آموزش با خصوصیات و احتیاجات ویژه فراگیران.

لازم است ذکر شود هر یک از فهرستها، زاویه جدیدی از آموزش را مطرح می کند. برای مثال، در فهرست مذکور مسئله زمان اختصاص یافته به یادگیری برای هر موضوع از طرف معلم زمان لازم برای یادگیری شاگرد و زمان عملی صرف شده برای یادگیری هر فراگیر مشخص شده است.

آلن گانیه آموزش را روند حل مسئله می داند که هدف از آن تسهیل یادگیری فراگیر است. وی معلم را مسئول آموزش می داند که با اتخاذ تدابیر آموزشی و مدیریت نقش خود را ایفا می کند. تدابیر آموزش، تصمیمات و اعمالی است که معلم بمنظور تسهیل یادگیری شاگرد از مواد آموزشی اتخاذ می کند یا انجام می دهد.[4]

 اهم تدابیر آموزشی عبارت است از:

1. وضوح:

گانیه ارائه وضوح و روش آموزش در هر یک از مقولات تحت عنوان وضوح را مدنظر دارد.

-         توضیح روشن اهداف آموزشی؛

-         استفاده از انواع وسائل آموزشی؛

-         ارائه دستورالعمل های روشن؛

-         ارائه توضیحات روشن؛

-         ارائه استدلال و تجزیه و تحلیل موارد؛

-         در نظر گرفتن دامنه توجه شاگرد در طرح درس؛

-         پیش بینی موفقیت زیاد برای شاگرد؛

-         انتخاب محتوای متناسب با علاقه های شاگرد؛

-         برقرار کردن استانداردهای مناسب برای عملکرد فراگیران.

2. بازخورد:

- ارائه سوالات زیاد؛

- تشویق به مناسبت پاسخ های صحیح؛

- ارائه سوالات جدید بعد از دریافت پاسخ صحیح؛

- تلفیق پاسخهای صحیح با توضیحات و مباحث درسی؛

- ارائه بازخورد در مورد توضیحات و اظهار نظرهای شاگردان.

 3. مرور پیش دانسته های فراگیران: مرور پیش دانسته ها در موقع مناسب.

 4. برنامه ریزی: برنامه ریزی محتوای مناسب با مهارتهای فراگیران.

 5. ارزیابی: ارزیابی دقیق تکالیف.

گانیه تدابیر مدیریتی را در تصمیمات و اعمالی می داند که معلم برای ارتباط بین شاگرد و مواد آموزشی و حفظ این ارتباط در یک مدت معین اتخاذ می کند یا انجام می دهد. این تدابیر عبارت است از:[5]

1. ارائه و بکارگیری انواع جوائز و تشویق؛

2. تشخیص و معرفی رفتار مناسب هنگام آموزش؛

3. برقراری تماس چشمی با فراگیران؛

4. بیان گرایشها؛

5. جلوگیری از رفتارهای ناهنجار هنگام آموزش؛

6. اعمال نظارت بر روند آموزش( تمیز دادن بین رفتارهای مطلوب اجتماعی و رفتار مطلوب در محیط آموزشی)

تعریف تکنولوژی آموزشی

بعد از مشخص شدن تعریف واژه های تکنولوژی و آموزش به تعریف اصطلاح «تکنولوژی آموزشی» می پردازیم.

مجموعه روشها و دستوالعملهایی که با استفاده از یافته های علمی برای حل مسائل آموزشی اهم از طرح، اجرا و ارزشیابی در برنامه های آموزشی به کار رفته است[6].

تاریخچه تکنولوژی آموزشی

در دائره المعارف تعلیم و تربیت ضمیمه منتشره سال 1989،  تکنولوژی آموزش یک رشته از دانش و حرفه معرفی می شود که دارای سه جنبه یا سه بعد است:[7]

جنبه اول، جنبه یا بعدی که بر رسانه های جدید(معمولا وسائل سمعی و بصری جدید) و استفاده آن در امر آموزش و یادگیری تاکید دارند، از این جنبه تکنولوژی آموزش به تمام وسائل، ابزار و رسانه هایی گفته می شود که امر آموزش و یادگیری را تسهیل می کند و می توان آن را بعد سخت افزاری نیز نامید.

جنبه دوم، فراگردها یا روشهای طراحی نرم افزار یا مواد آموزشی است که به یادگیری بهتر منجر می شود؛ مانند آموزش برنامه ریزی شده که در آن از اصولی چون تعیین هدفها، انتخاب روشها، تهیه منابع، آزمایش، ارزشیابی و اجرا بحث می شود. از این جنبه تعریف تکنولوژی آموزشی تعریف شده است.

جنبه سوم، بر ویژگی حل مسئله تاکید دارد؛ به عبارت دیگر در صورت بروز مشکل در یک نظام آموزشی، اعم از کوچک یا بزرگ و همچنین در صورت نیاز به آموزش در یک محیط خاص، تکنولوژی آموزشی به تبیین مشکل می پردازد یا با توجه به عوامل متعددی که می تواند در حل مشکل دخیل باشد، برای رفع آن نیاز یا حل آن مشکل اقدام می کند.

از این جنبه، تکنولوژی آموزشی مجموعه روشها و استراتژی هایی است که با یک دید سیستمی، به تجزیه و تحلیل برنامه های آموزشی پرداخته و پس از یافتن مشکلات و علل آنها برای رفع موانع و حل معضلات، راه حل ارائه می دهد. بعلاوه دیدگاه سوم، جنبه اول و دوم را نیز در بر دارد؛ زیرا بکارگیری بجا و به موقع روشها و وسائل در مجموع و با هماهنگی می تواند حل مشکلات آموزشی را به دنبال داشته باشد[8].

«تاریخچه تکنولوژی آموزشی از جنبه اول»

استفاده از وسائل سمعی و بصری در آموزش به سالهای 1900 باز می گردد. در اوائل قرن حاضر، دست اندر کاران آموزش به اهمیت بکارگیری وسائل سمعی و بصری پی بردند و در ابتدا فقط وسائل بصری بکار گرفته شد.

اولین وسائل بصری بکار گرفته شده در مدارس آمریکا، اسلایدهایی پیرامون موضوعات مختلف بود و به دنبال آن، در حدود سال 1910 اولین فهرست فیلم های آموزشی برای استفاده منظم در مدارس منتشر شد.

از سالهای 1920 به بعد، کتابهایی در زمینه آموزش بصری نوشته شد که به طور کلی منظور اصلی در این کتابها این بود که درجه واقع نمایی وسائل، نقش اصلی را در آموزش بازی می کند؛ به عبارت دیگر، هر قدر نمایش موضوعات به صورت عینی تر و ملموس تر انجام شود، میزان یادگیری بیشتر خواهد شد.

