تحقیق درباره حرکت جوهری

مقدمه :

حركت جوهري از مهمترين مباحث فلسفي در تاريخ فرهنگ وفلسفه اسلامي است كه به نام صدرالمتالهين شيرازي(ملاصدرا) مشهور شده است .

ملاصدرا در پرتور اين نظريه ، تفسير فلسفي نويني از حركت ارائه مي دهد كه اساساً باتبيين فلسفي ارسطو وابن سينا متفاوت است . دفاع ايشان از حركت در جوهر واثبات ناآرامي وبي ثباتي نهادي در بنيان همه كائنات مادي آن چنان عميق وقابل توجه است كه هنوز هم جاي پژوهش وژرف انديشي درآن وجود دارد. اين اصل ، بنياد جهان بيني ملاصدرا را تشكيل مي دهد.در پرتو اين اصل است كه وي تبيين فلسفي  نويني از مسائل دقيق طبيعي ومابعدالطبيعي از جمله حدوث زماني عالم ، رابطه ميان ثابت ومتغير ، خلق عالم ، آفرينش مستمر، ارتباط نفس وبدن ، معاد جسماني ومسائل مربوط به معاد را ارائه مي دهد.

اين اصل را بايد بعنوان يك نظريه جامع و وحدت بخش كه از مبدا ومعاد حكايت مي كند به منزله يكي از ويژگي هاي اساسي و ممتاز نظريه پردازي ملاصدرا را بشمار آورد.

جايگاه نظريه حركت جوهري چیست

حكيمان تا قبل از طلوع نظريه حركت جوهري ، عموماً براين مطلب متفق بودند كه حركت وتحول در جوهر يك شيء امري نامعقول وامكان ناپذير است اما ملاصدرا صريحاً وشجاعانه براثبات حركت جوهري اصرار ورزيد وحركت را چيزي جزتجديد وتجدد مداوم عالم در هرلحظه نمي داند وبه اين نتيجه مي رسد كه نه تنها اعراض ، بلكه خود جوهر عالم هم همواره در حركت ونوآفريني است.

ابن سينا در كتاب شفا با صراحت غيرقابل تاويلي به نفي حركت جوهري پرداخته آن را ناممكن    مي داند ازنظر وي چيزي كه موهم حركت ممتد جوهري است در واقع فاقد امتداد، بلكه امري منقطع وپراز فواصل است كه درتحت تصرف نيرويي خارج از قلمرو طبيعت قرار دارد.

ازنظر اوخلقت انسان به اين صورت نيست كه صورت هاي مختلف نطفه ، علقه مضفه وغيره به صورت يك حركت ممتد ومداوم در خارج تحقق پيدا كند ، بلكه به اين صورت است كه حركات كمي وكيفي ماده را براي قبول صورت مستعد مي سازد و در لحظه اي كه قابليت قبول به نقطه كمال خود مي رسد واهب الصور آنرا افاضه مي كند پس حركت در جوهرنيست چون صور جوهري، محصول حركت نبوده بلكه مخلوق اراده خالقي از سير دروني طبيعت مي باشد. درست درهمين جاست كه فلسفه ابن سينا واساساً تفكر فلسفي مسلمين ازفلسفه ارسطو جدا مي شود.

ابن سينا فاعليت خدا را ازنوع فاعليت ايجاد مي داند او در شفا سعي دارد تا تبيين فلسفي از تمايز ميان فاعل طبيعي و فاعل الهي ارائه دهد.

در فلسفه ملاصدرا ، حركت طبيعي ارسطويي وتغييردفعي يك جوهر به جوهر ديگر كه ابن سينا آن را همراه باتغيير تدريجي پذيرفته واز آن به كون و فساد تعبير كرده است جاي خود را به حركت جوهري ((وجودي)) مي دهند كه از منبع فيض الهي كه دائم الفيض است نشاءت مي گيرد . البته باتوجه به اين كه منبع فيض ايجادحركت نمي كند بلكه موجد صور دائمي بهم پيوسته اي است كه نفس حركت ثمره آن است .

