تحقیق درباره عدالت اجتماعي/ دكتر حسن بلخاري، سيد محمد موسوي، اسماعيل شفيعي سروستاني

سوالات :

1. عدالت اجتماعي در فرهنگ سياسي غرب، چه نسبتي با عدالت مهدوي در عصر ظهور دارد؟

2. زمينه ها يا مقوّمات عدالت اجتماعي در اسلام به ويژه در عصر ظهور با پايه ها و زمينه هاي عدالت در فرهنگ غرب چه تفاوت‌هايي دارد؟

3. شاخصه هاي عدالت اجتماعي مهدوي كدام است؟

4. دست‌آورد جهاني‌سازي با توجه به شاخصه هاي فوق چيست؟

5. با توجه به بحراني كه در نتيجة جهاني‌سازي و سياست‌هاي غلط مربوط به آن پديد آمده، براي برون رفتن از اين بحران و رسيدن به وضعيت مطلوب چه بايد كرد؟

6. با توجه به شاخصه هاي بالا، سياست‌هاي مربوط به عدالت اجتماعي در جمهوري اسلامي ايران را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟

7. راهكارها و موانع رسيدن از وضعيت موجود به وضعيت مطلوب (عدالت اجتماعي مهدوي) كدامند؟

   دكتر حسن بلخاري

    پاسخ سوال1)

    اگر بنا را بر فرهنگ معاصر غرب بگذاريم، هيچ گونه نسبتي وجود ندارد. غرب به دليل ورود به دوران تكنوپولي يا سلطه سرمايه بر فرهنگ و پذيرش تمامي خواسته هاي فرهنگ سرمايه، عملاً در راهي قرار گرفته است كه بنيانيترين اصول يك جامعه انساني را در خود دفن ميكند. عدالت اجتماعي، تنها ركن قوام و دوام موفق يك جامعه است، ولي فرهنگ امروز غرب مستند بر مباني و قوانين سرمايه داري مدرن (كه اصولي چون رقابت و مصرف را تنها محورهاي رشد و موفقيت خود ميدانند) نمي‌تواند حتي با فرمهاي عدالت انساني سازگار باشد، چه رسد به عدالت مهدوي.

    در طي دوره هاي گوناگون حيات بشري، نمونه هاي كم و بيش موفقي از تلاش انسان در ايجاد عدالت اجتماعي وجود دارد، به غير از دوره بسيار درخشان حكومت پيامبر(ص) در مدينه و پنج سال حاكميت اميرالمؤمنين علي (ع) در كوفه نمونه هايي (حداقل در مباني تئوريك) در تمدنهاي ديگر در رسيدن به ايجاد يك جامعه مطلوب يا اصطلاحاً مدينه فاضله، وجود دارد. در جهان بيني شرقي، تعاليم كنفسيوس (با تمامي نقاط ضعف و قوتش) و در جهان غربي، تلاش فلاسفهاي چون افلاطون و كليساي قرون وسطي و حتي برخي فلاسفه سياسي دوره مدرن، جزئي از اين نمونه ها به شمار مي‌روند. از سوي ديگر، در مباني تئوريك بيشتر جهان بينيها، دست كم مباني عدالت اجتماعي به عنوان يك آرمان مورد توجه نظريه پردازان بوده است.

    با كمال تأسف علم زدگي حاكم بر دويست سال اخير زندگي انسان و گسترش و شيوع جهاني آن، عدالت اجتماعي را يكي از گوهريترين حلقه هاي گم گشته جوامع انساني قرار داده است.

    بايد گفت مباني فلسفي و معرفت شناختي عدالت و آزادي در غرب با آنچه در عمل با آن روبه‌رو هستيم متفاوت است. غرب در بنيانها نظري خود به مباني فطري اين معاني نزديك شده است. (نمونه آن اعلاميه حقوق بشر است) ولي در عمل (به دليل حاكميت معيارهاي اقتصادي) با اين معاني فاصله بسيار دارد.

