عوامل مؤثر در جذب دانش آموزان به نمازجماعت

مقدمه

«ان الذين عند ربك لايستكبرون عن عبادته و يسبحونه وله يسجدون»(اعراف: 206) همانا مقربان درگاه پروردگارت از پرستش او سركشي نمي‌كنند و او را تسبيح مي‌گويند و براي او سجده مي‌كنند. تنها خداوند سزاوار تسبيح و عبادت است. قرآن كريم تمام موجودات عالم را دعوت براي تسبيح و عبادت در مقابل خالق خود مي‌كند و آيات فراواني در مورد مفهوم، محتوا، نقش پرستش و عبادت و نماز سخن به ميان مي‌آورد. پرستش نوعي رابطه خاضعانه و ستايش‌گرايانه و سپاس‌گزارانه است كه انسان با خداي خود برقرار مي‌كند. اين نوع رابطه را انسان تنها با خداي خود مي‌تواند برقراركند و تنها در برابر خداوند صادق است. پرستش نشان دهنده امكان و يك ميل در انسان است، امكان بيرون رفتن از مرز امور مادي و ميل به افق بالاتر و وسيع تر، چنين ميلي وچنين عشقي از مختصات انساني است. تسبيح به معناي منزه دانستن است. وقتي مي‌گوييم «سبحان الله» معنايش اين است كه عبادت سر لوحه تمام انبياء الهي و ائمه اطهار (عليهم السلام) و اولياء خدا بوده و از اين طريق به عالي‌ترين رتبه و مقام بندگي مي‌رسند. هدف اصلي از عبادت، راه يافتن به جوار آن كمال مطلق و هستي بي پايان و انعكاس پرتويي از صفات كمال و جمال او در درون جان است كه نتيجه‌اش، فاصله گرفتن از هوي و هوس‌ها و روي آوردن به خودسازي و تهذيب نفس است. نماز رمز پيوند خلق با خالق است و ارتباط مستمر آنها را با خدا تضمين مي‌كند. نماز طبيب انسان است و سلامتي انسان را تضمين مي‌كند. همان‌طور كه، ورزش براي سلامتي انسان مفيد است، آب تصفيه شده براي هر خانه‌اي ضروري است. نماز هم براي سلامتي روح انسان است. نماز واقعي پيوند انسان را با خدا چنان محكم مي‌كند كه در برابر هر كار و هر برنامه او را حاضر و ناظر و مراقب اعمال خويش مي‌بيند. براستي چرا نماز از ميان اعمال و عبادات دين، به عنوان ياد خداوند و عمود دين معرفي و توصيه شده است؟ و اندازه ثواب اين فريضه به هنگام برپايي با جماعت خارج از تصور انسان است. پيامبر اكرم فرمودند: «اگر تعداد نمازگزاران صفوف جماعت از ده نفر فراتر رود، پاداش هر ركعت آن آن قدر زياد مي‌گردد كه حتي اگر تمام آسمان‌ها كاغذ شود و درياها مركب و همه درختان قلم گردند و همه فرشتگان مأمور نوشتن آن، نمي‌توان پاداش آن را ثبت نمود و پاداش آن فقط در خور محاسبه ذات بيكران الهي است.» در حديث ديگر، آن حضرت فرمودند: «هر كس مقيد به حضور در نماز جماعت تحت هر شرايطي باشد، از پل صراط همچون برق عبور مي‌كند و به بهشت نايل مي‌گردد.» نماز جماعت از يك وسيله ميان عبد و معبود فراتر مي‌رود و جنبه اجتماعي و سياسي و تحزب و تشكل به خود مي‌گيرد. افزون بر اين، نماز دسته جمعي، به لحاظ روح جمعي حاكم بر فضاي نماز، امواج معنويت بهتر و بيشتري را مي‌توان در آن مشاهده كرد. در چنين وضعي روح نيايشگر در همراهي با ارواح ديگر نيايش‌گران قدرت صعود بيشتري بدست مي‌آورد.

كودك در خانه به دنیا می آید و اولین كسی كه با او ارتباط مستمر برقرار می كند، مادر و سپس پدر و سایر اعضای خانواده اند. نوع اعتقادات و ملاك و معیارهای اخلاقی، خلقی و دینی از والدین به كودك منتقل می گردد.

