بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع:

سلسله قاجاریه

نام:

نام خانوادگی:

۹آبان ۱۳۰۴ شمسی، مجلس موسسان احمدشاه قاجار را از سلطنت معزول کرد. چندروز بعد مجلس به تغيير قانون اساسی رای داد؛ رضا خان، رضا شاه شده بود وبه رای مجلس، اعضای خاندان قاجار ديگر هرگز نمی توانستند بر تخت سلطنتبنشينند. صد و سی سال حکمرانی قاجاريان به پايان رسيده بود.

بسياریانقراض قاجاريه و آغاز دوره پهلوی را نقطه عطفی در تاريخ ايران می دانند. به باور آنها، انديشه تجدد طلبی رضا شاه و منش افتدارگرايانه اش در پيادهسازی آن انديشه ها، تغييراتی بنيادين در سياست و اجتماع ايران به وجودآورد.

اما در سوی ديگر، گروهی بر اين باورند کهتحولات ايران در عصر پهلوی ريشه در تغييرات دوران قاجار داشته و پديدهنوظهوری نبوده است. در اين تعبير، همانا بازيگران اصلی دوره قاجاريه بودندکه پس از انقراض اين سلسله، پايه های حکومت پهلوی را تشکيل دادند.

در کنار اين دو تحليل، يک نکته را در باب سلسله قاجاريه نمی توان ناديدهگرفت: کشور ايران در سال ۱۳۰۴ شمسی (۱۹۲۵ ميلادی) با سرزمينی که آقا محمدخان قاجار در سال ۱۱۷۵ (۱۷۹۶) به پادشاهی آن رسيده بود، تفاوت های چشمگيریداشت.

تغييرات جغرافيايی سرزمين ايران

آنچهامروز به نام کشور ايران شناخته می شود، بيش و کم محصول نهايی تحولاتی استکه در دوران قاجار در مرزهای اين سرزمين رخ داد. اين آقا محمد خان قاجاربود که پس از چيرگی بر بيشتر نقاط ايران، ده تهران واقع در کوهپايه جنوبیرشته کوه البرز را به پايتختی برگزيد. (۱۱۷۵ هـ. ش).

از سوی ديگر فتحعلی شاه، برادر زاده آقا محمدخان و دومين شاه قاجار، که دردهه های اول قرن نوزدهم ميلادی بخش های قابل توجهی از زمين های شمال غربیايران آن روزی را از دست داد.

دو شکست پياپی از روسيه تزاری شاه قاجار را ناگزير ساخت تا قراردادهای گلستان (۱۸۱۳) و ترکمنچای (۱۸۲۸) را بپذيرد.

دراين دو معاهده، ايران ابتدا حق حاکميت روسيه را در منطقه گرجستان و سپس برکليه سرزمين های شمال رود ارس (ارمنستان و آذربايجان امروزی) به رسميتشناخت.

در ميانه قرن نوزدهم ميلادی، ناصرالدينشاه، چهارمين پادشاه قاجار، تحت فشار بريتانيا سرزمين هرات در شرق ايرانرا نيز به کشور افغانستان امروزی واگذار کرد. درست شصت سال پس از تاسيسسلسله قاجار، مساحت ايران از هر زمانی در تاريخ اين سرزمين کمتر شده بود.

گسترش ارتباط با غرب

بهسلطنت رسيدن فتحعلی شاه (۱۷۹۷ ميلادی) همزمان بود با موج انقلاب فرانسه وکشور گشايی های ناپلئون بناپارت. تابستان سال ۱۷۹۸، ارتش ناپلئون با غلبهبر مملوک ها در خاک مصر، قاهره را اشغال کرد.

تصرف سرزمين مسلمانان نقطه عطفی بود در تاريخ روابط دنيای غرب و تمدناسلامی. از اين زمان نفوذ سياسی و فرهنگی قدرت های غربی در کشورهای مسلمانروز به روز بيشتر می شد؛ کشور ايران نيز از اين قاعده مستثنی نبود.

