جنگ رستم با اشکبوس

شاهنامهنه تنها حاوی تاریخ ملی کهن ما ایرانیان بلکه حامل نکات تاریخی بدیعی درباب همزبانان افغانی و تاجیکی ماست؛ گرچه این تاریخها به صورت اسطوره درآمده اند یعنی این وقایع تاریخی جنبهً افسانه ای پیدا کرده اند، ولی وقتیپرده از روی افسانه های اساطیری کنار میرود وقایع تاریخی مهم عهد باستانرخ می نمایند. معهذا باید توجه داشت که جنبه های افسانه ای با شیرین ودلپذیر کردن وقایع تاریخی باعث زنده ماندن آنها در خاطره ها گشته اند. ازاین مقوله است جنگ رستم با اشکبوس، سردار اساطیری سپاه کاموس کشانی است کهمطابق شاهنامه در پیوند و اتحاد با تورانیان (سکاها) به فرماندهی افراسیابو همچنین چینیان بوده اند.بررسی نام کشانی در این رابطه گره گشاست چه آنبه وضوح نشانگر قوم کوشان (تخاران، یوئه چی ها/ مه یوئه چی ها) وفرمانروایان مقتدر آن است که از مرزهای شرقی ایران کنونی تا داخل مرزهایچین اصلی فرمانروایی نموده اند. با اندکی دقت در این نامها در می یابیم کهخود نامهای کاموس و اشکبوس هم اشاره به همان فرمانروایان کوشانی دارند چهشرقشناسان با توجه به نام فرمانروایان مقدم و متأخر کوشانی آنان را بهکادفیس ها (کوجولا کادفیس ، ویما کادفیس) و ایشکاها ( کانیشکا، واشیکا،هوویشکا، اوواسوشکا) آنان را به دو گروه با همین نامها تقسیم نموده اند کهشاهنامه و ایرانیان باستان بیش از یک هزاره مقدم بر آنها همین کار را بهنحو دیگر انجام داده اند چه بی شک نام کاموس از تحریف و تصحیف همین نامکادفیس و نام اشکبوس ( شاه حامی و پیرو" فرد دانا" = گوتمه بودا همانگئوماته زرتشت) با توجه به همان نام ایشکاها (شاهان) پدید آمده استدکترمحمدجواد مشکور در کتاب ایران در عهد باستان در باب کانیشکا - که نامشبا توجه به نام توراتی ایشپاکای اسکیت (ایشاک تورات، اسحق قرآن) یعنیشهسوار و شاه - به معنی شاه جهان است چنین می آورد: " کانیشکا در 120- 160میلادی به پادشاهی نشست. وی بزرگترین پادشاهان کوشانی است؛ و قلمرو حکومتاو گذشته از ایران شرقی و افغانستان شامل حوزهً رود تاریم و ترکستان چین وشمال غربی هند و سواحل گنگ بود؛ و پاتالی پوترا پایتخت قدیم سلسلهً معروفموریاهای هند بدست او افتاد. کانیشکا برای انتقام گرفتن از چینی ها ازمتصرفات هندی خود از راه وخان گذشته ولایات کاشغر و یارکند و ختن را فتحکرد. و دامنهً فتوحات خود را تا رود تاریم رسانید و سلطنت کوشانی را از هرطرف به یکی از چهار رود جیحون، سند، گنگ و تاریم امتداد داد و پسر پادشاهکاشغر و برخی امیرزادگان چین را به گروگان با خود به پایتخت خویش در بگرامآورد. کانیشکا لقب شاه گنداهارا (گنداور) را داشت. کانیشکا و جانشینان پراقتدار او بیشتر توجه به هند و ثروت آن کشور داشتند. در نظر کوشانیها هندپر ثروت، جاذب تر و سودمندتر از نواحی بیابانی ایران شرقی می نمود. درهمین نواحی سرحد دوکشور اشکانی و کوشانی تقریباٌ قریب به خطی که امروزمشخص سر حد بین ایران و افغانستان است، تثبیت شده بود. جنگ بین کانیشکا وپارت ظاهراٌ در زمان بلاش سوم وقوع یافته است. در متن سریانی مربوط بهزمان بلاش چهارم (191-207 میلادی) از سپاهی بزرگ مرکب از مادها و پارسهاکه به مشرق ایران حمله برده اند به طور مبهم ذکری شده است. در آغاز بلاشمحاصره شد و تلفات سنگینی داد، اما سپاهیان او از نو حمله آورده و دشمنانکوشانی را تا دریا عقب راندند. دین بودایی که در عهد آشوکا (=عادل) ازخاندان موریاها در شرق ایران انتشار یافت در عهد کانیشکا به منتهی ترقیخود رسید و معابد بودایی زیادی در سراسر مشرق ایران بر پا گردید. می گویندساختن مجسمه های بزرگ بودا[زرتشت،ابراهیم ادهم، ابراهیم خلیل] در بامیاندر زمان کانیشکا آغاز شده است." بنابراین در اصل اسطورهً کاموس کشانی، نامرستم یعنی(پهلوان بلند اندام) ، در رابطه