پس روشن شد كه حیات فردی و معنوی یك نوجوان و جوان كاملاً با حیات اجتماعی و سیاسی وی در ارتباط است و نارسایی در هر كدام آن ها باعث بروز مشكلات در وجود دیگری خواهد شد. اصولاً به وجود آوردن انگیزش های قوی و تحریك كننده برای ایجاد و یا تغییر رفتار در نوجوان و جوان تابع شرایط خاصی است. زیرا جنبه های انفعالی روحیات و گسترده بودن افق فكری در ایشان مسأله را پیچیده تر می كند و مكانیزم های خاصی را نیز می طلبد.

علاقه مندی نوجوان و جوان به الگوهایی چون روحانیون، علما و دانشمندان و صاحبان فضل و اندیشه و همنشینی با آنان نشان از رشد یافتگی و حساسیت در قبال مسایل فرهنگی و اجتماعی است. او به خوبی دریافته است كه انسان با تكیه بر اصول انسانی و درك مفاهیم اجتماعی و ارزشی در اجتماع می تواند جایگاه اصلی خود را پیدا و حفظ نماید. لذا او در تلاش است كه با بزرگ ترها و بزرگسالان ارتباط داشته باشد. «اگر بزرگ ترها و بزرگسالان او را تأیید نكنند بازگشت می كند و یا در جا می زند» یعنی در رشد عقلانی، عاطفی و اخلاقی نوجوان وقفه ایجاد می شود. بنابراین «امكانات ملاقات او با كسانی كه در یك جامعه به مسایل سیاسی و اجتماعی می پردازند باعث رشد اجتماعی و سیاسی او خواهد شد.» ترتیب ملاقات با روحانیون، استادان دانشگاه و كلیه كسانی كه در خط مشی های سیاسی و اجتماعی جامعه مشاركت دارند باعث پویایی رفتار و بالندگی در نوجوان می گردد.

آنچه گذشت تقریباً مقدمه ای بود برای ورود به مبحث «هماهنگی حیات سیاسی و اجتماعی انسان با حیات فردی و معنوی او» كه در ارتباط با راه های جذب دانش آموزان به نماز جماعت و تقویت باورهای اعتقادی آنان مطرح شد. مسوولان نظام تربیتی كشور و عناصر دخیل در اجرای كم و كیف مسایل تربیتی كه در مدارس مشغول ایفای وظیفه می باشند و الحق در سال های اخیر كوشش فراوانی را در آموزش و ایجاد امكانات اقامه نماز جماعت در مدارس فراهم نموده اند، بایستی جدیت نمایند كه این مهم در قلب و روح دانش آموزان رسوخ كند و در سازمان شخصیتی آنان جای گیرد و توجه داشته باشند كه هر گونه رفتار نسنجیده و حساب نشده می تواند تأثیر عمیق و نامطلوبی در روند شكل گیری شخصیت و هویت معنوی او ایجاد كند و تلاش های بعدی را دچار مشكل سازد. علت این كه «نوجوان ویژگی های شخصیتی مورد نظر خود را درونی می سازد و در سازمان شخصیت خود پیاده می كند.»

دست اندركاران تعلیم و تربیت، خصوصاً پرچمداران اقامه نماز در جامعه و مدارس كشور وظیفه بس خطیر و سنگین و حساسی بر دوش دارند. باید كوشش شود كه این امر در كمال آرامش و متانت روحی و برخوردهای حساب شده انجام شود و دانش آموزان عزیز این فرصت را پیدا كنند كه لطایف و ظرایف معنوی را درك و تجربه كنند و در نتیجه پرورش انسان های پارسا و متقی و مطلوب نظام تربیتی كشور میسر شود.

الگوهای مؤثر (صاحبان فضل و اندیشه)

پیش از این گفتیم كه نوجوان و جوان و حیات اجتماعی او در گرو چگونگی حیات فردی و معنوی اش بوده و در ارتباط كامل است همچنین اشاره گردید كه تربیت نسل پاك و دارای منش های الهی و انسانی در شكل گیری باورهای اعتقادی وی مؤثر است.