مواجهه ايران با تمدن غرب در دوران قاجار، ميراث دوگانه ای برای ايرانيانبرجای گذاشت. از يک سو، تمايل شاهان قاجار به پياده کردن الگوهای غربی – به ويژه پس از سفر ناصرالدين شاه به اروپا – راه ورود دستاوردهای انقلابصنعتی را به ايران هموار می کرد.

علاوه بر اين،اشتياق قاجاريان برای اعزام دانش آموز به اروپا، موج جديدی به راه انداختکه در بازگشت انديشه تجددطلبی را به همراه می آورد. اما از سوی ديگر، رویخوش شاهان قجر به مظاهر دنيای غرب وابستگی روزافزون ايران را نيز در پیداشت.

شايد سپردن اختيار گمرکات يا راه آهنايران به خارجی ها به هدف سامان بخشی به اوضاع نابسامان اقتصاد ايران بود،اما در نگاه عامه ايرانيان، دربار قاجار با اعطای امتيازهای گوناگون بهقدرت های خارجی، چوب حراج به سرمايه های کشور زده بود.

ترورناصرالدين شاه در سال های واپسين قرن نوزدهم ( ارديبهشت ۱۲۷۵ شمسی) و جنبشتنباکو در آغاز پادشاهی مظفرالدين شاه نشانه هايی بود از لبريز شدن کاسهصبر بخشی از جمعيت ايران که ارتباط روزافزون دربار قاجار و اروپا را مايهفساد و خيانت به دين و سرزمين می دانستند.

مناسبات دين و دربار: اوج گيری روحانيت شيعه

دردوران صد و سی ساله حکمرانی قاجاريان، روابط علمای شيعه و شاهان فراز وفرود بسياری داشت؛ با اين همه عصر قاجار را می توان عصر احيای روحانيت وتثبيت نهاد مرجعيت شيعه دانست.

پس از سرنگونی شاه سلطان حسين، آخرين پادشاه صفوی، علمای شيعه نفوذ بی چون و چرای خود را در امور مملکت داری به سرعت از دست دادند.

پس از حدود نيم قرن دوره فترت، با روی کار آمدن آقا محمد خان و تاسيسسلسله قاجار در سال ۱۱۷۵ بار ديگر ورق برای علمای شيعه برگشت. در توجهويژه فتحعلی شاه به علما همين بس که به هنگام تاجگذاری نزد اعلم مراجعشيعه، شيخ جعفر کاشف الغطاء، رفت و او شاه قاجار را "نايب" خويش قرار داد.

ديگر تحول اساسی که در اين دوران رخ داد، تفوقعلمای مکتب "اصولی" بر "اخباريون" بود. علمای "اصولی" نقش عقل را باورداشته و به اجتهاد در فقه قايل بودند. شايد بتوان گفت که تمام علمای دويستسال اخير پيرو مکتب فقهی ای هستند که وحيد بهبهانی مقارن با شروع سلسلهقاجاريه پی ريزی کرده بود و شيخ مرتضی انصاری در دوران ناصرالدين شاه آنرا تکميل کرد.

در دهه های پايانی دوران قاجار،علمای تجددطلب بسياری پديدار شدند. حضور گسترده روحانيون در جنبش مشروطه،گواهی بود بر نزديکی بيش از پيش دين و سياست در جامعه ايران.

ورود لوازم و مظاهر تجدد به ايران

عصرقاجار عصر ورود بسياری از مظاهر و دستاوردهای دنيای غرب به ايران بود. اشتياق شاهان قاجار به جلوه های "فرنگ" و تلاش اصلاح گرانی چون ميرزا تقیخان اميرکبير، روند آشنايی ايرانيان با فن آوری های آن روز را سرعتی دوچندان می بخشيد.

اگر علاقه وافر ناصرالدين شاهبه ثبت تصاوير، هنر عکاسی را برای اولين بار به ايران آورد؛ شوق مظفرالدينشاه به تصوير متحرک، سينما را در ايران پايه ريزی کرد. از سوی ديگر، دردوران ناصرالدين شاه بود که به دستور اميرکبير "وقايع اتفاقيه"، اولينروزنامه ايرانی، منتشر شد؛ سنگ بنای دانش جديد در "دارالفنون" نهاده شد وکارخانه ضرب سکه و قالب گيری در تهران داير گرديد.