با شروع جنگ جهانی دوم کانون فعالیتها در زمینه وسائل سمعی و بصری از محافل تعلیم و تربیت به ارتش آمریکا منتقل شد و در دوران جنگ، بسیاری از وسائل مانند پروژکتور و اورهد برای اولین بار ساخته شد. و در کنار وسائل دیگری مانند پروژکتورهای اسلاید، لابراتوارهای زبان و شبیه سازیهای آموزش خلبانی در آموزش نظامیان به کار گرفته شد[9].

در این دوران که تا اواسط دهه 1940 به طول انجامید. از نظر سرمایه گذاری در تولید فیلمهای آموزشی و وسائل سمعی و بصری، رشد بی سابقه ای صورت گرفت. تا حدی که بسیاری از کازشناسان نقش آن را در نتایج جنگ دوم جهانی قابل توجه شمرده اند[10].

«تعریف رسانه و وسائل آموزشی»

رسانه، ترجمه انگلیسی Medium است. این واژه در لغت به معنی واسطه، وسیله یا ماده وسط یا رابط دو چیز، حد فاصل و سرانجام وسیله نقل و انتقال آمده است. ترجمه رسانه نیز با معنای اصلی لغوی آن بسیار هماهنگ و متناسب به نظر می رسد.

رسانه در معنای عام آن وسیله نقل و انتقال اخبار، پیامها و اطلاعات است که از مصادیق آن می توان روزنامه ها و رادیو و تلویزیون را نام برد.

رسانه ها در واقع وسائل و پلهای ارتباط بین مرکز پیام و پیام گیرنده اند. کاربرد این واژه در زمینه تعلیم و تربیت نیز با حفظ همین معنا و محتوا بوده است و رسانه آموزشی به وسائل و ابزارهایی گفته می شود که انتقال پیام آموزشی را از فرستنده به گیرنده انجام می دهند.

گاهی به غلط اصطلاحی به کار برده می شود که آن را رسانه معنی می کنند و آن وسائل آموزشی و یا وسائل کمک آموزشی است که موازی و برابر رسانه گرفته شده است که اشتباه است. این وسائل همانطور که از اسمشان معلوم است در آموزش به کار گرفته می شوند تا به درک و فهم شاگرد از محتوای آموزشی کمک کنند و در واقع یادگیری او را تسهیل کنند. برای مثال، معلم در کلاس از تخته و گچ استفاده می کند. در این صورت، معلم رسانه است؛ زیرا پیام آموزش از طریق او به شاگردان انتقال می یابد. تخته و گچ وسیله آموزشی یا وسیله کمک آموزشی است. زیرا به انتقال پیام کمک می کند. در صورتی که این وسائل وجود نداشته باشد، باز هم آموزش امکان دارد ولی کار معلم کمی سخت تر می شود.

بنابراین وسائل کمک آموزشی به وسائل و ابزاری گفته می شود که هنگام آموزش به کار برده می شود و امر یاددهی و یادگیری را تسهیل می کند، ولی پیام آموزشی را به طور کامل منتقل نمی کند.

تحقیق درباره رسانه ها

تعریف رسانه های آموزشی و وسائل آموزشی یا کمک آموزشی و تشخیص تفاوت آنها برای بیان نتیجه تحقیقات تربیتی رسانه های آموزشی ضروری است. تحقیقات تربیتی در زمینه رسانه ها بلافاصله بعد از اختراع و ساخته شدن وسائل و ابزار جدید و به کارگیری آنها در محیطهای آموزشی شکل گرفت. محور اصلی این تحقیقات، مقایسه رسانه های آموزشی جدید با روشهای سنتی بود[11].

منظور از روشهای سنتی معلم، گچ و تخته است. به عبارت دیگر، مقایسه کارآیی آموزش یک موضوع واحد از طریق سنتی و با استفاده از رسانه جدید، محور اصلی تحقیقات درباره رسانه ها را تشکیل می داد.

برای مثال وقتی پروژکتور 16 میلیمتری در محیطهای آموزشی معرفی شد، تحقیقات رسانه ها به مقایسه عملکرد این رسانه در ایفای نقش آموزش با معلم پرداخت و بسیار جای تعجب بود که اغلب این تحقیقات به این نتیجه گیری منجر شد که رسانه جدید در امر آموزش و پرورش موثرتر است.اما این نتیجه چندان پایدار نبود و تحقیقات(که بدون اغراق تعدادشان به هزارها می رسید) نتایج متناقضی به دست می داد.

به طور کلی این نتایج را می توان به سه دسته تقسیم کرد: دسته اول حاکی از برتری رسانه های جدید بر روشهای سنتی بود، دسته دوم بیانگر عدم وجود تفاوت معنی دار بین رسانه های جدید و روشهای سنتی بود، و دسته سوم حاکی از برتری روشهای سنتی بر رسانه های جدید بود.

حصول چنین نتایج متناقضی در وهله اول محققان را به فکر واداشت تا در نظارت بر عوامل موثر در تحقیقات دقت بیشتری کنند و شاید اغلب محققان نتایج متناقض به دست آمده را ناشی از خطاهای آماری و کنترلی در انجام تحقیقات می دانستند؛ و به همین دلیل انجام اینگونه تحقیقات مقایسه ای تا مدتی دیگر ادامه یافت.

از مهمترین خصوصیات تحقیق درباره رسانه ها، تاثیر دیدگاه رفتارگرایی بر این تحقیق بود. این تحقیقات بر دو مسئله تاکید داشته و دارد:

1) فراگیر در امر یادگیری نقش منفعل دارد و این تغییر در عوامل محیطی است که موجب یادگیری می شود.

2) رسانه می تواند همه چیز را کنترل کند و دقیقا فراگیران را با گذراندن تمرینها و مسیرهای از قبل پیش بینی شده به اهداف برساند.

همانطور که گفته شد تحقیقات به نتیجه روشنی نرسید؛ به دلایل زیر که برخی از آنها آمده است:

1. ساختار محتوا

 معمولا در تحقیقاتی که تنها رسانه متغیر بود و تدریس معلم با رسانه مقایسه می شد، موضوع آموزش یک موضوع واحد بود؛ ولی به علت دقت و برنامه ریزی بیشتر که در تهیه مثلا محتوای یک فیلم 16 میلیمتری انجام می شد، محتوای این فیلم در مقایسه با آنچه معلم در کلاس ارائه می کرد، از ساختار منسجم تر و سازمان یافته تری برخوردار بود و نتیجتا متمایل به رسانه جدید می شد.