صدرالمتالهين با صراحت اظهار مي دارد كه تحريك در حركت جوهري اين نيست كه محرك به چيزي حركت دهد، بلكه تحريك همان ايجاد وآفرينش است كه محرك  درآن موجد چيزي است كه ذاتش سيلان است . در واقع طبق حركت جوهري ، حركت ومتحرك درخارج يك چيزند كه همان وجود گذرا وسيال مي باشد وسيال بودن وگذرا بودن حركت ، لازم وجود متحرك است. پس حركت، ذاتي متحرك است ومتحرك قطع نظر از حركت هويتي ندارد . و به اين ترتيب نيست كه حركت در مرحله بعد از تحقق به آن ملحق شود بلكه حركت از حاق وجودش انتزاع مي شود بطوري كه نحوه وجود، نحوه سيلاني است لذا نيازمند علتي جداگانه نمي باشد ، بلكه جعل وجود متحرك ، جعل حركت هم هست.

بنابراين ملاصدرا تمام حركت را درمحور وجود مطرح مي كند وبه قدرت الهي برمي گرداند. ازنظرفلسفي اين سئوال هست كه موجد، يعني بوجود آورنده چيزي كه داراي حركت طبيعي ذاتي است چيست ؟ وچرا وچگونه چنين موجوديي از سيلان بهره منداست؟

فلسفه طبيعي از اينكه ساختمان فلان شيء چيست ؟ بسيط است يا مركب وشرايط تبديلش به شيء  ديگر كدام است جستجوگري مي كند.

اما اينكه حركت چيست وهستي چيزي چگونه بايد باشيد تا حركت پذير باشد و …سخني نمي گويد اين شاءن وحق فلسفه مابعدالطبيعه است كه دراين باره سخن مي گويد.

ملاصدرا بحث حركت را بحثي مربوط به متافيزيك مي داند وآن را تحت عنوان «تقسيم وجود» به ثابت وسيال مورد بحث وبررسي قرار مي دهد.

وي در اسفار مي گويد: حركت« تجدد الامر» است نه «الامرالمتجدد» ونسبت ثابت بودن حركت براي وجود سيال مانند نسبت فصل به جنس است .(1)

از نظر ملاصدرا حركت وشدن خود نوعي هستي وبودن است و در نتيجه بودن بردوگونه است :

بودن ثابت وبدون بعد زماني واز اينرو دستخوش تحول ودگرگوني واقع نمي شود.

بودن سيال و داراي بعد زماني كه در امتداد زمان گسترش مي يابد و بودنش عين دگرگون شدنش مي باشد. چنين وجودي به حسب براهين عقلي يا ذاتي مادي است يا متعلق با ماده است چنان كه روح انسان مادام كه نوعي تعلق واتحاد با بدن دارد داراي خاصيت حركت ودگرگوني مي باشد.

ملاصدرا اساساً حركت را درخارج بوسيله برهان عقلي اثبات مي كند از نظر او حركت يك معقول ثاني فلسفي است نه مفهومي ماهوي وبحث پيرامون آن بحث صد درصد فلسفي ومتافيزيكي است زيرا معتقد است مفهوم حركت از راه تجديد وتعميم ادراكات  بدست نيامده است بلكه مانندساير معقولات متافيزيكي از تحليل وتفسيرذهن نسبت به مدركات حضوري حاصل شده است به اين ترتيب كه ما جريان «وجودي» را وامتداد آن را در طول زمان ابتدا با علم حضوري درك مي كنيم وخواص حركت را با تجزيه وتحليل هاي عقلي وبصورت معقولات ثاني فلسفي مي شناسم،سپس با تطبيق اين خواص براشياء خارجي بوجود حركت در عالم خارج پي مي بريم.

به عبارت ديگر حيثيت حركت از حيثيت وجودشيء انفكاك عيني ندارد بلكه آن چه درخارج است فقط وجود بي قرار وذاتي نا‌آرام است وايندو فقط در تحليل عقلي از يكديگر جدا هستند.(2)

 پس از نظراو حركت نحوه وجود سيال و وجودسيال مرتبه اي از مراتب حقيقت عيني وجود است.

صدرالمتالهين ، اتصال را از ضروريات نحوه وجود سيال مي داند از نظراو وجود سيال وجودي پخش وگسترده است كه هر لحظه وپابه پاي حركت اجزاء وقطعات آن تحقق مي پذيرند. اما اين اجزاء وقطعات ، وحدتي اتصالي ودر نتيجه وحدت شخصي دارند.