با اشکبوس به جای بلاش (ولخش=والا- خشیه) است که خود به معنی شاه و پهلوان بلند اندام می باشد نهبه جای رستم دستان که همان آترادات پیشوای مردان سردار عهد خشثریتی ( سومین فرمانروای ماد، کیکاوس) و شکست دهندهً ابر قدرت آشور در مازندرانبوده و حدود هشت قرن قبل از بلاش سوم (رستم اشکانی) و کانیشکا (اشکبوس) میزیسته است. فردوسی حماسهً نبرد اسطوره ای رستم (در اصل رستم اشکانی، بلاشسوم) با اشکبوس (کانیشکا) را چنین به تصویر کشیده است: دلیری کجا نام اواشکبوس همی برخروشید برسان کوس بیامد که جوید از ایران نبرد سر هم نبرداندر آرد بگرد بشد تیز رهّام با خود گبر همی گرد رزم اندر آمد به ابر برآویخت رهّام با اشکبوس بر آمد ز هردو سپه بوق و کوس بر آن نامور تیر بارانگرفت کمانش کمین سواران گرفت جهانجوی در زیر پولاد بود به خفتانش بر تیرچون باد بود نبد کارگر تیر بر گبر اوی از آن تیزتر شد دل جنگجوی به گرزگران دست بر اشکبوس زمین آهنین شد سپهر آبنوس بر آهیخت رهّام گرز گران غمیشد زپیکار دست سران چو رهّام گشت از کشانی ستوه به پیچید زو روی و شد سویکوه ز قلب سپاه اندر آشفت طوس بزد اسپ کاید بر اشکبوس تهمتن بر آشفت و باطوس گفت که رهّام را جام باده است جفت به می در همی تیغ بازی کند میانیلان سر فرازی کند چرا شد کنون روی تو سندروس سواری بود کمتر از اشکبوس توقلب سپه را به آیین بدار من اکنون پیاده کنم کارزار کمان بزه را به بازوفگند به بند کمر بر بزد تیر چند خروشید کی مرد رزم آزمای هم آوردت آمد مشوباز جای کشانی بخندید و خیره بماند عنان را گران کرد و او را بخواند بدوگفت خندان که نام تو چیست تن بی سرت را که خواهد گریست تهمتن چنین دادپاسخ که نام چه پرسی کزین پس نبینی تو کام مرا مادرم نام مرگ تو کرد زمانهمرا پتک ترگ تو کرد کشانی بدو گفت بی بارگی بکشتن دهی سر به یک بارگیتهمتن چنین داد پاسخ بدوی که ای بیهده مرد پرخاشجوی پیاده ندیدی که جنگآورد سر سرکشان زیر سنگ آورد به شهر تو شیر و نهنگ و پلنگ سوار اندر آیندهر سه به جنگ هم اکنون ترا ای نبرده سوار پیاده بیاموزمت کارزار پیاده مرازان فرستاد طوس که تا اسب بستانم از اشکبوس کشانی پیاده شود همچو من زدوروی خندان شوند انجمن پیاده به از چون تو پانصد سوار بدین روز این گردشکارزار کشانی بدو گفت با تو سلیح نبینم همی جز فسوس و مزیح بدو گفت رستمکه تیر و کمان ببین تا هم اکنون سر آری زمان چو نازش به اسپ گرانمایه دیدکمان را بزه کرد و اندر کشید یکی تیر زد بر بر اسپ اوی که اسپ اندر آمد زبالا به روی بخندید رستم به آواز گفت که بنشین به پیش گرانمایه جفت سزدگربداری سرش در کنار زمانی بر آسایی از کارزار کمان را به زه کرد زوداشکبوس تنی لرز لرزان و رخ سندروس به رستم بر آنگه ببارید تیر تهمتن بدوگفت بر خیره خیر همی رنجه داری تن خویش را دو بازوی و جان بد اندیش راتهمتن به بند کمر برد چنگ گزین کرد یک چوبه تیر خدنگ یکی تیر الماس پیکانچو آب نهاده برو چار پر ّو عقاب کمان را بمالید رستم به چنگ به شست اندرآورد تیر خدنگ برو راست خم کرد و چپ کرد راست خروش از خم چرخ چاچی بخاستچو سوفارش آمد به پهنای گوش ز شاخ گوزنان بر آند خروشید چو بوسید پیکان سرانگشت اوی گذر کرد بر مهرهً پشت اوی بزد بر بر و سینهً اشکبوس سپهر آنزمان دست او داد بوس قضا گفت گیر و قدر گفت ده فلک گفت احسنت و مه گفت زهکشانی هم اندر زمان جان بداد چنان شد که گفتی ز مادر نزاد نظاره بریشان دورویه سپاه که دارند پیکار گردان نگاه نگه کرد کاموس و خاقان چین برآن برزو بالا و آن زور و کین چو برگشت رستم هم اندر زمان سواری فرستاد خاقاندمان کزان نامور تیر بیرون کشید همه تیر تا پَر پُر از خون کشید همه لشکرآن تیر بر داشتند سراسر همه نیزه پنداشتند چو خاقان بدان پّر و پیکان وتیر نگه کرد برنا دلش گشت پیر.....