2. مراحل آموزش

 معمولا برای اجرای مراحل آموزش از طریق رسانه ها مانند ارائه عوامل جالب توجه، ارائه اهداف آموزشی، ارائه محتوای آموزش، ارائه راهنمای یادگیری، ارائه تمرین، ارائه بازخورد و ارائه امکان تمرین برای فراگیر، مسیری منطقی پیش بینی می شد؛ در حالی که در تدریس معلم، در صورتی که این عوامل پیش بینی هم می شد، احتمالا برخی از مراحل در اجرا از قلم می افتاد یا تحت تاثیر وضعیت خاص کلاس، معلم از اجرای بعضی از آنها سرباز می زد و باز بیانگر برتری رسانه آموزش بر سنت ها (آموزش سنتی) بود.

3. راهنمای فراگیر

 یکی از ویژگیهای محتوای برنامه هایی که از طریق رسانه ها در این تحقیقات به شاگردان ارائه می شد، گنجاندن راهنمایی هایی برای فراگیران بود که معمولا در کلاسهای معمولی کمتر به آنها پرداخته می شود. به علت عدم آشنایی معلم با موضوع تحقیق و همچنین احتمال فراموشی، بعضی از نکات ریز و ظریف اعمال نمی شد و به برتری بر روشهای سنتی منجر می شد.

4. تکرار مواجهه با مواد آموزشی

 این عامل نیز به علت سهولت انجام آن، وقتی وسیله انتقال مواد آموزشی یکی از رسانه های جدید باشد، باعث برتری رسانه ها بر روشهای سنتی می شود. در صورتی که اگر معلم نیز در کلاس درس خود این نکته ها را رعایت کند، دقیقا به همان نتیجه مطلوب دست
خواهد یافت.

انگیزه: تحقیقات ثابت کرده است که رسانه های جدید، در صورتی که برای اولین بار به شاگردان ارائه شود تنها به علت بدیع، نو و ناآشنا بودن شاگرد با آن، علاقه او را جلب می کند، ولی این جلب توجه در صورت عادت به یک رسانه معمولا 6 تا 8 هفته از بین رفته، شاگرد نسبت به رسانه جدیدرفتار خاصی از خود نشان می دهد[12].

تکنولوژی آموزشی از جنبه دوم

رشد و تکوین الگوهای آموزشی و تعامل بین نگرش سیستمی و اصول و نظریه های علوم ارتباطات، باعث افزوده شدن بعد جدیدی به تکنولوژی آموزشی شد که در ابتدای این بحث آن را مجموعه فراگرد ها و روشهای طراحی نرم افزار، یا مواد آموزشی که به یادگیری بهتر منجر می شود نامیدیم.

همانطور که از مقایسه دو تعریف جنبه اول و دوم مشخص است، اضافه شدن مفاهیم جدید به تکنولوژی آموزشی، حیطه کاربرد آن را به مراتب گسترده تر از قبل نمود و آن را از محدود بر تنگ شناسایی انواع و نحوه کاربرد وسائل و رسانه های آموزشی خارج کرد و محور کلیه فعالیتهای انجام شده در مرکز آموزش قرار داد.

در اواخر سال 1960 مراکز سمعی و بصری تحت تاثیر تحولات محتوایی انجام شده به بخشهای تکنولوژی آموزشی تغییر نام یافت و مدعی صاحبنظر بودن و نقش داشتن در تمامی فرایند آموزش و تدریس بود. مسلما از این دیدگاه، تکنولوژی آموزشی و تکنولوژیست آموزشی، دیگر مانند گلدان پر از گل یا یک تابلوی نقاشی زیبا نیست که وجودش در کلاسهای درس باعث زیبایی ظاهری شود و نبودش هم چیزی از کیفیت آموزشی نکاهد؛ بلکه تکنولوژی آموزشی از جنبه دوم، عنصر لاینفک و شاید محور اصلی هر آموزشی است[13].

تکنولوژی آموزشی از جنبه سوم (حل مسئله)

برای بهبود وضعیت تولید و ارائه خدمات، در مراکز آموزشی وابسته به مراکز صنعتی و تولیدی و خدماتی بررسیهایی انجام شد و در بعضی از موارد تشخیص متخصصان این بود که باید در زمینه های خاص، دوره های آموزشی کوتاه مدت و میان مدت برای گروههای خاصی از کارکنان ارائه شود و پس از ارزشیابی از دوره های آموزشی موجود و تشخیص مسائل و مشکلات این دوره ها و رفع آنها، دوره ها تجدید شود.

 همچنین بسیاری از مراکز برای بالا بردن سطح کارائی واحدهای خود اقدام به ارزشیابی عملکرد واحدها می کردند و بدیهی است که در تمام موارد مناسبترین افراد برای انجام ارزشیابی، طراحی، ارائه دوره های آموزشی، تشخیص نواقص و معایب فراگرد کارها و سایر موارد، افرادی هستند که آنها را تکنولوژیست می نامند.  فرد تکنولوژیست با ذخیره ای از دانشها و مهارتها و تجارب خاص در زمینه تمامی مسائل آموزشی از تشخیص نیاز تا ارزشیابی به محیط های مختلف پا می گذارد و مشکلات و مسائل این محیطها را از دیدگاه تکنولوژی آموزشی بررسی می کند و برای رفع آن راه حلهایی ارائه می نماید و پس از تصویب افراد تصمیم گیر، خود آنرا به اجرا می گذارد و پس از اجرا نتایج حاصله را ارزشیابی می کند. در پایان گزارشی مشتمل بر تمام جزئیات کارهای انجام شده تهیه می کند و در اختیار افراد مسئول قرار می دهد.

تحقیقات عکس العملهای شناختی در مواجهه با رسانه ها

به آن دسته از فعالیتها و فراگردهای ذهنی گفته می شود که پس از مواجهه با مواد آموزشی ارائه شده از طریق رسانه در ذهن فراگیر ایجاد یا برانگیخته می شود. برای مثال توجه شاگرد به محتوای یک کتاب، یک فیلم یا یک سخنرانی از جمله فراگردهای ذهنی است که پس از شروع مطالعه کتاب، یا دیدن فیلم یا گوش دادن به یک سخنرانی در ذهن شاگرد انجام می گیرد یا نمی گیرد. اگر موضوع کتاب، فیلم یا سخنرانی برای شاگرد جالب، تازه و مفید باشد، شاگرد به آن توجه می کند و در صورتی که موضوع تکراری، سنگین و بی فایده باشد، شاگرد به آن بی توجه خواهد بود[14].

1. گرایش شاگرد نسبت به رسانه

گرایش را شاید بتوان تمایل یا انتخاب یک روش از میان روشها یا اشیایی که دارای قدرت جذب مساوی هستند تعریف کرد.

