بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع :

علم الهی

استاد گرامی :

تهیه و تنظیم :

علی عاقبتی

پائیز 1393

علم الهی

این پرسش می‌تواند 2 حالت داشته باشد؛ یكی پرسش از عنوان كلی علم خداوند و معنای آن؛ و دوم پرسش از معنای اصطلاح و عبارت (العلم عند الله). و از آنجا كه احتمال دوم قوی‌تر به نظر می‌رسد، پاسخ احتمال نخست را فشرده بیان می‌كنیم و بعد احتمال دوم را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

كلمه‌ی «علم» در قرآن كریم در موارد متعددی آمده است و مجموع كلماتی كه ماده‌ی (ع ـ ل ـ م) در آنها به كار رفته به 145 مورد می‌رسد.1

«علم» در لغت به معنای شناخت، درك یا دانستن چیزی است.2

علم یكی از صفات ذاتی خداوند متعال به شمار می‌آید؛ بدین معنا كه خداوند به همه چیز و همه كس و احوال و اتفاقات پیشین و آینده و ... عالم و آگاه است، اما نه آنگونه علمی كه بشر به دیگر چیزها دارد زیرا بشر، ذاتی دارد كه می‌تواند دارای صفت علم یا جهل (دانایی یا نادانی) باشد. چرا كه عقل و خرد هر انسانی در ابتدای خلقت، خالی از هر گونه بینش و دانشی است و باید آموزش ببیند و كاملاً محتاج به لطف خداوند است تا از علم او بهره گیرد. و به عبارت بهتر، یعنی علم انسان «حصولی» است.

اما خداوند، عالمی است كه علمش متصف به زمان یا محدود به چیزی نمی‌باشد و كسب كردنی و «حصولی» نیست. و علم خداوند عین وجود و ذات او می‌باشد:

(خدا آنچه را در آسمان‌ها و آنچه را در زمین است، می‌داند؛ و خدا به هر چیزی داناست.)3

علم خداوند را می‌توان از راه‌های متعددی اثبات كرد كه تفصیل آن در كتاب‌های عقائد آمده است.4

نكته‌ی دیگر اینكه علم از صفات ذاتی خداوند است؛ پس خداوند عالم حقیقی است و علم حقیقی فقط از آن اوست؛ مرحوم علامه طباطبایی (ره) در تفسیر المیزان می‌فرماید: «اگر منظور از علم را ]در ذیل آیه‌ی: ولا یحیطون بشیء من علمه[ معنای مصدری یا اسم مصدری بدانیم دلالت بر این دارد كه علم تمامش برای خداوند است و هیچ علمی نزد هیچ علمی نیست مگر آنكه جزئی از علم خداست... و می‌توان برای اثبات این معنا آیه‌ی: (... كه تنها او دانا ]و[ فرزانه است)5 و آیه‌ی: (و خدا می‌داند و شما نمی‌دانید)6 و آیه‌های دیگری را شاهد آورد.»7

بنابراین آنجایی كه در مورد مراتب علم خداوند پرسیده بودید باید بگوییم كه خداوند عالم به همه چیز و همه‌ی اتفاقات و حوادث واقع شده و واقع نشده می‌باشد؛ و به گفته‌ی خود قرآن كریم حتی: ((خدا) چشمهای خیانتكار و آنچه را در سینه‌ها پنهان می‌دارند، می‌داند)8

اما در مورد احتمال دوم پرسش، یعنی بررسی تركیب «العلم عند الله»، باید گفت: این عبارت 2 بار و عبارت «علمها عند ربّی» و «علمها عند الله» نیز هر كدام 2 بار در قرآن كریم آمده است.

مورد اول «العلم عند الله» مربوط به داستان حضرت هود(ع) با قوم عاد است، آنجا كه قوم سركش و گنه‌كار او برای مسخره و انكار نمودن وعده‌های الهی‌اش به او گفتند:

(قوم عاد) گفتند: «آیا نزد ما آمدی تا ما را از معبودانمان بازگردانی؟! پس اگر از راستگویانی، آنچه را (از عذاب) به ما وعده می‌دهی برای ما بیاور!)9 و حضرت هود(ع) به آنها پاسخ داد: «(هود) گفت: علم (به زمان عذاب) فقط نزد خداست...»10

معنای عبارت مذكور اینگونه می‌شود كه «علم به زمان وقوع عذاب نزد خداوند است»11 و الف و لام «العلم» بدل از مضاف الیه محذوف است یعنی به جای «علم العذاب»، «العلم» آورده شده است.