اتصال وجودي يعني حضور داشتن همه هستي هاي پيشينين  درهستي كنوني شيء آشكاراست  كه اين حضور به نحو تركيب يافتن هستي فعلي از هستي هاي پيشين نيست ، بلكه هستي فعلي، حقيقت واحدي است كه همه كمالات وجودي هستي هاي پيشين را به اضافه كمالات وجودي بالاتري در خود به نحو بساطت و وحدت دارد . براين اساس، حركت همچون امتداد واحد و پيوسته اي در طول زمان تصور مي شود ومتحركت در تمام مراحل حركت ، وحدت حقيقي خود را حفظ مي كند.

دلايل اثبات حركت جوهري :

 اثبات حركت جوهري براين استوار است كه حركت ياقتن يك شيء صفتي نيست كه از چيزي به چيزي ديگر منتقل شود بلكه رابطه حركت ومتحرك ، رابطه شيء است با چيزي كه از آن شيء نشاءت مي گيرد از اينرو وقتي تحول در جسمي حادث مي گردد، خود آن شيء بدليل شرايطي كه برايش پيش مي آيد تحول خيز مي شود.. عوامل بيروني فقط جوهرشيء را آماده حركت مي كند واز آن پس آن جوهر است كه حركت زا است.

جوهرشيء كه موجد حركت است ، ناگزير بايد خودش متحرك وناآرام وبلكه عين تحول وحركت باشد. پس جوهر ذاتاً متحرك است.

ملاصدرا اعراض وصفات هرشيء را ازنظر هستي از مراتب وشئونات وجود جوهري مي داند از نظراو هر موجود جسماني وجود واحدي دارد كه خود بخود متشخص ومتعين است و اعراض هرموجودي  نمودها وپرتوهايي از وجود آن هستند براساس حركت متعاليه صفات گوناگون مايه تشخص نيستند بلكه علامات تشخص اند.(3) يعني موجودات مختلف ذاتاً واز پيش خود وبا تكيه بر وجود خاص خود از هم متمايزند وبدليل اين تشخص  هويت است كه صفاتشان متفاوت مي گردد نه بالعكس . ازاين روهر موجود يك هويت بيش نيست كه آن هويت واحد، چهره ها ونمودهائي گوناگون دارد پس تشخص از خارج بر وجودات تحميل نمي شود، بلكه از درون خود وجودات نشات مي گيرد.

بنابراين هرگونه صفتي در شيء عيناً‌صفت وجود خاص آن شيء است كه از تحليل هاي عقلي آن بشمار مي آيدو بدين قرار حركت شيء در واقع عين هويت شيء است نه چيزي جدايي از آن. به سخن ديگر اعراض وصفات هر شيء از نظرهستي از مراتب وشئون وجود جوهرند وبدين طريق نوشدن اعراض جز از طريق نوشدن جوهر ميسر نيست ، نوشدني پيوسته ومتصل وسازگار با حفظ شخصيت شيء واين همان حركت در جوهراست.

صدرالمتالهين در باب «حقيقت زمان» زمان را يك امتداد نامرئي يا بُعد چهارمي از وجود مادي مي داند ازنظر او زمان مندي اجسام ، نشانه نوعي امتداد در هستي آنهاست وحكايت از حركتي عميق وبنيادين در جهان مي كند درهيچ لحظه اي جهان را برقرار سابق خويش وانمي گذارد.

 هر موجود مادي داراي دو امتداد است : يكي دربستر مكان وديگري در بستر زمان. كشش مكاني كه همان موجود سه بُعداست وكشش زماني منبعث از سيلان دروني موجود مادي است واين خاصيت در هر پديده اي كه بتوان آن را با معيارهاي زماني ومكاني سنجيد، وجود دارد.

گذشت زمان بر چيزي ، نشانه آن است كه آن چيز ذاتاً پذيراي زمان است به همين دليل موجوداتي كه نه در زمانند و نه بازمان بلكه بيرون از زمانند، چون خدا ومجردات داراي عمر زماني نيستند زيرا وجود ثابت آنها سنخيتي با امتداد گذرا و نوشدن زمان ندارد.