برای مثال، اگر شاگردی بتواند محتوای خاصی را از طریق چندین رسانه بیاموزد و استفاده از رسانه ها برای او از نظر صرف وقا و مخارج کاملا یکسان باشد، گرایش شاگرد را به رسانه ای که برمی گزیند مثبت، و نسبت به آنهایی را که انتخاب نمی کند منفی می نامیم.

اگر شاگرد برای مطالعه یک موضوع ریاضی به مطالعه یک کتاب بپردازد، در حالیکه این امکان برای او وجود داشته باشد که همین موضوع را از طریق رسانه های دیگر فرا گیرد، در این صورت می گویی که گرایش او به کتاب مثبت بوده است.

2. براداشت شاگرد از میزان سهولت یا صعوبت یادگیری از یک رسانه

هر قدر شاگرد برای یادگیری، رسانه ای را دشوار و مستلزم صرف وقت و دقت و انرژی بیشتری بداند یا تلقی کند، به همان میزان یادگیری شاگرد از طریق آن رسانه بیشتر می شود؛ و بالعکس، هر قدر فراگیر رسانه ای را سهل انگارد، میزان یادگیری اش نیز به همان گونه کاهش می یابد.

برای مثال، اگر شاگردی یادگیری از طریق کامپیوتر را مستلزم دقت زیاد و رفتار سنجیده و همراه با تفکر تلقی کند، در مواجهه با کامپیوتر به طور طبیعی چنین رفتاری از خود نشان می دهد و همین نوع عملکرد سبب یادگیری بیشتر وی خواهد شد.

در مقابل اگر شاگردی یادگیری مثلا از طریق تلویزیون را کاری ساده و همراه با تفریح و استراحت تلقی کند، هنگام دریافت آموزش از طریق تلویزیون، احتمالا پای خود را دراز می کند، یادداشت برنمی دارد، حرف میزند یا چیزی می خورد و در نتیجه یادگیری کمتری خواهد داشت.

3. انتخاب روش و رسانه توسط فراگیر

روشها و رسانه های منظم آن دسته از روشها و رسانه هایی است که در آنها مدرس یا طراح آموزشی، حرکت و فعالیت فراگیر را برای یادگیری از پیش تعیین کرده است و فراگیر در مسیرها و مراحل از پیش طراحی شده قرار می گیرد تا به اهداف مشخص و معینی دست یابد.

برای نمونه، می توان آموزش ریاضی از طریق آموزش برنامه ریزی شده در کامپیوتر را از جمله روشهای منظم رسانه ای دانست[15].

اصول انتخاب رسانه

1. از آنجا که رسانه به دلیل رسانه بودنشان یعنی انتقال محتوای آموزش از فرستنده به گیرنده با هم تفاوتی ندارند، باید ساده ترین و ارزانترین آنها را برای هر آموزش انتخاب کرد.این یک اصل کلی است و مانند هر اصل کلی دیگر دارای ملاحظات، استثنائات و تبصره هایی است.

2. گاهی خصوصیات محتوا نوع خاصی از رسانه را می طلبد که در نمودار صفحه بعد خصوصیات محتوا نشان داده شده است.

3. گاهی خصوصیات ویژه فراگیران نوع خاصی از رسانه را طلب می کند. مانند وقتی که آموزش به نابینایان یا ناشنوایان باشد یا به طور کلی آموزش به کودکان استثنائی که نوع رسانه را تعیین می کند.

4. در انتخاب رسانه به گرایش شاگردان به رسانه مورد نظر، برداشت آنان از نظر میزان یادگیری از طریق آن رسانه و انتخاب رسانه توسط شاگرد توجه شود و همینطور طراح و تکنولوژیست آموزش نباید روی نوجوان و جدید بودن رسانه بیش از حد حساب کند. چون رسانه جدید 6 تا 8 هفته عادی می شود.

5. گاهی مسائل اقتصادی، اجتماعی فرهنگی و غیره نوع خاصی از رسانه را طلب می کند. برای مثال، اگر برای دستیابی به اهداف آموزش برنامه پنجساله اول توسعه، نیروی انسانی کافی برای ارائه آموزشهای حضوری در اختیار نباشد، این واقعیت از طریق روش آموزش از راه دور یا رسانه ای مانند تلویزیون و جزوات خودآموز را پیش روی طراحان آموزش قرار می دهند. گاهی نیز عدم امکان مالی برای پوشش آموزشی برای افرادی که می خواهند آموزش ببینند، رادیو پیشنهاد می شود.

به طور کلی شناسایی انواع رسانه ها و ظرفیتها و محدودیتهای هر یک از آنها لازمه بکار گیری صحیح آنها در انواع آموزشهاست و تکنولوژیست آموزشی  باید با توجه به حقایق، نیازها و اهداف ارائه شده بهترین و باصرفه ترین و کاراترین رسانه را انتخاب و پیشنهاد کند.

الگوی انتخاب رسانه آموزشی

1. مربی، 2.شبیه سازی، 3.معلم (به منظور بررسی عملکرد شاگرد وارائه بازخورد لازم)   رسانه آموزشی آیا انجام کاری توسط فراگیر لازم است؟ بلی             بلی   1. نوار صدا(همراه با نوشتاری برای رجوع در صورت لزوم) 2. سخنرانی( » » » » »«)   1.آموزش لازم نیست.     بلی   آیا مطالب دیداری لازم است؟ خیر  آیا مطالب شنیداری لازم است؟   خیر                    بلی     1. نوار ویدئو 2. فیلم 3. ماکت یا مدلها       خیر   آیا نمایش حرکت لازم است؟             1. جزوات و مواد نوشتاری تکثیر شده 2. جزوات برنامه ریزی شده(در صورتی که مهارتها پیچیده باشند)       خیر       بلی     1. اسلایدها همراه با نوار صدا(در صورتیکه دفعات ارائه آموزش زیاد باشد یا تصاویر غیر متحرک لازم باشد) دفتر تمرین هم میتواند بکار رود. 2. سخنرانی همراه با مکالمه و مراوده با شاگرد(در صورتی که دفعات ارائه آموزش کم باشد شاگرد باید تجزیه و تحلیل شود) 3. جزوه همراه با نوار صدا(در صورتیکه توضیحات لفظی یا تصاویر لازم باشد یا سرعت آموزش در اختیار شاگرد باشد)   آیا صدا لازم است؟