مورد دوم آیه‌ی 26 سوره‌ی ملك است كه آنجا نیز در پاسخ منكران روز جزاء می‌گوید: (بگو: علم (آن) تنها نزد خداست؛ و من فقط هشدارگری روشنگرم.)12

بنابراین معنای (العلم عند الله) در اینجا علم به زمان وقوع روز قیامت است كه فقط نزد خداوند است؛ البته علامه طباطبایی(ره) در تفسیر این آیه می‌فرماید: «اگر الف و لام (العلم) را ال «عهد» بدانیم به معنای «العلمُ بوقت الحشر» معنا همان است كه گفته شد، ولی اگر الف و لام «جنس» بدانیم معنا این گونه می‌شود: حقیقت علم تنها نزد خداوند است و احاطه به هیچ جزئی از آن نمی‌توان پیدا كرد مگر با اذن خداوند.»13

پس با توجه به این احتمال معنای (العلم عند الله) این است كه همه‌ی علم از آن خداست و هیچ علمی از ذات خدا دور نیست.

اما در چهار مورد دیگر كه عبارت (علمها عند ربّی) یا (عند الله) آمده باید گفت: در آیه‌ی آن همان معنای «علم به روز قیامت» می‌باشد یعنی ضمیر «ها» در «علمها» به كلمه‌ی «الساعة» باز می‌گردد كه در آیه‌های قبلش به كار رفته است.

و آیه‌ی 52 سوره‌ی طه كه مربوط به داستان موسی و فرعون است؛ در آیه‌ی قبلش فرعون از حضرت موسی(ع) می‌پرسد: ((فرعون) گفت: پس حال گروه‌ها (و نسل‌ها)ی نخستین چیست؟!)14 و حضرت موسی(ع) پاسخ می‌دهد: ((موسی) گفت: علم آن در كتابی، نزد پروردگارم است؛ پروردگارم گمراه نمی‌شود و فراموش نمی‌كند.)15 بنابراین منظور از (علمها عند ربّی) در این آیه، علم خداوند به سرنوشت و عاقبت نسل‌ها و اقوام مختلف است.

نتیجه‌گیری:

البته می‌توان با قرینه گرفتن معنای آن سه آیه‌ی دیگر و اینكه در آنها كلمه‌ی (إنما) كه مفید حصر است آمده، اینگونه نتیجه گرفت كه همگی درصدد بیان این نكته است كه: علم و آگاهی به روز جزاء و سرنوشت انسان‌ها و افراد مختلف بدون هیچ كم و كاستی فقط نزد خداست.

در پایان و با توجه به آنچه گذشت این نكته‌ها را می‌توان دسته‌بندی كرد كه:

1. علم خداوند از صفات ذاتی اوست و زمان، حد یا كیفیتی ندارد.

2. تمام علم فقط از آن خداست و علم انسان جزئی از علم اوست.

3. علم به زمان روز قیامت و سرنوشت این دنیا و مردم آن تنها نزد خداوند محفوظ و معلوم است.

4. عبارت العلم عند الله بسته به جایگاهی كه در آن واقع شده معانیِ مختلفی می‌تواند داشته باشد ولی می‌توان معنای جامعی از همه‌ی آنها بدست آورد كه بیان شد.

منابع:

1-    یعنی كلمات و افعالی كه در برگیرنده‌ی معنای علم هستند. ر.ك: المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكریم، محمد فؤاد عبدالباقی، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، لبنان، چاپ اول، 1420 هـ . ق.

2-   مفردات راغب، راغب اصفهانی (م. 425 هـ . ق) تحقیق صفوان عدنان داوودی، دارالقلم دمشق، ماده‌ی (علم) و پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، دكتر محمدعلی رضایی‌اصفهانی، انتشارات كتاب مبین، تهران، چاپ دوم، 1381.

3-  وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا فِی السَّماوَاتِ وَمَا فِی الأَرْضِ...» حجرات / 16.

4-   آموزش عقاید، استاد محمدتقی مصباح یزدی، شركت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات.

5-   إِنَّهُ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَكِیمُ»، یوسف / 83.

6-   وَاللّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ»، آل عمران / 66.

7-   المیزان فی تفسیر القرآن، علامه سید محمدحسین طباطبایی، جلد 2، ص 334. موسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، چاپ سوم، 1393 هـ . ق.

8-  یَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَمَا تُخْفِی الصُّدُورُ» غافر / 19.

9-   قَالُوا أَجِئْتَنَا لِتَأْفِكَنَا عَنْ آلِهَتِنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِینَ» احقاف / 22.

10-قالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِندَ اللَّهِ...» احقاف / 23.

11-المیزان فی تفسیر القرآن، ج 18، ص 211.

12-                        قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِندَ اللَّهِ وَإِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ» ملك / 26.

13-                       المیزان فی تفسیر القرآن، ج 19، ص 364.

14-                       قَالَ فَمَا بَالُ الْقُرُونِ الْأُولَى» طه / 51.

15-                       قَالَ عِلْمُهَا عِندَ رَبِّی فِی كِتَابٍ لاَّ یَضِلُّ رَبِّی وَلاَ یَنسَى» طه / 52.