    پاسخ سوال 2)

    در غرب يكي از بنيانها و پايه هاي عدالت، اومانيزم است. همه چيز در پناه انسان و براي انسان تعريف ميشود. انساني كه افق تعريفش محدود به جنبه هاي مادي زندگي اوست. در حالي كه در اسلام افق تعريف انسان بسيار وسيع است. اين عدالت محوري براساس آيات و روايات اسلامي مبتني بر سه مؤلفه زير است.

    اول: عدالت در پناه وحدانيت و توحيد تعريف ميشود؛ يعني بر خلاف ديگر مكاتب بشري و به دليل حاكميت مطلق اصل توحيد بر جهان بيني اسلامي، عدالت مقصود و غايت الهي دارد.

    در جامعه انساني عدالت برقرار ميشود تا فرد بستري براي ظهور يك جامعه وحداني و يكتاپرست باشد. جامعهاي كه ميكوشد انسان را نه به وجه سفلاي او در قالب و ماده كه به وجه معناي او در (فاذا سوّيته و نفخت فيه من روحي(18 تعريف كند و مقصد و غايت زندگي را براي او تصوير نمايد.

    دوم: بنياد عدالت بر معرفت و گسترش مباني معرفتي در جامعه مهدوي استوار است. بنابراين، ضامن اجراي عدالت، قواي حاكم بر اجتماع نيست. بلكه خرده عقلانيت و معرفتي است كه بنا به شناخت ماهيت عدالت و ضرورت آن در جامعه بشري، خود پاسدار و ضامن جريان آن ميشود.

    معرفت در جامعه مهدوي نه تنها ضامن جريان عدالت، كه عامل تحقق و تداوم آن نيز هست. جامعه مهدوي جامعهاي است كه قوام و دوام خود را در پرتو ارادهاي جمعي مبتني بر نوعي شناخت شهودي بدست ميآورد. اين شناخت شهودي كه توسط جامعه ادراك شده است. عدالت را به عنوان اصلي ترين زمينه ظهور و بروز استعدادها و خلاقيتهاي انساني و شكوفا شدن جنبه هاي مختلف خليفه الهي او ضروري ميسازد.

    سوم: اصل عزت و كرامت انسان در جامعه مهدوي است. انسان بنا به ادراك و معرفت به جايگاه رفيع انساني خود، اسير و برده هيچ گونه ابزار و هيچ گونه غايتهاي كاذب مادي نخواهد بود. آن چه امروز شاهد آنيم ذبح شخصيت و هويت انساني در پاي سامري نَسبي به نام تكنوپولي است كه به تعبير ظريفي، انسان در خدمت آن قرار دارد تا تكنوپولي در خدمت انسان.

    از اين هر سه كه به نظر اين جانب محوري ترين شاخصه هاي عدالت اجتماعي مهدوي است، نه تنها غرب بلكه حتي ديگر جوامع بشري امروز نيز با آن فاصله بسيار دارند.

    پاسخ سوال 4)