حداکثر بهره وری از فناوری

بهره گیری از فناوری به نحو مطلوب و اثربخش در سطح مدارس کار آسانی نیست. وجود فناوری در مدرسه هنگامی نمود پیدا می کند که معلم و دانش آموز نقش و کار و اهمیت آنرا فرایند یاددهی_یادگیری بشناسند و آن را با روشهای یاددهی و یادگیری تلفیق کنند. فناوری آموزشی صرف استفاده از سخت افزار فناوری چون رایانه، ویدئو یا تلویزیون در کلاس درس نیست؛ بلکه شناخت نقش سخت افزار، همراه باشناخت هدف و روش آموزش، شناخت یادگیرنده و راهبردهای یادگیری و اشراف به هدفها و شیوه های کارآمد یاددهی و نیز شناخت چگونگی بهره گیری از سخت افزار در کمک به تحقق هدفهای آموزشی است. وجود فناوری در مدارس به خودی خود هیچ ضمانتی برای یادگیری بهتر نیست. استفاده از فناوری، به ویژه رایانه در مدرسه و کلاس هنگامی به گسترش و درونی کردن یادگیری می انجامد که معلمان و دانش آموزان بدانند چرا و چگونه باید از آن بهره گیرند. آنان باید به توانایی و کارایی رایانه در کمک به یادگیری و کمک به تحقق هدفهای مهم واقف شوند. چگونگی بهره گیری از آن را یاد بگیرند و برای به حداکثر رساندن بهره وری آن برنامه ریزی کنند. برای برنامه ریزی درست باید ابتدا دانست که یادگیری چگونه اتفاق می افتد و نقش فناوری در آن رخداد چیست؟ چگونه می توان با استفاده از آن دانش و اطلاعات دستوالعملها یا راهنماهایی مفید و کارا برای بهره وری بهینه از فناوری در مدارس تهیه کرد و در اختیار معلمان و دانش آموزان قرار داد[16].

پژوهش ها در این زمینه نشان داده است که شناخت و توجه معلمان و برنامه ریزی آموزشی بر بعضی اصول یادگیری چارچوب های فکری بسیار خوبی را شکل می دهد که چگونگی استفاده از فناوری را به گونه ای مشخص می کند که نتیجه آن مفید و مثبت و کمک به پیشرفت یادگیری باشد.

چنانچه حداقل به چند اصل یادگیری که در این جا ذکر می شود پیوسته توجه داشته باشیم، می توانیم بهره وری فناوری را به حداکثر برسانیم:

1) یادگیری هنگامی رخ می دهد که هدف مشخصی را دنبال کند. یادگیری واقعی بدون زمینه فکری و یا در زمینه هایی از دنیای واقعی را برای دانش آموزان فراهم می کند و او را برای حل مسئله پیچیده ترغیب و کمک می کند. یادگیری استفاده درست از رایانه او را به شناخت پدیده های بسیار در زمینه های متفاوت و کشف بسیاری از ناشناخته ها رهنمون می شود.

2) یادگیرنده هنگامی به یادگیری واقعی دست می یابد که خود به منزله یک عامل فعال عمل کند، یعنی در شناخت و تعیین نوع هدف و موضوع یادگیری، در انتخاب راهبرد یادگیری، در بهره گیری از محتوایی که در اختیار دارد و در برنامه ریزی برای کشف ناشناخته ها و گسترش دانش و بینش فکری خویش سهیم و عضوی فعال باشد.

رایانه به خوبی می تواند چنین زمینه ای را فراهم کند، به شرط آنکه موارد کارایی آن شناخته و امکانات بهره گیری فعال از آن تدارک دیده شود و اگر چنین شود از آن فناوری استفاده بهینه شده است.

3) یادگیری امری اجتماعی است و در محیطی اجتماعی بهتر حاصل می شود. نتایج اثربخش یادگیریهای مشارکتی به صورتهای مختلف کاملا شناخته شده است. اما باید دید چگونه می توان از فناوری رایانه و نظایر آن برای حمایت یادگیریهای جمعی و مشارکتی سود برد. برقراری اینترنت و امکانات استفاده از نرم افزارهای الکترونیکی و تبادل اندیشه ها از آن طریق بهره وری فناوری رایانه را افزایش می دهد.

4) یادگیری انعکاس پذیر است به این معنا که یادگیرنده ها در شرایطی که بتوانند درباره کار و تلاش و یادگیریهای خود بازخورد مناسب بگیرند، بهتر عمل می کنند؛ خواه بازخورد از جانب معلمشان، اولیاء و یا هم کلاسانشان باشد. این شناخت معلمان را بر آن می دارد که امکانات گرفتن چنان بازخوردهایی را از طریق رسانه به گونه ای فراهم کنند که به بهترین وجه بتوان از آن ابزار برای کشف نقطه ضعفهای یادگیری با اطلاع از نتایج کار دیگران و گرفتن بازخورد از دیگران درباره کار خود و برنامه ریزی برای اصلاح استفاده کرد.

استفاده از پست الکترونیکی و برقراری ارتباط میان یادگیرنده ها (با هم) و ارتباط با معلم و اظهار نظر درباره کوشش های انجام شده از یک جهت به یادگیری بیشتر می انجامد و از جهت دیگر بهره وری فناوری را افزایش می بخشد[17].

رسانه های دیداری ثابت

رسانه های دیداری ثابت به چهار دسته تقسیم می شوند؛

1. تصاویر ثابت غیر انعکاسی،                               2. تصاویر انعکاسی،

3. مواد ترسیمی و گرافیکی،                                 4. تابلوهای نمایش.

1) تصاویر ثابت غیر انعکاسی شامل: عکس و پوستر است. دانش آموزان با استفاده از تصاویر، تجاربی به دست می آورند که در نبود تصاویر، به هیچ وجه نمی توانند به آنها دست یابند. تصاویر ثابت به وفور در کتابها(کتابهای درسی، مجلات، روزنامه ها، کاتالوگها و تقویم ها) وجود دارند.

رایانه به صورت شگفت آوری دسترسی به تصاویر را آسان کرده است. با استفاده از دستگاه پویشگر می توان تصاویر کوچک را به درون رایانه وارد کرد و در دسترس فرد فرد دانش آموزان قرار داد. در صورت وجود فراتاب ویدئویی(ویدئو پروژکتور) که به رایانه متصل باشد، می توان تصاویر را بر روی پرده به نمایش آورد. امروزه هزاران دیسک محتوی میلیون ها تصویر و عکس برشی وجود دارند که تصاویر حاضر و آماده را با هزینه کم در اختیار همگان قرار می دهند. در صورت نیاز، می توان از این تصاویر آماده نسخه بردای و استفاده کرد.