با توجه به این كه «دوره بلوغ مقارن است با تأثیر روزافزون، جنبه انفعالی در روحیات و موارد گسترش سریع افق فكری، نهادی شدن حیات درونی، فردی شدن رفتار، بیداری جنسی، احساس استقلال، بحران هویت، كوشش برای هم شكلی و انجام كارهای بزرگ، تلاش برای مورد قبول واقع شدن» لذا با درك چنین وضعیتی پدیدآوردن یك اندیشه سالم و درست در ذهن و روان نوجوان و جوان از طریق ارایه الگوهای صحیح ضرورت تام دارد.

می دانید كه گاهی شخصیت ها محیط را تحت تأثیر قرار می دهند و گاهی محیط است كه بر انسان تأثیر می گذارد. در هر حال شخصیت های مثبت یا منفی محیط ها و محیط های با شخصیت از عناصری هستند كه در شكل گیری شخصیت واقعی كودك و نوجوان عمل می كنند.

پس از خانواده، كه به عنوان اصلی ترین سازمان در نهادی و درونی شدن رفتارها برای كودك و نوجوان كمك می نماید و اولین تجربیات زندگی را در اختیارش قرار می دهد، مدرسه جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص می دهد. در این سازمان معلم و مربی الگوهایی هستند كه بیشترین درصد مقبولیت را در پیش كودك و نوجوان دارند.

بی شك گذر از این مرحله در ساختار ذهنی و رفتاری كودك و نوجوان حائز اهمیت است. هوشیاری والدین و مربیان دلسوز و آگاه این امكان را برای دانش آموز به وجود خواهد آورد كه با همانندسازی، بهترین الگوهای رفتاری را برای خود انتخاب نمایند. بنابراین شركت فعالانه مدیران و مربیان در عرصه های فرهنگی و ترویج ارزش های انسانی و اخلاقی توأم با عمل، شناخت معیارهای فضیلت و انسان های فاضل را برای نوجوان آسان تر خواهد كرد.

چنانچه مدیران، معلمان و مربیان همراه دانش آموز در نماز جماعت مدرسه شركت فعال داشته باشند و در اجرای فرامین الهی و مواظبت در رفتار و گفتار خود كوشش نمایند، دانش آموز رغبت پیدا خواهد كرد كه با علاقه مندی بیشتر در نماز حضور یابد. بایستی متوجه این معنا بوم كه «الگو بودن رهبران دینی، علمی و مذهبی نقش اساسی را در تكوین شخصیت دانش آموزان ایفا می كند.»

یك تحقیق نشان می دهد كه ۴۸ درصد كل دانش آموزان نوجوان «اعتقاد والدین خود را به خداوند و عمل به دستورات او را در جذب فرزندان به نماز مؤثر دانسته اند.»

در یك تحقیق دیگر كه از ۱۲۵ نفر دانش آموز یك مجتمع آموزشی سوال شده است ۶۶ درصد از دانش آموزان پسر و ۷۷ درصد از دانش آموزان دختر علت نمازخوان شدن و یا بودن خود را والدین خود ذكر كرده اند كه این نشانگر نقش پراهمیت خانواده و الگو بودن آن برای نوجوان و جوان است.»

والدین یا اولیای مدرسه و مدیران و شخصیت های معروف جامعه هر كدام نقش ویژه و حساسی در این مهم دارند. احساس مسوولیت در سازندگی نسل مؤمن و نمازخوان وظیفه اصلی و واجب و عینی هر فرد مسلمان اعم از والدین و دیگر مربیان و الگوهای جامعه است. آری «آنجا كه هستی از ارتباط و هماهنگی برخوردار است، آن جا كه دنیا راه و كلاس است، یك نگاه، یك لبخند و یك فساد، یك فساد نیست كه هستی را به فساد می كشد و تمام دریاها و دشت ها را در خود می گیرد.