اما موجوداتي كه هستي شان نسبت به اجزاي زمان بي تفاوت نيست در هر لحظه به گونه اي  هستند وهمراه با تعييري ، هويتشان بازمان پيوندي ريشه دار دارد ونه پيوندي بالعرض وتحمل از خارج و از اين رو موجودات مادي موجوداتي ذاتاً آرام وبه تبع ناآرام نمي توان پنداشت .

بدين ترتيب صدرالمتالهين از طريق شناخت حقيقت زمان بعنوان امتدادي گذار از موجودات جسماني دليلي بر وجود حركت در جوهر اقامه مي كند . براين اساس او هر موجود مادي را داراي  بعد زماني مي داند. از نظر او زماني كه در پدپده هاي زمانمندي دخالت دارد همان زمان حركت جوهري است وقطع حركت جوهري به منزله قطع زمان است. در چنين ديدگاهي، در مجموع جهان ، حركتي بنيادين است واين حركت عين هستي وهويت آن است.

دريك تصور صحيح از زمان، زمان امتدادي است گذرا از موجودات جسماني ، نه ظرف مستقلي از آنها كه درآن گنجانده شوند. ازاين رو نه زمان چيزي است كه مستقل از جهان عبور كنند ونه جهاني مستقل از زمان تحقق دارد.

نتايج فلسفي حركت جوهري:

1-با اثبات حركت جوهري ملاصدرا ، برهان حركت ارسطويي وسينوي شكل كاملتر ومحتواي    غني ترمي يابد زيرا براساس اين اصل هم تبيين فلسفي نويني از غايت مندي جهان طبيعت ارائه مي دهد وهم نيازمندي جهان را دراصل وجود وهويتش به خالق اثبات مي كند.

2-ملاصدرا از طريق حركت جوهري به اثبات وجود صورمفارقه مي پردازد واينكه هرطبيعتي نظر به اينكه ذاتاً نوشونده وبي قرار است نيازمند به محركي است كه وجودش را به جعل بسيط اعطا كند آن محرك وجود بخش بايد امري ثابت ومفارق از ماده ولواحق ماده باشد زيرا سلسله علل ومعلولات محال است به جايي منتهي نشوند به عبارت ديگر ملاصدرا جهان طبيعت را پراز انواعي مي بيند كه وجودشان عين ناآرامي وبي قراري است ودر سايه آن حكم مي كند طبيعت سيال نيازمند به موجود مجرد ومفارق از ماده است.

3-برحسب نظريه حركت جوهري هر پديده مادي در ذات وجوهر خود دگرگون شونده است و وجود آن درهر لحظه ،غير از وجود آن در لحظه اي ديگر است وفعل خلق دائم (خلق جديد) از سوي ذات مطلق الهي بي وقفه افاضه مي شود زيرا طبق نظر ملاصدرا هرموجودي دراين عالم داراي امكان فقري وجودي است وهستي هاي اين جهان ،هستي هاي تعلقي است .

بنابراين اتكاء مخلوق به خالق ونياز مستمر عالم به آفريدگار را آشكار مي كند ونشان مي دهدكه جهان نه فقط در ظواهر واحوالش ، بلكه در اصل وجود وهويتش در گذر وسيلان است وتعلق ونياز تا عمق جان آن ريشه دوانده و سراپاي هستي آن را فراگرفته است . صدرالمتالهين آيه مبارك «كل يوم هوفي شان»(4) رانشاني بر صحت سخن خود مي گيرد.

4-چگونگي ارتباط موجودات متغير كه در جهان ماده وجود دارد با خداوند كه ذاتاً ثابت است ملاصدرا ملاك ربط متغيرات به ثابت وحادث به قديم را همين جوهر سيال مي داند كه هويتي گذرا  دارد واز جنبه هستي پذيري متكي به علت خودش است . در واقع چنين موجودي داراي دو جهت است : جهت ثبات وجهت تغّير. از جهت ثبات هويتش منتسب به خالق است زيراهستي از او دريافت مي كند يعني خالق به او حركت نمي دهد بلكه خود او را به او مي دهد، اما همين هستي كه نسبتش با خالق نسبت ثبات است، خودش عين تحول وسيلان است وچنين است موجودي كه از يك چهره ثابت است واز چهره ديگر متحول ،منشاء تحول در جهان مي گردد.