    جهاني سازي (چيزي كه امروز شاهد آنيم) هم‌چنان كه در پاسخ پرسش اول ذكر كردم هيچ نسبتي با شاخصه هاي ياد شده ندارد. مهم‌ترين شاهد عدالت اجتماعي مهدوي، برپايي قسط و عدل براساس معاني توحيدي است. جهاني سازي نه تنها مسير و طريقي در اين مقصد نيست، بلكه دقيقاً روندي عكس آن را پيش گرفته است. اقتصاد به عنوان مهمترين شاخصه جهاني شدن، يكي از اصلي‌ترين شاخصه هاي فضيلت كه همان پاسداشت اخلاق و معيارهاي اخلاقي است را به عنوان عاملي كه در مواردي مخل ارتباطات اقتصادي است ناديده ميگيرد و امروزه اين بحث كه نميبايست مباني اخلاقي را در امور اقتصادي به كار گرفت يا جدي انگاشت، يكي از مباحث روز اقتصاد است. عنصر ديگر جهاني سازي، اطلاعات و رسانه ها هستند و كيست كه نداند محققان و متفكران ژرف انديش اطلاعات را به عنوان عاملي در جهت افزايش دامنه جهل انسان ارزيابي ميكنند و نه عاملي در راستاي افزايش معرفت و شناخت انساني، تزئين، گزينش، بخش انحصاري، خبرسازي، جعل و تصوير كردن كلمات آن هم با مقاصدي خاص عقل آدمي را در باصره او قرار داده است و به تعبير ((مك لوهان)) جهاني آفريده است كه تلويزيون امتداد ديدن ما و نه انديشيدن ماست. در عرصه سياست نيز نظم نوين جهاني برخورد تمدنها، پايان تاريخ (با آن ادعاي سست بنيادش در پيروزي بلامنازع ليبرال دمكراسي) همه تئوريهايي در جهت عدالت سياسي جهاني نيست؛ بلكه سلطه تمدن، فرهنگ و منشي خاص بر جهان است، آن هم مبتني بر زر و زور و تزوير. پس جهاني سازي جاري، دستاوردهاي اصيل عدالت ارزشي و انساني را ناديده ميگيرد و با نام جهاني شدن و حذف مرزها، مرزها و حصرهاي جديدي متولد ميكند. مرزهاي و حصرهايي كه اينك انسانها را محصور و محدود ميكند و نه جغرافيا را. جهاني شدن معاصر، مرزي را حذف نميكند، دامنه مرزها را به جامعه انساني ميكشاند و با طبقاتي كردن (يا تقسيم جهان به جهان اول و دوم و سوم يا به شمال و جنوب) جامعه، هويت اجتماع را كه تعامل است باز ميستاند و انسانها را به موجوداتي موازي هم و نه مكمل هم تبديل ميسازد. جامعه آمريكايي روشن‌ترين مصداق و نمونه دستاوردهاي جهاني سازي است.

    پاسخ سوال 5)

    راه چارهاي جز افزايش تعاملات، مناسبات و ارتباطات منطقهاي وجود ندارد. از ديد محققان مهم‌ترين عامل غلبه بر انحصارگري جهاني سازي ( كه از سوي گروهي خاص تبليغ و ترويج مي‌شود) افزايش همكاريهاي منطقهاي است. مناطق مختلف جهان كه گاه شامل چند كشور ميشود به دليل گستره فرهنگي مشترك و نيز منافع سياسي و اقتصادي و اطلاعاتي مشترك، تجانس افزونتري براي تشكيل نخستين هسته هاي جهاني شدن از يك سو و مقابله با جهاني سازي تصنعي غرب از سوي ديگر هستند. به عبارت ديگر منطقي است كه جهاني شدن با افزايش دامنه همكاريهاي منطقه‌اي حاصل شود تا از سوي گروهي بر جهان ديكته و تحميل نشود. گام دوم، سياستهاي ايجابي است. بسياري از تمدنها و فرهنگهاي معاصر، راه هاي برون رفتي براي اين بحران ندارند؛ زيرا فاقد مباني فكري و نظري قدرتمندي در شناسايي اين بحران و ارائه الگوها و طرحهايي براي برون رفت از آن هستند. تفكر اسلامي به طور اعم و نظام سياسي ـ عقيدتي شيعه به طور اخص كه الگوهاي تمام عياري در متن فرهنگ خود براي جهان شدن (به معناي حقيقي خود) دارد، رسالتي افزونتر و سنگين‌تر دارد. تلاش در جهت تشكيل سمينارهايي در سطح جهاني، همراه با تبديل مباني نظري به استراتژيهاي روز، به‌وسيله انديشمندان و محققان شيعي به ويژه در حوزه هاي علميه و دانشگاه ها امري بسيار ضروري به شمار ميآيد.

    پاسخ سوال 6)

    جمهوري اسلامي ايران تمامي تلاشهاي خود را در رسيدن به آن شاخصه ها به كار گرفته است. قانون اساسي و سعي در رعايت معيارهاي اخلاقي و اعتقادي، خود دليلي بر آن مدعاست، ولي اين كه در اين تلاش تا چه حد موفق بوده است سخن ديگري است. اگر نسبت به جهان تكنوپوليت امروز درنظر گرفته شود وضعيت خوبي دارد، ولي اگر نسبت به همان شاخصه هاي عدالت مهدوي لحاظ شود نمره قابل قبولي نخواهد گرفت؛ زيرا به نظر ميرسد در مواردي به جاي پيگيري يك سنت، گرفتار تقليد از بدعت شده است. بدعتهايي كه نظام سلطه جهاني در ابعاد مختلف زندگي انساني از خود به جاي گذاشته است.