(ظهر الفساد فی البر و البحر بما كسبت ایدی الناس) وقتی كه ما كوچك تر بودیم در كنار ساختمان هایی كه آجر می ریختند به بازی مشغول می شدیم و آجرها را پشت سرهم با فاصله های كوتاه می چیدیم و مارپیچ و گرد و خلاصه از شكل های مختلف، آجر كنار هم می گذاشتیم و آنگاه یك آجر را می زدیم، ما بیش از یك آجر را نزده بودیم اما چون آجرها مرتبط و كنار هم و هماهنگ بودند همه آن ها تا آخر می افتادند و بر روی زمین می ریختند، یك ضربه یك ضربه نمی ماند و یك فساد در یك جا حبس نمی شد. در هستی منظم، یك گناه، یك فساد نمی ماند وادامه می یابد و كسی كه راه بودن و كلاس بودن را حساس كرده دیگر بی حساب نمی گوید و نمی شنود و نمی بیند و نمی زند» و با ناهمخوانی گفتار و رفتار هستی پاك كودك و نوجوان را به آتش نمی كشد.

اهميت نماز جماعت

در باب نمازجماعت و اهميت آن، احاديث فراواني از پيامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) نقل شده است. مضمون احاديث اين است كه، اگر شخصي بدون دليل نماز جماعت را ترك كرده با او همنشيني، معاشرت و داد و ستد نكنيد و با او پيوند ازدواج نيز برقرار نكنيد. پيامبر اكرم(ص) فرمودند: كسي كه نمازهاي پنجگانه را به جماعت بگزارد، هر خيرو نيكي را به او گمان ببريد.

امام صادق(ع) فرمودند: مسلماني كه نمازهاي صبح و عشا را به جماعت بخواند، در پناه خداوند عزوجل است، كسي كه به چنين شخصي ستم روا دارد، به خدا ستم كرده است و كسي كه او را كوچك شمارد خدا را كوچك شمرده است.

آثار نماز جماعت

1. آثار معنوي : بزرگ‌ترين اثر معنوي نماز جماعت، همان پاداش‌هاي الهي است. روايت شده كه شبي علي(ع) تا سحر به عبادت مشغول بود و چون صبح شد، نماز صبح را به تنهايي خواند. رسول خدا كه آن حضرت را در جماعت صبح نديد، به خانه او رفت. حضرت فاطمه(س) از شب زنده داري علي(ع) و عذر او از نيامدن به مسجد سخن گفت. پيامبر فرمود: پاداشي كه به خاطر شركت نكردن در نماز جماعت صبح از دست علي(ع) رفت، بيش ازپاداش عبادت تمام شب است.

2. آثار اجتماعي: نمازجماعت مقدمه، وحدت صفوف و نزديكي دل‌ها و تقويت كننده روحي برادري است. نوعي حضور و غياب بي‌تشريفات و بهترين راه شناسايي افراد است. نماز جماعت بهترين، بيشترين، پاك‌ترين و كم‌خرج‌ترين اجتماعات دنياست و نوعي ديد و بازديد مجاني و آگاهي از مشكلات و نيازهاي يكديگر و زمينه‌ساز تعاون اجتماعي بين آحاد مسلمين است.

3. آثار سياسي: نماز جماعت نشان دهنده قدرت مسلمانان و الفت دله‌ا و انسجام بخش صفوف است. تفرقه‌ها را مي‌زدايد، بيم در دل دشمنان مي‌افكند، منافقان را مأيوس مي‌سازد، خار چشم بدخواهان است. نماز جماعت نمايش حضور در صحنه و پيوند امام و امت است.

4. آثار اخلاقي، تربيتي: در نماز جماعت، افراد در يك صف قرار مي‌گيرند و امتيازات موهوم صنفي، نژادي، زباني، مالي و ... كنار مي‌رود و صفا و صميمت و نوع دوستي در دل‌ها زنده مي‌شود و مؤمنان با يكديگر در صف عبادت احساس دلگرمي و قدرت و اميد مي‌كنند. نماز جماعت عامل نظم و انضباط، صف‌بندي و وقت شناسي است. روحيه فردگرايي و انزوا و گوشه‌گيري را از بين مي‌برد و نوعي مبارزه با غرور و خود خواهي را در بردارد. نماز جماعت وحدت در گفتار، جهت، هدف امام را مي‌آموزد و از آنجا كه بايد پرهيزكارترين و لايق‌ترين اشخاص به امامت نماز بايستند، نوعي آموزش و الهام دهنده علم و تقوي و عدالت است. نماز جماعت كينه‌ها و كدورت‌ها و سوء ظن ها را از ميان مي‌برد و سطح دانش و عبوديت و خضوع را در جامعه اهل نماز افزايش مي‌دهد.