2) تصاویر انعکاسی شامل: اسلاید، فیلم استریپ و ورقه های شفاف است. از اسلاید و فیلم استریپ امروزه کمتر استفاده می شود. اما ورقه شفاف، ورقه ای روشن از جنس پلاستیک یا نایلون است که معلم می تواند به جای تخته سیاه در کلاس از آن استفاده کند. استفاده از این وسیله آموزشی سبب می شود که معلم برخورد دیداری خود را حتی هنگام استفاده از این وسیله با دانش آموزاش (بینندگان) حفظ کند و جزئیات از قلم افتاده را به آن بیفزاید. این امر به سهولت اداره کلاس کمک می کند.

کار با فراتاب بسیار ساده است. این وسیله تقریبا هیچ مشکلی از نظر مراقبت نیز ندارد و تنها گاهی باید لامپ آنرا عوض کرد. حمل و نقل دستگاه اورهد نیز بسیار آسان است.

3) مواد ترسیمی و گرافیکی: رسانه هایی هستند که حقایق و ایده هایی را به طور روشن، فشرده و مختصر و از طریق خطوط، کلمات، اعداد و تصاویر بیان می کنند.

مواد ترسیمی و گرافیکی شامل: نمودار، طرح خطی، چارت، کاریکاتور، پوستر، نقشه و کره است.

4) تابلوهای نمایشی شامل: تخته گچی، تابلوهای پارچه ای، تابلوهای مغناطیسی،تابلوهای الکتریکی، تابلوهای اعلانات و تابلوهای جیب دار است.

انواع نمایشگراهای اطلاع رسانی

انواع نمایشگرهایی که می سازیم کدامند؟ چه نوع نمایشگر را برای کسب اطلاع به کار می بریم؟ چه چیزهایی هستند که دو جور میتوان آنها را دید؟

یکی به صورتی که خودشان هستند و دیگری به عنوان باز نمون سایر چیزها. عام ترین مورد هنگامی است که مشاهده کننده هم باز نمون را می بیند و هم چیزی را که باز نمون شده. این نوع نمایشگر ها بسیار متنوع اند و تنوع چیزهایی را که باز نمون آنها است نیز به همین اندازه بسیار.

برای نشان دادن گستره تنوع نمایشگرها تنها کافی است که برخی از انواع آنرا نام ببریم. پیشنهاد می کنم این فهرست را با طرح سوالی در ذهن بخوانیم. ضمن خواندن این فهرست سوال کنید چه تعداد از انواعی را که نام می بریم توسط روانشناسان یا پژوهشگران علوم تربیتی بررسی و مطالعه شده اند. نظریه یادگیری که روزگاری محبوب القلوب روانشناسان بود؛ «همبستگی» بین رویدادهای نامتجانسی چون نور و یک تکه کاغذ را که آزمایش کننده بنا به میل و دلخواه خود وضع می کرد، سر الگو می گرفت. آیا همبستگی هم باز نمون به معنایی است که از نمایشگرهای اطلاعاتی مراد می کنیم و در سطور بعد نام خواهیم برد.

از جمله چیزهایی که درباره خود اطلاع می دهند، می توانیم از این موارد نام ببریم: نمونه، علامت، نماد و مهر و نشان، نظر قربانی، نشان خانوادگی، نمایه، نشانگذار، نقشه، نگار(نمودار هندسی)، جدول نمودار و علائم هیروگلیف، ردپا، نشان پیروزی، تندیس و توصیف، تصویر.  انواع نمونه های اصلی

در روزگار رونق بازار از نظریه یادگیری همبستگی گرای، رسم بر این بود که یادگیری نوع خاصی از همبستگی را عنوان کنند و سپس آن را به سایر موارد تعمیم دهند. نمایشگرهای اطلاع رسانه را نمی توان به وسیله تعمیم درباره موارد شناخته شده، فهمید. چه تفاوتی بین انواع نمایشگرهاست که موجب اختلاف نحوه اطلاع رسانی یک سنگواره از یک تندیس می شود، از این نکته اصلی غافل مانده ایم که سنگواره ها مصنوع بشر نیستند؛ بلکه بیشتر آثار بازمانده ای هستند از موجوداتی که روزگاری می زیسته اند و نه آثار ساخته شده آدمی، تعمیم، سازوکاری کافی برای تبیین نیست. چه وجوه اختلاف هم نظیر وجوه تشابه فراوانند. در عوض مبتدی باید یاد بگیرد که ابعاد مرتبط با نمایشگر کدامند. آیا نسبتی از لحاظ رنگها وجود دارد؟ آیا اندازه ها مطلق اند؟ او باید یاد بگیرد که کدام یک از ابعاد مختلف اهمیت دارند[18].

سنگواره ها، آثار برجامانده زمانند و نه پیشتاز زمان.توانمندی آموزشی، انواع رسانه ها، چگونگی اطلاع رسانی آموزش دهی و اثر بخشی به رسانه ها موضوع اصلی نحوه استفاده از رسانه برای بهبود یادگیری کودک است. همه ما پذیرفته ایم که کودک دست کم بعضی از چیزها را به ازای تجربه چیزهای واقعی و بازیهای دیداری، بهتر یاد می گیرد تا بوسیله زبان؛ وانگهی این اعتقاد هم به طور کلی هست که با اعمال وابستگیهای تقویت کننده یعنی با تجربه مستقیم همراه با تقویت میزان یادگیری را می توان بسیار بالا برد.

 همچنین یادگیری بوسیله الگو گیری یعنی تقلید کردن یک عملکرد موفق روی می دهد. مطلب چاپی، تصویر، فیلم، تلویزیون، ضبط صوت، کامپیوتر و همه رسانه هایی را که حکم واسطه نمادها را در محیط ما دارند، باید به اینها افزود. اما بدون آشنایی با ساختار این رسانه ها یعنی با توان اطلاع رسانی آنها، ذکر نتایج کلی حاصل از کاربردشان، یا ذکر این مطلب که مناسبترین کاربرد این رسانه های گوناگون برای مقاصد آموزشی کدامست، کاری بسیار دشوار و بس محال است. برای این منظور آموزش قواعدی سرانگشتی دارد؛ نظیر این قاعده که «هرچه قدر مقدار رسانه ها یا تعداد کانالها بیشتر باشد بهتر است». یا «از واقعی به انتزاعی برسید». در این مقطع یکی از مبرم ترین نیازها این است که تحلیلی نظری از توانمندی انواع رسانه ها برای مقاصد فکری و پژوهشی به عمل آوریم. به گفته اولسون و برونر «رسانه ها از حیث دانشی که منتقل می کنند همگرا هستند، اما از لحاظ مهارتهایی که به وجود می آورند و رشد می کنند و اگر «. لذا رسانه های آموزشی را نباید تنها به صرف قدرت انتقال، فلان نوع محتوا انتخاب کرد؛ بلکه انتخاب آنها باید بر این پایه هم باشد که بتواند مهارتهای مربوط به عمل آوردن و پردازش اطلاعات را که بخش بسیار مهمی از هوش آدمی را می سازد، رشد و پرورش دهند.