سيد محمد موسوي

    پاسخ سوال 1)

    براي تبيين اصل عدالت در هر مكتب فكري و يا اعتقادي، ضروري است در مرحله نخست، مباني و اصول بنيادي آنها مورد بحث و بررسي قرار گيرد. بنابراين، چنانچه بخواهيم مقايسهاي ميان دو مكتب يا چند مكتب درباره مفهومي از مفاهيم به عمل آوريم، ناچار بايد اسلوب و روش ياد شده را مورد توجه و دقت قرار دهيم. به عنوان مثال، اصل عدالت اجتماعي در فرهنگ سياسي، اصول و مباني دارد كه بايد مورد مداقه قرار گيرند.

    اصولاً فرهنگ جامعه غرب كششي شديد و بيوقفه به سوي امور محسوس دارد؛ به گونهاي كه آنها را براي دريافت و قبول و يا رد حتي شئون معنوي و غير مادي در مرحله نخست سعي بر اين دارد تا در لباس ماديت محض جاي دهد، سپس در قبول و يا رد آن به داوري بنشيند. به عنوان نمونه، دقت كنيد، غرب دين مسيح را چگونه استحاله داد، چگونه شناخت و چگونه نپذيرفت. غرب نتوانست خداي معرفي شده از سوي حضرت عيسي (ع) را در ماوراء تصور و يا تصديق كند. بنابراين، او را در سه اقنوم، آن هم مجسد و مجسم در شخص حضرت عيسي(ع) حلول كرده شناخت و معرفي نمود.

    مجسمه هاي به جاي مانده از تمدن روم و يونان قديم همين مدعا را به نحو غير قابل ترديد نشان ميدهد. مجسمه هاي خدايان در شكل انسانها آن هم با پيكري عريان و فرشتگاني به صورت دختركان گوياي همين واقعيت و حقيقت است.

    اگر چه در اين‌جا بنابر اجمال و اختصار داريم، ولي با كمي دقت اين حقيقت آشكار ميشود كه باورها و فرهنگ غرب، اصولاً دچار پارادوكس فيما بين پذيرش ماوراء به عنوان عالم مجرد از ماده و گرايش شديد به سوي ماده است؛ به گونهاي كه مفاهيم غير مادي را نيز جنبه مادي ميدهد و به آن شكل و شمايل زميني ميبخشد. همين ويژگي ميبايست نهايتاً به سود يكي از دو طرف تناقض ـ پذيرش ماوراء، و يا فروغلطيدن در اعماق و ژرفاي ماديت ـ حل گردد؛ شرايط سياسي و فرهنگي غرب در قرون وسطي، حاكميت مطلق كليسا، سركوب انديشمندان و انحصار منابع اقتصادي در يد قدرت رجال دين مسيحيت، بستر مناسبي براي حل و فصل تناقض نامبرده به صورت ايزوله كردن و كنار نهادن دين و استحاله فرهنگ غرب به سوي انسانمداري به جاي خدامداري فراهم ساخت. اين بستر فرهنگي و مناسبات حاصل و نشأت گرفته از آن، شرايط شكل گرفتن مكاتب فكري، سياسي، اقتصادي و اجتماعي را فراهم كرد كه همه آنها در انسانمداري مشترك بودند.

    البته اين مكتبها در اين اصل اصيل گاهي به صورت فردگرايي و اصالت فرد و گاهي به شكل اصالت جمع بروز كرده است.

    نتيجه چنين پيشآمدي آن شد كه ارزشها و ضد ارزشها بر مبناي منافع و خواستهاي انسان دسته بندي شود، نه چيز ديگر. به عبارت ديگر، ملاك صحت و سقم امور و ارزشيابي آنها، جز مناسبات حاكم بر جامعه چيز ديگري نيست.