در سال ۱۲۶۲ شمسی (۱۸۸۳) اولين خط آهن در فاصله کوتاه تهران و حرمعبدالعظيم به راه افتاد. (در ميان عامه مردم لکوموتيو به ماشين دودی مشهورشده بود)

در کنار اين همه، اثرگذار ترين تحولدوران قاجار شايد معرفی و گسترش وسايل ارتباط جمعی بود. در سال ۱۸۶۳ميلادی اولين تمبر ايرانی چاپ شد.

پانزده سالبعد (۱۸۷۸) ايران جزو اولين کشورهايی بود که به عضويت اتحاديه بين المللیپست درآمد. نخستين خط آزمايشی تلگراف در سال ۱۲۶۷ هجری بين کاخ گلستان وباغ لاله زار کشيده شد.

دو سال بعد پايتخت بهوسيله شبکه تگلراف به رشت و تبريز و اصفهان و همدان و شيراز و مشهد متصلشده بود. به باور بسياری، نقش تلگراف در تحولات سال های آغازين قرن بيستمايران و به ويژه در گسترش جنبش مشروطه غير قابل انکار است.

مشروطه و اصلاحات سياسی

ازديدگاه سياسی، شايد کمتر تحولی در تاريخ دو سه قرن گذشته ايران به اهميتجنبش مشروطه شکل گرفته باشد. انديشه تجددطلبی نخبگان – اعم از مذهبی وغيرمذهبی – در کنار موج مردمان خسته از استبداد ايران، مظفرالدين شاهقاجار را وادار کرد تا در تابستان ۱۲۸۵شمسی فرمان مشروطيت سلطنت را صادرکند.

از اين فرمان و از جنبش مشروطه در نگاه کلیتر، آثار بسياری در جامعه و سياست ايران به جا مانده است. مفاهيمی چون "قانون اساسی" و "عدالتخانه" برای اولين بار در دوران قاجار به ادبياتسياسی ايران وارد شد.

تاسيس مجلس تحول اساسیديگری بود؛ اگرچه که اين نهاد سياسی در دوره های مختلف تاريخی ايران باچالش های فراوانی روبه رو شد و شايد به ندرت جايگاه واقعی خود را درمعادلات قدرت به دست آورد.

ميراث ديگر سياستورزی در دهه های پايانی حکمرانی قاجاريه، پديد آمدن انجمن ها، خانه هایاصناف و به زبانی ايجاد "احزاب سياسی" بود در ابتدايی ترين شکل آنها. درواقع کنش سياسی شهروندان – به معنای امروزی آن – برای اولين بار در دورانقاجار و پس از موفقيت جنبش مشروطه مفهوم يافت. شرکت در فرايند گزينشنمايندگان مجلس دستاوردی بود که شايد حتی يک قرن بعد و در جامعه امروزينايران نيز به امری بديهی تبديل نشده باشد.

سرنوشت خاندان قاجار

بههنگام تصويب ماده واحده خلع سلطنت در مجلس موسسان (۹ آبانماه ۱۳۰۴ شمسی) احمدشاه قاجار در ايران نبود. آخرين شاه قاجار که روزهای بسياری ازفرمانروايی خود را با بيم سرنگونی سر کرده بود، پس از اين تاريخ نيز هرگزبه ايران بازنگشت.

احمدشاه قاجار سرانجام در زمستان سال ۱۳۰۸ شمسی (۱۹۳۰ ميلادی) در يکی از حومه های ثروتمند نشين شهر پاريس در کشور فرانسه در گذشت.

پس از مرگ احمدشاه برادر و وليعدش، محمد حسن ميرزا که در انگلستان به سر می برد، خود را شاه ايران ناميد.

محمد حسن ميرزا نيز به سال ۱۳۲۲ شمسی درگذشت اما خاندان قاجار تا چندیهمچنان رييس خاندان سلطنتی و شاه احتمالی ايران را طبق آيين پيشين و ازنوادگان محمدعلی شاه قاجار بر می گزيدند.