پيشنهادات

1. توجه به علت‌ها: در رفع عارضه و اصلاح يك نابساماني، بايد از عوامل اصلي پيدايش نامساماني وارد شد و به علت‌هاي اصلي توجه كنيم. براي مشكل بي‌توجهي دانش‌آموزان به شركت در نماز جماعت مدارس، بايد علت‌ها را بررسي كرد. بايد به جهل و غفلت، بي توجهي خانواده‌ها، دوستان و معاشران و... توجه جدي نمود.

2. حل تضادها و تعارض‌ها: براي اينكه دانش‌آموزان جذب نمازجماعت شوند، بايد تضادها و تعارض‌هايي كه دانش‌آموز در خانواده، جامعه و محيط مدرسه مي‌بيند، به نحو مطلوبي حل شود. وقتي دانش آموزي مي‌بيند كه والدين او بدون عذر نمازجماعت مسا جد را ترك مي‌كنند، ولي توصيه به شركت فرزندشان در جماعت مي‌كنند، چه انتظاري است كه فرزند در نمازجماعت مدرسه شركت كند! يا وقتي مدير، معاون، مربي، ... در مدرسه، اهميت نماز جماعت را بيان مي‌كنند اما خود در نمازجماعت شركت نمي‌كنند، دانش آموازن با يك تعارض آشكار روبه رو مي‌شوند و به نماز جماعت به ديد تصنعي نگاه مي‌كنند و نسبت به نماز جماعت بي‌تفاوت مي‌شود.

3. جهت دادن به عضويت در تشكيلات گروهي مذهبي: از جمله طرح‌هايي كه مي‌تواند در شركت دانش آموزان در نماز جماعت مدرسه مفيد باشد، جهت دهي افراد به عضويت در تشكيلات گروهي است كه در مسير عبادت و تقوي و نمازند؛ زيرا آنان تحت نفوذ گروهند و حتي اگر مؤمن به نماز جماعت هم نباشند، به سوي آن گرايش پيدا مي‌كنند.

4. استفاده از حساسيت و شور و هيجان مذهبي در نوجوان و نشان دادن صحنه مهيج: بردن دانش آموزان درقالب اردو، مجالس و مراسمي كه به نحوي با نماز ارتباط دارد و در آن صحنه‌هاي مهييج مذهبي وجود دارد، نماز جمعه،دعا و... در اين زمينه مؤثر است.

5. حضور مسئولان در نماز جماعت مدرسه و تشويق دانش آموزان: مسئولان مربوط مي‌توانند گاهي اوقات در نمازجماعت مدرسه شركت كنند. اين عمل موجب مي‌شود كه دانش آموزان اهميت نماز جماعت را بفهمند و تشويق شوند.

6. به نظرمي‌رسد اگرمسئولان، اولياي مدرسه، انجمن اوليا و مربيان و والدين و افرادي كه به واسطه موقعيت‌هاي علمي مذهبي، سياسي، هنري و ورزشي در بين دانش آموزان از احترام ويژه‌اي برخوردار هستند، هر چند يكبار به طور متناوب در نماز جماعت مدرسه شركت كنند، در انگيزش فراگيران به نماز بسيار مفيد باشد.

7. مدير مدرسه و همه كساني كه به نحوي در امور آموزشي و تربيتي دخيل هستند، با تشكيل جلسات متعدد درباره نحوه اجراي طرح براساس شرايط و مقتضيات اظهار نظر و تصميم گيري كنند و به مناسبت‌هاي مختلف از افراد فوق الذكر جهت شركت در نماز جماعت مدرسه دعوت به عمل آورند. به شرطي كه شركت آنها در نماز از هر گونه شائبه دور باشد.

8. بري ارزشيابي اين طرح، كه تا چه اندازه توانسته موفقيت لازم را به دست آورد و دانش آموزان را به نماز جماعت جذب كند، مي‌توان از طريق مشاهده مستقيم طرح را ارزشيابي كرد.