    در اين صورت، عدالت مفهومي سياسي پيدا ميكند كه تابع مناسبات و شرايط مختلف اجتماعي و صنفي و طبقاتي است. به عنوان مثال، اصل عدالت در مكتب سرمايه داري، برآيندي از پذيرش مالكيت خصوصي، اصالت سود و رقابت آزاد افراد در جامعه است. در صورتي كه در مكتب ماركسيستي بر عكس؛ نفي مالكيت خصوصي و رقابت آزاد اقتصادي به عنوان تأمين كننده عدالت در جامعه معرفي ميشود.

    حال آنكه در جامعه توحيدي عاري از شرك اعتقادي، فرهنگي و سياسي، عدالت رويكرد ديگري پيدا ميكند كه با عدالت به مفهوم غربي آن از نظر ماهيت و جوهر متفاوت است.

    در مكتب توحيدي اسلام، عدالت بخشي از يك دستگاه فلسفي، اعتقادي است كه فقط در آن مجموعه قابل طرح و قابل فهم است. عدالت در اين مكتب مبتني بر يك جهانبيني متكي به وجود خالقي عادل است كه صفت عدلش در سراسر هستي متجلي است. اصولاً براساس اين جهان بيني، جهان هستي، جهاني است كه براساس عدل برپا شده است: ((بالعدل قامت السماوات والارض))20.

    در حقيقت، عدالت در اين مكتب يك مفهوم اعتباري و قراردادي نيست، بلكه عدالت اصلي تكويني است؛ پيش از آن‌كه يك اصل تشريعي باشد. بنابراين، عدالت در اين مكتب يك اصل پيشيني است؛ به عبارتي ما با پذيرش اصل عدل به عنوان يك شاخص و ملاك مي‌توانيم به ارزيابي برداشتهاي خود درباره خيلي از امور دست بزنيم و بسياري از امور را نقد و يا رد كنيم.

    پس در مكتب توحيدي اسلام، تشريع انعكاسي است از تكوين و تشريع با تكوين نمي‌تواند در تعارض باشد. بنابراين، به مفهوم اين آيه از قرآن كريم ميرسيم: (فاقم وجهك للدين حنيفا فطرت الله اللتي فطرالناس عليها لاتبديل لخلق الله ذلك الدين القيم ولكن اكثر الناس لايعلمون(21.

    براساس آنچه گفته شد، به تفاوت مفهوم عدالت در مكتب غرب و مكتب توحيدي اسلام و از جمله عدالت مهدوي (عج) ميرسيم و آن اين است كه عدالت يك مفهوم تكويني اصيل است. حال آن كه در فرهنگ سياسي غرب، عدالت يك مفهوم قراردادي و اعتباري است و كاملاً به عرف و مناسبات اجتماعي حاكم بر جامعه بستگي دارد.

    پاسخ سوال 2)

    زمينه ها، مقدمات، خاستگاه اصلي و اساسي عدالت اجتماعي در اسلام به موارد زير مبتني است:

    1ـ ارائه صحيح مكتب توحيدي اسلام؛

    2ـ ارائه الگوي طراز مكتب؛

    3ـ تغيير و تحول انسان از درون؛

    4ـ به دوش كشيدن رسالت تغيير جامعه به وسيله افراد خودساخته طراز مكتب.

    در قرآن كريم اين مطالب چنين آمده است:

    (و لقد ارسلنا رسلنا بالبينات وانزلنا معهم الكتاب والميزان ليقوم الناس بالقسط(22.

    چنانكه ملاحظه ميشود، مقدمات چنين آرماني بستگي تام و تمام دارد به الگوي طراز مكتب، يعني رسول به خود مكتب، يعني كتاب و ميزان و حاملان چنين آرماني، يعني ناس (مردم).

    اسلام به عنوان يك دين و نضهت مهدويت (عج) همانند ديگر اديان توحيدي، انسان را از درون دچار تغيير ميكند. در حقيقت انسان طبيعي، زيستي و اجتماعي را به انسان طراز مكتب و انسان نمونه دگرگون ميكند.

    الگوي اين تغيير، صفات خداست؛ حضرت رسول (ص) ميفرمايد:

((تخلقوا باخلاق الله))23. ((خود را به اخلاق و منش خدا زيبنده سازيد)).