5-از نتايج مهم حركت جوهري، اثبات حدوث زماني عالم است ملاصدرا براساس حركت جوهري، هم حدوث ذاتي وهم زماني را اثبات مي كند وهم بر حدوث زماني عالم به معناي آغاز زماني داشتن، خط بطلان مي كشد. از آنجا كه كل وجود ندارد جزبه وجود اجزاء پس عالم باتمام اجزائش اعم از افلاك وستارگان وبسائط ومركباتش حادث وزوال پذيراست وهز آنچه درآن است درهر«آن» موجودي ديگر وخلقي جديد مي باشد.(5) پس نمي توان براي عالم نقطه آغازي تصور كرد زيرا چنين نيست كه زماني جاري ومستقل از عالم داشته باشيم وجهان در زماني مشخص وجود پيدا كرده باشد بلكه زمان امتداد وبُعد ماده است ، نه مستقل از آن ، لذا نمي توان از نقطه آغاز خلقت جهان پرسش كرد. زمان دار بودن را در مورد اجزاء جهان مي توان گفت نه در مورد مجموع جهان. زيرا درخارج از مجموع جهان نه جايي وجود دارد ونه زماني تامعين كنيم كه جهان دراينجاست نه درآنجا.

6-ملاصدرا مطابق اصل حركت جوهري كه نفس را محصول (6) حركت جوهري بدن مي داند. درنظراونفس موجود خاصي است كه در پيدايش وظهور ، نيازمند زمينه مادي است ،اما در بقاء ودوام مستقل از ماده وشرايط مادي است.

نخست به صورت جسم ظاهري مي شود وآن گاه از طريق حركت جوهري به نفس نباتي ، نفس حيواني وسرانجام نفس ناطقه انساني تبديل مي شود تمام اين مراحل در جوهر به نحو قوّه تحقق دارند سپس از طريق تحول ذاتي دروني درنهايت از تعلق ماده وقوه آزاد مي گردد قاعده مشهور ملاصدرا « النفس جسمانيه الحدوث وروحانيه البقاء» كه بنام او در متون فلسفه ضبط است ناظر به حقيقت فوق است.

7- صدرالمتالهين براساس حركت جوهري در باب علم و ادراك (8) و نحوه پيدايش آن ، نظراتي مي دهد كه متفاوت از ديگر نظرات است وي قائل به اصل مهم اتحاد عقل وعاقل ومعقول است ، رشد وتعالي علم انساني درگرو استكمال وجودي ورشد دروني نفساني است ،نه اينكه شخص داراي روحي باشد كه به طور ثابت همراه او باقي باشد. وفقط علم او همانند حالات وصفاتش دگرگون شود. او ادراك را حركت از قوه به فعل وصعود مرتبه وجود مي داند كه طي آن مدرك ازمرتبه وجودي خود فرا مي رود وبه مرتبه وجودي مُد‌رك مي رسد.

8- ازمسائل ديگر حركت جوهري مساله معاد است آن چه موردنظر است اين است كه جهان مادي يك حركت است وناگزيرداراي مقصد وغايتي است كه با نيل به آن از قوه به فعليت رسيده واز تحول ودگرگوني  رهايي مي يابد وآرام مي گيرد. و نتيجه مي گيريم كه قيامت مساله اي منحصربه كره زمين وانسانهانيست بلكه امري است كيهاني و در سطح تمام كائنات مادي كه با ظهور آن يك تحول عظيم نه فقط در زمين بلكه در همه جهان رخ مي دهد و عالمي و صحنه اي كاملاً نوين پدپد مي آورد. كه اين تحول منحصر درطريق حركت جوهري مراحل مختلف را طي مي كند تا آن كه از تعلق ماده وقوه آزاد مي گردد وبه عالم عقول مجرد به جاودانگي مي رسد. ازنظر او در آخرت به تمام نفوس قدرت خلق صور خارجي داده مي شود واز اعضاي بدن درآخرت از درون نفس خلق مي شوند بطوريكه حشر نفس با حشر بدن همراه خواهد بود همان معاد جسماني است كه از افتخارات ايشان بوده است.

پارقی ها:

1-ملاصدرا ، الاسفار الاربعه ، ج 3،ص 74

2- ملاصدرا ،الاسفار الاربعه ،ج3 ، فصل 39 ص 180

3-همان ،ص 103

4- سوره الرحمن ،آيه29

5-ملاصدرا ، اسفار الاربعه ، فصل 2 ، ص 297