کشانی بدو گفت بی بارگی                  به کشتن دهی سر به یکبارگی

و رستم در پاسخ می گوید:

پیاده ندیدی که جنگ آورد                      سر سرکشان زیر سنگ آورد؟  

به شهر تو شیر ونهنگ وپلنگ                سوار اندر آیند هر سه به جنگ؟

شک نیست که  فردوسی در اینجا شیر و پلنگ را به عنوان نماد جنگاوری و شکار آورده است٬ اما نهنگ چطور؟ آیا نهنگ نیز حیوانی شکارچی است؟

باید توجه داشت که در گذشته نهنگ به معنای تمساح بوده است جانوری که به قول فرهنگ انجمن آرا  در میان ماهیان بحری به منزله ی شیر است در صحرا و بیشه. فردوسی در جای دیگر به همین صفت شکارچی بودن نهنگ اشاره کرده وگفته است:

جهان را مخوان جز دلاور نهنگ                بخاید به دندان چو گیردبه چنگ

                                                 یا

زخون یلان سیر شد روز جنگ                  به دریا نهنگ و به خشکی پلنگ 

و اما آنچه امروزه ما به عنوان نهنگ می نامیم ٬در گذشته وال یا بال نامیده می شد که امروزه هم رایج است.

چنانچه فرخی نام این دو جانور را در کنار هم آورده و گفته است:

تا به بحر اندر است وال و نهنگ                  تا به گردون بر است رأس و ذنب

  کمال اسماعیل نیز آورده است:

دین ز درویشان طلب نز خواجگان با شکوه          زآن که گوهر از صدف یابی نه از ماهی وال

                               *                             *                             *

تهمتن به بند کمر برد چنگ                         گزین کرده یک چوبه تیر خدنگ

به یک چوبه تیر تو گشتند باز                      برآسود ایران ز گرم وگداز    "فردوسی"

یک چوبه تیر بر حلق وی زد.        "تاریخ بیهقی"

به عبارت دیگر چوبه در اینجا "ممیز" است و واحد شمارش تیر می باشد.