جان کرول محقق ارشد تحقیقات روانشناسی و سرپرست گروه تحقیق، یادگیری و شناخت انسان در بخش سنجش آموزش دانشگاه پرینستون، خدمات شایسته ای به رشته های زبان و پیدائی زبان کرده است. کرول به بررسی نقش رسانه چاپ در آموزش و به طور کلی در فرهنگ می پردازد. اگر چه این رسانه محدودیتها و سوء کاربردهای خاص خود را دارد، اما کرول نشان می دهد که نقش به عنوان رسانه ای اساسی در فرایند آموزش، احتمالا به طور جدی به خطر نخواهد افتاد. این رسانه نقش بزرگی در تکوین افکار مجرد و تبادل آنها دارد که لازمه علم و فلسفه اند و لذا نقش مهمی در هر جامعه دمکراتیک ایفا می کنند. چاپ منبع مهمی برای تجربه جانشین است و می تواند تجربه مستقیم را به همان صورتی که در دیگر رسانه ها منعکس می شود، هدایت و تفسیر کند. وانگهی چاپ در دسترس همه هست؛ اعم از تولید کننده و دریافت کننده آید که یکی از مسئولیتهایش در تلویزیون آموزشی انتاریو، مدیریت تولید و پخش برنامه است، بررسی انتقادی انواع تاثیرهایی که تلویزیون دارد و یا انتظار می رود در آینده داشته باشد، می پردازد و همچنین از مقابله کردن این تاثیرها با جایگاه بالنسبه فرعی تلویزیون که فعلا در مدارس عمومی آمریکا برای این رسانه قائل هستند، گفتگو می کند.

با این حال بسیاری از توانمندیهای اصلی تلویزیون آموزشی نظیر اثربخشی آن در آموزش، گستردگی در توزیع و امکاناتی که از لحاظ انفرادی کردن و مقرون به صرفه بودن دارد، تنها در صورتی میسر است که روند فعلی را به سوی ایجاد نظمی دوباره برای کارکردها و مسئولیتهایی که بنا به سنت در انحصار مدرسه و معلم و دیگر سازمانهای اجتماعی کننده فرد بوده اند، هدایت کنیم.اولگ تیکو میروف، استاد روانشناسی دانشگاه مسکو، تفکر انسان را با تفکر کامپیوتر مقایسه می کند و نتیجه می گیرد که اگر چه ممکن است هر دو به هدفهای مشابهی برسند، اما وسایل رسیدن آنها به هدف متفاوت است[19].

 تفکر انسان همانقدر مشکل آفرین است که مشکل گشا. لذا این برداشت که کامپیوتر موید هوش است یا جانشین آن، یعنی همان تصور رایج در نهضت هوش مصنوعی پایه و اساسی ندارد.

اما تیکو میروف بر این عقیده است که کامپیوتر ابزاری است که فرایندهای روانشناختی انسان را دگرگون می کند. آدمی موجب دگرگونی اشیاء خارج از خود می شود؛ اما همین تغییرها بعدا فرایندهای روانشناختی درون او را تحت تاثیر قرار می دهد. لذا نقش انسان در یک نظام متشکل از آدم و ماشین عبارت است از تبدیل مسئله ای غیر صوری، واقعی و بافتی، به مسئله ای صوری، و کار کامپیوتر عبارت است از حل مسئله ای صوری، با استفاده از برنامه های اکتشافی فردی(یا با آزمایش و خطا) محول به آن.بنابراین نقش انسان و نقش کامپیوتر مکمل یکدیگرند. تیلو میروف مقاله خود را با ذکر این مطلب به پایان میرساند که بررسی روانشناختی و تربیتی کلی یک چنین نظامی بسیار ضروری است.

حرکت های بیانگر: ابزار برقراری ارتباطات دیداری هستند و شامل:

1.  حرکت های سازگار کننده: با کمک معلم؛ مثل لمس کردن، کشیدن.

2.   حرکت های تنظیم کننده: ارتباط گفت و شنود مثل اشاره با دست.

3.   حرکت های تصویرگر: ایجاد تصویر یا توضیح بیشتر.

4.   حرکت های بیانگر ضمنی: ناخواسته و ناخودآگاه؛ مانند صبوری، جدیت اراده، نظم و ترتیب، اعتماد بنفس.

ایجاد موقعیت: گردش علمی، ایفاء نقش، بازدیدها، آزمایشها، مصاحبه، دعوت از اشخاص.

کارافزارهای ملموس: نرم افزارها و سخت افزارها.

دیداری ها:دیداریها، دیداری های مستقل و دیداری های نا مستقل،نمایش دهنده ها.

دیداری های مستقل: کتاب، مجله، تصویر، روزنامه، چارت.

چارت: نمودارها یا یک کلیت به صورت جتمع خلاصه در آمده باشد مثل چارت اصول قانون اساسی.

دیداریهای نا مستقل: رسانه هایی هستند که به کمک یک سخت افزار تهیه یا قابل استفاده می شوند. این رسانه ها از جمله ابزارهایی هستند که علاوه بر پیام رسانیهای آموزشی اطلاعات دیداری یادگیرندگان را تقویت می کنند؛ مانند:

عکسها /فتو، اسلایدها، فیلم استریپ ها، فیلم های متحرک، فیلمهای ویدئویی، میکرو فیلم ها، ترانماها.

اسلایدها: با دوربینهای عکاسی روی فیلم های مخصوصی گرفته می شوند و با پروژکتور به نمایش گذاشته می شوند.

فیلم استریپ ها: مجموعه ای از اسلایدهای پشت سر هم هستند که پیامهای آموزشی را در صحنه های پیاپی نمایش می دهند.

فیلمهای متحرک: با دوربینهای فیلمبرداری در انواع 8 میلیمتری و 16 میلیمتری ساخته می شوند و با پروژکتور فیلم قابل استفاده می گردند.

فیلمهای ویدئویی:با دوربین فیلمبرداری مخصوص تهیه و با دستگاه پخش ویدئو روی صفحه نمایش داده می شوند.

میکرو فیلمها:رسانه هاس سبکی هستند که اطلاعات زیادی را روی یک صفحه کوچک حفظ و نگهداری می کنند و با دستگاه مخصوص(مانیتور) میتوان به درشت نمایی آنها پرداخت تا قابل استفاده شوند.

ترانماها (تلق شفاف، ورق شفاف): موضوع یا مطلبی را روی ورقهای شفاف می نویسند یا چاپ می کنند و با پروژکتور اورهد در کلاس نمایش می دهند.

نمایش دهنده ها:شامل تخته سیاه ها، تخته های موکتی، پارچه ای، تخته های مغناطیسی، تخته های الکتریکی، تابلوهای اعلانات، تابلوهای جیب دار.

تخته های موکتی و پارچه ای:از پارچه یا موکت درست شده در انواع اندازه های مختلف و در رنگها دلخواه.

تخته های مغناطیسی: تخته های آهنی که می توان انواع چیزها را با مغناطیس روی آنها نصب کرد و استفاده نمود.

تخته های الکتریکی:با مقداری سیم، میخ و چند باتری تهیه شده و با روشن و خاموش شدن پیامهای آموزشی را نی توان ارسال داشت.

تابلوهای اعلانات: با ورقهای چوب پنبه ای اگوستیک یا پارچه درست میکنند.

تابلوهای جیب دار: فیبر یا تخته یا مقوای ضخیم نوارهای تلقی(گاه شفاف) یا پارچه ای.

سه بعدی ها: اشیاء حقیقی، مدلها، ماکت ها، منظره های سه بعدی (خیالی)، میزهای شنی، سنگواره ها.

کامپیوتر چگونه می تواند به افراد در یادگیری کمک کند؟

مبحث حاضر را با بررسی فرایندهای واقعی که مردم بدان طریق یاد می گیرند، در چهار مرحله هم ارائه می دهیم[20].

-   نیاز به یادگیری (انگیزش، اشتیاق، علاقه و غیره).

-   انجام دادن (having ago) آزمایش، تجربه، عمل، یادگیری از طریق اشتباهات.

-   بازخورد (اطلاع از صحت یا سقم عمل انجام یافته، خوب بودن آن و غیره).

-   جذب (درک و استنباط تجربه یادگیری و درک بازخورد، برآورد و برانداز کردن، احساس مالکیت نسبت به آنچه یاد گرفته است).

در اکثر جنبه ها، موفقیت استفاده از کامپیوتر در تعلیم و تربیت و آموزش در این است که منابع یادگیری مبتنی بر کامپیوتر با این روشهای واقعی یادگیری تناسب دقیق داشته و بر اساس آنها طراحی شده باشد.

اینترنت در خدمت معلمان و کارشناسان آموزش و پرورش

به طور کلی اینترنت ما در شبکه های کامپیوتری است. به اتصال شبکه های کامپیوتری موجود در دنیا از طریق خطوط تلفن، اینترنت گویند. اتصال به اینترنت از طریق شبکه های دانشگاهی یا با استفاده از شرکت های سرویس دهنده انجام می گیرد. اتصال به شبکه جهانی اینترنت سبب می شود که کاربر به کلیه اطلاعات علمی و آموزشی موجود در اینترنت که حجم آن هر دقیقه رو به افزایش است، دسترسی داشته باشد و دسترسی به این اطلاعات و منابع ذیقیمت در هر زمانی و مکانی که کامپیوتر به اینترنت متصل باشد، امکان پذیر است. این منابع و اطلاعات نوشتاری، صوتی، تصویری، ویدئویی و مجموعه های چند رسانه ای را در بر می گیرد.

جالب تر اینکه استفاده دانشجویان و دانش آموزان از اینترنت یک روش فعال آموزشی به حساب می آید. زیرا آنان با استفاده از اطلاعات شبکه اینترنت به یادگیرندگان مادام العمر تبدیل می شوند. این ویژگی سبب شده است که اینترنت روز به روز بیشتر مورد توجه مدارس و دانشگاهها قرار گیرد و هر روز تعداد بیشتری از مدارس به گنجینه دانش بشری متصل شوند.

دسترسی به هر اطلاعی در اینترنت مانند مطالب آموزشی و علمی در زمینه های گوناگون مطالب فرهنگی، اجتماعی، تجاری، سیاسی، خدماتی، و ... امکان پذیر است.

امکان دسترسی به اطلاعات غیر اخلاقی و فرهنگی که مسئله ای بسیار مهم است و اکثر مدارس و دانشگاهها متوجه این مشکل شده اند و می توانند با استفاده از روشهای گوناگون دسترسی به این گونه اطلاعات را محدود کنند[21].

به طور کلی چهار نوع خدمات در اینترنت متداول است:

-         نوع اول خدمات به طریق محیط های چند رسانه ای است که اطلاعات به صورت تصاویر (مانند عکس، نمودار، جدول و...) صدا، تصاویر ویدئویی و نوشتاری ارائه می شود.

-         نوع دوم پست الکترونیک است که امکان ارسال و دریافت پیام یا اطلاعات را به هر کس و در هر نقطه ای از جهان که روی اینترنت باشد میسر می سازد. این روش فوق العاده سریع و مفید برای برقراری اطلاعات و ارتباط بین دانشجویان و دانش آموزان در نقاط گوناگون کشور و جهان است.

-         سومین نوع خدمات اینترنت نوع خبری یا وجود گروههای خبری است. بیش از دوازده هزار گروه خبری در زمینه موضوعات گوناگون وجود دارد که کاربر می تواند به آنها بپیوندد. این موضوعات انواع مسائل جزئی و کلی را شامل می شود و کاربر می تواند با توجه به موضوع مورد علاقه خود، به گروه مورد نظر ملحق شود.

-         چهارمین نوع خدمات در اینترنت، پیوستن به فهرستهای گوناگون الکترونیک پستی بر اساس موضوعات مورد علاقه کاربران است.

اگر این فناوری با اصول اخلاقی و انسانی توام گردد، انسان فردا انسانی خواهد بود که عملش ره گشای اوست.

منابع و مواخذ

1- مبانی نظری تکنولوژی آموزشی، دكتر هاشم فردانش

2- تکنولوژی آموزشی، شعباني، حسن و هاشم فردانش ، سمينار دفتر همكاري حوزه و دانشگاه جزوه شماره 21، علوم تربيتي، 1368

3- مقدمات تکنولوژی آموزشی، انتشارات دانشگاه پيام نور، 1369

4- ماهنامه تکنولوژی آموزشی رشد، ماهنامه آموزشي، تحليل، اطلاع رساني، دوره بيستم، بهمن ماه 1383

5- رسانه ها و نمادها، صورتهای بیان،  ارتباط و آموزش، زير نظر ديويد اولسون، ترجمه محبوبه مهاجر

6- در سایه تکنولوژی آموزشی، علي رئوف

7- مباحث تخصصی در تکنولوژی آموزشی، محمد احديان، داوود محمدي